Aliteracja Powtórzenie jednakowych głosek lub zespołów głoskowych na początku wyrazów sąsiadujących ze sobą w tekście lub zajmujących analogiczne pozycje w wersie lub zdaniu. Aliteracja jako jedna z odmian instrumentacji zgłoskowej jest sposobem dodatkowego zorganizowania fonicznej warstwy wypowiedzi - tak wierszowanej, jak i prozaicznej. Pełni może trzy funkcje: instrumentacyjną, semantyczną i wierszotwórczą. Funkcja instrumentacyjna polega na uwydatnianiu samodzielnych brzmieniowych walorów mowy, podkreśleniu celowości jej głoskowej kompozycji i intensyfikowaniu określonych dźwięków języka. Funkcja semantyczna polega na uwydatnieniu więzi znaczeniowych między upodobnionymi brzmieniowo i w ten sposób wyodrębnionymi słowami; jako zabieg semantyczny aliteracja działa tak jak inne rodzaje paronomazji.
Asonans Rym oparty na identyczności samogłoskowej.
Decyma Strofa składająca się z dziesięciu wersów izosylabicznych lub też wersów o różnych rozmiarach ułożonych według określonego porządku następstwa. Możliwe są w niej rozmaite układy rymowe. Jedną z najczęściej spotykanych form decymy jest strofa klasyczna ody francuskiej złożona z 8-zgłoskowców rymowanych ababccdeed. W polskim wierszu używana rzadko.
Dystych 1.Strofa składająca się z dwóch wersów połączonych rymem parzystym i zamknięta zazwyczaj mocnym przedziałem składniowo intonacyjnym, odznaczająca się paralelizmem układów syntaktycznych i treściowych w obrębie wersów. Strofa dystychiczna jest zazwyczaj równozgłoskowa, budowana z wersów o formach dłuższych; najczęstsze są dystychy 13, 11 i 8-zgłoskowe. Występuje w wierszach sylabicznych, sylabotonicznych i tonicznych, a także jako komponent stroficzny wierszy nieregularnych. W poezji poleskiej strofa dystychiczna pojawiła się w XVI wieku. 2. Najkrótszy utwór wierszowany złożony z dwóch wersów, zwarty, lapidarny, dobitny, o charakterze fraszki, sentencji, epigramatu.
Echolalia 1. Powtarzanie jednakowych bądź podobnych układów głoskowych jako naczelna zasada organizacji i rozwijania wypowiedzi, niezależna od semantycznych rygorów języka. E. szczególnie licznie występuje w ludowych przyśpiewkach i refrenach. 2. Automatyczne i bezsensowne powtarzanie podobnych układów głoskowych występujące w mowie dzieci oraz z osób z zaburzeniami psychicznymi.
Eufonia 1. Sztuka harmonijnego, celowego doboru i ugrupowania w obrębie wypowiedzi elementów brzmieniowych języka, szczególnie kultywowana w wierszowanych utworach lirycznych, a także wysoko ceniona w antycznej retoryce. Objawia się przede wszystkim w głoskowej organizacji mowy (instrumentacja głoskowa), uprzywilejowaniu samogłosek i spółgłosek sonornych, ograniczaniu spółgłosek szczelinowych oraz eliminowaniu wszelkich niemile brzmiących lub trudnych do wymówienia zbiegów głoskowych. Obejmuje również układy akcentowe i intonacyjne w wierszu i w prozie. Kryteria eufonicznych walorów mowy są dość płynne, językoznawcy skłonni są uzależnić je od stopnia łatwości artykulacyjnej pewnych układów głoskowych oraz od ich obiektywnych właściwości akustycznych, a badacze języka poetyckiego oceniają walor efektów brzmieniowych raczej ze względu na sposób ich współdziałania z semantyczną zawartością utworu. Przeciwieństwem eufonii jest kakofonia, która będąc zaprzeczeniem brzmieniowej harmonii i płynności, może jednak w pewnych wypadkach być wprowadzana jako zamierzony chwyt poetycki. 2. Nauka o brzmieniowej organizacji wypowiedzi poetyckiej, inaczej eufonologia.
