SWIADECTWA I STYLE ODBIORU

1

Ta kwestia pozostaia nadal nie rozwiazana: jak badae funk-

cjonowanie literatury, jak badae konkretyzacje czy ogOlnie —
fenomen odbioru? Kwestia a znaczeniu podstawowym, obejmu-

je bowiem pytanie: jakie materiaty naleiy uwzglcdniae, by

zdaa sprawe z metod odbioru, wla

g

ciwych danej epoce, i

stcpnie — by ujawnie charakterystyczne dla niego style? Jest

to problem w

,

duiym stopniu praktyczny, dotyczy samego wy-

boru rna.terialu, ktory nale2y poddad analizie.

Pytanie takie zarysowuje sic przed historykiem literatury

w postaci duo ziagodzonej, gdy stawia sobie zadanie opisu tek-
ster‘v literackich bez uwzgicdnienia sposobOw odbioru, co naj-
wyZej dotyczy ono granic literatury

1,

tego, jak daleko siegajq

kompetencje badacza, co ma analizowad, stosujac narzcdzia swej
dyseypIiny. Dzisiaj sprawa ta na ogol nie prowokuje ju2 do

wickszych sporOw i emocji, granice literatury wytyczone zostaty

calkiem precyzyjnie, rozmaicie zreszta w przypadku ranych
okresow historycznoliterackich.

Gdy przystepuje sie do analizy odbioru, sytuacja podIega

znaczaej komplikacji. Nie moina sic bowiem ograniczyd do ana-

Iizy tekstOw, sa one tylko jednym — co prawda giOwnym
elementem aktu komunikacji literackiej. Konkretyzacja dzida

1

Zob. H. Marklewicz,

GlOwne

probIemy wiedzy o Iiteraturze,

rozdz. II: Wyznaczniki Itteratury, Xrakow 1965.

SWIADECTWA I STYLE ODBIORIJ

117

nie jest tekstem w doslownym tego siowa znaczeniu, nie jest
tekstem w takim sensie, w jakim jest nim dzieio Iiterackie.
Trzeba najpierw ustalia, jakie materialy pozwalaja na badanie
odbioru, a wive jakie whiny sic stae przedmiotem

anailzy.

Jest

to sprawa rowniei o zasadniczej doniostoki praktycznej, zw/a-
szcza wtedy, gdy spraw recepcji nie traktuje sie jedynie jako

przedmiotu refleksji teoretycznej, ale zjawisko istotne take
wewczas, gdy w centrum uwagi znajduja sic poszczegOine

sytuz

acje komunikacyjno-literackie. Szkic niniejszy jest proba pod-

jecia tego w/a§nie praktycznego zagadnienia, prOba

autor jest

w pelni

g

wiadomy

bardzo jeszcze prowizoryczna i niepelna.

Fakt odbioru

powtorzmy

nie jest historykowi Iftera-

.

tury w wiekszoki wypadkew bezpoArednio dany, tak jak jest

mu dane

.

dzielo literackie. Trzeba go dopiero zrekonstruowae,

zrekonstruowa6 na podstawie tekstew pewnego rodzaju. Tych
mianowicie, ktore pozwalaja sie interpretowae jako jego
dectwa. Jest to sfera zjawisk wysoce niejednorodnych, sk/ada-
ja sie bowiem na nia przekazy rozmaite I zrotnicowane. Mona
je podzielia na pica zasadniczych grup:

1. wypowiedzi '(literackle, para-literackie, krytyczne), w kto-

rych sam proces lektury

podlegi

ternatyzacji;

2. wszelkiego typu wypowiedzi meta-literackie o charakte-

rze dyskursywnym (krytyczne, historycznoliterackie, teoretycz-

ne

itp.), w kterych czynnok lektury nie zostah stematyzowana;

po

g

rednio jednak wypowietlzi owe

g

wiadcza o metodach odbio-

ru, poz-walaja ujawnio sposoby myLienia a literaturze, pokazuja
ogolne kategorie, przy ktorych udziale sic ja ujmuje;

3. wszelkiego typu teksty, odwolujace sic do innych tekstow

poprzez swa strukture, a wiec pastisze, parodie, stylizacje itp.;

4. ro2nego rodzaju transformacje dokonywane na dziele li-

terackirn, a wiec przeklady, parafrazy, transkrypcje itp.;

5. badania socjologiczne o charakterze empirycznyrn, zaj-

mujace sic cyrkulowaniem dzid literackich virOd

rOinych

grup

spoiecznych I wlaAciwymi im sposobami lektury.

Materialy zgrupawane w punkcie pierwszym najlatwiej pod-

daja sie rekonstrukcji,

sq

niemaI bezparednio dane. Wydzielie

118

STYLE ODBIORU

tu mo±na trzy typy przekazow: wypowiedzi o dziele w dzie-
le

2

,

dotyczqce sposobOw odbioru („literatura krytycznoliterac-

ka", „literacka rnetodologia literatury"), wszelkiego typu zapisy
lektury zawarte w korespondencjach, dziennikach intymnych

innych tego rodzaju dokumentach osobistych (interesujqca

jest wiec tutaj rozlegia dornena tekstOw para-literackich) oraz
ten typ krytyki literackiej, ktory sldonny bythym okr61ie jako

"„impresj onistyczny".

Przykladem utworu, kterego bezpo

g

redni przedmiot stanowi

lektura, a wicc poetycka relacja o odbiorze, jest

Epos-nasza

Norwida. Poemat ten jest oczywikie czyrni wiecej ni opowie-

g

cia o lekturze czy anegdota z lat dziecinnych, nie przestaje bye

jednak poetyckim zapisem konkretyzacji

Don Kichota. Ju

ty-

tut

g

wiadczy o jej kierunku. Je

g

li zna sic poglady Norwida na

gatunek powle

g

ciowy

3

,

nie dziwi, Ze wiersz po

g

wiecony utwo-

rowi Cervantesa, powszechnie odbieranemu jako powie

g

e, przy-

wohrje w tytule dawnq forme literacka. Jest to pierwszy
niezwykle istotny — wskaZnik dokonanej przez Norwida kon-
kretYzacji: dzieto Cervantesa warto czytae dlatego, Ze przypi-
suje sie mu wartoki, jakimi dla poety w

g

rod gatunkow narra-

cyjnych odznaczala sic jedynie epopeja. Lektura taka pozwala-
Ia trald ()wad Don Kichota jako bohatera na naiare epiki trady-
cyjnej, jako postaa zarazem mitycznq i symbolicznq; powiekio-
wa lektura utworu Cervantesa °dbl.& taki, je

g

li nie wyklu-

czala, to w kaidym razie utrudniata. Do tego wszalde sprawa
sic nie ogranicza; w swej konkretyzacji

Don Kichota

Norwid

zaktualizowa/ take inne wartoki charakterystyczne dla swej
epoki: bohater Cervantesa jest nie tylko postaciq epopeicznq,
jest take w jakiej

g

przynajmniej mierze odpowiedni-

kiem romantycznego poety. Norwida nie interesuje sprawa

--

2

Zob. D. Danek, 0 po/emice Iiterackiej

w

powieki, Warszawa 1972.

