Jarosław Iwaszkiewicz Opowiadania wybrane

2013/2014

Jarosław Iwaszkiewicz

OPOWIADANIA WYBRANE

MICHAŁ JURCZYK, ROK AKADEMICKI 2013/2014

~ 1 ~

XX-lecie międzywojenne – egzamin – Jarosław Iwaszkiewicz – Opowiadania wybrane

Spis treści

BIOGRAFIA ................................................................................................................................................................... 2

TWÓRCZOŚĆ ................................................................................................................................................................. 3

OPOWIADANIA ........................................................................................................................................................... 6

ZAKOŃCZENIE ............................................................................................................................................................. 9

Cechy jego twórczości narracyjnej: ................................................................................................................ 9
Sedno opowiadań to metafizyka codzienności: .......................................................................................... 9
Narracja: .................................................................................................................................................................... 9

ANALIZA UTWORÓW ............................................................................................................................................... 10

Jarosław Iwaszkiewicz – „Powrót” - 1919 ................................................................................................. 10
Jarosław Iwaszkiewicz – „Erotyk” – 1919 .................................................................................................. 11
Jarosław Iwaszkiewicz – „Źródło Aretuzy” – 1938r. .............................................................................. 12

~ 2 ~

XX-lecie międzywojenne – egzamin – Jarosław Iwaszkiewicz – Opowiadania wybrane

BIOGRAFIA

Ukraina

Leon Jarosław Iwaszkiewicz urodził się 20 lutego 1894 r. w Kalniku na Ukrainie. Jego ojciec był
buchalterem w tamtejszej cukrowni, brał udział w powstaniu styczniowym, za co był relegowany z Uniw.
Kijowskiego. Fragmenty jego nieskończonej prozy wykorzystał syn w opowiadaniu Księżyc wschodzi.
Powstaniem zainteresował się Jarosław przez to, że jego ojciec w nim uczestniczył i przez to, że jego
rodzice byli starsi, gdy się urodził, (jako 5 i ostatnie dziecko) i kultywowali dawną polskość. W 1902 r. zmarł
Bolesław Iwaszkiewicz i Maria z dziećmi przeniosła się do Warszawy. Tu Jarosław zaczął naukę i
zaprzyjaźnił się z rodziną Szymanowskich. Po 2 latach wrócili na Ukrainę, gdzie zostali do 1909 r. Jarosław
uczył się w gimnazjum rosyjskim. W Elizawetgradzie Jarek przyjaźnił się dalej z Szymanowskimi. W wieku
9-10 lat, również pod ich wpływem, pisał wiersze i dramaty, próbował komponować (potem np. pieśń
śpiewana w Brzezinie przez Malwinę będzie wzięta z Pieśni kurpiowskich Karola Szymanowskiego; wspólnie
napisali operę Król Roger). Od 1909 r. Iwaszkiewiczowie są w Kijowie – Jarek uczy się i udziela korepetycji.
Środowiska ziemiańskie zaczynają kształtować jego świadomość. W 1912 r. Jarosław zapisał się na wydział
prawa Uniw. Kijowskiego, równocześnie studiował w szkole muzycznej i konserwatorium. Skłaniał się
bardziej ku komponowaniu. Ale uświadomił sobie, że kompozytorem nigdy wybitnym nie będzie, a chciał
się wyróżniać. W 1915 r. opublikował pierwszy utwór: sonet Lilith w kijowskim piśmie „Pióro”. W teatrze
Studya Stanisławy Wysockiej był aktorem i doradcą literackim. Potem w 1921 r w Warszawie był
współzałożycielem teatru eksperymentalnego Elsynor, który zrobił klapę pokazując awangardową sztukę
lekceważonego wtedy S.I. Witkiewicza. W XX-leciu napisał kilka dramatów, lepsze to Lato w Nohant i
Maskarada. Po II wojnie był kierownikiem literackim w Teatrze Polskim. Napisał Odbudowę Błędomierza,
Wesele pana Balzaka, Noc czerwcową i Pod akacjami. W 1918 r. wstąpił do III Korpusu Polskiego. Gdy
latem rozbroili ich Austriacy, wrócił do Kijowa. Miasto zajęła Armia Czerwona, a Jarek 14 października 1918
r. przyjechał do Warszawy.

Warszawa, Europa

Swoje oktostychy drukował w piśmie studenckim „Pro arte et studio” (red. Mieczysław Grycendler, potem
Grydzewski). Poznał Lechonia, Tuwima i Słonimskiego. W kawiarni Pod Pikadorem na Nowym Świecie 57
czytali wspólnie różne wiersze. W grudniu 1918 r. (z datą 1919) ukazał się debiut książkowy Iwaszkiewicza
– Oktostychy. Pisarz współpracuje z poznańskim „Zdrojem” ekspresjonistów (1920-21). Ukazuje się Zenobia
Palmura. Powieść poetycka. Redaguje z Peiperem „Nową Sztukę”, ale pismo pada po dwóch numerach
(1922), a między redaktorami tworzy się konflikt. W 1920 r. Iwaszkiewicz wstępuje do wojska na 3
miesiące, ale w walkach nie uczestniczy. Potem redaguje dział Sztuka w „Kurierze Polskim” do 1923 r.
Współpracuje z „Tygodnikiem Ilustrowanym” i „Kurierem Lwowskim”. Sekretarzuje marszałkowi sejmu,
Maciejowi Ratajowi. W 1922 r. Żeni się z Anną Lilpop, córką przemysłowca warszawskiego, a od 1925
postanawia zająć się głównie literaturą. Wyjeżdża do Paryża na pół roku. Potem wiele jeszcze podróżował.
Sycylia stała się jednym z jego ulubionych miejsc. W 1928 r. skończył budowę domu nazwanego Stawisko
w Podkowie Leśnej. Zamieszkali tam z dwiema córkami. Teraz jest tam muzeum. W 1927 r. Iwaszkiewicz
pracował w Min. Spraw Zagranicznych, miał m.in. promować za granicą polskich literatów. W 1932 r., jako
dyplomata RP wyjechał do Kopenhagi. W 1935 r. – do Brukseli. Rok później zrezygnował z polityki, w której
nie liczono się z intelektualistami (Tomasz Mann musiał emigrować), również z powodu choroby Żony.
Angażował się w tym czasie w prace PEN Clubu i Unii Intelektualnej. W wierszach Powrotu do Europy widać
ideę paneuropeizmu. Ta idea kazała mu napisać Kochanków z Werony, gdzie tragiczne zakończenie to nie
wynik ciągu nieporozumień, ale nienawiści dwóch rodów. W listach do Żony nie pisał jednak o książkach,
ale o sytuacji w Niemczech, gdzie od 31 stycznia 1933 r. legalnie rządziła partia Hitlera. W 1932 r. spędza
kilka tygodni na Sycylii, gdzie kończy Panny z wilka. Sycylia zastępuje mu Ukrainę – wciąż porównuje te
kraje. W Kopenhadze, pod wpływem kultury skandynawskiej, pisze Słońce w kuchni, Młyn nad Kamionną,
przekłada Andersena, Kierkegaarda, pisze Gniazdo łabędzi i Szkice o literaturze skandynawskiej.

