Michał Głowiński „Cztery typy fikcji narracyjnej”

:



fikcja narracyjna (fikcja jako element struktur narracyjnych):

Ҩ składnik tekstu,  swoista propozycja dla odbiorcy,  którą  musi  wziąć pod uwagę, jeśli chce właściwie  odebrać utwór

(zakłada pewien typ odbioru),

Ҩ element kontaktu pomiędzy nadawcą i odbiorcą,
Ҩ dystans – ogólny  stosunek  (poznawczy,  moralny,  ideologiczny)  do  fikcji  narracyjnej  (zarysowuje  się  między 

narratorem a kreowaną przez niego fikcją, jest zakładany ze strony odbiorcy); identyfikacja jest jego szczególną formą,

Ҩ

fikcja mityczna

:

↬ dysponuje  pełną  autonomicznością,  jest  samowystarczalna  (reprodukuje  to,  co  zarówno  dla  narratora,  jak 

odbiorcy stanowi przedmiot wiary),

↬ ma  być zrozumiała  z  tej  racji,  że  odwołuje  się  do  świata  wierzeń,  obowiązujących  wyobrażeń  i  powszechnie 

przyjętych wartości,

↬ nie tylko odwołuje się do tego świata i go reprodukuje, ale zakłada funkcjonowanie w takim właśnie świecie,
↬ nie ma charakteru perswazyjnego (jej zadaniem nie jest przekonywanie o znaczeniu, doniosłości czy prawdzie

danego mitu, ale jakby kodyfikowanie go, werbalizowanie, nadawanie mu pewnej postaci literackiej),

↬ zwraca się do tych, którzy ją podzielają, nie traktują jej jako fikcji,
↬ realizuje się w języku traktowanym jako obowiązujący przez obydwu partnerów literackiej komunikacji,
↬ język, którego każdy element zrośnięty jest z powszechnie aprobowanym ideologicznym sensem,
↬ brak dystansu,
↬ zakłada identyfikację pełną i bezkrytyczną (nie ogranicza się do utożsamienia z elementem mitycznej całości, z 

narratorem,  bohaterem czy  sensami  konkretnego  epizodu,  ale  z  ogólnymi  sensami,  jakie  składają  się  na  fikcję 
funkcjonującą  w  takim  właśnie  kształcie  narracyjnym;  zakwestionowanie  choćby  jednego  elementu  fikcji 
równałoby się zakwestionowaniu samego mitu),

↬ zmusza czytelnika do posłuszeństwa, 
↬ treści ideologiczne nie muszą być bezpośrednio  eksplikowane, gdyż fikcja jako całość ma być ich przekazem,

wyrażać je w swojej budowie jako całości i w narracyjnym kształcie,

↬ pierwszym warunkiem lektury jest aprobowanie sensów ideologicznych jako całości,

↬ np. epos, opowiadanie ideologiczne, powieść realizmu socjalistycznego,

Ҩ

fikcja paraboliczna

:

 sama w sobie nie zawiera swych sensów, jest podporządkowana znaczeniom znajdującym się ponad nią,
 nie aspiruje do pełni, nie usiłuje osiągnąć samowystarczalności, nieustannie demonstruje swój nieautonomiczny 

charakter,

 amplituda  jej  możliwości  jest  ogromna:  od  fikcji  podporządkowanych  celowi  dydaktycznemu,  w  których  sens 

został bezpośrednio  i  to  często  w  formie  apodyktycznej  sformułowany 

(jak  np.  w  exemplum)

,  po  fikcje,  które od 

wszelkich  zamierzeń  dydaktycznych  są  wolne  i  w  których  sens  ogólny  jest  formułowany  w  postaci 
nienarzucającej  się  lub  wręcz  stanowi  swoistą  tekstową  potencjalność,  zostaje  przemilczany 

(jak  w  fikcjach 

parabolicznych, np. Kafki)

,

 nie przesądza z góry ani o typie podporządkowania, ani o typie dystansu (ze względu na to, że znaczenie ogólne 

może być tak rozmaite i może zakładać przeciwstawne postawy czytelnika),

 to  rozumienie  fikcji  parabolicznej  kwestionuje  tradycyjne  od  czasów  romantyzmu  przeciwstawienie  alegorii  i 

symbolu,

Ҩ

fikcja mimetyczna

:

→ zakłada istnienie pewnych wspólnych przekonań dotyczących tego, co  jest rzeczywiste,

→ u jej podstaw znajduje się przekonanie, że za pomocą słów można naśladować to, co słowami nie jest,

→ opiera się na przekonaniu, że pewien typ mówienia jest szczególnie predestynowany do tego, by zdawać sprawę o 

rzeczywistości, że w jakiś sposób jest wobec niej adekwatny,

→ u jej podstaw znajduje się swoista umowa społeczna,

→ wymaga od odbiorcy jednego: by uznawał za rzeczywistość to, co w jej ramach jako rzeczywistość się traktuje,

→ dopuszcza  wiele  pozycji,  z  jakich  o  tym,  co  uznaje  się  za  rzeczywistość,  można  mówić,  nie  ogranicza  się  do 

jednego punktu widzenia,

→ w jej  obrębie możliwy jest wszelki typ dystansu: od  pełnej  identyfikacji do  ironicznego zakwestionowania, nie 

ustanawia jednolitego dystansu, z jakiego ma być percypowana (dystans może być ruchomy, zależnie od zmian, 
jakie zachodzą w obrębie samej fikcji),

np. punkty widzenia, zmienność perspektywy narracyjnej w powieści

,

→ wartości krystalizują się w poszczególnych wypowiedziach, nie są narzucone w sposób bezwzględny (przyznanie 

odbiorcy prawa wyboru),

→ należą do niej także relacje o świecie wewnętrznym, choćby w formie potoku świadomości,

→ istnieją jej różne odmiany (zróżnicowanie zarówno strukturalnie, jak i historycznie),

→ jedną z jej wersji jest realizm,

→ jej  negatywnym  odpowiednikiem  jest  fantastyka,  przejmująca  wiele  jej  elementów,  ale  naruszająca  umowę 

podstawową, dotyczącą tego, co uważa się za rzeczywistość,

Ҩ

fikcja groteskowa

:

» jej reguły mają charakter przede wszystkim negatywny, sprowadzają się do zakwestionowania, rozłożenia zasad 

budowy fikcji, jakie funkcjonują w danej kulturze literackiej (konstrukcja realizująca się za sprawą destrukcji),

» jej reguły mają charakter w większym stopniu jednostkowy niż w innych rodzajach fikcji narracyjnej (krystalizują 

się swobodnie w poszczególnych utworach, budowanie przez destrukcję w mniejszym stopniu podlega zasadom 
ogólnym),

» wymaga  od  odbiorcy  niewielu  założeń  o  charakterze  pozytywnym,  wymaga  jednego:  uznania  jej  charakteru 

polemicznego, zorientowania się, że jest w opozycji wobec utartych sposobów budowania dyskursu literackiego, 
wobec przyjętych, powszechnie aprobowanych przekonań, ideologii, wartości, światopoglądów,

» nawet  gdy  ujmuje  się  ją  jako  przejaw  opozycji  wobec  zinstytucjonalizowanych  form  fikcji,  sama  podlega 

instytucjonalizacji, nie jest za każdym razem czymś nowym,

Ҩ istnieje wiele form pośrednich, 

np. powieść z tezą jest formą pośrednią między fikcją paraboliczną a mimetyczną

,

Ҩ

metafikcja

– konstrukcje  fikcyjne,  które  są  powtórzeniami  fikcji  istniejących  wcześniej  (fakt,  że  stanowią 

powtórzenie, jest podstawowy dla ich znaczenia i zakładanego sposobu odbioru), 

np. fikcje będące powtórzeniem mitów

,

Ҩ każdy typ fikcji zakłada ze strony czytelnika 

„przerywanie”

(pytania, które czytelnik stawia czytanemu tekstowi w 

trakcie  lektury,  pytania  wynikające  z  jego  dotychczasowych  doświadczeń  czytelniczych,  z  tego,  z  jakim  bagażem
umysłowym, ideowym, literackim itp. podchodzi do czytanego tekstu, w jakiejś mierze będące następstwem struktury 
tekstu,  który  sam  podsuwa  pewne  pytania)  jest  ono  składnikiem  procesu  lektury, wyraża  się  w  nim  czynna  rola 
czytelnika.