Zob. moj szkie: WokOt

„Powle

g

er

Norwida, w tomie:

Gry powieicio-

we,

Warszawa 1973. W liSeie do Jadwigi Luszezewskiej z paZdziernika

1871 r. poeta „pierwszq ksiqik4, jak4 w iyciu molm ezytakm, by

Cerwantesa bohater". (C. K. Norwid,

Pisma wszystkie,

t. IX, Warszawa

1971, s. 497).

gWIADECTWA I STYLE ODBIORU

119

podstawowa dla XX-wiecznych interpretatorow powieki,
a mianowicie rozziew pomiedzy iluzjami a rzeczywistokiq, je-

go

uwagi nie przyciqga faiszywa

g

wiadorno

g

e, jakiej ofiarq pa-

da bohater. Iluzje stajq sic forma dziatalnoki poetyckiej, twor-

czokiq. Jak sic zdaje, typ lektury

Don. Kichota,

dajqcy sic

zrekonstruowae z wiersza Norwida, jest przyldadern romantycz-
nego odbioru powieki Cervantesa.

Nastepna ogrornna dziedzina,

w

ktorej fenomen odbioru

zostaI stematyzowany, to ranego rodzaju zap

-

isy lektury, np.

w dziennikach intymnych, w korespondencji itp. Jakb doku-
menty

g

wiadczace o jego wiakiwokiach sq one zazwyczaj bar-

dziej doniosie niZ dzie/a. Aci

g

le literaekie, w nich bowiem spra-

wy te czcsto nie wykraczaja poza sfere dosiownoki, nie pod-

legajq syrnbolizacji. Na ogoi tile przeznaczone do druku, ujaw-
niajq z dula wyrazistokia styl recepcji wiakiwy epoce. Jako

przyklad wystarczy choeby przywo/aa liczne zapisy lektury

w

Dziennikach eromskiego.

W obreb przekazow, w ktorych problemy czytania I odbio-

ru zostaly stematyzowane, wlaczythym take pewien typ wypo-
wiedzi krytycznych, ten mianowicie, ktOry moZna okre

g

lio ja-

ko krytyke impresjonistycznq.

W

tym wypadku jednak chodzi

nie tylko o kierunek znany pod tq nazwa w dziejach krytyki,

ale o wszelkie wypowiedzi krytyczne,

w

ktorych elementem

najistotniejszym jest przekazywanie wraeñ doznawanych pod
wOywern czytanego dzie/a. Krytyka tego typu duo bliZsza
jest zapisom intyrnnym ni2 dyskursowi krytycznemu o cha-
rakterze analitycznym bad2 programowym.

Przechodzimy obecnie do punktu drugiego, do wypowiedzi

meta-Iiterackich o strukturze dyskursywnej, w ktOrych sposo-
by lektury nie zostaiy stematyzowane. Trzeba je rekonstruo-

wae na podstawie analizy tego, w jaki sposob, za pomocq ja-
kich kategorii ujmuje sic literature. Wehodza tu w gre wszel-
kiego rodzaju wypowiedzi do niej sic odnoszqce: krytyczne

*(poza „impresjonistycznymi"), teoretyczne, historycznoliterac-

kie, filologiczne itp. KaZda z nich, nawet maksymalnie zobiek-
tywizowany traktat filoiogiczny, poddajqcy analizie odmiany

120

STYLE ODBIORU

8W1ADECTWA

I STYLE ODBIORU •

121

tekstu,

g

wiadczy o pewnym typie lektury, o pewnym sposobie

ujmowania dzieta literackiego, choeby nawet nie u

g

wiadomio-

nym. A bywa on czgsto nieu

g

wiadamiany, skoro

w

wigkszoki

wypadkow celem wypowiedzi czy to historycznej, czy teore-
tycznej jest zdanie sprawy z faktOw-, zobiektywizowany opis
dzieia literackiego, jego analiza wolna ad wszelkiego „Iiryzmu".

Swiadectwem typu lektury jest jui sam jgzyk, przywolywany
w tego rodzaju wypowiedziach, kategorie opisowe, jakie

w

nich

zosta/y spotytkowane. Kategorie te z reguly sq skiadnikiem
pewnej

.

kultury. literacklej. Metody konkretyzacji najwyrazi-

g

ciej sig ujawniajq w wypowiedziach krytycznych, z natury

rzeczy swobodniejszych i znajdujqcych sig bliZej empirii iycia

literackiego

nii

prace Aci

g

le naukowe, a take

w

interpreta-

cjach, a wile analizach utworu indywiduaInego; metody te do-
chodzq jednak do glosu i dajq sig zrekonstruowad rownie2 wte-
dy, gdy przedmiotem opisu sq wigksze (czy wrgez najwicksze)
ca/o

g

ci lit erackie.

Omawiane tu przekazy meta-literackie o charakterze dys-

kursywnym ujawniajq wigc now przydatno

g

6: badaczoi.vi poj-

mujqcemu historig lIteratury rue tylko jako dzieje tworzenia,
ale jako dzieje thinych metod literackiego komunikowania,
pozwalajq odtworzyd sposoby odbioru, wlaciwe danej epoce,

stajq sig przeto interesujqce nie jako zespoi sadow prawdziwych

lub falszywych, ale jako

g

wiadectwo tego, jak

w

danej epoce

czytano, mimo te sam proces lektury nie zosta/

w

nich sterna-

tyzowany

4.

W grupie trzeciej mieszczq sig wypowiedzi meta-literackie

niedyskursywne I niestematyzowane, takie wigc, ktore przez

sama, swq strukturg odw-ohijq sie do innego tekstu lub zespoN
tekstaw I tyrri samym

g

wiadczq o jego (ich) swoistej konkrety-

zacji. Istotne sqwiçc tutaj wszelkiego rodzaju pastisze, paro-

4

Problem ten

anatizuk

na przyldadzie dile/a Kleinera o Stowackim

W

nastepnym szkicu zamieszezonym w tej ksigice. Trzeba sie zgodzi6

z opinia, ±e „krytyka jest metafora aktu czytania, a akt czytania jest
niewyczerpyWalny" (P. de Man, Eitindness and Insight, Essays in the
Rhetoric of Contemporary Criticism, New York 1971, S. 107).

die, stylizacje. Wskazujq one, w jaki sposob jest odbierany
utwOr bgdqcy przedmiotem odwolania. Moment ten swoigcie
sig realizuje ju2

w

pastiszu, gdyi nie jest on na ago/ prost4

kopia, stanowi interpretacje wzoru wediug regui czytania obo-
wiqzujacych w danej kulturze literackiej. W wyiszym stopniu
niZ pastiszu dotyczy to stylizacji i parodii,

w

nich bowiem

wspolczynniki stylu wspOlczesnego nie tylko 2e nie s tajone,
ale tworzq kontekst konieczny dla ich zrozumienia. Style lek-
tury, wlakiwe danej kulturze literackiej, etanowiq czynnik
okre

g

lajqcy mo±liwoki parodystyczne I stylizacyjne epoki.

Przyldadem Wybraniec Tomasza Manna, bgdqcy parodiq utwo-
ru Hartmanna von Aue Gregorius auf

dem

Steine i — zara-

zem — stylizacjq S

.

redniowiecznej Iegendy hagiograficznej 5.

Opowie

g

e ta stanowi przyldad odbioru legendy gredniowlecznej

dokonanego w sytuacji kulturalnej, w ktorej tekst tego typu
czyta sig jako zabytek, bo nie koresponduje on z wspo/czesnq
wizjq

g

wiata, rile koresponduje tak bardzo, e nie wystarcza

wzigcle w nawias na czas lektury w/asnych przekonali i przy-

zwyczajen literackich;

g

wiadomo

g

e dawno

g

cl odbieranego tek-

stu staje sig komponentern konkretyz.acji. Lektura, jakiej

g

wia-

deetwem jest opowie

g

d Manna, by/aby nie do pomy

g

lenia choe-

by w okresie romantyzmu, kiedy nawiqzania do wiekow

g

red-

nich umoZliwialy sformulowanie i wyratenie jego wiasnej pro-
blematyki literackiej.

