Michał Głowiński – Świadectwa i style odbioru

I – Świadectwa odbioru

1. Tekst Michała Głowińskiego Świadectwa i style odbioru jest próbą odpowiedzi na pytanie, jak badać w sposób praktyczny funkcjonowanie literatury, jak rozpatrywać jej konkretyzacje, inaczej mówiąc, jak określać metody i wybrać materiał, by zbadać odbiór dzieła literackiego w określonych epokach literackich.

2. Autor zwraca uwagę, że analiza odbioru stwarza nieco komplikacji historykowi literatury, z którymi nie boryka się przy opisie tekstów literackich bez uwzględniania sposobów odbioru. Trudność polega przede wszystkim na tym, że nie można ograniczyć się tylko do samego tekstu literackiego, trzeba ustalić, jakie materiały powinny stać się przedmiotem analizy i czy pozwolą one na dokładne zbadanie odbioru.

3. Zatem fakt odbioru nie jest dany, należy go zrekonstruować na podstawie takich tekstów, które stanowić będą jego jednoznaczne świadectwa. Gromadząc materiał do swoich badań, Głowiński podzielił teksty, stanowiące bazę badań, na pięć grup i na ich podstawie określa sposoby odbioru utworów w poszczególnych kulturach literackich. Wyodrębnia następujące grupy tekstów:

1. wypowiedzi (literackie i para-literackie, krytyczne), w których sam proces lektury podległ tematyzacji

2. wypowiedzi meta-literackie, o charakterze dyskursywnym (krytyczne, historycznoliterackie, teoretyczne itp.), w których czynność lektury nie została stematyzowana; pośrednio jednak wypowiedzi owe świadczą o metodach odbioru, pozwalają ujawnić sposoby myslenia, pozwalają ujawnić sposoby myślenia o literaturze, pokazują ogólne kategorie, przy których udziale się ją ujmuje

3. teksty odwołujące się do innych tekstów poprzez swoją sturkturę np. pastisze, parodie, stylizacje

4. różnego rodzaju transformacje dokonywane na dziele literackim, a więc przekłady, parafrazy, transkrypcje

5. badania socjologiczne o charakterze empirycznym, zajmujące się cyrkulowaniem dzieł lit., wśród różnych grup społecznych i właściwymi im sposobami lektury

Tak zgromadzony materiał do badań wskazuje na to, ze autor chce rozpatrywać odbiór nie tylko jako zjawisko kulturowe, także socjologiczne.

Ad. 1 WYPOWIEDZI, W KTÓRYCH SAM PROCES LEKTURY PODLEGŁ TEMATYZACJI. Najłatwiej poddają się rekonstrukcji, są niemal bezpośrednio dane. W tekstach pierwszej grupy wydziela trzy typy przekazów: wypowiedzi o utworze w innym utworze, różne zapisy literatury w dokumentach osobistych i krytykę impresjonistyczną. Wypowiedzi o utworze w innym utworze: Głowiński przytacza utwór Norwida, który jest poetycką relacją o odbiorze – Epos-nasza. Uważa, ze tekst Norwida jest potwierdzeniem charakterystycznego dla romantyzmu odbioru Don Kichota Cervantesa, ponieważ autor już tytułem sugeruje , że dzieło to posiada wartości przypisywane epopei, a sam bohater ma cechy bohatera romantycznego. Odbiór Norwidowski różni się zatem od odbioru współczesnego, gdzie bohater postrzegany jest jako ofiara rozdźwięku między iluzją a rzeczywistością. Zapisy literatury w dokumentach osobistych: Głowiński przywołuje Dzienniki Żeromskiego - ujawniają styl recepcji właściwy epoce. Do przekazów, gdzie czytanie i odbiór są stematyzowane dołącza teksty, które stanowią krytykę impresjonistyczną, w których przekazywane są wrażenia subiektywne, wywołane czytaniem lektury.

Ad.2 WYPOWIEDZI META-LITERACKIE O STRUKTURZE DYSKURSYWNEJ, W KTÓRYCH SPOSOBY LEKTURY NIE ZOSTAŁY STEMATYZOWANE. Druga grupa tekstów, zdaniem Głowińskiego, świadczy o pewnym sposobie ujmowania dzieła literackiego, często w sposób obiektywny, bo takie są założenia wszelkich tekstów krytycznych. Celem analizy krytycznoliterackiej jest opisanie dzieła przy pomocy określonego, charakterystycznego języka, który świadczy, podobnie, jak kategorie opisowe, o pewnej kulturze literackiej. Wobec tego ta grupa tekstów pozwala na pojmowanie literatury w szeroki sposób: określa czas tworzenia, metody literackiego komunikowania się, odtwarza sposoby odbioru charakterystyczne dla danej epoki, czyli jak i co w danym okresie czytano. Np. traktaty filologiczne, wypowiedzi krytyczne, interpretacje, prace naukowe. Dają świadectwo jak czytano, mimo że sam proces lektury nie został stematyzowany.