~ 3 ~

XX-lecie międzywojenne – egzamin – Jarosław Iwaszkiewicz – Opowiadania wybrane

Stawisko, okupacja

W 1936 r. Iwaszkiewicz osiada w Stawisku. Publikuje zbiór opowiadań Młyn nad Utratą. W 1938 r.
wychodzą Wiersze wybrane, tom poetycki Inne Życie, powieść Pasje błędomierskie, Dwa opowiadania i esej
Fryderyk Szopen. Gdy wybuchła II wojna, jako jedyny ze Skamandra, zdecydował się zostać w domu.
Liczył, że Warszawa nie będzie zdobyta. Jeszcze w 1939 r. spłonęło jego mieszkanie w Warszawie, a w nim
najcenniejsze obrazy i rękopisy. W 1941 r. zaczął pisanie Książki moich wspomnień, cyklu esejów o
dzieciństwie, ukraińskiej i mazowieckiej młodości, skamandryckich początkach literackich, przyjaźniach
intelektualnych. Pisał Nowele włoskie i wiersze do tomu Ciemne ścieżki. Powstały opowiadania: Bitwa na
równinie Sedgemoor, Matka Joanna od Aniołów, Stara cegielnia, Ikar i Młyn nad Lutynią. W Stawisku w
czasach wojny wiele osób znalazło schronienie i opiekę. Bywał tu Andrzejewski, Miłosz, Dygat,
Parandowski, Nałkowska, Dąbrowska, Baczyński, Gajcy i inni. Odbywały się tu wieczory autorskie, odczyty i
koncerty.

Iwaszkiewicz-instytucja

Po wojnie wielokrotnie wybierany był prezesem Zarządu Głównego Związku Zawodowego Literatów
Polskich. Pełnił jeszcze wiele funkcji w instytucjach kulturalnych (do przeczytania w Wikipedii). W 1952 r.
został posłem na Sejm PRL. Dostawał nagrody literackie, państwowe i zagraniczne, m.in. radziecka
Nagroda Leninowska (1970). Redagował czasopisma: poznańskie „życie Literackie”, „Nowiny Literackie”
(W-wa, PPS), „Twórczość” (od 1955, po Ważyku). Za socrealizmu w ramach pańszczyzny dla partii
rządzącej napisał Sprawę pokoju. Wiersze i przemówienia, wiersz List do Prezydenta Bieruta, dydaktyczną
powieść dla młodzieży Wycieczka do Sandomierza, opowiadania, np. Ucieczka Felka Okonia. Powstaje
studium o Bachu i Listy z podróży do Ameryki Południowej.

Stary poeta

W latach 60. i 70. Stawisko stało się już domem ludzi starych. 23 Grudnia 1979 r. zmarła Żona pisarza. 86-
Letni Iwaszkiewicz wyjechał do Paryża. Po miesiącu wrócił do kraju i trafił do szpitala. Zmarł 2 marca 1980
r. Pochowano go – wedle Życzenia – po katolicku, w Brwinowie.

TWÓRCZOŚĆ

Dwa powody jej niezwykłości: pokaźne rozmiary, tematyczna i gatunkowa wszechstronność.

Poezja

Napisał 24 książki poetyckie, w tym 6 wyborów wierszy. Debiut poetycki miał miejsce w piśmie „Pióro”, w
Kijowie w roku 1915, a także w tygodniku „Kłosy Ukraińskie”:

• precyzja formalna

• intensywna zmysłowość

• malarskość, postrzeganie barwy, kształtu i faktury

• imitacja doznań dotykowych i smakowych

• struktura dźwiękowa i muzyczna kompozycja

Debiutancki tom Oktostychy (1919): KLASYCYZM

• demonstracja estetyzmu

• impresje wywołane gł. przez kunsztowne przedmioty, obrazy, muzykę

~ 4 ~

XX-lecie międzywojenne – egzamin – Jarosław Iwaszkiewicz – Opowiadania wybrane

• aluzyjne glosy do mitów czy legend literackich

• rzeczywistość sztuczna, rzeczywistość kultury – jedyny dany nam świat

• kulturowość tematów, sztuczność świata poetyckiego, modernistyczny egocentryzm, eksponujący ja
poetyckiej, jako środek doznań emocjonalnych wczesna poezja

• parnasizm – poetyka dystansu, stylizacji i pośredniości, zaufania do kultury

Dionizje (1922) – drugi nurt twórczości: EKSPRESJONIZM

• prywatność i fascynacja śmiercią

• ekspresjonistycznie rozchwiana kompozycja, gwałtowna składnia, bez paralelizmów rytmicznych

• prozaizacja i brutalizacja słownictwa

• antyestetyzm!

• bezpośredniość, poetyka wyznania i świadectwa, imitowania mowy, filozofia egzystencjalnego pogodzenia
z prawami natury

Powrót do Europy (1931), Lato 1932 (1933), Inne Życie (1938):

• wątki tematyczne w kolejności: historia, podstawowe doświadczenia egzystencjalne widziane przez
symbolikę religijną i eschatologiczną, kultura oraz jej dzieła i los artysty

Przechodził stadia skrajne: pseudoklasycyzm (stylizacje – ody, poematy, List do Prezydenta Bieruta), nurt
antypoetycki (naturalność – cykl Wiersze ulotne). Ciemne ścieżki (od Nowego Roku 1939 przez 18 lat) +
poematy Tristan przebrany (1946), Podróż do Patagonii (1949):

• nurt trzeci – artystyczna prostota, imitacja bezpośredniej mowy i zaprzeczenie parnasizmu (razem z
tomem Warkocz jesieni, 1954)

Wiersze lat 60.: Jutro Żniwa (1963), Krągły rok (1967), Xenie i elegie (1970):

• najbliżej spontaniczności mowy i naturalności egzystencji

• odnalezienie się w kosmosie i pogodzenie z biologiczną determinacją

• rozluźnienie rygorów poetyki, konstrukcje brulionowe – otwarta kompozycja, zaburzony porządek
rytmiczny i rymowy

• powraca prywatność

• dominuje antyestetyzm

Końcówka to pokonanie ograniczenia klasycyzmu i dyktatu prostoty:

• Śpiewnik włoski (1974) – językowa swoboda, wolność wyboru każdej tradycji, poetyckość nielicząca się
ze szkołami

• Mapa pogody (1977) i Muzyka wieczorem

Poezja Iwaszkiewicza dąży do piękna i bierze się z akceptacji świata. Style, klasycyzm i ekspresjonizm,
mają też swoje odpowiedniki w prozie

Proza

Klasycyzm: narracja powieściowa, dłuższe opowiadania – tradycyjny realizm, temat współczesny lub
historyczny wymieniane z tematem mitologicznym zastosowanym metaforycznie. Ekspresjonizm: proza

~ 5 ~

XX-lecie międzywojenne – egzamin – Jarosław Iwaszkiewicz – Opowiadania wybrane

poetycka młodości, krótkie nowelki, obrazki, cykle impresji, niektóre późniejsze opowiadania – tragizm
zdeterminowany powikłaniem emocjonalnym, świat w nadrealnej estetyce sennego koszmaru.