Przechodzimy teraz do grupy czwartej, do

g

e niejednorod-

nej — do transformacji °. Wchodza w jej obrgb trzy zasadnicze
dziedziny: a) przeklady, b) parafrazy, c) transkxypcje, Zespot

ten jest dla analizy odbioru szczegOlnie istotny, gdyi wszelkie
przeksztakenia dzieta literacklego mo2na interpretowad jako
przejaw jego swoistej lektury, dokonywane sq bowiem w mygl

3

Zob. uwagi samego Manna na ten temat, rozproszone w jego listach,

pisanych w okresie pracy nad powie

g

cla (T. Mann, Listy 1948-1955, wy-

data E. Mann, tium, T. Zabiudowski, Warszawa 1973).

Interesujaca analize zjawiska transformacji przedstawil E. Balce-

rzan w ksiaZce: Przez znaki, Poznan 1972, s. 59-61,

122

STYLE ODBIORTI

pewnych ukviadomionych badti nietOwiadomionych dy-
rektyw konkretyzacyjnych, wiaciwych danej kulturze literac-
kiej.

Jak wiadomo, kaidy przeldad, choeby najwierniejszy, jest

interpretacj4 tlumaczonego utworu$ Nie stanowi nigdy kalki,
jest domen4 wyborOw. Wybory owe informuA nie tylko o wia-
domych decyzjach tlumacza, ujawniaja nie tylko jego smak li-
teracki, wskazuja rownieti sposoby lektury wiaiciwe epoce, w

ktOrej tlumaczenia dokonano. Jako przyldad wystarczy przywo-

la dwa przekiady Bateau ivre Rimbauda Miriama i Watiy-

ka. Przyklad interesujacy, gdyti obydwaj tlumacze w asadzie

pozostali wierni oryginalowi, jednalde obydwie polskie wersje
poematu Rimbauda raniq sie micdzy sob a doAe znacznie. Po-
wiedziee moina, tie wersja Miriamowska jest przyldadem mlo-
dopolskiej konkretyzacji poematu symbolistycznego, wersja

Watiykowska zaS

.

— przyldadern konkretyzacji awangardowej,

obydwaj tiumacze odwohijg sie do innych koncepcji jezyka po-
etyckiego, aktualizuj4 inne tradycje. Niekiedy spory woke/
przeldadu ujawniaj4 rotine koncepcje odbioru:

w

literaturze

polskiej najwyrazistszym przyldadem jest znana polemika Tu-
wima i Waiyka, dotyczaca Uumaczenia

Eugeniusza Oniegina

Puszkina.

Jeli analizuje sie przeldad jako 6wiadectwo odbioru, trzeba

wziad pod uwage jeden istotny moment. Czynnikiem ograni-

czaj4cym te analize jest fakt, tie pewne wlakiwoAci przekladu

nastepstwem nie decyzji tlumacza i nie kultury literackiej,

do jakiej naletiy, wynikaj4 za z wiakiwoAci jczyka, na ktOry
sic tiumaczy. Nastcpstwa owe nie mog4 bye interpretowane ja-

ko S'wiadectwo lektury, stanowi4 rezultat koniecznoki jezyko-
wych. Przykladem — uproszczenie relacji czasowych w poi-
skim tlurnaczeniu Prousta, wynikajace z tego, tie w zakresie
czasow gramatycznych polszczyzna ma inne motiliwoki ni±
francuski

7

, jej wyposatienie

w

tym zakresie jest ubotisze.

_

7

0

znaczeniu czasOw gramatycznych, wZaaciwych danemu jezykowi,

dla struktury opowiadania pisze H. Weinrich,

Le temps,

Le

rdcit et le

commentaire, Paris 1973.

SWIADECTWA I STYLE ODBIORU

123

Mimo tego istotnego ograniczenia przeldady nadal wydaj4 sic
vvatinym Lwiadectwem odbioru, pozwalaj4 ujawnia sposoby czy-
tania.

Z tego punktu widzenia jeszcze efektowniejszym przedmio-

tern analizy sa wszelkiego rodzaju parafrazy utworOw literac-

kich, tak dokonane w obrebie jednego jezyka, jak i wowczas,

kiedy pierwowzor i wersja przerobiona naletia do rednych jc-

zykOw. W drugim przypadku parafrazy nie moina utotisamiae
z przekladami, gdyti tutaj jest istotna nie wierno6d wobec ory-

ginahi, ale sporzadzenie nowej wersji, nowej wersji zazwyczaj

utworu dobrze znanego I

w

obrcbie danej kultury literackiej

przyswojonego (by wspomniee rozliczne parafrazy Robinsona
Cruzoe Daniela Defoe). Ze wzgledu na rekonstrukcje zasad od-

bioru niezwykle oiekawa by/aby analiza Od Horacego, parafra-
zowanych w wiekszoki Iiteratur europejskich od czasOw rene-

sansu. Parafrazy rornantyczne ujawnia z pewnoici4 metody

lektury caaiern inne ni te, ktOre praktykowali poeci rene-

sansowi, dokonujasy przerobek tych samych

Pie

g

ni

8

.

Autor

parafraz rile podlega rygororn, ktorym poddae sic musi

macz, jego poczynania sa wicc ze wzgledu na interesujaca nas
problematyke szczegelnie znaczace. Osobnym przypadkiern
parafrazy jest przeniesienie dzieia reprezentatywnego dla
pewnego poziomu kultury literackiej w obrcb gatunku wlaSci-
wego jej innemu poziomowi. Charakterystyczny dla tego typu

parafraz ruch odbywa sic zwykle z gory na do/: tragedia staje

sic popularnyrn widowiskiem muzycznym

( Romeo

i

Julia

prze-

mieniona w

West Side

Story), dostosowuje sic ja do regta od-

bioru, kV:ire nie by/y w niej zawarte. Ten typ przerobek anali-
zuje Hannah Arendt ° jako fenomen charakterystyczny dla kul-
tury masowej.

Zjawisko, ktore okreAlili

g

my jako transkrypcje, jest dziedzi-

n4 szerok4 i zrOtinicowana. Przez transkrypcje rozumiem wszel-

8

0 romantycznej recepcji Horacego zob. J. Marmier, La

survie

d'Ho-

race it l'epoque romantique, Paris 1965.

9

H. Arendt, La

crise de

la culture,

Huit

essais de pensee politique,

Paris 1972, s. 260.

AWIADECTWA I STYLE CIDBIORtj

125

kie przeniesienie utworu z jednego systemu znakOw w obrcb

drugiego,

a

wicc w naszym przypadku z systemu jezykowego

w system znakowy innych sztuk. Oczywikie, nie wszystkie te-
go typu przeniesienia bcdq z punktu widzenia omawianej tu
kwestii rewnie znaczqce. Z pewnokiq 6wiadeetwern odbioru
jest potraktowanie utworu poetyckiego jako tekstu pieni (np.
wierszy Goethego I Heinego w niezliczonych Lieder niemiec-

kich kompozytorow romantycznych czy wierszy mlodopolskich
w pie

g

niach Szymanowskiego), tutaj wszakie analiza wyma-

galaby ujecia muzykologicznego, wysoce specjalistycznego i na
°get niedostepnego historykowi literatury. Innym 6wiadectwern
odbioru sq iIustracje do utworOw literackich, By dad przykiad

wyrazisty: ilustracje romantyczne do

Don Kichota

gwiadcza

o calkiem innej lekturze tej powieki ni2 ilustracje dwudziesto-
wieczne.

