12 Stosowanie przepisów prawa cywilnego

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Tadeusz Gawlik

Stosowanie przepisów prawa cywilnego, prawa cywilno-
-procesowego, prawa pracy oraz prawa administracyjnego
515[01].O2.02

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
mgr Leszek Stanisław Lesiński
mgr Ewa Słowikowska

Opracowanie redakcyjne:
mgr Edyta Kozieł

Konsultacja:
dr inż. Krzysztof Symela

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 515[01].O2.02
„Stosowanie przepisów prawa cywilnego, prawa cywilno-procesowego, prawa pracy oraz
prawa administracyjnego”, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu
technik ochrony fizycznej osób i mienia.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie

Wymagania wstępne

Cele kształcenia

Materiał nauczania

4.1.

Elementy prawa cywilnego

4.1.1.

Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2.

Stosunek cywilnoprawny

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3.

Cechy i funkcje prawa zobowiązań

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3.Ćwiczenia

4.3.4.Sprawdzian postępów

4.4.

Charakterystyka wybranych umów cywilnoprawnych

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

4.5.

Odpowiedzialność deliktowa i kontraktowa

4.5.1. Materiał nauczania

4.5.2. Pytania sprawdzające

4.5.3. Ćwiczenia

4.5.4. Sprawdzian postępów

4.6.

Postępowanie cywilne

4.6.1. Materiał nauczania

4.6.2. Pytania sprawdzające

4.6.3. Ćwiczenia

4.6.4. Sprawdzian postępów

4.7.

Wybrane zagadnienia z prawa pracy

4.7.1. Materiał nauczania

4.7.2. Pytania sprawdzające

4.7.3. Ćwiczenia

4.7.4. Sprawdzian postępów

4.8.

Główne przepisy w zakresie zawierania i rozwiązywania umów o pracę

4.8.1. Materiał nauczania

4.8.2. Pytania sprawdzające

4.8.3. Ćwiczenia

4.8.4. Sprawdzian postępów

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.9.

Obowiązki pracodawcy i pracownika

4.9.1. Materiał nauczania

4.9.2. Pytania sprawdzające

4.9.3. Ćwiczenia

4.9.4. Sprawdzian postępów

4.10.

Odpowiedzialność materialna pracownika

4.10.1. Materiał nauczania

4.10.2. Pytania sprawdzające

4.10.3. Ćwiczenia

4.10.4. Sprawdzian postępów

4.11.

Bezpieczeństwo i higiena pracy

4.11.1. Materiał nauczania

4.11.2. Pytania sprawdzające

4.11.3. Ćwiczenia

4.11.4. Sprawdzian postępów

4.12.

Wybrane zagadnienia z prawa administracyjnego

4.12.1. Materiał nauczania

4.12.2. Pytania sprawdzające

4.12.3. Ćwiczenia

4.12.4. Sprawdzian postępów

4.13.

Postępowanie administracyjne i jego przebieg

4.13.1. Materiał nauczania

4.13.2. Pytania sprawdzające

4.13.3. Ćwiczenia

4.13.4. Sprawdzian postępów

4.14.

Tryb postępowania administracyjnego

4.14.1. Materiał nauczania

4.14.2. Pytania sprawdzające

4.14.3. Ćwiczenia

4.14.4. Sprawdzian postępów

4.15.

Zasady zaskarżania decyzji administracyjnych

4.15.1. Materiał nauczania

4.15.2. Pytania sprawdzające

4.15.3. Ćwiczenia

4.15.4. Sprawdzian postępów

Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o stosowaniu przepisów prawa

cywilnego, prawa cywilno-procesowego, prawa pracy oraz prawa administracyjnego
i kształtowaniu umiejętności. W poradniku znajdziesz:
–