Fałszywa etymologia i figura etymologiczna Użycie w jednym wyrażeniu lub zdaniu słów spokrewnionych etymologicznie. Np. „Powozów druga w ulicy ulica”. Zaliczana do figur retorycznych. Jako celowy zabieg poetycki służyć może ujawnianiu zatartych zatartych pokrewieństw między wyrazami, uaktywnia więc i odnawia semantyczną wyrazistość budowy budowy słowa. Np. „chwytam z zachwyt ruch twój […] / Gałąź wiśniowa / przewinęła się do kwiatków od liści / Zwinniej /, niż wiewiórka zdążyłaby się domyślić”. Podobieństwo brzmieniowe powiązanych w zdaniu słów i zestawienie ich w bliskim sąsiedztwie sugerować mogą ich pokrewieństwo etymologiczne mimo historycznej obcości. W takim przypadku mamy do czynienia z f. pseudoetymologiczną.
Glosolalia Pozbawione wyraźnego sensu układy głoskowe tworzące niby-wyrazy, które przypominają pewne słowa rodzime lub obce, bądź też pozbawione są wszelkiej czytelnej motywacji słowotwórczej. Zestawianiem ich kierują względy rozmaitego rodzaju: eufoniczne, dźwiękonaśladowcze, ekspresywne, magiczne. Glosolalia funkcjonują zwykle jako mowa tajemnicza, podpowiedziana przez nadludzkie moce. Często spotykane w twórczości ludowej.
Gra słów Wykorzystywanie brzmieniowego podobieństwa między słowami do uwydatniania ich znaczeniowej wartości lub wielowartościowości, wzajemnej obcości lub spajających je więzów pokrewieństwa, analogii czy kontrastu.
Harmonia głoskowa
Hiatus Zbieg dwóch samogłosek (nagłosowej i wygłosowej) na granicy sąsiadujących ze sobą wyrazów. Uważany był za wykroczenie przeciw przeciw eufonii mowy.
Instrumentacja głoskowa Celowe uformowanie głoskowej warstwy wypowiedzi dla nadania jej szczególnych walorów brzmieniowych i semantycznych. Uformowanie to polega na takim na takim doborze i ugrupowaniu wyrazów w wypowiedzi, że pewne głoski powtarzają się w niej z większą niż przeciętna częstotliwością, w bliskim sąsiedztwie lub określonym porządku, inne zaś występują rzadziej i w rozproszeniu. W wyniku instrumentacji warstwa głoskowa zyskuje pewną autonomię w stosunku do warstwy semantycznej.
Kalambur Odmiana gry słów uwydatniająca dwuznacznośc jakiegoś słowa lub wyrażenia przez igranie jego brzmieniowym podobieństwem do innych słów lub wyrażeń, które są bądź użyte w najbliższym kontekście, bądź sugerowane przez jego ukształtowanie frazeologiczne, bądź też zaszyfrowane w tekście dopuszczającym możliwość dwojakiej segmentacji.
Komponenty rymowe Powtarzające się w rymie zespoły głoskowe.
Konsonans Rym oparty na współbrzmieniach spółgłoskowych, np. warg - wróg.
Lipogram Tekst zbudowany z wyrazów tak dobranych, by nie pojawiła się w nich ani razu określona głoska.
Monorym Układ rymowy , polegający na powiązaniu tym samym rymem wszystkich klauzul wersowych tekstu.
Onomatopeja Imitowanie za pomocą dźwięków mowy rozmaitych pozajęzykowych zjawisk akustycznych, wyrazy dźwiękonaśladowcze.
Oktawa Strofa złożona z ośmiu wersów 11-zgłoskowych powiązanych rymami o układzie abababcc
Oktostych Strofa 8-wersowa, różniąca się od oktawy układem rymów: najczęściej rymowana aabbccdd.
Paronomazja Zestawienie podobnie brzmiących słów, zarówno spokrewnionych etymologicznie, jak i niezależnych, uwydatniające ich znaczeniową bliskość, obcość lub przeciwieństwo. Semantyczne funkcje paronomazji są bardzo zróżnicowane. Zaliczano ją do figur retorycznych.
Przestrzeń rymowa Obszar współdźwięczności rymowej, wiąże się ściśle z miejscem akcentu, obejmuje bowiem akcentowana samogłoskę i wszystkie głoski po niej następujące.
