Głowiński M., O konkretyzacji, w: tegoż, Style odbioru, Kraków 1977, s. 93-115.

W refleksji teoretyczno-literackiej spotykamy się z dylematem: jak pogodzić fakt, że dzieło literackie istnieje na swój własny sposób i podlega własnym regułom strukturalnym, a jednocześnie wiąże się nierozerwalnie z odbiorcą, dla którego jest przeznaczone.

Głowiński pisze o konkretyzacji w odniesieniu do Ingardena, który jest twórcą tego pojęcia. Szkic dotyczy miejsca, jakie zajmuje w badaniach literackich właśnie ta kategoria.

Konieczność dokonywania konkretyzacji dzieła określona jest przez jego budowę i stanowi jej następstwo. Konkretyzacja to wynik spotkania dwóch stron: samego dzieła i czytelnika.

Dzieło sztuki jest wytworem intencyjnych czynności autora. Kategoryzacja natomiast, to odbiór dzieła, jego poznanie, częściowe dopełnienie i zaktualizowanie momentów potencjalnych przez czytelnika.

Dzieło dostarcza wskazówek do tego jak ma wyglądać konkretyzacja, ale o niej ostatecznie nie stanowi. Należy jednak pamiętać, że konkretyzacja nie jest kwestią wyboru czytelnika, ale wynika z budowy dzieła. Dzieło bowiem jest skonstruowane w sposób, który wymaga dookreśleń i uzupełnień, ale właśnie tam, gdzie ono samo wskazuje.

Dokonanie konkretyzacji jest warunkiem poznania estetycznego.

Co istotne, Ingarden nie pojmuje konkretyzacji jako czynności czy procesu! Traktuje ją przedmiotowo – konkretyzacja jest wersją dzieła, która formuje się podczas jego odbioru w postawie estetycznej. Dodatkowo wiąże ją zwłaszcza z miejscami niedookreślenia, występującymi w warstwie przedmiotowo-wyglądowej. Głowiński uznaje, że to ujęcie zbyt wąskie i chce, by uwzględnić je we wszystkich czterech warstwach, o których pisał Ingarden.

Czynniki określające konkretyzację tkwią w:

• Samym dziele

• Właściwościach kulturalnych epoki

Stosunek tych czynników może być rozmaity – mogą się wzajemnie pokrywać, tworząc harmonię, mogą jednak także stać w opozycji, wtedy gdy dyrektywy wynikające z budowy dzieła nie odpowiadają dyrektywom zawartym w epoce.

JĘZYKOWA STRONA ZAGADNIENIA

Pierwszym i podstawowym warunkiem odczytania dzieła jest konkretyzacja materii językowej.

Niezwykle istotne stają się tu słowa okazjonalne występujące we wszystkich dziełach. Ich konkretyzacja wymaga niejednokrotnie podjęcia przez czytelnika decyzji jakiej warstwie przypisać dane słowo, np. „teraz” – 1. Jako wyraz odnoszący się do planu wypowiedzi, wskazujący czas tej wypowiedzi; 2. Jako słowo wskazujące czas, w którym dokonało się dane zdarzenie ze świata przedstawionego.

Na konkretyzację mają wpływ także gatunki i prądy literackie, zakładają bowiem rolę wirtualnego odbiorcy. Utwór jest jednak tylko propozycją, nie może narzucić wymagań odbiorcy, który ma swoje doświadczenia konkretyzacyjne i osadzony jest w danej sytuacji kulturalnej, nie zawsze harmonizującej z sytuacją kulturalną, w której powstało dzieło.

Wpływ na konstytuowanie konkretyzacji mają zmiany zachodzące w samym języku. Najważniejsze są te dotyczące drobnych przesunięć znaczeniowych, zmian odcieni semantycznych, czyli te, które dotyczą przesunięć w obrębie konotacji.

Dzieło podczas lektury wchodzi w nowy kontekst, czytelnik wprowadza je w obręb swojego języka i przez niego je interpretuje. Konkretyzacja rozpatrywana pod tym kątem staje się modernizacją.

LITERACKA STRONA ZAGADNIENIA

Ogromny wpływ na wygląd kategoryzacji mają konwencje literackie obowiązujące w momencie jej dokonywania, nie dają się one wykreślić, nawet jeśli dzieło należy do epoki uznawanej w danym czasie za archaiczną. Konkretyzujemy dane dzieło na wzór powszechnej konwencji, np. jako powieść realistyczną, choć ono nie ma z nią nic wspólnego i podlega innym zasadom konstrukcyjnym. Może to prowadzić do ukształtowania utrwalonych społecznie sposobów czytania dzieła i do powstania obowiązujących powszechnie norm i reguł (przykładem może być średniowieczne, alegoryczne odczytywanie wszystkich dzieł, także starożytnych, które nie powinny być tak odczytywane). W takim przypadku mamy do czynienia z działaniem zasad konkretyzacji niejako ponad dziełem.

Ingarden nazywa to konkretyzacją fałszującą. Głowiński stwierdza jednak, że to pojęcie nieco mylące. Podążając za przykładem średniowiecznych alegorii, musimy zrozumieć, że dla ówczesnego człowieka zafałszowaniem byłoby dosłowne odczytanie dzieła, a nadanie mu wydźwięku przenośnego jest nierozerwalnie związane z kulturą, w której żył, wydaje się zatem być najbardziej zasadnym.

Głowiński wyróżnia zatem konkretyzacje fałszujące ze względu na:

• Dzieło

• Obowiązujące w danym czasie metody i style konkretyzacji

Musimy pamiętać, że na konkretyzację mają wpływ poprzednie odczytania dzieła. Im dane dzieło jest bardziej znane i powszechne, tym bardziej prawdopodobne, że konkretyzacja będzie jedynie powtórzeniem poprzednich konkretyzacji. Ogromną rolę pełnią tu bowiem utrwalone wyobrażenia czy sposoby czytania danego dzieła. „W pewnych sytuacjach dzieło funkcjonuje tak, jakby było oblepione zespołem tych konkretyzacji, które przestały być sprawą indywidualnego odbioru, zyskały zaś walor ogólnego dobra kulturalnego epoki.”

Na proces konkretyzacji mają także wpływ obowiązujące w danym czasie koncepcje dotyczące literatury, a więc wyobrażenia o jej statusie, sposobach funkcjonowania, przeznaczeniach i zadaniach. Nie zawsze zatem najważniejszy będzie aspekt estetyczny, literatura może być traktowana jako środek działania, czyn czy ujmowana instrumentalnie. W zależności od tego kształtować się będzie konkretyzacja. Wchodzi to w obręb kulturowej normy konkretyzacyjnej.

Zwykle podchodzimy do dzieł w taki, a nie inny sposób zupełnie nieświadomie. Sposób ten kształtuje się pod wpływem różnych czynników (m.in. krytyki), jesteśmy poddani oddziaływaniu rozpowszechnionych w danym czasie metod konkretyzacji.

Czytelnik jest pełnoprawnym partnerem w akcie literackiej komunikacji, nie jest biernym odbiorcą. Dzieło stało się interesujące w swych stosunkach z tym, do kogo się zwraca