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,

–

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

–

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,

–

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,

–

wiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne,

–

sprawdzian postępów,

–

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,

–

literaturę uzupełniającą.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

515[01].O2

Regulacje prawne i uwarunkowania

ochrony osób i mienia

515[01].O2.01

Stosowanie przepisów prawa karnego,

materialnego i procesowego oraz prawa

wykrocze

515[01].O2.02

Stosowanie przepisów prawa cywilnego,

prawa cywilno-procesowego, prawa pracy

oraz prawa administracyjnego

515[01].O2.03

Interpretowanie przepisów prawa z zakresu

kryminologii, kryminalistyki i terroryzmu

515[01].O2.04

Stosowanie wiedzy z zakresu detektywistyki

w działalno

ci zawodowej

515[01].O2.05

Ochrona informacji niejawnych oraz danych

osobowych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

korzystać z różnych źródeł informacji,

−

analizować teksty źródłowe aktów prawnych,

−

korzystać z komputera w zakresie obsługi Internetu,

−

interpretować przepisy prawa karnego, materialnego i procesowego,

−

stosować przepisy prawa cywilnego, materialnego i procesowego oraz prawa wykroczeń.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

zinterpretować przepisy prawa cywilnego,

−

scharakteryzować stosunek cywilnoprawny i jego elementy,

−

ocenić czy dana osoba fizyczna ma zdolność do czynności prawnych,

−

zastosować odpowiednią formę dla dokonania konkretnej czynności cywilnoprawnej,

−

obliczyć terminy w prawie cywilnym,

−

przygotować treść umowy cywilnoprawnej,

−

zastosować podstawowe pojęcia z prawa pracy,

−

scharakteryzować sposoby nawiązania, rozwiązywania i przyczyny wygaśnięcia stosunku
pracy,

−

rozróżnić rodzaje umów o pracę,

−

scharakteryzować uprawnienia i obowiązki pracownika,

−

scharakteryzować uprawnienia i obowiązki prawodawcy,

−

obliczyć terminy nabycia i wymiar urlopu wypoczynkowego,

−

określić zakres badań lekarskich pracownika,

−

zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy,

−

scharakteryzować poszczególne rodzaje wykroczeń przeciwko prawom pracownika,

−

zastosować przepisy prawa administracyjnego,

−

scharakteryzować zasady postępowania administracyjnego,

−

omówić rodzaje rozstrzygnięć w postępowaniu administracyjnym,

−

zinterpretować strukturę decyzji administracyjnej,

−

sporządzić poszczególne rodzaje środków zaskarżenia na decyzje administracyjne, w tym
do Naczelnego Sądu Administracyjnego,

−

zastosować procedurę zaskarżenia rozstrzygnięć administracyjnych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1.

Elementy prawa cywilnego

4.1.1. Materiał nauczania

Prawo cywilne materialne

Prawo cywilne jest powszechnie uznawaną i skodyfikowaną gałęzią obowiązującego

w Polsce prawa. Reguluje ono stosunki majątkowe i niektóre stosunki osobiste pomiędzy
równorzędnymi podmiotami. Stosunki te zachodzić mogą zarówno między osobami
fizycznymi, jak i osobami prawnymi (np. spółkami kapitałowymi, spółdzielniami, uczelniami
wyższymi itp.). Dominującą zasadą prawa cywilnego jest zasada „autonomiczności”
podmiotów, najpełniej realizująca się w zapewnieniu swobody kształtowania przez podmioty
prawa cywilnego swojej sytuacji prawnej (swobody umów) oraz zapewnienie rozstrzygania
powstałych sporów przez niezależny od stron sąd. Charakterystyczna dla prawa cywilnego jest
dominacja odszkodowania jako sposobu ochrony interesów podmiotów oraz brak przymusu
w zakresie samej realizacji ochrony tych interesów.

Obok zasady równości stron, Kodeks cywilny formułuje także inne zasady, znane

również innym gałęziom prawa takie jak: zasada ochrony praw nabytych (art. 3), zasada
ochrony dobrej wiary (art. 7, 92 § 2 itd.), zasada uwzględniania zasad współżycia społecznego
(art. 5, 56 itd.).

Nazwa „prawo cywilne” ma dwa znaczenia. Po pierwsze, oznacza zespół przepisów

(norm) regulujących określone stosunki społeczne w pewien właściwy im sposób (prawo
w znaczeniu przedmiotowym). Po drugie oznacza uprawnienie lub zespół uprawnień
przysługujących jakiemuś podmiotowi, wyznaczonych przez normy prawne, czyli przez
prawo w znaczeniu podmiotowym. Na przykład, w zależności od treści wypowiedzi –
określenie „prawo rzeczowe” będzie oznaczać bądź zespół norm regulujących prawo
własności i inne prawa rzeczowe, bądź podmiotowe prawo dotyczące rzeczy mające
bezwzględny charakter, np. prawo własności, użytkowanie wieczyste, zastaw itd.