Ad.3 TEKSTY ODWOŁUJĄCE SIĘ DO INNYCH TEKSTÓW POPRZEZ SWOJĄ STURKTURĘ. W grupie 3 mieszczą się się wypowiedzi meta-literackie niedyskursywne i niestematyzowane, takie więc, które przez samą strukturę się odwołują. Teksty z grupy trzeciej swoim odwołaniem się do innego utworu świadczą już samym odwołaniem się o swoistej konkretyzacji tego utworu, są więc odzwierciedleniem sposobu odbierania dzieła, do którego się odwołują. Autor zwraca uwagę, że np. w pastiszu zauważyć można interpretację wzoru reguł czytania, które obowiązywały w danej kulturze. Jeszcze dobitniej podkreśla to stylizacja czy parodia, ponieważ style lektury, właściwe danej epoce stanowią czynnik określający możliwości parodystyczne i stylizacyjne epoki. Popiera swoje stwierdzenie, przytaczając stylizacje i parodie średniowiecznej legendy hagiograficznej Tomasza Manna Wybraniec. Na przykładzie stylizacji utworu Hartmanna von Aue Gregorius auf dem Steine stwierdza badacz, że to jak będzie odebrany utwór decyduje czas jego odczytania. Problematyka utworu inaczej będzie odczytana z perspektywy romantyka, inaczej współcześnie.

Ad.4 TRANSFORMACJE DOKONYWANE NA DZIELE LITERACKIM. Za najbardziej adekwatną do badań grupę tekstów uznaje Głowiński transformację, czyli parafrazy, przekłady, transkrypcje. Uważa bowiem, ze wszelkie przekształcenia dzieła literackiego traktować można za przejaw jego swoistej lektury, bo ujawniają się tutaj dyrektywy konkretyzacyjne, swoiste dla danej kultury literackiej. Każdy przekład jest interpretacja tłumaczonego utworu, nigdy nie jest jego kalką, bowiem autor przekładu dokonuje wyboru słownictwa, co z kolei świadczy o jego smaku literackim i o sposobie lektury właściwym epoce, w której tekst został przetłumaczony. Dwa tłumaczenia tego samego dzieła zwykle różnią się między sobą znacznie, tak jak w przypadku Bateau ivre Rimbauda, w tłumaczeniu Miriama i Ważyka. To dwie różne wersje: w jednej bowiem zawarta jest konwencja młodopolska, w drugiej awangardowa, więc różnią się językiem poetyckim i aktualizują inne tradycje i mimo barier językowych są świadectwem różnych sposobów odbioru. Ciekawych wniosków autorowi artykułu w tym temacie dostarcza także analiza parafraz, które mają za zadanie stworzyć nową wersję dobrze znanego utworu. Różnice odbioru zauważalne są choćby w parafrazowanych Odach Horacego. Odbiór renesansowy różni się od romantycznego, a jeszcze bardziej od współczesnego. Unaoczniają te różnice także transkrypcje, chociażby ilustracje romantyczne i współczesne Don Kichota. Najlepszym jednak argumentem, zdaniem Głowińskiego, są transkrypcje teatralne i filmowe utworów literackich. Za przykład posłużyły mu adaptacje filmowe powieści Dostojewskiego, które odzwierciedlają albo realistyczny obraz obyczajów albo dramat psychologiczny, czy traktat filozoficzny, co niezaprzeczalnie świadczy o pewnych tendencjach kultury literackiej, tym bardziej, że adaptacja filmowa nie jest nigdy kopią , a interpretacją tekstu.

Ad.5 BADANIA SOCJOLOGICZNE O CHARAKTERZE EMPIRYCZNYM. Sporo uwagi autor poświęca ostatniej grupie tekstów, które uznaje za doskonały materiał do badań nad odbiorem dzieła literackiego. Składają się bowiem na nią teksty ukazujące badania socjologów, określających obieg dzieł literackich w różnych grupach społecznych. Badania te sa tym donioślejsze, ze mówią o zróżnicowanych typach odbiorów, nie ograniczają lektury tekstów tylko do znawców literatury, jak to miało miejsce w świadectwach odbioru z poprzednich grup. Ważne jest więc, żeby uświadomić sobie, że analiza odbioru ma za zadanie uświadomienie recepcji jako zjawiska społecznego, charakterystycznego dla danej kultury literackiej. Ograniczają się tylko do czasów współczesnych. Przykład: książka Bogusława Sułkowskiego Powieść i czytelnicy. Społeczne uwarunkowania zjawisk odbioru.