Refren W wierszowanych utworach lirycznych powtórzenie dosłowne lub z niewielkimi zmianami części wersu, całego wersu lub strofy w tych samych, stałych miejscach układu stroficznego: w zakończeniu kolejnych strof lub między strofami. Występuje zazwyczaj w utworach silnie zrytmizowanych, zwłaszcza o charakterze pieśniowym.
Rym Powtórzenie jednakowych lub podobnych układów brzmieniowych w zakończeniach wyrazów zajmujących ustalona pozycję w obrębie wersu (w wierszu) lub zdania (w prozie).
Rym dla oka Literowa indentycznośc komponentów rymowych.
Rym dla ucha Rym oparty na współbrzmieniach, niezależnych od pisowni.
Rym dokładny (ścisły, pełny) Utrzymują w obszarze współdźwięczności pełną identyczność głoskową lub też wprowadzają takie od niech odchylenia, jakie w danym okresie literackim uznawane są za dopuszczalne i nieznaczące.
Rym daktyliczny (proparoksytoniczny) Oparte na akcencie proparoksytonicznym, są w wierszu polskim zupełną rzadkością.
Rym głęboki (bogaty) Nagromadzenie współbrzmień spółgłoskowych, wychodzące poza granice akcentowanej samogłoski
Rym gramatyczny (częstochowski) Rymy gramatyczne utworzone są z wyrazów, których współbrzmienie wynika z identyczności końcówek gramatycznych; rymy częstochowskie to rymy banalne o najprostszej postaci i układzie, skojarzone przy tym ze stylistyczna prymitywnością tekstu.
Rym homonimiczny Oparte na homonimach, powtarzają pełną brzmieniową postać całych zróżnicowanych pod względem znaczeniowym wyrazów.
Rym inicjalny Obejmujące pierwsze wyrazy wersu są w układach regularnych zupełną rzadkością, pojawiają się natomiast niekiedy w pojedynczych fragmentach utworów.
Rym kalamburowy Szczególnie aktywizujące właściwy wszelkim rymowym zestawieniom efekt paronomazji, polegaja na takim doborze i zestawieniu wyrazów, który prowadzi do ich bezpośredniej, semantycznej konfrontacji, ujawniając lub sugerując ich dwuznacznośc i rzeczywiste lub mniemane więzi znaczeniowe.
Rym łamany pojawiają się, gdy klauzula wersu przełamuje wyraz; na tle obyczaju polskiego wierszowania tworzą one ekscentryczny efekt intonacyjno - semantyczny i są zazwyczaj wyraziście stylistycznie sfunkcjonalizowane.
Rym męski (oksytoniczny) Oparte na akcencie oksytonicznym, pojawiają się w polskiej poezji na początki XIX w. wraz z rozwojem wiersza sylabotonicznego. W porównaniu z r. żeńskim odznacza się znaczną wyrazistością brzmieniową zarówno ze względu na ogólnie mniejszą liczbę oksytonów niż paroksytonów, jak i dlatego, że normalne zdania polszczyzny rzadko kiedy kończą się akcentem na ostatniej sylabie.
Rym niedokładny (przybliżony) Operują identycznością lub podobieństwem nie wszystkich głosek w obrębie ustalonego obszaru rymowego, przesuwają granice tego obszaru, zmieniają kolejnośc odpowiadających sobie głosek, rozpraszają je, przeplatając głoskami nie uczestniczącymi w rymowych współbrzmieniach.
Rym niegramatyczny Utworzone z wyrazów należących do różnych kategorii gramatycznych lub różniących się formą gramatyczną (np. przypadkiem, liczbą, osobą, czasem, itp.)
Rym nieregularny Nie polegają stałemu wzorcowi układu, tworząc nieprzewidywalne następstwo rozmaicie ugrupowanych współbrzmień o zmiennej liczbie składników. Odległośc między poszczególnymi składnikami rymu ograniczona jest wymogami czytelności współbrzmień; zbyt duża odległośc zaciera widocznośc brzmieniowych powtórzeń.
Rym regularny Realizują pewien stały porządek, powtarzając się w niezmiennym układnie na większej przestrzeni tekstu.