Najbardziej interesujace ze wzgicdu na podjeta tu pro-

blernatyke sa jednak transkrypeje teatraine i filmowe utworew
fabularnych (a take poetyckich, choe z natury rzeczy jest ich
o wide mniej). I tutaj uczynie wypada zastrzdenie to same,
co przy przekladach: nie wszystkie elementy owych trans-

krypcji dajq

sic

interpretowad jako §wiadectwo odbioru, nie-

ktore sq nastepstwem koniecznoki wynikajqcych z przyjccia
jezyka teatru czy filmu, nie

zaldq

Wicc

bezpoArednio od auto-

ra transkrypcji, Awiadcza za

g

co najwy2ej o wymaganiach

i w/akiwokiach jczyka

1

°. Choe tak ograniczone, transkrypcje

nie przestaja bye szczegOlnie wyrazistym 6wiadectwem kon-

kretyzacji. Tak np. adaptacje filmowe powieki Dostojew-

skiego ujawniajq dok zroinicowane metody odbioru, powieki

10

o nieodwracalno

g

ci poszczegolnych systernow semiotycznych pisze

E. Benveniste w studium: Semiotogie de la langue, w: Problemes de lin-

guistique Onerale II,

Paris 1974.

11

Zob. M. Hopfinger, Adaptacje famowe

utworow

Iiterackich,

Proble-

my teorif i nterpretacji, Wroclaw 1974. 0 adaptacjach teatralnych zob.
M. Bluestone, From

Story

to

Stage,

The

Dramatic

Adaptation of Prose

Fiction

in the

Period

of

Shakespeare and

His

Contemporaries, The Ha-

gue 1974.

owe mog4 bya bowiem traktowane bqdZ jako realistyczny
obraz obyczajew, bad jako dramat psychologiczny, bqdt wre-

szcie jako traktat filozoficzny. I w tym wypadku take nie do-
kumentujq one jedynie indywidualnych interpretacji czytelni-
czych powieki Dostojewsid.ego, awiadczq o pewnych tenden-
cjach kuitury literackiej.

Plata grupa Swiadectw rani

sie

znacznie od wszystkich

omOwionych poprzednio. Skiaciajq

sie

na nia, wyniki empi-

rycznych badaii socjologow zajmujasych sic obiegiem dziei ii-
terackich w roZnych grupach spolecznych. ROZniq

sie

one

przez

co najrnniej dwa elementy: po pierwsze Awiadectwa te

sq

Lwiadomie organizowane, sa, z gory pomyAlane jako przekazy
mowiace o zre&iicowanych spolecznie typach odbiortv

/

po dru-

gie —mop dotyczya lektur wiakiwych wszelkim grurpom spo-
/ecznym,_podczas gdy Awiadectwa poprzednie w istocie nie wy-
kraczaly poza krag, okreAlony mianern znawcow

12

. Na

tym po-

iega doniosioë tego rodzaju badati, choo ograniczajq sic one je-
dynie do czasow wspolezesnych (ograniczenia tego

w

zasadzie

nie

znajg

materiaiy analizowane poprzednio), Badania owe sq

dia naszej problematyki przydatne zresztq tylko wtedy, kiedy
nie sprowadzajq sic do informacji wylqcznie ilokiowych doty-
czqeych czytanyeh ksi#ek, samo przegiqdanie kart bibliotecz-
nych

w

bibliotekach publicznych stanowi czynnok niewystar-

czajqcq. Sq przydatne wowczas, gdy dotyczq rzeczywistych

sposobOw lektury, wiakiwych poszczegOlnym grupom spolecz-
nyna. Przyk/adem — cenna ksWka Bogusiawa Suikowskiego

13.

32

Zob. .1. S/awinski, 0 dzisiejszych normach czytania

(znawc6w),

„Teksty" 1974, z. 3 (15). 0 przydatno

g

ci badati socjologicznych dla analizy

odbioru, s. 18-19. Zarysowuje

sin

tu wyraAna mo21iwo

g

o wspNpracy so-

cjologow i badaczy literatury, skoro take socjologowie wyra±ajn zainte-
resowanie dla tego, co w tej dziedzinie robin historycy literatury. Na
rnoiliwo

g

C takiego zbliienia wskazuje A. Moskowska we wstnpnej czngci

swego studium: Potoczny odbiOr literatury na przylaadzie utwordw Ze-

roinskiego („Pamintnik Literacki" 1976, z. I), jak±e charakterystycznie
zatytu/owanej: Socjotogia

a

teoria

fiteratury.

13

B. Stilkowski,

Powle§6I

czytelnicy.

Spoleczne

uwarunkowania

zja-

wisk

odbioru, Warszawa 1972.

124

STYLE ODEIORU

126

STYLE ODBIORILI

Badania socjologiczne tego typu wyrnagajq zwykle historyczno-
literackiej interpretacji. Badacz literatury postawie bowiem

musi problemy, ktOre socjologowi wydad sie moga malo isto-

tne, a mianowicie, w jakina stosunku pozostajq sposoby czyta-
nia praktykowane przez czytelnikOw uczestniczqcych w r6Z-
nych grupach spolecznych do dyrektyw konkretyzacyjnych za-

wartych w dziele oraz do analogicznych dyrektyw funkcjonu-
jqcych w obrebie danej kultury literackiej.

2

Podkre§lmy: analiza odbioru na podstawie jego takich czy

innych 6wiadectw rile zmierza w zasadzie do ujawnienia indy-
widualnych wla

g

ciwo

g

ci lektury, jej celem jest zdanie sprawy

z charakteru recepcji jako zjawiska spolecznego, z jej postaci

wiakiwych danej kulturze literackiej. Mona tu mOwie o sty-

lu odbioru, tak jak sic m6wi o stylach literackich. Gdy podej-
muje sie problematyke komunikacji literackiej, ich wzajemne
relacje stajq sic kwestiq o duiej donio0oici.

Problematyka badadi nad lekturq powinna bye buclowana paralelnie

do problematyki historii literatury uprawianej z punktu widzenia dzia-

fan tworczych. Tu tattle zmierzao mo2na do ujee diachronicznych, po-

kazuj9cych ksztaltowanie sie danego zespo/u norm, jego ewolucje, sta-
dia stabilizacji i schylku, jak rewniet do ujee synchronicznych ztlajq-

cych sprawq ze wspoiistnienia w pewnym czasie rozmaitych obocznych,
czy nawet konkurencyjnych systernew czytania. W tym drugim wypadku

chodzi przede wszystkim o rozpoznanie spoiecznej stratyfikacji norm le-
ktury ich rozio2enie stosownie do poziomew kultury Iiterackiej wy-

odrqbniaj9cych sie w ramach publicznoAci

14•

Gdy uznaje sic te propozycje za sluszne, szukaa naldy sty-

low odbioru, zrekonstruowanych na podstawie wiadeetw,

omOwionych w pierwszej czOci tego szkicu. Style

15

owe rile

14

Siawifiski, op. cit., s. 17.

