Michał Głowiński „Cztery typy fikcji narracyjnej”

:



fikcja narracyjna (fikcja jako element struktur narracyjnych):

Ҩ składnik tekstu, swoista propozycja dla odbiorcy, którą musi wziąć pod uwagę, jeśli chce właściwie odebrać utwór

(zakłada pewien typ odbioru),

Ҩ element kontaktu pomiędzy nadawcą i odbiorcą,
Ҩ dystans – ogólny stosunek (poznawczy, moralny, ideologiczny) do fikcji narracyjnej (zarysowuje się między

narratorem a kreowaną przez niego fikcją, jest zakładany ze strony odbiorcy); identyfikacja jest jego szczególną formą,

Ҩ

fikcja mityczna

:

↬ dysponuje pełną autonomicznością, jest samowystarczalna (reprodukuje to, co zarówno dla narratora, jak

odbiorcy stanowi przedmiot wiary),

↬ ma być zrozumiała z tej racji, że odwołuje się do świata wierzeń, obowiązujących wyobrażeń i powszechnie

przyjętych wartości,

↬ nie tylko odwołuje się do tego świata i go reprodukuje, ale zakłada funkcjonowanie w takim właśnie świecie,
↬ nie ma charakteru perswazyjnego (jej zadaniem nie jest przekonywanie o znaczeniu, doniosłości czy prawdzie

danego mitu, ale jakby kodyfikowanie go, werbalizowanie, nadawanie mu pewnej postaci literackiej),

↬ zwraca się do tych, którzy ją podzielają, nie traktują jej jako fikcji,
↬ realizuje się w języku traktowanym jako obowiązujący przez obydwu partnerów literackiej komunikacji,
↬ język, którego każdy element zrośnięty jest z powszechnie aprobowanym ideologicznym sensem,
↬ brak dystansu,
↬ zakłada identyfikację pełną i bezkrytyczną (nie ogranicza się do utożsamienia z elementem mitycznej całości, z

narratorem, bohaterem czy sensami konkretnego epizodu, ale z ogólnymi sensami, jakie składają się na fikcję
funkcjonującą w takim właśnie kształcie narracyjnym; zakwestionowanie choćby jednego elementu fikcji
równałoby się zakwestionowaniu samego mitu),

↬ zmusza czytelnika do posłuszeństwa,
↬ treści ideologiczne nie muszą być bezpośrednio eksplikowane, gdyż fikcja jako całość ma być ich przekazem,

wyrażać je w swojej budowie jako całości i w narracyjnym kształcie,

↬ pierwszym warunkiem lektury jest aprobowanie sensów ideologicznych jako całości,

↬ np. epos, opowiadanie ideologiczne, powieść realizmu socjalistycznego,

Ҩ

fikcja paraboliczna

:

 sama w sobie nie zawiera swych sensów, jest podporządkowana znaczeniom znajdującym się ponad nią,
 nie aspiruje do pełni, nie usiłuje osiągnąć samowystarczalności, nieustannie demonstruje swój nieautonomiczny

charakter,

 amplituda jej możliwości jest ogromna: od fikcji podporządkowanych celowi dydaktycznemu, w których sens

został bezpośrednio i to często w formie apodyktycznej sformułowany

(jak np. w exemplum)

, po fikcje, które od

wszelkich zamierzeń dydaktycznych są wolne i w których sens ogólny jest formułowany w postaci
nienarzucającej się lub wręcz stanowi swoistą tekstową potencjalność, zostaje przemilczany

(jak w fikcjach

parabolicznych, np. Kafki)

,

 nie przesądza z góry ani o typie podporządkowania, ani o typie dystansu (ze względu na to, że znaczenie ogólne

może być tak rozmaite i może zakładać przeciwstawne postawy czytelnika),

 to rozumienie fikcji parabolicznej kwestionuje tradycyjne od czasów romantyzmu przeciwstawienie alegorii i

symbolu,

Ҩ

fikcja mimetyczna

:

→ zakłada istnienie pewnych wspólnych przekonań dotyczących tego, co jest rzeczywiste,

→ u jej podstaw znajduje się przekonanie, że za pomocą słów można naśladować to, co słowami nie jest,

→ opiera się na przekonaniu, że pewien typ mówienia jest szczególnie predestynowany do tego, by zdawać sprawę o

rzeczywistości, że w jakiś sposób jest wobec niej adekwatny,

→ u jej podstaw znajduje się swoista umowa społeczna,

→ wymaga od odbiorcy jednego: by uznawał za rzeczywistość to, co w jej ramach jako rzeczywistość się traktuje,

→ dopuszcza wiele pozycji, z jakich o tym, co uznaje się za rzeczywistość, można mówić, nie ogranicza się do

jednego punktu widzenia,

→ w jej obrębie możliwy jest wszelki typ dystansu: od pełnej identyfikacji do ironicznego zakwestionowania, nie

ustanawia jednolitego dystansu, z jakiego ma być percypowana (dystans może być ruchomy, zależnie od zmian,
jakie zachodzą w obrębie samej fikcji),

np. punkty widzenia, zmienność perspektywy narracyjnej w powieści

,

→ wartości krystalizują się w poszczególnych wypowiedziach, nie są narzucone w sposób bezwzględny (przyznanie

odbiorcy prawa wyboru),

→ należą do niej także relacje o świecie wewnętrznym, choćby w formie potoku świadomości,

→ istnieją jej różne odmiany (zróżnicowanie zarówno strukturalnie, jak i historycznie),

→ jedną z jej wersji jest realizm,

→ jej negatywnym odpowiednikiem jest fantastyka, przejmująca wiele jej elementów, ale naruszająca umowę

podstawową, dotyczącą tego, co uważa się za rzeczywistość,

Ҩ

fikcja groteskowa

:

» jej reguły mają charakter przede wszystkim negatywny, sprowadzają się do zakwestionowania, rozłożenia zasad

budowy fikcji, jakie funkcjonują w danej kulturze literackiej (konstrukcja realizująca się za sprawą destrukcji),

» jej reguły mają charakter w większym stopniu jednostkowy niż w innych rodzajach fikcji narracyjnej (krystalizują

się swobodnie w poszczególnych utworach, budowanie przez destrukcję w mniejszym stopniu podlega zasadom
ogólnym),

» wymaga od odbiorcy niewielu założeń o charakterze pozytywnym, wymaga jednego: uznania jej charakteru

polemicznego, zorientowania się, że jest w opozycji wobec utartych sposobów budowania dyskursu literackiego,
wobec przyjętych, powszechnie aprobowanych przekonań, ideologii, wartości, światopoglądów,

» nawet gdy ujmuje się ją jako przejaw opozycji wobec zinstytucjonalizowanych form fikcji, sama podlega

instytucjonalizacji, nie jest za każdym razem czymś nowym,

Ҩ istnieje wiele form pośrednich,

np. powieść z tezą jest formą pośrednią między fikcją paraboliczną a mimetyczną

,

Ҩ

metafikcja

– konstrukcje fikcyjne, które są powtórzeniami fikcji istniejących wcześniej (fakt, że stanowią

powtórzenie, jest podstawowy dla ich znaczenia i zakładanego sposobu odbioru),

np. fikcje będące powtórzeniem mitów

,

Ҩ każdy typ fikcji zakłada ze strony czytelnika

„przerywanie”

(pytania, które czytelnik stawia czytanemu tekstowi w

trakcie lektury, pytania wynikające z jego dotychczasowych doświadczeń czytelniczych, z tego, z jakim bagażem
umysłowym, ideowym, literackim itp. podchodzi do czytanego tekstu, w jakiejś mierze będące następstwem struktury
tekstu, który sam podsuwa pewne pytania) jest ono składnikiem procesu lektury, wyraża się w nim czynna rola
czytelnika.