Powieści

7 sztuk: Hilary, syn buchaltera (1923), Księżyc wschodzi (1925), Zmowa mężczyzn (1930), Czerwone tarcze
(1934), Pasje błędomierskie (1938), Wycieczka do Sandomierza (1953), 3-tomowa Sława i chwała (1956,
1958, 1962). Bohaterami powieści są artyści. Nie wszyscy wybierają konkretną formę wyrazy swojej sztuki,
czasem po prostu są artystami w przyjmowaniu świata i poczuciu możliwości wyboru. Pisarz mówił, że w
jego twórczości prawie wszystko jest biografią, jeśli nie zewnętrzną, to wewnętrzną (autotematyzm). Dzieje
artysty to dzieje jednostki uwikłanej jak wszyscy w biologię, historię, politykę, ale zarazem jednostki
wyjątkowej, która usiłuje własne i cudze Życie przekształcać w doświadczenie uniwersalne. Nie może się to
stać bez udziału kłamstwa, jakim jest sztuka. W Księżycu... Określił swój program: „Zatrzymywać momenty
Życia, zamyślać się nad nimi i dawać im trwanie, oto moje odnalezione zadanie”. W opowiadaniu Serenite
dochodzi jednak do głosu Iwaszkiewiczowska filozofia rezygnacji – przekonanie o niepoznawalności świata,
niewiara we wpływ człowieka na zdarzenia. Ale artysta winien dążyć do poznania mimo wszystko i składać
„kontur rzeczywistości”. Pilność, pracowitość sprawozdawcy muszą wystarczyć za estetykę. Upływ czasu i
przyrost doświadczenia przesuwają punkt ciężkości w stronę sceptycyzmu i pokory. Widać to już w Zmowie
mężczyzn. Dylemat Życia ukazany jest tu, jako walka aktywizmu i pasywizmu, sceptycyzmu właśnie i wiary.

• motyw związku duchowego księdza i Alinki powtórzy się w Matce Joannie...

• Alinka to zapowiedź postaci Panien z Wilka

• postać pianisty Tadeusza Szmita prowadzi do wątków muzycznych Sławy i chwały 5

• najważniejszy jest wątek wewnętrznego spokoju osiąganego za cenę Życiowej klęski

W Pasjach... Chodzi o przedstawienie sprzecznych postaw wobec kultury i uniwersalnej etyki. Pretekstem
jest tradycyjne widowisko pasyjne, które ma być skomercjalizowane – bohaterowie różnie się do tego
ustosunkowują. W literaturze dominował wtedy katastrofizm. Czerwone tarcze nie są już powieścią
współczesną, ale historiozoficzną – rola jednostek, społeczeństw i kultur w historii. Akcja dzieje się w XII
wieku i opowiada dzieje Henryka Sandomierskiego. Pracę nad Sława i chwałą przerwała II wojna. Pisana
była 24 lata, w realiach trzech epok – Polska niepodległa, Polska okupowana, Polska Ludowa. Właściwym
tematem powieści jest poszukiwanie wewnętrznego ładu, czemu przeszkadza historia. Obroną może być
dystans artysty.

Eseje

Opowieści autobiograficzne, eseje podróżnicze, studia muzyczne, felietony, szkice o literaturze, noty
edytorskie. Zaczął je pisać od wydania Pejzaży sentymentalnych (1926), najbardziej znane są Podróże po
Polsce:

• wątek geograficzno-autobiograficzny, rozwijany na emigracji przez Miłosza, Stempowskiego, Vincenza

• motyw szukania ojczyzny, definiowania siebie poprzez miejsce, z którym można i chce się identyfikować
(dla Iwaszkiewicza to Ukraina, Mazowsze i Sandomierz)

• podróże są również w głąb siebie, są autoanalizą Książka moich wspomnień została napisana w czasie II
wojny w celach „autoterapeutycznych”. Eseje podróżnicze to też Książki o Sycylii (1956), Podróże do Włoch
(1977) i Petersburg (1976).S

• w tych drugich jest zwarte pytanie o siły Żywotne kultury europejskiej – Włochy były dla niego jej
źródłem; mniej go interesuje teraźniejszość, bardziej ciągłość, uniwersalizm

• Petersburg to rozmyślania o Rosji, jej historii i kulturze, o polskim jej pojmowaniu; stawia tu pytanie,
które powraca w Mapie pogody: „Czyśmy Europejczycy, czyli też Azjaci?” (Pojawia się ono też w Zarudziu)

~ 6 ~

XX-lecie międzywojenne – egzamin – Jarosław Iwaszkiewicz – Opowiadania wybrane

Ogrody (1974) to esej o najważniejszych parkach w Życiu pisarza, monolog starego i doświadczonego
autora.

Varia

Wymienione powyżej (pierwsza linijka „esejów”) i utwory dramatyczne. Spośród dramatów najstarszy jest
Samobójstwo. Konwersacje o tragedii (1912). Najpopularniejsze były osnute na biografiach Szopena i
Puszkina: Lato w Nohant i Maskarada. Pisarz tłumaczył też z francuskiego, rosyjskiego, angielskiego,
duńskiego. Napisał scenariusz filmowy Nad Niemnem (1938).

OPOWIADANIA

W edycji Dzieł (1975) zebrane zostały 64 opowiadania autora, jest to prawie cały jego dorobek. Tworzył
gatunki pograniczne:

1. Fabuła/dokument – w tomie Marginalia (1993)

2. Fabuła/ekspresja językowa poezji – proza poetycka (określenie autora): Zenobia Palmura (1920;
pierwszy przejaw autotematyzmu, bohater nawet nazywa się Iwaszkiewicz), Legendy i Demeter (1921),
Ucieczka do Bagdadu (1923), Wieczór u Abdona (1923)

Powtarza się tu pytanie o wpływ literatury i sztuki na los jednostki. Młodzi pisarze, zafascynowani francuską
dekadencją, Żyjący w świecie nieprzewidywalnym, brali zagadnienia sztuki za najważniejszą sprawę
codzienności. Ale potem rzeczywistość upominała się o swoje i literackość znikała, pozostawiając wrażenie,
Że była demonicznym złudzeniem. W 1926 r. napisał nowelkę Krata, ważną dla niego samego. Był to
przeciwny biegun twórczości – naturalistyczna narracja. Jest to znak zachodzącej przemiany.

