Cztery typy fikcji narracyjnej - Michał Głowiński
Czytelnik w trakcie lektury stawia czytanemu tekstowi pytania wynikające z jego dotychczasowych doświadczeń czytelniczych. Pytania te w jakiejś mierze są następstwem struktury tekstu, która jakby sama pytania podsuwa. Czynna rola czytelnicza wyraża się tym, że jest on stroną w dialogu. Rola czytelnika jest ważna dla struktury i odbioru tekstów narracyjnych. Fikcja literacka jest składnikiem tekstu, będącym propozycją dla odbiorcy, którą musi on wziąć pod uwagę, jeśli dany utwór ma właściwie odebrać.
Problematyka fikcji zwykle bywa analizowana tak, jakby nie wchodziła w kontakty z kwestiami narracji. Do niedawna mówiono o niej jakby była zjawiskiem nie realizującym się w języku i nie podlegającym językowym regułom. Ważną zmianę w tej dziedzinie przyniosły prace inspirowane przede wszystkim teorią aktów mowy Austina, która traktuje fikcję jako sposoby mówienia, nie mające odpowiedników w potocznych kontaktach językowych. Fikcja stała się więc fikcją mówienia.
Fikcja jest elementem struktur narracyjnych, co oznacza, że nie tylko ogranicza się do świata przedstawionego ponieważ ów świat nie istnieje samoistnie. Jest on osadzony w strukturze narracyjnej, nakierowanej ku odbiorcy i wyposażonej w sensy, wynikające z tego, że istnieje w tej strukturze. Świat przedstawiony funkcjonuje i jest poznawalny tylko dzięki fikcji. Czyli fikcja narracyjna stanowi element struktury tekstu i zakłada pewien typ odbioru. Rola odbiorcy jest tu wyznaczona przez tekst.
Fikcję narracyjną na poziomie podmiot-adresat można rozumieć w wielu aspektach. Głowiński analizuje jak ogólna struktura znaczeniowa realizuje się w danej strukturze narracyjnej.
Typ opowiadania narzucający sensy temu, o czym się opowiada, decyduje o semantyce fikcji, o projektowaniu stosunku odbiorcy do niej. Fikcja narracyjna jest nosicielką sensów, więc stanowi element kontaktu między nadawcą a odbiorcą.
Między narratorem a kreowaną przez niego fikcją zarysowuje się dystans. Fikcja zakłada także dystans ze strony odbiorcy do niej. Obydwa te typy dystansu są zależne od siebie. Według Głowińskiego dystans to ogólny stosunek (poznawczy, moralny, ideologiczny) do fikcji narracyjnej. Jest składnikiem sytuacji komunikacyjnej, zakładanej przez dzieło literackie. Dystans nie stanowi przeciwstawienia identyfikacji, która wg Jaussa jest formą skracania dystansu po stronie nadawcy i odbiorcy. Głowiński odchodzi od koncepcji Gombrowicza wg którego z dziełem, koncepcją czy też tradycją można się identyfikować jedynie po to by ją odrzucić.
Wychodząc z przedstawionych założeń teoretycznych Michał Głowiński wyróżnia cztery odmiany fikcji narracyjnej, różnych pod względem budowy znaczeniowej jak i dystansu po stronie nadawcy i odbiorcy.
FIKCJA MITYCZNA- z pozoru dysponuje pełną autonomicznością, jest samowystarczalna. Odzwierciedla to, co dla narratora i odbiorcy stanowi element wiary. Wyjaśnienie jej sensu jest zbyteczne, ponieważ odwołuje się do świata wierzeń, wyobrażeń i powszechnie przyjętych wartości, a także zakłada funkcjonowanie w tym właśnie świecie.
Fikcja mityczna nie ma charakteru perswazyjnego. Jej celem nie jest przekonywanie o znaczeniu, doniosłości czy też prawdzie mitu, lecz kodyfikowanie go, werbalizowanie, nadanie pewnej postaci literackiej. W swym głównym założeniu zwraca się do tych, którzy ją podzielają, nie traktują jako fikcji. Realizuje się ona w języku traktowanym jako obowiązujący przez obydwóch partnerów literackiej komunikacji.
Każdy element obowiązującego tekstu jest zrośnięty z powszechnie aprobowanym mitycznym sensem, przez co wyklucza się dystans. Fikcja mityczna nie może operować dystansem, lecz zakłada identyfikację pełną i bezkrytyczną. Wymaga także solidarności z ogólnymi sensami jakie składają się na tą właśnie fikcję funkcjonującą w tym kształcie narracyjnym. Zakwestionowanie jednego elementu fikcji jest zakwestionowaniem mitu w ogóle.
Fikcja mityczna określa nie tylko gatunki archaiczne, funkcjonuje ona w innych sytuacjach historycznych, gdy aż tak jest nasycona treściami ideologicznymi, traktowanymi jako obowiązujące, że identyfikuje się z nimi i narrator i odbiorca. Owe treści muszą być bezpośrednio eksplikowane, gdyż fikcja jako całość jest ich przekazem. Przykładem tutaj może być opowiadanie ideologiczne np. powieść realizmu socjalistycznego. Tutaj sensy ideologiczne wyrażają się w budowie fikcji jako całości i w jej narracyjnym kształcie, czytelnik ma je w całości aprobować.