Rym przygodny Pojawiają się sporadycznie w dowolnych miejscach wersów i nawiązują się między wyrazami blisko sąsiadującymi lub takimi, których związek brzmieniowy uwydatniony jest przez jakąś więź składniową lub odpowiedniośc semantyczną.
Rym różnoakcentowy Rym o rozmaicie akcentowanych składnikach.
Rym rzadki (egzotyczny, wyszukany, trudny) Funkcjonalne przeciwieństwo rymów banalnych. Mają one zwraca uwagę niezwykłością wyboru wyrazów odległych znaczeniowo, rzadko występujących wspólnie i nie podpowiedzianych przez składniowy tok wypowiedzi.
Rym średniówkowy
Rym ubogi Rymy ubogie we współbrzmienia spółgłoskowe, zwłaszcza w rymach męskich.
Rym wewnętrzny Najwyrazistsze są rymy tego typu, to rymy średniówkowe.
Posępny, ciężki los + naszego pokolenia
Za ciosem bije cios + w czerwony gmach złudzenia
Rym zewnętrzny Inaczej zwane końcowe, umiejscowione w klauzulach wersowych.
Rym z transakcentacją Zestawienie w pozycji rymowej odmiennie akcentowanych cząstek współbrzmiących, wykorzystuje się je jako efekt komiczny.
Rym żeński Oparte na akcencie paroksytonicznym, najbardziej rozpowszechnione i najbardziej naturalne w polskim systemie akcentuacyjnym. Trwale związane z wierszem sylabicznym, pojawiają się swobodnie w innych rodzajach wierszowania.
Rym okalający Złożone z dwóch komponentów łączących początkowy i końcowy wers pewnego układy rymowego; odległośc między dwoma składnikami może wynosic kilka wersów, najczęściej jednak realizują się one w obrębie czterowiersza zrymowanego według wzorca abba.
Rymy przeplatające się (abab) Złożone z dwóch komponentów wiążą co drugi wers tekstu.
Rymy sąsiadujące (aabb) Umiejscowione w przylegających do siebie wersach.
Rymy składane (złożone) Ich przestrzeń rozciąga się poza granice pojedynczego wyrazu.
Rym tautologiczny Całkowite powtórzenia wyrazowe.
Qintilla W poezji hiszpańskiej strofa składająca się z 5 wersów, których rozpiętośc sylabiczna nie przekracza 8 zgłosek. Wersy mogą być powiązane rymami o różnym układzie, najczęściej jednak spotyka się układy abaab ababa.
Sekstyna Strofa sześciowersowa o rymach ababcc
Septet Seidmiowersowa strofa o różnych rozmiarach wersów i różnych układach rymowych, używana we francuskiej poezji lirycznej. 2. wprowadzona do poezji angielskiej strofa składająca się z siedmiu wersów mających formę pentametru jambicznego i połączonych układem rymowym ababbcc
Sestet Dwa trójwiersze składające się na drugą częśc sonetu; także ogólna nazwa wszelkiego typu strof sześciowersowych.
Sonet Utwór liryczny składający się z 14 wersów zgrupowanych w 2 czterowierszach i 2 tercynach. Linia tematyczna sonetu rozwija się najczęściej od ujęc narracyjnych lub opisowych w strofach 4-wersowych do bezpośrednio lirycznych lub refleksyjno - filozoficznych w tercynach. Sonet włoski: dwa czterowiersze o układzie rymów abba abba,
oraz dwie tercyny cdc dcd lub cde cde
Strofa Zespół wersów swoiście zorganizowany jako całośc w obrębie utworu wierszowanego, wyodrębniony graficznie i powtórzony w tym samym kształcie dwa lub więcej razy.
Strofa mickiewiczowska 4-wersowa strofa, w której wersy pierwszy i trzeci zbudowane są z dwóch 7-zgłoskowych odcinków anapestycznych (- - -` - - -` - - - -` - - -` - ), powiązanych wewnętrznie rymem średniówkowym, wersy drugi i czwarty maja postac 10-zgłoskowców anapestycznych (- - -` - - -` - - -` - ) i powiązane są rymem końcowym.
Strofa otwarta Strofa, która nie stanowi całości intonacyjno - składniowej (rozpoczęte w niej zdanie kończy się w strofie następnej) oraz nie tworzy zamkniętego układu rymowego (odpowiedniki rymowe niektórych jej wersów występują dopiero w strofie następnej).