U Iwaszkiewicza odmiennym zagadnieniom odpowiadają odmienne gatunki literackie:

• powieści: studia autotematyczne i autobiograficzne, portretowanie artysty uwikłanego w konflikty
współczesności i problemy tradycji

• opowiadanie: wychodzi poza tę tematykę, wprowadza pewien uniwersalizm

Czas egzystencji. Panny z Wilka

Przeżycia wojenne zostawiły w świadomości Wiktora niezatarty ślad – powracają, jako obraz zabitego
dezertera. Wojna zaczęła nowy temat jego biografii, który po 15 latach uzna, jako stracony,
nieodpowiadający młodzieńczym wyobrażeniom. Zdaje mu się, Że po przybyciu do Wilka czas cofnął się o
15 lat. Chce tu odnaleźć harmonię i nadać sens dalszemu Życiu. Problematyka Proustowska – jest tu w
poszukiwaniu straconego czasu. Stara się odtworzyć dawne sytuacje. Ale teraźniejszość widać zbyt silnie,
by to się mogło udać. Wiktor wytrzymał konfrontację mitu i rzeczywistości, (choć początkowo chciał skrócić
wakacje i wrócić w swój mit). Wybrał teraźniejszość. Odchodzi bogatszy o zrozumienie egzystencji.

Przestrzeń międzyludzka. Brzezina

Staś stara się ostatnie tygodnie Życia przeżyć jak najpełniej. Miłość do Maliny ma go przywiązać do Życia,
zagłuszyć lęk egzystencjalny. Pomiędzy braćmi jest konflikt niezrozumienia – zewnętrzną beztroskę Stasia
jego brat bierze za wyraz niezrozumienia dla swojej Żałoby, nie domyślając się tragedii świadomości
młodszego brata. Bolesław odzyska wewnętrzną równowagę przez śmierć brata i krótki związek z Maliną.

Są różne interpretacje, co do tematu opowiadania:

• o śmierci

• o osiąganiu zgody na siebie i swój los (jak Panny z Wilka) s

~ 7 ~

XX-lecie międzywojenne – egzamin – Jarosław Iwaszkiewicz – Opowiadania wybrane

• o różnych postawach wobec Życia i śmierci

Jest to równocześnie pochwała Życia i studium umierania. Paradoksalną przyczyną osiągnięcia pełni
egzystencji jest świadomość śmierci. Pełnia Życia, a potem świadomość umierania jest przez Stasia
odczuwana jedynie biologicznie:

• mówi bratu, Że nie chce umierać tak młodo i powtarza to do końca

• sprowadza fortepian, bo muzyka jest dla niego obietnicą formy porządkującej Życie (mówi o nim w tych
kategoriach – uwertura, finał), ale zmienia się tylko w powtarzaną melodię z Davos

• pozostałe tygodnie chce przeżyć w teraźniejszości – nie odpowiada na listy, i bez sens twórczej kultury –
nie szuka wyrazu swych przeżyć w muzyce; wybiera zmysłową kontemplację śmiertelnego piękna

Mogłaby to być kontynuacja Czarodziejskiej góry, ale Staś podchodzi do Życia zbyt emocjonalnie, a nie
analitycznie i intelektualnie, nie ma tu zagadnień etyczno-estetycznych. Wątek pobytu w Davos 7nie musiał
być wzięty od Manna, bo tam leczył się Karol Szymanowski, którego Iwaszkiewicz odwiedził w 1929 r.
Malina śpiewa poza tym pieśń z Pieśni kurpiowskich Szymanowskiego. Aida, drewniana willa w Podkowie
Leśnej, siedziba Iwaszkiewiczów przed wybudowaniem Stawiska, to pierwowzór leśniczówki.

Wybór tragiczny. Młyn nad Utratą

Opowiadanie na podstawie doświadczeń z okresu Aidy (1923-28), gdzie gościł Szymanowski, Lechoń,
Słonimski i inni. Opowiadanie to portret Jerzego Lieberta, w czasach Aidy 20-letniego, zmarłego 12 lat
przed jego napisaniem. Warszawski majątek Krzywizna to właściwie Podkowa, a historia Juliusza
Zdanowskiego przypomina biografię Jerzego Lieberta. Karol Hiper to Iwaszkiewicz i po trosze Szymanowski.
Inne szczegóły są rzeczywiste – Hiper jadał najchętniej na kolację kwaśne mleko (jak młody muzyk Olek
Landa), poeta Desmont King czynił w swym pokoju niesłychany bałagan (jak Karol Szymanowski). Jest to
opowiadanie o trzech przyjaciołach, którzy w poezji lub religii chcą odnaleźć uzasadnienie swojej
egzystencji. King znajduje oparcie w poezji, Zdanowski w poezji i religii, a Hopfer – w światopoglądzie
swoich przyjaciół. Rozmawiają o świętości, która jest najwyższą z wartości osiągalnych przez człowieka, a
więc wzorem ludzkiej aktywności. Młyn... To studium klęski, jaką ponosi mit świętości w konfrontacji z
Życiem.

• Zdanowski, zakochawszy się, porzuca swój światopogląd religijny; jego miłość to czysto zmysłowa
fascynacja – podobnie jak u Stasia z Brzeziny, ale Julian, gdy mija pierwsza fascynacja, zaczyna czuć, Że
utracił coś dużo ważniejszego; jest jednak tragicznie konsekwentny i nie przyjmuje ostatniego
namaszczenia od ks. Górskiego

• ucieleśnioną przyczyną tragedii jest kobieta – naturalny Żywioł Życia, który kruszy intelektualne
konstrukcje mężczyzn

Bohaterowie tych trzech międzywojennych opowiadań dokonują wyborów między pamięcią a trwaniem,
Życiem a sztuką, ideą a codziennością – jest to zawsze wybór tragiczny, bo pojmują oni świat, jako arenę
walki ducha z materią.