FIKCJA PARABOLICZNA- fikcja ta różni się od fikcji mitycznej tym, że nie usiłuje osiągnąć samowystarczalności czy pełni lecz nieustannie demonstruje swój autonomiczny charakter. Sama w sobie nie zawiera sensów, jest podporządkowana sensom znajdującym się poza nią. Na ten temat Susan Suleiman pisze: wszelka opowieść paraboliczna wskazuje na potrzebę interpretacji- odniesienia się do innego sensu niż bezpośredni sens zdarzeń. Interpretacja odkrywa ukryty sens. Fikcja paraboliczna może mieć charakter schematyczny. Musi wskazywać lub naprowadzać na pewne znaczenie znajdujące się poza nią. W tym sensie nie jest autonomiczna W przeciwieństwie do fikcji mitycznej zakłada duży dystans pod względem znaczeniowym. Biorąc jednak pod uwagę kształt narracyjny i interpretację podporządkowanie fikcji pewnemu sensowi nie zakłada o charakterze dystansu. Fikcja paraboliczna może mieć charakter podporządkowany celowi dydaktycznemu (sens zazwyczaj jest podany) lub jest wolna od dydaktyzmu (sens nie narzuca się lub jest ukryty). Fikcja paraboliczna nie przesądza z góry o typie podporządkowania ani o typie dystansu i tym radykalnie różni się od fikcji mitycznej.
FIKCJA MIMETYCZNA- różni się od fikcji mitycznej tym, że nie zakłada pełnej identyfikacji, od fikcji parabolicznej, że nie jest podporządkowana znaczeniom zewnętrznym, lecz zakłada istnienie pewnych wspólnych przekazań dotyczących tego, co rzeczywiste, u jej podstaw znajduje się także przekonanie, że za pomocą słów można naśladować to, co słowami nie jest. Fikcja mimetyczna zakłada, że pewien typ mówienia jest szczególnie do tego predestynowany, by zadawać sobie sprawę o rzeczywistości, że w jakimś stopniu jest wobec niej adekwatny. Granice między rzeczywistością a nierzeczywistością są płynne i ulęgają różnego typu przesunięciom. Fikcja mimetyczna wymaga od odbiorcy by uznał za rzeczywistość to, co w jej ramach jest tak traktowane.
W obrębie fikcji mimetycznej możliwy jest wszelki typ dystansu - od pełnej identyfikacji po ironiczne zakwestionowanie. Najwyraźniej wyraża się to w powieści, gdzie punkt widzenia, zmienność perspektywy narracyjnej są elementem konstruktywnym i elementem odbioru. Ponieważ fikcja ta nie zakłada jednolitego dystansu może być on ruchomy zależnie od zmian jakie zachodzą w obrębie samej fikcji. Odbiorca tu może patrzeć na świat z perspektywy bohatera lub z perspektywy narratora w zależności od tego, jak zmieniają się one w narracji. W pewnych przypadkach odbiorca może sam o tym decydować.
W fikcji mitologicznej dziedzina wartości jest narzucana i wymaga akceptacji, w fikcji parabolicznej jest różna, uzależniona od sensu ogólnego. Fikcja mimetyczna nie narzuca wartości, lecz kształtują się one w poszczególnych wypowiedziach.
Istnieją różne odmiany fikcji mimetycznej, zróżnicowane strukturalnie i historycznie. Negatywnym odpowiednikiem fikcji mimetycznej jest fantastyka przejmująca wiele jej elementów, ale naruszająca podstawowa umowę dotyczącą tego co uważa się za rzeczywistość.
FIKCJA GROTESKOWA- w jej przypadku trudno wskazać budowę sensu, typ dystansu i typ zachowania odbiorcy. Reguły, które w niej obowiązują mają charakter negatywny. Kwestionuje ona zasady budowy fikcji jakie w danej kulturze literackiej funkcjonują. Fikcja groteskowa celowo miesza różne elementy i łączy je według nowych zasad. Konstrukcja realizuje się tutaj za sprawą destrukcji. W konsekwencji fikcja ta operuje zmiennym dystansem zależnym od odbiorcy. Zmienność ta nie podlega stałym regułom, maja one charakter jednostkowy, ponieważ krystalizują się w poszczególnych utworach. Budowanie przez destrukcję nie podlega tak bardzo zasadom ogólnym ponieważ wymaga niewielu założeń o charakterze pozytywnym, wymaga tylko uznania jej polemicznego charakteru, opozycji wobec przyjętych zasad budowania dyskursu literackiego, powszechnych przekonań, ideologii, wartości, światopoglądów. Jej odbiór staje się niemożliwy dopiero wtedy, gdy traktuje się ją jak pozostałe odmiany fikcji narracyjnej. Fikcja groteskowa jest przejawem opozycji wobec zinstytucjonalizowanych form fikcji, choć sama instytucjonalizacji podlega, gdyż nie jest za każdym razem czymś nowym.
Wszystkie odmiany fikcji są konwencjami literackimi, a opierając się na pewnych założeniach stanowią składnik komunikacji literackiej. Głowiński w powyższym tekście wydzielił cztery rodzaje fikcji narracyjnej, zaznaczył również, że istnieje duża liczba form pośrednich.