W ramach prawa cywilnego, mimo że stanowi ono jednolitą gałąź prawa, wyodrębnić

można następujące działy:
1.

Część ogólną prawa cywilnego, obejmującą normy regulujące zagadnienia wspólne dla
całego prawa cywilnego lub kilku jego działów.

Prawo rzeczowe, obejmujące normy regulujące prawne formy korzystania z dóbr
majątkowych. Prawo rzeczowe reguluje przede wszystkim problematykę prawa
własności, jego nabycie, treść i sposoby ochrony. Ponadto prawo rzeczowe reguluje
problematykę innych praw rzeczowych, a w szczególności ograniczonych praw
rzeczowych (np. zastawu, hipoteki) oraz problematykę posiadania i dzierżawienia.

Prawo zobowiązaniowe, w którego skład wchodzą normy regulujące stosunki
zobowiązaniowe, które powstają między wierzycielem i dłużnikiem, dając temu
pierwszemu prawa podmiotowe względne, skuteczne względem dłużnika. Prawo
zobowiązaniowe reguluje zarówno zobowiązania wynikające z umów, jak też powstające
z innych źródeł zobowiązań np. z czynów niedozwolonych.

Prawo spadkowe, regulujące przejście praw i obowiązków zmarłego na inne podmioty
prawa.
Zgodnie z doktryną, do prawa cywilnego zalicza się także prawo autorskie i wynalazcze,

określające prawa do tzw. dóbr niematerialnych. Prawo na dobrach niematerialnych to prawo
dotyczące np. dzieł literackich, naukowych, artystycznych, wynalazków. Łączą one w sobie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zarówno elementy niemajątkowe, jak i majątkowe. Na przykład elementem niemajątkowym
przysługującym autorowi jest ochrona przed przywłaszczeniem autorstwa. Elementem
majątkowym jest prawo do wyłącznego rozporządzania utworem i prawo do wynagradzanie
za jego wykorzystanie.

Podstawowym aktem normatywnym stanowiącym zasadnicze źródło prawa cywilnego,

jest Kodeks cywilny (k.c.) uchwalony w formie ustawy w 1964 r. (Dz. U. Nr 16, poz. 93),
wielokrotnie później nowelizowany. Kodeks cywilny podzielony jest na cztery księgi,
odpowiadające działom prawa cywilnego: I Część ogólna, II. Własność i inne prawa
rzeczowe, III. Zobowiązania, IV. Spadki. Księgi dzielą się na tytuły, działy i rozdziały.
W poszczególnych rozdziałach normy prawne zawarte są w kolejnych artykułach, z których
obszerniejsze obejmują kilka paragrafów.

Kodeks cywilny, będący najważniejszym źródłem prawa cywilnego, nie jest jedynym.

Niektóre działy prawa cywilnego uregulowane są ustawami odrębnymi np. hipoteka – ustawą
o księgach wieczystych i hipotece.

Prawo cywilne odgrywa istotną rolę w życiu społeczno-gospodarczym. Wystarczy

wskazać, że normy prawa cywilnego regulują tak fundamentalne stosunki, jak stosunki
własnościowe, stosunki z zakresu inwestycji i stosunki obrotu. W szczególności prawo
cywilne reguluje szereg odmiennych stosunków majątkowych powstających między ludźmi na
tle takich umów, jak umowa sprzedaży, najmu, zlecenia, pożyczki, przechowania itp.

Można stwierdzić, że z prawem cywilnym członkowie społeczeństwa stykają się

bezpośrednio w życiu codziennym, często nie zdając sobie z tego sprawy (np. wykupując bilet
tramwajowy, zawierają umowę przewozu).

Czynności prawne

Powstanie stosunku prawnego, wraz ze stanowiącymi jego treść prawami i obowiązkami

stron, uzależnione jest najczęściej od pewnych zaszłości w świecie zewnętrznym. Nazywamy
je zdarzeniami prawnymi.

Przez zdarzenie prawne należy zatem rozumieć każde zdarzenie pociągające za sobą

powstanie, zmianę lub rozwiązanie stosunku prawnego.

Do zdarzeń prawnych, które odgrywają w prawie cywilnym szczególną rolę, należą

czynności prawne.