Wobec historii. Bitwa na równinie Sedgemoor

Ostatnia alternatywa – idea a codzienność – przybierze postać wyboru między instynktem Życiowym a
ludożerstwem historii, regułom gwałtu i wojennej destrukcji. Są dwie drogi oporu: 1. Wirtualny powrót do
normalności i ucieczka od okupacyjnej codzienności w pamięć (Książka moich wspomnień, Nowele włoskie)
2. Podejmowanie aktualnej problematyki. Pytanie o sens jednostkowego udziału w dziejach pojawiło się np.
w krótkiej nowelce Nowa miłość – w ciągu minuty od odgłosu ostatniego naciśnięcia dzwonka u drzwi i
odgłosu oddalających się kroków kobiecych bohater przebiega wyobraźnią przyszłość i nie otwiera drzwi –
nie decyduje się na nową miłość, to propozycja Życiowej bierności. Bitwa... Tę Życiową bierność broni,
pokazując zgubne skutki zaangażowania. Pretekstem fabularnym są zdarzenia prawdziwe (jak w Matce

~ 8 ~

XX-lecie międzywojenne – egzamin – Jarosław Iwaszkiewicz – Opowiadania wybrane

Joannie od Aniołów), ale pozbawione historycznego znaczenia: 1. Zapisane przez brytyjskiego historyka 2.
Z XVII-wiecznego procesu o czary, wytoczonego w Loudun przeciw ks. Urbanowi Grandier Bitwa... To
opowieść o bestialstwie wojny i okrucieństwie historii. Kataklizm wojny wylewa się poza cele militarne:
rodziców Anny ścięto za przynależność religijną, księdza mieszkającego w ich domu zatłuczono batem, jej
babka umrze w więzieniu, brat Bobby zostanie przypadkowo zastrzelony, a William sprzedany, jako
niewolnik. Historia to już nie rozumne dzieje Kanta i Norwida. Wojna nie przynosi już oczyszczenia. Nie da
go nawet religia – akcentuje tu Iwaszkiewicz ostateczne zwątpienie: metafizyczne. Wszyscy bohaterowie
wojennych opowiadań są dotknięci samotnością, koniecznością odejścia od Boga i ludzi. Wojna to klęska
humanizmu, śmierć Boga i moralna zagłada człowieka. Historia powtarza wciąż ten sam scenariusz,
uwspółcześniając jedynie dekoracje. Liczy się tylko postawa człowieka.

Wobec zła. Matka Joanna od Aniołów

Zło nie wciela się tu już w Historię, ale w pojedynczego człowieka, zawłaszczając jego świadomość. Widać
tu skutki moralne, a nie społeczne i psychologiczne. Ksiądz ponosi klęskę w walce ze złem, bo je akceptuje.
Ks. Sury próbuje początkowo zgłębić naturę zła, dochodzi do pytania: unde malum? (Skąd zło?). Decyduje
się na wizytę u rabina, po której uświadomi sobie uniwersalność tematu. W dialogu z rebe ksiądz jest
skłonny zaakceptować manichejską wizję o stworzeniu świata przez szatana. W rozmowie z matką Joanną
spostrzega, Że pragnienie świętości też może stać się przyczyną zła (kontynuacja motywu niemożności
zostanie świętym). Uzna w końcu, Że cel uświęca środki i Że dobru może służyć wszystko, z jego antytezą
włącznie. Ofiara księdza jest bezcelowa, oznacza śmierć niewinnych ludzi, nie oznacza oczyszczenia matki
Joanny. Cel nie uświęca środków – ofiara złożona z siebie nikogo nie ocala. Wolność bohaterów jest
ograniczona ich osobowością i sytuacjami, w jakich się znaleźli.

Ikar

Tematem jest niespodziewane, nagłe i anonimowe zniknięcie młodzieńca porwanego przez ciężarówkę
Gestapo z warszawskiej ulicy. Przyrównane przez przypadkowego świadka do mitu o Ikarze. Na wstępie
jest opis dzieła XVI-wiecznego malarza, Petera Breughel Krajobraz z upadkiem Ikara. Pełni on 3 funkcje:

• przypomnienie obrazu

• introdukcja utworu, uwerturą

• zapowiada estetyczną tonację i kierunek interpretacji świata, którego niezmienność ma pokazać
rozwinięta w utworze analogia

Opis jest obiektywny, jakby go zrobił historyk malarstwa. Wyeksponowany jest wieczór, pora uspokojenia i
wyciszenia – i użyty do skontrastowania z nagłym i tragicznym zajściem. Zdanie z Matki Joanny... Dobrze tu
pasuje: „Świat krzątał się koło swoich spraw”. „Ikar” pojawił się tu „nierozważnie”, zaprzątnięty czytaną
książką. Nie wiemy o nim nic, poza tym, Że ma na imię Michaś, – co wzmacnia sympatię do niego i
informuje, Że jest bardzo młody, Że jego namiętnością jest pasja poznawcza (czyta). 9Michaś przepłacił
Życiem oderwanie się od rzeczywistości – wszedł na jezdnię, pod koła samochodu. Narratora nie oburza
obojętność obywateli, ale nie ukrywa zdziwienia: „Ja jeden zauważyłem...”. Przyczyną śmierci Michasia
stała się moralna katastrofa świata, z której wyrwał się do świata kultury. Mitologia odrodziła się w
tragicznym dramacie. A codzienność zmieniła się w symbol.

Wobec realizmu. Borsuk i Tatarak

Napisane w czasie dekady między końcem wojny a „polskim październikiem”. Realizm stał się wtedy
dyrektywą samego pisarza, ale i ustroju. Zaczynał ten nurt od Kraty, naturalistycznego studium starzejącej
się wiejskiej kobiety pt. Róża (1936) i opowiadania Słońce w kuchni (1938). Borsuk utrzymany jest w
stylistyce obrazka pozytywistycznego. Zaobserwowana scena tworzenia się wspólnoty, jaka wytwarza się
ponad granicą istniejącą między więźniem a jego konwojentem, nie jest opatrzona komentarzem. Podział
ról społecznych nabiera wymowy symbolicznej, podobnie jak to porozumienie.

~ 9 ~

XX-lecie międzywojenne – egzamin – Jarosław Iwaszkiewicz – Opowiadania wybrane

W realistycznej prozie Iwaszkiewicza polska prowincja jest jakby współlokatorem:

• Życie ziemiańskie (Panny z Wilka) i wiejskie (Brzezina, Róża)

• polityczny establishment (Śniadanie u Teodora)

• inteligencja w małym mieście (Zygfryd, Tatarak, Kochankowie z Marony)

W Tataraku bohaterowie przedstawieni są na sposób behawiorystyczny, poprzez swoje zachowania i realia
Życiowe oraz wypowiedzi. Jest to opowieść o rodzącym się i niespełnionym uczuciu miłości, o samotności,
starzeniu się i nieszczęściu, które jest przypadkowe, bo wynika z okoliczności również historycznych (w tle
widać śmierć zawinioną przez historię).

Dziedzictwo przeszłości. Zarudzie

Determinizm przeszłości to zagadnienie pierwszorzędne prozy Iwaszkiewicza. Przeszłość to dar, ale i
zobowiązanie. O tym zainteresowaniu zadecydowało też jego dzieciństwo na Kil woszczyźnie, gdzie ciągłość
historii i kultury była rzeczą pierwszorzędną. Zarudzie (1974) przedstawia epizod dworu w Zarudziu na
Ukrainie. Józio Dunin to postać fikcyjna. Atmosfera i styl Życia zostały przeniesione do 1863 r. – jest to
próba wniknięcia w świadomość starszego pokolenia, ich motywacji i dylematów. W tle są wydarzenia
historyczne – wrogość otaczająca polskie szlacheckie powstanie i noc z 8 na 9 maja 1863 r., kiedy chłopi w
Słowikówce otoczyli i rozbroili oddział szlacheckiej młodzieży, zabijając 12 z nich. Opowiada o tym pan
Kalikst. Łączy dwie wersje szlacheckiej polski – chłopomańską i historyczną, utopijną i rzeczywistą.
Ironicznym alter ego Dunina jest jego przyrodni brat z nieprawego łoża – Filaret. Jest konformistą, zdradza
brata i ojczyznę (ironiczne podobieństwo jego imienia do filaretów). Zasadą budowy utworu są sprzeczności
– odpowiednik napięcia polskiej kultury i charakteru narodowego.