Strofa równowersowa (izometryczna) Strofa jednorozmiarowa, składająca się z wersów o takiej samej rozpiętości sylabicznej albo budowie rytmicznej.
Strofa różnowersowa (heterometryczna) Strofa różnorozmiarowa, złożona z wersów o różnej rozpiętości.
Strofa soficka Strofa 4-wersowa, odpowiednik poslki to 4-wiersz złożony z wersów 11-zgłoskowych 5+6 oraz końcowego 5-zgłoskowca, który jest zazwyczaj rytmiczną i znaczeniową puentą strofy.
Strofa stanisławowska Strofa czterowersowa, w której powiązane rymem krzyżowym wersy pierwszy i trzeci są 10-zgłoskowcami 5+5, a drugi i czwarty 8-zgłoskowcami bezśredniówkowymi. Całośc przejawia jednocześnie stałą tendencję do uporządkowania tonicznego.
Strofa zamknięta Strofa będąca zwartą i skończoną całością syntaktyczno - intonacyjną, tworzącą zamknięty układ rymowy.
Strofoida Zespół wersów graficznie wyodrębniony w tekście utworu poetyckiego, odpowiadający jakiejś odrębnej całostce treściowej, nie realizujący jednak żadnego z ustalonych w tradycji wzorców budowy stroficznej. Występuje zwłaszcza w poezji współczesnej, pisanej wierszem wolnym.
Stylizacja brzmieniowa imitowanie za pomocą celowego ukształtowania brzmieniowego wypowiedzi, jakości brzmieniowych, charakterystycznych dla jakichś innych wypowiedzi. Najczęstszym jej przedmiotem bywają osobliwości obcej mowy, podrabiane zazwyczaj przez szczególny dobór i pewne deformacje rodzimego słownictwa, a także przez tworzenie neologizmów lub niby-słów, będących brzmieniowymi aluzjami do wyrazów naśladowanego języka.
Tautacyzm Powtarzanie się jednakowych lub podobnych układów głoskowych w obrębie sąsiadujących wyrazów, uważane w prozie za wykroczenie przeciw eufonii, zacierające wyrazistośc mowy i utrudniające artykulację, w poezji zaś mogące być celowym zabiegiem instrumentacyjnym.
Tercet Strofa trójwersowa stosowana często jako stroficzny komponent w utworach złożonych ze strof różnego typu; jest wtedy powiązana układami rymowymi z pozostałymi strofami utworu; stanowi m.in. człon sonetu. W polskiej poezji występuje w różnych postaciach rymowych aab, abb, abc, aax
Tercyna Trójwersowa strofa rymowana aba bcb cdc ded,…, a więc tak, że środkowy wers strofy pierwszej rymuje się z pierwszym i trzecim wersem strofy następnej. Utwór tak pisany zakończony jest zwykle jenym lub kilkoma wersami dopełniającymi, które rymują się ze środkowym wersem ostatniej strofy.
Tetrapodia wers czterostopowy.
Tetrastych Strofa składająca się z czterech wersów powiązanych rymami.
Transakcentacja Przesunięcie akcentu wyrazowego z sylaby wskazanej przez system językowy jako akcentowana na sylabę inną.
Triolet 8-wersowy układ stroficzny, w którym wers pierwszy powtarza się dosłownie lub z niewielkimi zmianami jako wers czwarty i siódmy, wers drugi zaś jako ósmy, a całośc połączona jest dwoma rymami powtarzającymi się najczęściej abaaabab.
Układ rymów w obrębie utworu kształtują następujące czynniki: 1. miejsce r., 2. liczba odpowiadających sobie rymowych komponentów, 3. sposób ich powiązania.
Wiersz biały Wiersz bezrymowy, stanowiący w obrębie danego systemu wersyfikacyjnego opozycję wobec wiersz rymowanego, który w polskiej poezji jest bardziej rozpowszechniony.
Wiersz stroficzny Wiersz zbudowany z wersów powiązanych w strofy, czyli wierszowe jednostki wyższego rzędu.
Wiersz stychiczny Wiersz zbudowany z ciągu wersów nie grupujących się w strofy.