Czynność prawna to taka czynność osoby fizycznej lub prawnej, która zmierza do

ustanowienia, zmiany lub zniesienie stosunku cywilnoprawnego przez złożenie
odpowiedniego oświadczenia woli.

Jak widać niezbędnym elementem każdej czynności prawnej jest co najmniej jedno

oświadczenie woli, rozumiane jako uzewnętrzniony przejaw woli wywołania określonych
skutków prawnych.

Treść złożonych oświadczeń woli przesądza o zakresie wywołanych skutków prawnych.

Należy jednak pamiętać, że czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, lecz
również te, które wynikają z ustawy, zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów
(art. 57 kc).

Forma czynności prawnych

Prawo cywilne, nie chcąc niepotrzebnie formalizować obrotu, dopuszcza generalne

dokonywanie czynności prawnych w formie dowolnej. Wedle swej woli strony mogą ich
dokonywać ustnie, na piśmie, w sposób dorozumiany itp. Nazywamy to zasadą swobody
wyboru formy. Niekiedy jednak przepisy zastrzegają dla czynności prawnych formę pisemną
lub inną formę szczególną, np. formę pisemną z podpisem urzędowo poświadczonym lub datą
urzędowo poświadczoną (tzw. data pewna) lub formę aktu notarialnego. Obowiązek

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zachowania określonej formy wynikać może z woli stron, które zawierając umowę mogą
zastrzec, że określona czynność powinna być dokonana w szczególnej formie.

Wprowadzenie wymagania formy pisemnej lub innej formy szczególnej ma na celu

zabezpieczenie interesów stron poprzez stworzenie odpowiedniej dokumentacji, ułatwiającej
ewentualne przeprowadzenie postępowania dowodowego.

Obecne przepisy Kodeksu cywilnego przewidują jedynie cztery wyraźnie wyodrębnione

formy o znaczeniu ogólny. Podstawowe znaczenie w obrocie na zwykła forma pisemna.
Zwykła forma pisemna jest to oświadczenie woli na piśmie zawierające podpis składającego
oświadczenie. W ostatnich latach, rozwój technicznych środków komunikowania się między
ludźmi, spowodował, że wprowadzono do Kodeksu cywilnego zapis o podpisie
elektronicznym, jako alternatywie zwykłej formy pisemnej. Forma pisemna może być
zastrzeżona pod rygorem nieważności czynności prawnej lub bez tego rygoru.

Kolejnymi „tradycyjnymi” formami składnia oświadczenia woli jest pismo z podpisem

urzędowo poświadczonym (może uczynić to notariusz lub organ państwowy, albo jednostki
samorządu terytorialnego) oraz pismo z datą pewną (bezpośrednie urzędowe poświadczenie
daty).

Forma notarialna czynności prawnej polega na tym, że notariusz jako osoba zaufania

publicznego, spisuje treść oświadczenia woli, odczytuje oświadczenie stronom czynności,
które następnie podpisują akt wespół z notariuszem. Forma ta jest wymagana na przykład dla
wszystkich umów przenoszących własność nieruchomości.

Niezachowanie przepisanej formy powoduje niekorzystne skutki:

nieważność bezwzględną,

utrudnienia w dowodzeniu dokonania czynności (rygor dla celów dowodowych),

wyłączenie niektórych zamieszczonych przez działającego skutków prawnych, przy
ważności pozostałych elementów czynności.

Klauzule generalne prawa cywilnego

Wśród przepisów prawa cywilnego szczególną rolę odgrywają tzw. klauzule generalne.

Ich szczególną cechą jest to, że przenikają całe prawo cywilne i przez to nadają treści normom
specyficzne zabarwienie.

Klauzula generalna to przepis prawny, który przez użycie ogólnych pojęć, podlegających

ocenie organu stosującego prawo, ma na celu osiągnięcie elastyczności w stosowaniu prawa.

Klauzule generalne umożliwiają organom stosującym prawo dokonywanie oceny

konkretnych zachowań z punktu widzenia idei przewodnich danego systemu prawnego.

W kodeksie cywilnym istotną rolę odgrywają następujące klauzule generalne:

−

klauzula „zasad współżycia społecznego”,

−

klauzula „społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa”,

−

klauzula „niegodziwości celu świadczenia”.
Szczególnie ważne są zasady współżycia społecznego.
Zasady te nie są normami prawnymi, uzupełniają jednak istniejący porządek prawny. Są

one wytworem poglądów, obyczajów, tradycji i moralności w społeczeństwie i są zależne od
panujących stosunków społeczno-kulturalnych i gospodarczych. Pozwalają, w konkretnej
sprawie, rozstrzygnąć o tym, czy w danym wypadku postąpiono zgodnie z tymi zasadami, czy
je ruszono.