15

Styl pojmuje tutaj szeroko, tak jak to czyniq °zest° historycy sztu-

ki, np. M. Schapiro w klasycznej rozprawie Style (w: M. Philipson (ed.),

SWIADECTWA

I STYLE ODIKORII

127

muszq bye rewnolegie do stylOw twOrczaci, obowiqzujqcych

w epokach, w ktorych dane dziela sic odbiera, dziedzina lektu-
ry jest du±o szersza ni dziedzina tworczo

g

ci literackiej dane-

go okresu, obejmuje wszystkie dzie/a wOwczas czytane. Ponad-
to uwzglednia

caleiy

fakt, ie rile wszystkie dzie/a pisane I pu-

blikowane w danej epoce stajq sic przedmiotern lektury. Za-
warte w flich dyrektywy konkretyzacyjne wchodzie moo
w konflikt z normami lektury, regulujqcymi w owym czasie

procesy odbioru, eownie z tej racji, Ze wyprzedzajq przecictna

praktyke lekturowq epoki.

Jak sic zdaje, wyodrebnie moina prowizorycznie siedem

podstawowych stylow odbioru. Sporzadzona tutaj lista nie ma
charakteru wyczerpujqcego, jej zadaniem jest wskazanie na
pewien repertuar mo2liwo

g

ci, a wite jedynie wstcpna orien-

tacja. Lista

.

owa ulegnie z pewnokiq znacznym zmianorn, w mia-

re jak problematyka odbioru stawae sic bcdzie przedmiotem
konkretnych analiz historycznych. Widze wiec moZliwoki wy-

odrcbnienia stylOw nastcpujacych:

1. STYL MITYCZNY. W postaci najczystszej ujawnia sic

wOwczas, gdy dzieio literackie odbierane jest jako przekaz re-
ligijny, gioszacy prawdy wiary. W pewnym sensie nie ma ono

Syt

istnego, jest bezpoa'rednio przypisane pewnej ea/am.

g

wiatopoglqdowej. Jak sic zdaje, ten styl odbioru obowiazywa/

w spokezenstwach archaicznych, nie znajasych jeszcze litera-
tury jako fenomenu specyficznego i samoistnego; styl mityczny
by/ wtedy stylem wylqcznym, archaiczna kultura nie dopu-
szczala do uformowania styIOw innych. PUniej, w bardziej

-

z/o-

2onych uldadach spolecznych, stracil on przywilej wy/qcznoki,
mOgi wystepowae obok innych. Jego domenq stak sic przede

wszystkim recepcja dzie/ zwiazanych z sacrum. Nie tylko je-
dnak. Wyznacza on odbior tych wszystkich przekazOw, ktore
traktuje sic jako aktualizacje AwiatopogladOw zastanych i a4o-

Aesthetics Today, Cleveland and New York 1961). W podobnie szerokim
sensie posluguj sl kategoria stylu antropologowie kultury.

128

STYLE ODBIORU

SwIADEcTwA I STYLE ODBIORT7

129

bowanyeh, przekazow, ktore nie tylko je potwierdzajq, ale tak-
ie na swej spas& utwierdzaja.

2. STYL ALEGORYCZNY. Podczas gdy styl mityczny prze-

de wszystldm wprowadza/ odblerane dzie/a w obrgb wigkszej
caloki iwlatopogladowej i w zasadzie nie musial przyjrnowad

2adnych za/oien co do ich struktury (kaidy w istocie utwor

odbierad moina na wzor mityczny), alegoryczny styl odbloru
w sposob zasadniczy organizuje sig woke/ tezy, dotyczacej

wlanie struktury dziela. U podstaw tego stylu znajduje sig
przewiadczenie, ie utwor iiteracki odznacza sig swoist4 dwu-
wymiarowokia. Wymiar pierwszy jest wa2ny, w miarg jak

ujawnianiu wymiaru drugiego, tego w/aAnie, ktery zawiera

treki istotne, ze swej natury ustabilizowane i zakrzepte. Zada-
niem czytelnika jest do nich dotrzee I je zrozurniea. AIegorycz-
ny styl ocirIoru, palegajqcy na szukaniu „drugiego dna", nie
ksztaituje sig tylko wtedy, gdy manly do czynienia z utworami
o rzeczywistej strukturze alegorycznej. Ma wszelkie dane po

ternu, by bya stylem uniwersalnym, a wigc podporzaclkowae

soble wszelki typ wypowiedzi. W przypadku alegorycznej lek-

tury utworu nie-alegorycznego mamy do czynienia z tym, co

nazwane zostalo alegorig narzucona,". Styl alegoryczny jest
nie tyIko supozycjg dotycza„eq struktury dzieLa literackiego,
wternie wprowadza je take

w

pewien _zespoi naniemati, a na-

wet w pewien system

g

wiatopogladowy. Dzieje sig tak przede

wszystkim z tej racji, Ze zaklada staloAd stosunkow pomigdzy
dwoma wymiarami dzie/a literackiego, przy czym wymiar dru-
gi („drugie dno") pokrywa sig z ogolnym kompleksem wyzna-

wanych przekonan. Nie przypadkiem wicc alegoryczny styl od-
bioru wiakiwy jest przale wszystkim epokom odznaczajgcym

sig duZa stabilnok14 §wiatopogladow. Pewna odmiana stylu

alegorycznego jest st37Irktary zaklada, 2e dzieia pisane sa jczy-

-

16

Zob. R. Tuve, Anegorica/ Imagery, Some Mediaeval Books and

Their

Posterity, Princeton 1966, rozdzial: Imposed

Allegory

(jego frag-

ment w przektadzie polskim R. Zimanda pt. Alegoria narzucona, „Pa-
mietnik Literaciti" 1975, z. 4).

kiem ezopowyrn, a wiee Ze pod powierzehnia kryjq treki, kto-

re z takich czy innych wzglgdow nie maga by

w

danej spoiecz-

noki komunikowane. To wice, co znajduje si

w

wymiarze

pierwszym, traktowane jest jako maska, sluia,ca iudzeniu de-
spoty (w rnyLl takiej wla

g

nie lektury Wallenrod meg/ stad sig

Belwederem).

3. STYL SYMBOLICZNY. Podobnie jak styl alegoryczny,

zaldada on dwuwymiarowq strukture dziela literackiego. Rozu-
miana jest ona jednak calkiem inaczej. Odrzucone zostaje fun-
damentalne dla stylu alegorycznego prze

g

wiadczenie, rezygnu-

je si nnanowicie z mary, ie relaeje pomigdzy dwoma wymia-
r

na

—

Tra

one, a w konsekweneji

odwoluja sig do ustabilizowanego systemu pog1ad6-w. Prze-

ciwnie, symboliczny styl konkretyzacji przyjmuje, z reLacje

te sq z natury niejasne i nieokre

g

one. Wymiar pierwszTriaTe

jest wicc przezroczysty i nie otwiera ividoku na domeng sen-
sow jasnych I zakrzepIych, ma co na1wy2ei sugerowad znacze-

nia, zakotwiczone w wymiarze drugim. Styl

ow

przypisuje

wiec alstywniejszq rolg ezytelnikowi, pozostawia duo wigksza,
swobodg jego inicjatywie. Styl symboliczny mo2e rownie2 miee
charakter uniwersalny, w my

g

l jego regul mon bye odbieia-

ne nie tylko utwory o rzeczywistej strukturze symbolicznej.
Pewne utwory mop bya czytane na dwa sposoby, badi alego-

rycznie, baa symbolicznie. W przypadku pierwszym czytelnik

daZy do rozszyfrowania tego, co znaczy np. historia Jozeia K.
z

Procesu

Kafki (np. sytuacjg czlowieka wobec Boga); w przy-

padku drugirn za§ jest Awiadom, 2e hIstoria ta wyposa2ona zo-

staia w zespOI znaczen piynnych I niejasnych i 2e w aden

sposob nie daje

SiQ

ona ujednoznacznie. Symboliczny styl od-

bloru jest wiec

w

jakiej

g

mierze stylem

tuje

mo±liwok wielu znaczeti.