II – Style odbioru

Celem analizy stylów odbioru jest zdanie sprawy z charakteru recepcji jako zjawiska społecznego, z jej postaci właściwych danej kulturze literackiej. Szukać należy stylów odbioru na podstawie świadectw, zrekonstruowanych na podstawie świadectw, omówionych w pierwszej części szkicu.

Jak się zdaje, wyodrębnić można prowizorycznie siedem podstawowych stylów odbioru. Sporządzona tutaj lista nie ma charakteru wyczerpującego, jej zadaniem jest wskazanie na pewien repertuar możliwości, a więc jedynie – wstępna orientacja. Lista owa ulegnie z pewnością znacznym zmianom, w miarę jak problematyka odbioru stawać się będzie przedmiotem konkretnych analiz historycznych. Widzę więc możliwości wyodrębnienia stylów następujących:

1. STYL MITYCZNY

ujawnia się, gdy dzieło literackie odbierane jest jako przekaz religijny, głoszący prawdy wiary; jego domeną stała się recepcja dzieł związanych ze sferą sacrum. dawniej był to jedyny styl odbioru, gdyż archaiczna kultura nie znała innego; później, gdy społeczeństwa się rozwinęły stał się on jednym z wielu stylów odbioru; jego domeną stała się recepcja dzieł związanych głownie z sacrum; styl w obrębie całości światopoglądowej;

2. STYL ALEGORYCZNY

u podstaw tego stylu odznacza się przekonanie, że każdy utwór odznacza się swoistą dwuwymiarowością; wymiar pierwszy zawiera przekaz słowny, a wymiar drugi treści zakrzepłe ustabilizowane – zadaniem odbiorcy jest dotrzeć do obu; styl odbioru polega na szukaniu „drugiego dna”, ale nie zawsze musi to mieć miejsce w utworach, które posiadają rzeczywistą strukturę alegoryczną; alegoryczny styl odbioru właściwy przede wszystkim epokom odznaczającym się dużą stabilnością światopoglądów, pewną odmianą stylu alegorycznego jest styl, który zakłada, że dzieła pisane są jezykiem ezopowym

3. STYL SYMBOLICZNY

Podobnie jak styl alegoryczny, zakłada on dwuwymiarową strukturę dzieła literackiego. Rozumiana jest ona jednak całkiem inaczej. rezygnuje się mianowicie z wiary, że relacje pomiędzy dwoma wymiarami są ściśle i raz na zawsze ustalone, a w konsekwencji – że odwołują się do ustabilizowanego systemu poglądów. Styl symboliczny zakłada, że relacje te są z natury niejasne i nieokreślone. Wymiar pierwszy ma sugerować znaczenia wymiaru drugiego. Aktywniejsza rola czytelnika, większa swoboda. styl symboliczny dopuszcza istnienie wielu znaczeń; alegoryczny tylko dwa;

4. STYL INSTRUMENTALNY

dzieło literackie w pewnym stopniu traci swą autonomię, dzieło w trakcie odbioru staje się czymś w rodzaju przykładu budującego, dydaktyką; Mamy tu więc do czynienia z lekturą pojętą jako czynność utylitarna, literatura moralizatorska, w obrębie tego stylu przeprowadza się jasny podział dychotomiczny na to co złe i dobre, białe i czarne;

5. STYL MIMETYCZNY

Jego podstawę stanowi przekonanie, że pomiędzy światem realnym a ukazanym w literaturze istnieje realny związek – stosunek podobieństwa, naśladowania, odbicia. Styl ten inaczej sytuuje dzieło wobec świata pozaliterackiego niż style poprzednie, punktem odniesienie jest kompleks światopoglądowy, a to co się za rzeczywistość w danej kulturze uważa (jest ona bowiem przefiltrowana przez zespół przeświadczeń i wierzeń). "rzeczywistość" jest tu zawsze rzeczywistością zinterpretowaną. w obrębie lektury współczynnikiem istotnym staje się prawda. (Dzieje koncepcji mimetycznych pokazują, że związki z ową definicją klasyczną są całkiem złudne. By się o tym przekonać, wystarczy przypomnieć, że czym innym była rzeczywistość dla antycznych teoretyków mimesis i ich klasycystycznych kontynuatorów, czym innym zaś – dla teoretyków realizmu.)