ZAKOŃCZENIE

Iwaszkiewicz nawet w powieściach, których akcja dzieje się we współczesności, nie pisał o realiach epoki,
ale o swoich doświadczeniach i refleksjach.

Cechy jego twórczości narracyjnej:

• drobiazgowość obserwacji

• koncentracja uwagi na z pozoru nieistotnym szczególe

• dialog zredukowany do zdań, które zawsze mogą znaczyć więcej, niż komunikują

• światopogląd objawiający się w postaci stanów emocjonalnych

• kompozycja budowana jak utwór muzyczny – z refrenami, wariacjami i kontrapunktami

Sedno opowiadań to metafizyka codzienności:

• prawie nie ma tu akcji, Życie jest tylko Życiem (Panny...) Lub Życiem i umieraniem

Narracja:

• 1-osobowa: wówczas często narratorem jest on sam

• personalna: daje większe możliwości interpretacyjne, ale chroni przed wielosłowiem

• 2- i 3-osobowa

• monolog wewnętrzny w formie nie imitacji toku myślenia, ale subiektywnego opisu

Nie stroni od subiektywizmu, ale buduje opowiadanie tak, by były widoczne racje każdej z postaci. Narrator
ma prawo referowania zdarzeń i znajomości doznań bohaterów, ale nie jest wszechwiedzący – nie mówi o

~ 10 ~

XX-lecie międzywojenne – egzamin – Jarosław Iwaszkiewicz – Opowiadania wybrane

przeszłości i przyszłości. Opinie na temat Iwaszkiewicza były różne. Początkowo pozytywne, po jego śmierci
zaczęto podkreślać jego rzekomą służalczość wobec władzy. Z „ciekawszych” opinii:

• Tyrmand: „Globtrotter, pederasta, dyplomata, smakosz, poeta i pionek”

• Kisielewski: „Iwaszkiewicz – nie lubiłem. Wybitny pisarz. Świniowaty moim zdaniem”

Szczepański, jako pierwszy podkreślił, Że jego działalność w Związku Literatów przynosiła zazwyczaj
korzystne rezultaty. Generalnie doceniano jego wartości, jako pisarza. Niektórzy twierdzili nawet, Że
należała mu się Nagroda Nobla (Stanisław Baliński). Ale na Nobla nie miał szans, bo – jak pisał Miłosz –
jego twórczość była nieprzetłumaczalna. Badania akademickie zwracają uwagę na metafizyczne sensy
twórczości Iwaszkiewicza. Z czasem pojawiły się zbiorcze opracowania jego dzieł, również poezji. Po roku
1950 wiele jego dzieł było ekranizowanych. Najwięcej jego dzieł przełożono na niemiecki, rosyjski i
francuski. Na niemiecki i francuski nawet jeszcze w XX-leciu. Jego biografia inspirowała utwory literackie,
np. dramat Eustachego Rylskiego Chłodna jesień (1989) czy opowieść Eugeniusza Kabatca pogoda burzy
nad Palermo (1999).

ANALIZA UTWORÓW

Jarosław Iwaszkiewicz – „Powrót” - 1919

Zadedykowany Zofii Świerczyńskiej wiersz „Powrót” Jarosława Iwaszkiewicza pochodzi z jego
debiutanckiego tomiku „Oktostychy”, który ukazał się w 1919 roku. Zaskakujący może wydawać się fakt, iż
utwór tak dojrzały wyszedł spod pióra poety wówczas zaledwie dwudziestopięcioletniego

Analizując twórczość Iwaszkiewicza należy mieć na uwadze jego zainteresowania dorobkiem
siedemnastowiecznej myśli filozoficznej. Poeta w szeregu swoich utworach udowodnił, że podzielał
znakomitą część poglądów myślicieli doby oświecenia. Przed przejściem do omówienia „Powrotu” warto
byłoby zapoznać się fragmentem „Myśli” autorstwa Blaise Pascala, czołowego matematyka i filozofa
siedemnastowiecznej Europy.

Wiersz zbudowany jest wokół konkretnego przeżycia poety. Możemy się domyślać, że inspiracją do jego
napisania mógł być zachwyt nad konkretnym widokiem, krajobrazem związanym z polską wsią. I chociaż w
utworze głosu nie zabiera sam Iwaszkiewicz (podmiot wiersza nie mówi o sobie w liczbie pierwszej, stara
się używać form bezosobowych), to można powiedzieć, iż „Powrót” wpisuje się w nurt poezji
bezpośredniej.

Utwór jest wyraźnie stylizowany na dzieła wielkich poprzedników Iwaszkiewicza, między innymi na dorobku
Jana Kochanowskiego. Otwierający wiersz wers: „Nie masz większej mądrości nad mądrość powrotu…” jest
bardzo enigmatyczny i doskonale wprowadza czytelnika w tajemniczy nastrój. Od razu wywołuje pytanie, o
jaki powrót może chodzić.

Pytanie to jest zasadniczym sensem utworu. Tytułowy powrót to hołd złożony przez poetę klasycznym
wartościom i zapomnianym ideałom piękna. Wiersz powstał w wyniku nie tylko kontemplacji przyrody, ale
jednocześnie dorobku kultury antycznej. Właśnie w tym możemy dostrzegać „mądrość powrotu”, ponad
którą nie ma innej mądrości. Podmiot liryczny, przeglądając się w lustrze jeziora widzi nie swoje odbicie, ale
przeszłość, którą poeta uważał za źródło mądrości.

Ważną rolę w wierszu odgrywa książka, z którą podmiot liryczny zasiadł na brzegu. Nie służy mu ona
jednak do czytania. Jest ona wskazówką, iż nasi poprzednicy od wieków pozostawiali nam w spadku
nieokreślony pokłady mądrości, do której każdy z nas ma swobodny dostęp. Wystarczy jedynie wziąć ze
sobą książkę, zasiąść na brzegu jeziora i wówczas „powrócić” do mądrości. Książka oczywiście może być
zastąpiona obrazem, utworem muzycznym czy piękną budowlą, jednym słowem dziełem sztuki. Również tą
drogą możemy zaznać błogosławieństwa mądrości.