Do klauzul generalnych odwołuje się szereg przepisów Kodeksu cywilnego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jaki rodzaj stosunków społecznych reguluje prawo cywilne?

Jakie podstawowe zasady są charakterystyczne dla prawa cywilnego?

Jakie podstawowe działy obejmuje prawo cywilne?

Jakie jest znaczenie prawa cywilnego w życiu społecznym?

Co to jest czynność prawna?

Co oznacza pojęcie „zdarzenie prawne”?

Jakie są formy czynności prawnych?

Jakie stosunki prawne pociąga za sobą niezachowanie przepisowej formy czynności
prawnej?

Co oznacza pojęcie „klauzula generalna prawa cywilnego”?

10.

Jaki jest cel zamieszczenia w procesie klauzul generalnych?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Korzystając z wydania książkowego lub z publikacji internetowej, zapoznaj się

z Kodeksem Cywilnym, a następnie odpowiedz na pytania zamieszczone poniżej:
1) Kiedy został uchwalony Kodeks Cywilny? ........................................................................
2) W którym numerze Dziennika Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej po raz pierwszy

opublikowano

Kodeks

Cywilny?....................................................................................

.................................................................................................................

3) Czy w związku z kolejnymi nowelizacjami Kodeksu Cywilnego opublikowano jego tekst

jednolity? Jeżeli tak, to w którym numerze Dziennika Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej
został opublikowany tekst jednolity?

................................................................................

........................................................................................................................................

4) Jakie jednostki grupowania artykułów zawartych w Kodeksie Cywilnym zastosowano

przy jego redagowaniu?.........................................................................................................
..........................................................................................................................................

5) Jak brzmi tytuł oddziału 1. w rozdziale II w dziale I w tytule III księgi czwartej Kodeksu

Cywilnego?.........................................................................................................................

6) Jak brzmi treść art. 774 Kodeksu Cywilnego?.....................................................................

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować treść Kodeksu cywilnego,

odszukać w Kodeksie cywilnym potrzebne informacje,

odpowiedzieć na zamieszczone w ćwiczeniu pytania.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

Kodeks Cywilny,

–

komputer z dostępem do Internetu,

–

literatura zgodna z punktem 6 poradnika,

–

przybory do pisania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Uzupełnij zdania:

1) Niektóre czynności prawne z mocy prawa lub na skutek zastrzeżenia dokonanego przez

strony, wymagają zachowania

..................................... ..........................., tj. formy

pisemnej, formy pisemnej z urzędowym poświadczeniem daty bądź formy aktu
notarialnego.

2) Dla

zachowania

pisemnej

formy

czynności

prawnej

wystarcza

złożenie

..............................

........................................

dokumencie

obejmującym

treść

oświadczenia woli.

3) Forma pisemna z urzędowym poświadczeniem daty jest zachowana, jeżeli można

autorytatywnie stwierdzić,

........ ........................... ....................................... czynność

prawna została dokonana.

4) Zachowanie formy aktu notarialnego ma miejsce wówczas, gdy oświadczenie woli jest

wyrażone

.................. ....................................................., który je spisuje i odczytuje,

a następnie podpisuje się pod nim wraz z tymi, którzy to oświadczenie złożyli.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować treść ćwiczenia,

wyszukać w Kodeksie Cywilnym potrzebne informacje,

uzupełnić zdania.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

Kodeks Cywilny,

–

komputer z dostępem do Internetu,

–

literatura zgodna z punktem 6 poradnika,

–

przybory do pisania.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

określić rodzaj stosunków regulowanych przez prawo cywilne?

scharakteryzować podstawowe zasady charakterystyczne dla prawa
cywilnego?

określić, jakie podstawowe działy obejmuje prawo cywilne?

określić znaczenie prawa cywilnego w życiu społecznym?

zdefiniować pojęcie „czynność prawna”?

zdefiniować pojęcie „zdarzenie prawne”?

scharakteryzować formy czynności prawnych?

określić, skutki prawne niezachowania przypisanej formy czynności
prawnej?

zdefiniować pojęcie „klauzula generalna prawa cywilnego”?