4. STYL INSTRUMENTALNY. W obrgbie tego stylu od-

. bioru dzielo literackie traci w pewnym stopniu swa autonomig,

inaczej jednak niZ w stylu rnitycznym i ezekiowo — ale-
gorycznyrn. Sprawq najistotniejsza jest tu bowiem nie tyle
bezpo

g

rednie wkomponowanie odbieranych utworow

w

caloS'd

9 Style odbiont

SWIADECTWA

I STYLE ODBIORTJ

131

przyjetych zalolen, wYnikiem dokonane' w myAl pewnych za-
sa

erp

cji.

y ow rnoze sic zaktualizowac nie ty

ko

w odbiorze utworow, a ktOrych pofflola staIa estetyka mimety-

czna, choe — jak sie zdaje trudniej niZ style ornawiane po-

przednio podporzqdkowuje sobie utwory, ktOre byiy

od niej

dalekie. Budowany przede wszystkim na zdrowym rozsqdku,
skIonny jest do

.

odi-zucenia tego, o czym sqdziO motna, Ze

wchodzi z nim

w

konflikt.

6. STYL EKSPRESYJNY. W jego obrcbie zjawiskiem naj-

istotniejszyrn jest sytuowanie czytanego utworu wobec nada-
wcy. Autor jest tutaj kim

g

innym niZ tylko owym dalekim

spraw

-

C

-

47o

-

d

-

ktorego odiqczya motna wypowiedt i uznaa, Ze

zdobyIa byt autonomiczny. Traktowany jest jako sui

generis

skiadnik tekstu, skoro cala lektura ma doprowadzie do u'awnie-
nia jego wIasciwa

g

cl, a wszys o, co w dziele zawarte, inter-

prctowane jest

jako

syndrom, a niekiedy nawet bezpogre-

dni przekaz jego osobowoki Ekspresyjny styl

.

odhloru zakIa-

dr

-

wiec nieustannq obecno

g

e autora, a kaidy element utworu

interpretowad mote jako

Awiadomy lub niegwiadomy

przejaw jego

g

wiata intyrnnego, jego odczuwania, jego wyjqt-

kowej j z natury niepowtarzalnej sytuacji wewnetrznej. Pod-
stawowq wiakiwokia thgo stylu jest

Wige to, e

zmierza do

indywidualizacji.

- 7. STYL ESTETYZUJACY. U jego podstaw

17

znajduje

Sig

dqtenie do odbioru dzieN literackiego przede wszystkim jako
dzie/a literacki ego, moZna tu

Wigc

Mow-160

swoj ego rodzaju

/ekturze autotelicznej. Nie znaczy to

w

adnym wypadku, by

g

wiadomo§e, iZ wypowied2 literacka jest specyficznym typem

tekstu, nie moea towarzyszyd wymienionym poprzednio sty-
lorn odbioru (mote towarzyszy6 katdemu), tutaj jednak przy-
biera ona szczegolnq postae.

W

pewnych wypadkach idea sztu-

17

Mo21iwca wyodrebnienia tego stylu zasugerowai ml Karlheinz

Stierle w dyskusji po moim referacie o problemach odbioru, wyg/oszo-
nym na Ruhr-Universitat Bochum w lipcu 1974 r. Na pododmiane lu-
dyczna tego stylu zwr6cono mi uwage w dyskusji na Konferencji Teore-
tycznoliterackiej w Slemieniu, w lutym 1975 r.

130

STYLE ODBIORU

Awiatopogiqdowq, lie traktowanie ich jako 6rodkow dzialania,
wynikajqce z przeslanek takiej czy innej ideolo

g

li. Mamy tu

wiec do czynienia z lekturq poj_cta, jako czynnok utylitarna,

odwolujqca sie do Lwiatopoglqdu potocznego, przy tym nie ty-
le moralistyczna, co moralizatorska.

W

konsekwe.ncji dzie-

lo czesto niezaleinie od rzeczywistego swego charakteru —
staje sic w trakcie odbloru czyrni w rodzaju przykladu budujq-
cego, elementem sui generis dydaktyki. W sferze oddzialywania

te•o st in _

tendenc'a do odzia/Ow d

o mz

nych nawet wowczas, gdy nie maja pokrycia w konkretyzo-

=ym utworze (Awiat czarno-bialy, w ktorym przeprowadza

sie

g

cisie linie demarkacyjne miedzy tym, co pozytywne, i tym,

co negatywne).

5. STYL MIMETYCZNY. Jego podstawe stanowi prze-

S"wiadezenie, te pomiedzy przedmiotami i sytuacjami przedsta-
wianymi w utworze literackim a przedmiotami I sytuacjami
na1e2qcymi do Swiata realnego zachodzi stosunek podobieri-

stwa, naAladowania, odbicia. Styl ten wiec w zasanzie inaczej
sytuuje dzielo wobec

g

wiata poza-literackiego nit style po-

przednie: tutaj punktem odniesienia jest nie taki czy inny
kornpleks Awiatopoglqdowy, ale — „rzeezywistok". A dokla-
dniej: to, co

Sig

za rzeczywistok w dahej katiarze uwata,

jest ona bowiem przefiltrowana przez taki czy inny zesp6/
przewiadczen I wierzen, „rzeczywistoid" jest tu zawsze rze-

czywistokia, zinterpretowanq. Styl mimetyczny sprawia,

w obrebie lektury wspOiczynnikiem istotnym staje

Sig

prawda,

z

pozoru ujmowana tak, jak w jej klasycznej definicji. Dzieje

koncepcji mimetycznych pokazujq jednak, te zwiqzki z owq de-
finicjq sq calkiem zludne. By

sic

o tym przekonaa, wystarczy

przypomnied, e czym innym by/a rzeczywisto

g

a dla antycz-

nych teoretykow mimesis I ich klasycystycznych kontynuato-

row, czym innym za..4 dla teoretykow realizmu. Faktem nie-

zrniennym pozostaje jednak to, te wszelki mimetyczny styl od-
bioru przyjmuie rzeczywistoM jako podstawowy punkt octnie-
sienia i te nie zdaje sprawy z faktu, te idea rzeczy

r

wisto

g

ei jest

tu w mniejszym lub wiekszym stopniu — wynikiern z gory

132

STYLE ODBIORU

SWIADECTWA

I STYLE ODBIORU

133

ki dla sztuki staje sic dyrektywa konkretyzacyjna, a LocliA-

wowymi kategoriami

tak czy inaczej rozumiane pickno

i forma. Lektura koncentruje sic przede wszystkim na samym
dziele i wyklucza wszelkie jego pojmowanie o charakterze in-.
strurnentalnym. eta z pos act es e yzujacego s

y

u odbioru

mote bye ludYczny sposeb _lektury: dzielo recypuje sic przede
wszystkim w kategoriach zabawy, jako trodlo uciechy i roz-