~ 11 ~

XX-lecie międzywojenne – egzamin – Jarosław Iwaszkiewicz – Opowiadania wybrane

Za tym, aby odczytywać „Powrót”, jako hołd złożony sztuce klasycznej i klasycznym wzorcom piękna może
świadczyć również fakt, iż utwór składa się z czterech dystychicznych strof, czyli jest oktostychem. Ponadto
każdy wers wiersza zawiera trzynaście zgłosek, a średniówka zawsze przypada po siódmej sylabie. W taki
sposób swoje dzieła tworzyli najwięksi klasycy gatunku, z Horacym na czele.

Jednak dwie ostatnie strofy utworu mają zgoła inny charakter. Otóż okazuje się, że „Powrót” można
również odczytywać, jako chęć ponownego przeżycia konkretnej chwili. Widzimy w nich, bowiem, że
podmiot liryczny marzy, aby jeszcze raz doświadczyć momentu, w którym jego oczom ukazała się piękna
kobieta o złotych warkoczach, której odbicie ujrzał niegdyś w tafli jeziora.

Nie zmienia to jednak faktu, iż wiersz w piękny sposób oddaje hołd klasycznym wartościom. Na szczególną
uwagę zasługuje niezwykła malowniczość języka Iwaszkiewicza, który za pomocą słów „namalował”
zapierający dech w piersiach krajobraz. Warto tu przytoczyć drugą strofę utworu: „I patrzeć na wirydarz
stary, cichy, wierny, / Z głębią mdlejącej zorzy u drogi wylotu”. Właśnie takie epitety jak „mdlejąca zorza”
czy „wierny wirydarz” tworzą niezwykły i tajemniczy klimat wiersza Iwaszkiewicza, który już od samego
początku swojej kariery zadziwiał czytelników plastycznością swoich wierszy.

Jarosław Iwaszkiewicz – „Erotyk” – 1919

Wiersz „Erotyk” pochodzi z debiutanckiego tomiku Jarosława Iwaszkiewicza z 1919 roku „Oktostychy”. Jak
łatwo się domyślić, cały zbiór składa się wyłącznie z oktostychów, czyli wierszy zbudowanych z czterech
dystychów (dwuwierszy). Zabieg ten można odczytywać, jako ukłon Iwaszkiewicza w stronę liryki
klasycznej i przejaw fascynacji poety dorobkiem wielkich poprzedników.

Zupełnie inaczej można interpretować wiersz „Erotyk”. Sam tytuł sugeruje, bowiem, że będziemy mieli do
czynienia z kolejnym w dziejach literatury zmysłowym utworem poetyckim o tematyce miłosnej,
wysławiającym walory pięknej kobiety i uczucia, jakie do niej żywi podmiot liryczny. Tymczasem
Iwaszkiewicz, w charakterystyczny dla siebie przekorny sposób, ograniczył erotykę w erotyku do minimum.
Poza jednym pocałunkiem, a właściwie zaledwie dotykiem ust, nie ma w utworze niczego, co można byłoby
nazwać zmysłowym.

Jednak dla Iwaszkiewicza ten pocałunek, a raczej zetknięcie się ust dwójki ludzi, jest jednoznaczne z tym,
że mamy do czynienia z erotykiem. Każdy utwór liryczny czy obraz, który opowiada o pocałunku sam w
sobie musi być definiowany, jako właśnie erotyk. Poeta usiłował zrozumieć, na czym polega sens tego
gatunku.

Podmiotem lirycznym wiersza jest mężczyzna, prawdopodobnie poeta, który usiłował wymarzyć sobie
idealny erotyk. O sobie mówi w pierwszej osobie („mojej psyche”, „cokolwiek pomyślę”, „gdy uczułem”,
wszystko, co wymarzę”), więc mamy do czynienia typową liryką bezpośrednią. Podmiot liryczny zwraca się
wprost do czytelnika, starając się przekazać mu swoje odczucia. Mężczyzna jest wysoce zorientowany w
zagadnieniach sztuki. Sam siebie określa, jako osobę o chłodną, dość konserwatywną, co możemy
wywnioskować ze słów „plamiąc mojej psyche nadwiślański gotyk”. Stan jego psychiki, świadomości, jest
kontrastującym tłem dla pojawiającego się nagle erotyku, który swoją krzykliwością i jaskrawością
przypomina epokę baroku.

Jednak podmiot liryczny donosi, że wizja przypominająca obrazy Van Dycka szybko okazała się być bajką,
nieprawdą. Można powiedzieć, że wiersz-erotyk, jaki przyszedł na myśl poecie okazał się być typowym dla
baroku przerostem formy nad treścią. Iwaszkiewicz bardzo trafnie posłużył się obrazami holenderskiego
mistrza malarstwa, ponieważ właśnie one doskonale oddają blichtr i sztuczność baroku. Skoro tak, jak
zatem ma wyglądać idealny erotyk? Odpowiedź na to pytanie pada w ostatnim dystychu: „A potem, gdy
uczułem na ustach ust dotyk, / Że wszystko, co wymarzę – to ten tu erotyk”. Zdaniem podmiotu lirycznego,
erotyk nie musi ociekać zmysłowością, nie musi być przerysowany ani zbyt rozbudowany. Prawdziwy erotyk
bierze się, bowiem z kontaktu, choćby muśnięcia ust, z drugim człowiekiem, ukochaną osobą. Właśnie

~ 12 ~

XX-lecie międzywojenne – egzamin – Jarosław Iwaszkiewicz – Opowiadania wybrane

ostatni dwuwiersz jest tego najlepszym przykładem. Na dobrą sprawę ten dystych jest erotykiem, zgodnie z
przekonaniem podmiotu lirycznego.

W utworze można wyczuć nostalgię. Podmiot liryczny wyraźnie żałuje, że nie potrafi tworzyć erotyków
takich jak chociażby te barokowe. Z drugiej strony jednak zdaje sobie sprawę z ich niedoskonałości.
Czytelnik nie jest do końca przekonany, czy podmiot liryczny jest usatysfakcjonowany swoim dziełem. Jego
marzenia zostały wyraźnie pohamowane i sprowadzone na ziemię. Zupełnie inaczej wyobrażał sobie
przecież swój erotyk.

Jak już zostało to wspomniane na początku, „Erotyk” jest klasycznym oktostychem, czyli składa się z ośmiu
wersów podzielonych na cztery dystychy. Średniówka w poszczególnych wersach przypada zawsze po
siódmej sylabie. Warstwę artystyczną wiersza tworzą głównie epitety („nadwiślański dotyk”, „jaskrawe
barokko”, „strusich piór”) metafory. Właściwie to można powiedzieć, że cały utwór jest jedną wielką
przenośnią.

Jarosław Iwaszkiewicz – „Źródło Aretuzy” – 1938r.