6. STYL EKSPRESYJNY

najważniejszym zjawiskiem jest sytuowanie utworu wobec nadawcy; przekaz tekstowy jest w ścisły związku z autorem, tzn. często ukazuje jego osobowość, charakterystykę; zakłada nieustanną obecność autora, każdy element utworu można interpretować jako przejaw świata intymnego autora; Podstawową właściwością tego stylu jest więc to, że zmierza do indywidualizacji.

7. STYL ESTETYZUJĄCY

odbiór dzieła literackiego ze względu na estetykę, poetykę dzieła, (jest to swoista lektura autoteliczna), ale także ze względu na źródło zabawy, rozrywki; odmiana ludyczna stylu estetyzującego to w dużej mierze kultura popularna; podstawowymi kategoriami są piękno i forma; pewien typ literatury może być przeznaczony właśnie do tego stylu; wyklucza się ze stylem instrumentalnym, każdy utwór można odbierać w ten sposób.

UWAGI GŁOWIŃSKIEGO DO STYLÓW ODBIORU:

1. Style na ogół nie występują w postaci czystej.

2. Style odb. to wiązki tendencji, kierujących procesami lektury.

3. Problemem podstawowym jest kwestia łączliwości poszczególnych stylów odbioru: 1. jakie style odbioru mogą wchodzić ze sobą w związki i jak wtedy kształtują się ich relacje? 2. W jakich sytuacjach his-lit pewne style odbioru mają po temu warunki, by się łączyć, w jakich zaś się wykluczają? (Ogólnie wyklucza się estetyzujący i instrumentalny, chyba że w ludycznej, masowej, wtedy pod płaszczykiem zabawy przekazuje jakieś postawy).

4. Możemy mówić o ograniczonych i o wypracowanych stylach odbioru (za Bernsteinem). Charakterystyczną cechą stylów ograniczonych jest to, że relacje między elementami są w dużym stopniu uproszczone i uschematyzowane, są łatwo przewidywalne. Style wypracowane – mniejsza przewidywalność, tworzą dogodniejsze warunki do innowacji, są w mniejszej mierze społecznie zakrzepłe. O tym czy dany styl odbioru można uznać za ograniczony czy wypracowany nie decydują ich właściwości rozpatrywane w oderwaniu od historycznych konkretów, każdy z nich potencjalnie może być tym i tym, o przynależności decyduje sposób w jaki reguluje on procesy lektury.

Dany styl odbioru, jeśli tak kieruje przebiegiem konkretyzacji, że prowadzi do tego, iż w czytanym tekście dostrzega się jedynie związki i następstwa z góry przewidywane, jest bez wątpienia stylem ograniczonym.

Jeśli zaś takiej zaawansowanej przewidywalności nie zapewnia, jeśli jest otwarty na coraz nowe wartości poznawcze i estetyczne, umożliwa recepcję różnego rodzaju zjawisk literackich – jest stylem wypracowanym.

Pytania do historyków lit. są takie: w jakich sytuacjach historycznoliterackich dany styl odbioru spełnia warunki stylu ograniczonego, w jakich zaś – wypracowanego. Ale na to pytanie można odpowiedzieć po konkretnej analizie historycznoliterackiej.

5. ZJAWISKA ODBIORU NALEŻY ANALIZOWAĆ JAKO PARALELNE WOBEC SAMEGO ROZWOJU LITERATURY. Czyli np. badać stosunek sugerowanych przez poszczególne prądy czy epoki w dziejach literatury.

W każdej epoce style przyjmują specyficzną postać, różnie się łączą z innymi stylami. Styl lektury właściwy danej epoce jest aktualizacją wybranych elementów repertuaru stylów konkretyzacyjnych.

6. styl odbioru a gatunek literacki. Uwzględnić należy jeszcze jeden współczynnik; gatunek literacki. Gatunek jest także pewną propozycją dla czytelnika, skłania do odpowiedniej lektury utworu, który przyjmuje się jako jego reprezentanta. Gatunki pozostają w jakiejś relacji do stylów odbioru. Poezja lir. Bardziej wiąże się ze stylem odbioru ekspresyjnym, powieść – mimetycznym. Związki te rozpatrywać trzeba jako wynik tendencji, a nie następstwo bezwzględnego przypisania. Mimo zasadniczych ukierunkowani gatunku, jego związku z takim czy innym stylem odbioru zależą w dużym stopniu lub całkowicie od właściwości danej kultury literackiej. Powieść może być odbierana zgodnie ze wskazaniami wszystkich 7 stylów.

7. W pewnych sytuacjach style odbioru stać się mogą kryteriami wyboru – charakter aksjologiczny.

8. Należy zbadać zmianę stylów odbioru.

9. W razie gdyby historia lit. nie podjęła badań tego rodzaju, nie miałaby szans stania się pełną i wielostronną historię literackich procesów i ewolucji.