rywki. Pewien typ literatury mote bye przeznaczony przede

W-727

7

7tkim do tego rodzaju lektury; lektura taka mote miee

jednak zasigg duto szerszy i zagarniae wszelkie niemal typy

wypowiedzi. W obrcbie stylu estetyzujacego ujawniaja

Sic

szczegOlnie dobitnie zratnicowania funkcjonalne I spoleczne:
jego odmiana ludyczna bywa bowiem na ogol komponentem
Indttu

r

Sporzadzony tu repertuar stylow odbioru wymaga kilku

kornentarzy. Przede wszystkim

w

swym realnym historycznym

istnieniu style te na ogol nie wystepuja

w

postaci czystej, na-

lety je pojmowae nie jalco bezwzglcdny i rygorystycznie prze-
strzegany zesp6/ regui, ale jako wiazki tendencji, kierujacych
procesami lektury. Poszczegolne style

w

konkretnych sytua-

c

cznych wzajem sic uzupe/niaja, tworzac rotnego

typu uldady, czcsto o charakterze hierarchicznym.

Problemem podstawowym jest kwestia laczliwoki poszcze-

gOlnych stylow odbioru lub ich eletnent6w. Mieszcza sic w nim

w istocie dwa pytania:

1. jakie style albioru w ogOlnoki mop wchodzia ze soba

w zwiazki i jak w obrebie tych zwiazkow ksztaituja, sic ich
wzajemne relacje?

2. w jakich sytuacjach historycznoliterackich pewne style

odbioru maja po temu warunki, by sic ze sob a laczye, w ja-

kich ta

g

zdecydowanie sie wykluczaja?

Pytanie drugie jest w istocie uszczego/owieniern pytania

pierwszego, sprowadza bowiem problem do historycznolitera-
ckiej empirii. Jut na pierwszy rzut oka ujawnia

Sic, e

pewne

style wzajemnie sic wykluczaja. Przykladern najbardziej bodaj

wyrazistym sq relacje pomiedzy stylem instrumentalnym a sty-

lem estetyzujacym. Ujmowane poza konkretnym kontekstem
historycznyrn, nie maja one tadnych danych, by ze soba wspoi-
tye, czy tet tak funkcjonowae, te elementy pierwszego pod-
porzadkowane sa elementom drugiego. I rzeczywikie, trudna
znalete w dziejach literatury przykiad taczliwoki lektury in-
strumentalnej z lektura estetyzujaca w tej jej odmianie, ktora

wlate sic z haslem sztuki dla sztuki, pojmowanyrn jako cly-
rektywa konkretyzacyjna. Jut jednak inaczej sprawy sic
przedstawiaja wowczas, gdy mamy do czynienia z odmiana lu-
dyczna lektury estetyzujacej. Dzie/o literackie mote bye bo-
wiem zaprogramowane w ten sposob, it z pozoru apeluje do
niej w/aAnie, w istocie jest jednak tak pomy

g

lane, by bye we-

hikulem stutacym rozpowszechnianiu pewnych postaw spoiecz-

nych czy propagowaniu dorainych zadaft,

w

istocie wiec zmie-

rza do podporzadkowania lektury ludycznej — lekturze instru-
mentalnej (jest to zjawisko typowe dla wspatczesnej kultury
masowej).

Dochodzirny do przekonanla, i na obydwa pytania odpowie-

dziee moina wiec tylko wtedy, gdy style odbioru traktuje

sic

nie jako samodzielnie istniejace zespoiy dyrektyw lekturowych,
ale jako skladniki sytuacji historycznoliterackich, Podejmujac
ten problem, historia literatury mote uwzglednie postulowany
przez badaczy „punkt widzenia czytelnika"

18.

ROwniet w konkretnej analizie historycznoliterackiej uja-

wnie sic mote zakres motliwoki, jaki kately ze stylow odbioru
ze soba przynosi, a take — by powiedziea w ten sposOb —

typ motliwoki, jaki otwiera przed praktyka recepcyjna. Nawia-

zujac do prac angielskiego socjologa jczyka, Basila Bernstei-
na

19

,

ktory kody jezykowe podzieM na dwa podstawowe typy:

kody ograniczone

(restricted codes)

i kody wypracowane (elabo-

18

Zob. H. Weinrich, 0

historig

Uteratury

z

perspektywy czytelnika,

than. H. Handke, „Teksty" 1972, z. 4.

ig

B. Bernstein,

A Sorb-linguistic Approach

to

Social

Learning,

w: S. K.

Ghosh (ed.), Man, Language and Society, Contributions to the

Sociology of Language, The Hague 1972, a take francuski przeklad tomu
jego

rozpraw:

Langage et classes sociales, Paris 1975.

134

STYLE ODBIORU

SWIADECTWA I STYLE ODBIORU

135

rated codes), mowie moiemy wiaAnie o ograniczonych I o wy-
pracowanych stylach odbioru. I „ograniczenie", i „wypracowa-

nie" nie sprowadza

sie

do liczby skladnikow, jakie wystepuje

w obrebie kaidego z tych stylOw, jest za sprawq zwiezkow,

jakie miedzy tyrni skladnikami sie ksztaituje. Sformulowana
przez Bernsteina teoria dwu kodOw jest bogata i doAd skompli-

kowana; tutaj zwracimy uwage przede wszystkim na jeden jej
element, na to mianowicie, jak formujq sie relacje pomiedzy

skladnikami w obrebie kaidego z wydzielonych za tym uczo-

nym stylow.

Charakterystyczne ceche stylow ograniczonych jest to, ie

relacje pomiedzy elementarni se w du2ym stopniu uproszczo-
ne i przede wszystkim ulegly schematyzacji, se /atwo
przewidywalne. Mona bye pewnym, 2e w obrebie danego sty-

lu po A wystepi B i e stosunki miedzy nimi zarysujq

sie

w sposob z gory wyznaczony. Ow wysoki stopieti przewidy-

walnoki, wynikajecy m. in. ze spoiecznej stabilizacji danego
stylu, jest w przypadku stylu ograniczonego faktem o podsta-

wowej donioslaci. Style wypracowane odznaczajq sic za.4

mniejsze przewidywalno§cie, tworzec dogodniejsze warunki
dla wsze1kie4o typu innowacji, se w mniejszej mierze spoiecz-
nie ucukrowane i zakrzeple, Bernstein twierdzi, 2e dany typ
stylu nie jest raz na zawsze przypisany danej grupie spolecz-

nej, wieZe sic natomiast przede wszystkim ze zmiennymi rolami
spolecznymi.

Czy mo2na z gory okreilie pewne style odbioru jako ogre-

niczone, inne za

S

.

jako wypracowane? Wszelki podziai

aprioryczny tego typu mijalby sic, jak sie zdaje, z ich istotny-
rni wiakiwo§ciami, a przede wszystkirn prowadzi/ do zaciem-
nienia ich roli w procesie rozwoju literatury. 0 tym bowiem,
czy dany styl odbioru rn.oe bye wprowadzony w obreb stylOw
ograniczonych bed wypracowanych, decydujq nie ich wiaki-

woki rozpatrywane w oderwaniu od historycznych konkretOw,

kaZdy z nich potencjalnie mo2e bye bowiem i jednym, i dru-

gim; o rzeczywistej przynale2noki danego stylu w danym
czasie decyduje sposob, w jaki reguluje on procesy lektury.