Wiersz „Źródło Aretuzy” pochodzi z cyklu „Inne życie” Jarosława Iwaszkiewicza, wydanego w 1938 roku.
Jak twierdził sam autor, główną inspiracją do napisania utworu była nie tyle wizyta na Sycylii, co
napotkanie się w tak odległym zakątku Europy na muzykę Karola Szymanowskiego. Wybitny polski
kompozytor światowej sławy był serdecznym przyjacielem Iwaszkiewicza, dlatego też poeta postanowił
złożyć hołd temu wydarzeniu. Jak to często bywało w twórczości autora „Źródła Aretuzy”, w utworze
napotykamy się na połączenie piękna natury i elementów kultury ludzkiej.

W swoim wierszu Iwaszkiewicz odwołuje się do mitologii greckiej. Aretuza była nimfą w orszaku Artemidy.
Odrzucając miłość Alfejosa (boga rzeki o tej samej nazwie) uciekła z Peloponezu w okolice Syrakuzy na
Sycylii. Tam, na wyspie Ortygia nimfa zamieniła się w strumyk. Mityczne źródło Aretuzy jest obecnie jedną
z wielu atrakcji turystycznych Sycylii.

Utwór Iwaszkiewicza można nazwać sonetem, choć nie spełnia on wszystkich formalnych wymagań
gatunku. Przede wszystkim nie posiada części refleksyjnej, w całości składając się z opisu wrażeń podmiotu
lirycznego. Ponieważ to muzyka Karola Szymanowskiego, a nie los mitycznej nimfy były główną inspiracją
do powstania utworu, możemy w nim odnaleźć pokaźną ilość zabiegów mających na
celu udźwięcznienie wiersza. Dzięki temu, czytelnik zamykając oczy i wsłuchując się w sonet może poczuć
się

tak,

jakby

stał

źródła

potoku

Sycylii.

Już w pierwszych trzech strofach napotykamy się na „jęk czarnych papirusów”, „szelest (…) cichy drzemnej
wodnej głębi” i „gruchanie uśpionych gołębi”. Nie bez znaczenia jest też fakt, iż sytuacja liryczna rozgrywa
się w nocy, więc dźwięki strumienia i jego najbliższego otoczenia są jedynymi dostępnymi doznaniami.
Ponadto mrok nocy powoduje, że utwór nabiera tajemniczości i niepowtarzalnego klimatu. Delikatne
dźwięki przyrody powodują, iż czytelnik odczuwa pewne napięcie, ale także i zachwyt nad pięknem sytuacji
lirycznej.

Pierwsza strofa wiersza ma charakter inwokacyjny. Podmiot liryczny zwraca się w niej bezpośrednio do
czytelnika, przybliżając wrażenia zmysłowe, jakich można zaznać stojąc u źródeł Aretuzy. Warto zwrócić
uwagę, iż pierwsza strofa wyrażona została w czasie przyszłym, podczas gdy pozostałe w czasie
teraźniejszym. Dzięki temu zabiegowi możemy odczytywać pierwszą zwrotkę, jako swoiste zaproszenie dla
czytelnika, po skorzystaniu, z którego przenosimy się wraz z podmiotem lirycznym na Sycylię. Jednakże
wraz z rozpoczęciem drugiej strofy zanika jakakolwiek inwokacyjność. Czytelnik staje się jedynie biernym
świadkiem sytuacji lirycznej i przeżyć podmiotu lirycznego. Odbiorca może odnieść wrażenie, że został
uwiedziony wizją pięknego miejsca, a następnie wmanewrowany w jednoosobowy spektakl liryczny.

Z drugiej story dowiadujemy się, że utwór nie będzie nawiązywał do starogreckiej historii Aretuzy. Podmiot
liryczny zapewnia, bowiem, iż „Odeszły stąd boginie, zmarły Syrakuzy”. W ten sposób zdjęte zostało odium

~ 13 ~

XX-lecie międzywojenne – egzamin – Jarosław Iwaszkiewicz – Opowiadania wybrane

mityczności z miejsca, w którym według wierzeń miała szukać schronienia piękna nimfa. Podmiot liryczny
postanowił ukazać źródło, jako miejsce piękne i tajemnicze, ale postanowił „uśmiercić” jego kulturowe
znaczenie i symboliczną wymowę. Uwiedziony w pierwszej strofie czytelnik z pewnością poczuł zawód na
wiadomość, że zamiast do starożytnej Grecji został przeniesiony w ciemne i dość ponure miejsce,
pozbawione wszelkiej wyjątkowości. Zupełnie inaczej widzi to jednak podmiot liryczny. Dla niego, bowiem
źródło jest symbolem życia, natchnienia i poznania. Druga strofa wprowadza do wiersza atmosferę
oczekiwania i napięcia. Pojawia się w niej wiele odniesień do śmierci. Takie zwroty jak: „cisza martwa”,
„zmarła przerębla”, „zmarły Syrakuzy” wprowadzają również poczucie strachu.

W utworze czytelnik doświadczyć może prawdziwej huśtawki emocji. Najpierw jest oczarowany i omotany
wizją mitycznego źródła Aretuzy, następnie rozczarowany realnym obrazem tego miejsca. Później zaczyna
się obawiać panującej dookoła niego ciemności i ponurej atmosfery. Nagle, w trzeciej strofie zostaje
zaskoczony donośnym dźwiękiem, którego mógłby się nawet przestraszyć. Trzecia strofa rozpoczyna się
słowami:

Po raz kolejny widzimy przywołanie śmierci, a raczej jej wyczuwalnej obecności w najbliższym otoczeniu.
Jednak pojawia się coś, co w dobitny sposób rozwiewa „martwy eter” i skupia na sobie całą uwagę
czytelnika. Jest to przejmujący dźwięk, który początkowo ciężko zidentyfikować. Nagle zapominamy
całkowicie, że znajdujemy się ponurym i ciemnym miejscu, przestajemy się bać i wsłuchujemy się z
zaciekawieniem

ton.

W ostatniej strofie dowiadujemy się, że jest to dźwięk niezwykły, przypominający dzwon. Jest nieskazitelnie
czysty i „podniebny”. Pamiętając, że wiersz ten powstał z inspiracji muzyką Karola Szymanowskiego
możemy przyjąć, że dźwięk to gra skrzypiec. Tezę tą potwierdza sam podmiot liryczny słowami: „Ton, jaki
dla nas wybrał czarny mistrz z Cremony”. Pod tym określeniem ukrywa się wielki Antonio Stradivari,
bardziej znany, jako Stradivarius – najwybitniejszy przedstawiciel kremońskiej szkoły lutniczej. Jego
instrumenty, które tworzył w XVII wieku, do dziś uchodzą za najdoskonalsze.

Muzyka Karola Szymanowskiego została ukazana, jako nowa siła kulturowa, która potrafiła wyprzeć nawet
mitologiczne pochodzenie źródła Aretuzy. Dźwięk skrzypiec całkowicie odmienił to miejsce, nadając mu
nowego znaczenia i estetyki. Warstwę artystyczna wiersza budują przede wszystkim epitety.