Dany styl odbioru, jeAli ta, kieru'e rzebie tem konkret zacji,

ie

prowa zi

do tego,

i

w czvtanvm tekkie dtrzega sie iedy.-

nie

zwiezki I nastepstwa z gory przewidywane, jest bez

waaie-

nia stylem

ograniczonym

(dostrzega czesto niezaleinie od rze-

czywistego charakteru czytanego utworu). JeAli za takiej za-
awansowanej przewidywalnoAci nie zapewnia, je6li jest otwar-
ty na coraz

nowe wartaci poznawcze i

estetyczne, a wiec

umozliwia

recepcje reinego

rodzaju zjawisli

—

iite'Mkith;jtst-

bez

wetpienia stylem wypra

-

C3

1:11=I

an m.

a s orii literatury,

lazgledniajecej problematyke recepcji, sprawe o znaczeniu
pierwszoplanowym staje sic to, w jakich sytuacjach histo-

rycznoliterackich dany styl odbioru speinia warunki stylu

ograniczonego, w jakich za

g

wypracowanego (albo te, przy

ujeciach bardziej szczegOiowych: jakie elementy danego stylu

wiqie sie z jednym typem odbioru, a jakie z drugim). Wia-
kiwe odpowiedzi na te kwestie dae moie dopiero konkretna

analiza historycznoliteracka.

Take wiec z tej racji sprawq istotne jest stosunek stylow

odbioru do klasycznych narzedzi analizy, stosowanych w histo-
rii literatury. Na pierwszym miejscu — stosunek do stylow su-

gerowanych przez poszczegolne predy czy epold w clziejach lite-
ratury. Problem istotny, skoro przyje/o sie zaloenie, i zjawi-
ska odbioru i. lektury naleZy analizowae jako paralelne wobec
samego rozwoju literatury ". Style odbioru nie majq bynaj-
mniej zastepie takich pojee jak np. barokowy czy romantyczny
styl lektury. Stosunki miedzy tymi kategoriami ukladaje sic
inaczej. Style odbioru nie ograniczaje sic nigdy do jednej epo-
ki, ich istote jest to, ie poja.wiad sie mon w rOinego rodzaju
ukladach synchronicznych i w kaidym z nich przyjmujq
specyficzne postaa, m. in. przez to,

ie mop sie

leczyd z inny-

mi stylami. Styl lektury wiaciwy danej epoce (barokowi, ro-
mantyzmowl itp.) jest wiec aktualizacje wybranych elementew

repertuaru stylow konkretyzacyjnych. Takie ujecie pozwoli

" 0

probiernach

Lych piszq take

w

ostatniej czqci szkieu Komuni-

kaeja

literacka jako

sfera napiqe.

136

STYLE ODBIORU

8W1ADECTWA I STYLE ODBIORU

127

ukazae osobliwo

g

ei metod lektury charakterystycznych dla da-

nej epoki, jak teZ przedstawid ich przemiany w perspektywie

diachronicznej.

Uwzglednia nalety jeszcze jeden wspolczynnik: gatunek li-

teracki. Gatunek jest take pewna propozycja dla czytelnika

21.

skiania do odpowiedniej lektury utworu, ktOry przyjmuje sic
jako jego reprezentanta. Gatunki pozostaja

WIQC

w jakiej

g

re-

lacji do stylow odbioru, pewne style przylegaja bardziej do
jednych z nich, inne — do drugich. Poezja liryczna wiate sic
bardziej z ekspresyjnym stylem odbioru, powie

g

e bardziej

ze stylem mimetycznyna. Zwiazki, te rozpatrywae trzeba jako
wynik tendencji, a nie nastepstwo bezwzglednego przypisa-
nia. Rozwatane ze wzgledu na swe relacje wobec gatunku, sty-
le odbioru maga w zasadzie miee charakter uniwersalny, tak
np.

p

owie

g

e moie bye odbierana w my

g

l regui lektury ekspre-

syjnej (przykladern prace reprezentantOw francuskiej krytyki
tematycznej o utworach narracyjnych; narracja w tym ujeciu
jest przede wszystkirn ekspresja postaw autora, a na dalszym
planie dopiero relacja). Mimo zasadniczych ukierunkowan
gatunku, mimo te jest on specyficznie ustrukturowanym wy-
zwaniem pod adresem czytelnika, jego zwiatki z takim czy in-
nym stylem odbioru zaleta w dutyrn stopniu (a niekiedy cat-

kowicie) ad wla

g

ciwo

g

ci danej kultury literackiej. Gatunek tak

rozbudowany i tak zroinicowany jak powie

g

e odbierany bye

mote zgodnie ze wskazaniami wszystkich siedmiu stylow kon-
kretyzacyjnych.

Wchodzac w takie czy inne zwiazki z dyrektywami konkre-

tyzacyjnymi wia

g

ciwyzni pradom i gatunkom literackim, style

odbioru mega odznaczae sie uniwersalno

g

cia wowczas, gdy sic

rozpatruje ich funkcjonowanie w ramach danej synchronii,

zwdaszcza za

g

w ramach danej grupy spoleeznej, ujmowanej

synchronicznie. Uniwersalno

g

e nie stanowi jednak cechy przy-

21

Zajmujq siq tq kwestiq w pierwszym rozdziale mojej ksia±lci

wide intodopolska (Wrodaw 1969), pt, Gatunek iiteracki i proNenzy po-
etylci historycznej.

rodzonej, naleZy do sfery motliwoici. Warto jeszcze zasygnali-
zowae, te w pewnych sytuacjach style odbioru stae sic mop
kryteriami wyboru. Sprzyjaa mon np. odrzuceniu tego, co
wchodzi/oby w konflikt z danym stylem, wtedy zw/aszcza, gdy
podporzadkowanie mu przekazOw opornych wymagaloby szcze-
golnie zaawansowanego wysiiku interpretacyjnego, ujawniaja
wiec wowetas swoj charakter aksjologiczny.

Problemem szczegolnej wagi, ktory jedynie tutaj wzmianku-

jc, jest zmiana styhiw odbioru. Kwestia ta wymaga rozlegiego

ujecia diachronicznego. Bye mote praces zmian odpowiada
zmianorn stylow tak, jak sie one ksztetuja w obreble jezyka

ostatnio bywaja przedmiotem zainteresowania socjolingwisty-

I

d

22,

z pewno

g

cia za

g

odpowiada w pewnej mierze ewolucjom

stylow tworzenia. Mona przypuszczae, te proces ten, rozpatry-
wany nie tylko w obreble niewielkich wycinkow synchronicz-
nych, ale take w perspektywie „dlugiego trwania"

23

,

tyska

range jednego z zasadniczych przedmiotOw analizy historycz-

noliterackiej. W katdym razie, gdyby historia literatury nie

podjeIa badari tego rodzaju, nie mialaby szans stania

sic

'Ana

wielostronna historia literackich procesOw i ewolucji.

Odwo/ujg &le

tutaj zwiaszcza do dw6ch studi6w opublikowanych

w antologii J. B. Pride'a i J. Holmes, Sociolinguistics, Selected Readings
(Harmendsworth 1972), a mianowiele: W. Labov, The Study of Language

in its Social Context; W. Bright and A. K. Ramanujan, Socidoonistic

Variable and Language Change.

23

Przywolujg tutaj znang kategorie wprowadzonq przez F. Braudela,

His toria trwanie, t/um, B. Geremek, Warszawa 1971.