10)

wskazać cel zamieszczania w procesie klauzul generalnych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.

Stosunek cywilnoprawny

4.2.1. Materiał nauczania

W życiu codziennym między ludźmi dochodzi do nieustannych kontaktów. Na skutek

tego dochodzi do powstawania więzi zwanych stosunkami społecznymi. Stosunki te mogą
mieć charakter bardzo zróżnicowany. Wśród tak pojmowanych stosunków społecznych
wyodrębnia się grupa stosunków, które ze społecznego punktu i interesów państwa są ważne
na tyle, by objąć je regulacją prawną. O tym, które ze stosunków społecznych regulować
przepisami prawnymi decyduje ustawodawca. Strony takiego stosunku nie mogą już
postępować w sposób dowolny bez narażenie się na przewidziane prawem konsekwencje.

Uwagi powyższe pozwalają zdefiniować stosunek prawny jako stosunek społeczny

regulowany przez normy prawne, którego uczestnicy występują jako podmioty praw
i obowiązków.

W każdym stosunku prawnym wyróżnia się następujące elementy:

podmioty, między którymi stosunek prawny zachodzi,

przedmiot stosunku prawnego,

prawo (uprawnienia),

obowiązek, będący korelatem tego prawa.
Podmiotem stosunków prawnych mogą być ludzie lub ich grupy, jednostki organizacyjne,

przedsiębiorstwa itd.

Przedmiotem stosunku prawnego jest określone zachowanie się uczestników tego

stosunku, oparte na wzorcu postępowania określonym w normie prawnej.

Prawo – jako element stosunku prawnego – polega na możliwości domagania się przez

podmiot uprawniony określonego zachowania wskazanego przez normę prawną.

Wzajemne prawa i odpowiadające im obowiązki zachowania się w określony sposób,

stanowią treść stosunku prawnego.

Stosunki prawne regulowane normami prawa cywilnego nazywamy stosunkami

cywilnoprawnymi.

Na stosunek cywilnoprawny składają się te sam elementy, co na każdy inny stosunek

prawny.

Cechami wyróżniającymi stosunek cywilnoprawny od innych gałęzi prawa jest przede

wszystkim jego majątkowy charakter (z nielicznymi wyjątkami, bowiem stosunkami
cywilnoprawnymi są również stosunki na tle ochrony dóbr osobistych) oraz równorzędność
podmiotów występujących w tym stosunku.

Zdolność do tego, aby móc występować jako podmiot stosunków cywilnoprawnych, nosi

nazwę zdolności prawnej.

Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych

Podmiotami stosunków cywilnoprawnych mogą być bądź osoby fizyczne, bądź osoby

prawne.

Osobą fizyczną jest człowiek. Każda osoba fizyczna lub prawna ma możność bycia

podmiotem praw i obowiązków. Możność tę nazywamy zdolnością prawną.

Zdolność prawną ma każdy człowiek od chwili urodzenia do momentu śmierci, bez

względu na wiek, płeć, stan zdrowia psychicznego i inne cechy.

Od zdolności prawnej należy odróżnić zdolność do czynności prawnych.
Zdolność do czynności prawnych to zdolność do nabywania praw i zaciągania

zobowiązań za pomocą czynności prawnych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W przeciwieństwie do zdolności prawnej, którą mają wszyscy, zdolności do czynności

prawnych nie ma każdy człowiek. Tak więc, aby być właścicielem rzeczy, wystarczy zdolność
prawna, ale żeby tę rzecz sprzedać w sposób prawnie ważny i skuteczny, w drodze własnego
oświadczenia woli, trzeba mieć ponadto zdolność do czynności prawnych.

O tym, czy osoba fizyczna ma i w jakim stopniu zdolność do czynności prawnych,

decydują dwa kryteria:

−

wiek danej osoby,

−

jej ewentualne całkowite lub częściowe ubezwłasnowolnienie.
Pełną zdolność do czynności prawnych mają osoby pełnoletnie. Są to osoby, które

ukończyły 18 lat, a ponadto osoby małoletnie, które zawarły związek małżeński.

Człowiek dysponujący pełną zdolnością do czynności prawnych może, w granicach

przewidzianych prawem cywilnym, dokonywać wszelkich czynności i wywoływać na tej
drodze zamierzone skutki prawne.

Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają osoby, które ukończyły 13 lat oraz

osoby częściowo ubezwłasnowolnione.

Czynność prawna osoby posiadającej ograniczoną zdolność do czynności prawnych

wymaga dla swej ważności zgody przedstawiciela ustawowego tej osobny (rodziców, a w razie
ich braku opiekunów), jeżeli rozporządza ona swym prawem lub zaciąga zobowiązania.

Bez zgody przedstawiciela ustawowego osoba ograniczona w zdolności do czynności

prawnych może zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych
bieżących sprawach życia codziennego. Samodzielnie może rozporządzać swoim zarobkiem
oraz przedmiotami majątkowymi oddanymi jej przez przedstawiciela ustawowego do
swobodnego użytku (np. tzw. „kieszonkowe”).

Nie mają zdolności do czynności prawnych osoby, które nie ukończyły 13 lat, oraz

osoby całkowicie ubezwłasnowolnione.

Ubezwłasnowolnienie może nastąpić jedynie w drodze orzeczenia sądowego.
Czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych,

jest nieważna. Wyjątek stanowi sytuacja, gdy osoba taka zawarła umowę należącą do
powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach dnia codziennego (np. zakup
zeszytów szkolnych).

Zarówno zdolność prawną, jak i zdolność do czynności prawnych ma każda osoba prawna.
Osobą

prawną

jest

wyodrębniona

jednostka

organizacyjna,

która

zgodnie

z obowiązującymi przepisami może występować jako samodzielny podmiot prawa cywilnego.
Osoba prawna jest tworem sztucznym, powołanym przez człowieka.

Mając zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych, osoba prawna od chwili

swego powstania może nabywać prawa, zaciągać zobowiązania oraz rozporządzać swoimi
prawami. Osoba prawna – jako pewien twór społeczny – może jednak składać oświadczenie
woli tylko za pomocą swoich organów. Organy osoby prawnej składają się zawsze z osób
fizycznych, które wyrażają jej wolę. Organem osoby prawnej może być pojedyncza osoba (np.
dyrektor przedsiębiorstwa) lub kilka osób fizycznych (np. zarząd spółki akcyjnej). Działanie
organu jest działaniem samej osoby prawnej. Zakres, w jakim działają organy osoby prawnej,
określony jest w przepisach prawa oraz w opartym na nich statucie (od organu osoby prawnej
należy odróżnić przedstawiciela).

Według art. 33 k.c. osobami prawnymi są: Skarb Państwa i jednostki organizacyjne,

którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną. Uwzględniając powyższy zapis,
obecnie do osób prawnych zalicza się: Skarb Państwa, spółki kapitałowe, przedsiębiorstwa
państwowe, banki, państwowe jednostki organizacyjne, spółdzielnie, fundacje, stowarzyszenia
i inne jednostki organizacyjne o zróżnicowanym charakterze.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie są charakterystyczne cechy stosunku cywilnoprawnego?

Kto może być podmiotem stosunku cywilnoprawnego?

Na czym polega zdolność prawna i czym ona różni się od zdolności do czynności
prawnych?

Kto posiada ograniczoną zdolność do czynności prawnych?

Od czego uzależnione jest posiadanie zdolności do czynności prawnych?

Kto nie posiada zdolności prawnej?

Co rozumiemy przez pojęcie „osoba prawna”?

W jaki sposób osoba prawna składa oświadczenie woli?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zapoznaj się z treścią artykułów 13–22 Kodeksu cywilnego i odpowiedz na następujące

pytania:

1) Jakie przyczyny mogą spowodować całkowite ubezwłasnowolnienie osoby, która

ukończyła 13 lat? .............................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................

2) Jakie są skutki czynności prawnej dokonanej przez osobę, która nie ma zdolności do

czynności prawnych?.........................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................

3) Jakie są skutki umowy zawartej przez osobę niezdolną do czynności prawnych, jeżeli

umowa ta należy do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach
ż

ycia codziennego?

..........................................................................................................

4) Czyja zgoda jest potrzebna do ważności czynności prawnej, która polega na zaciąganiu

zobowiązań przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych?

.....................

..........................................................................................................................................

5) Czy osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może rozporządzać swoim

zarobkiem bez zgody przedstawiciela ustawowego? ..........................................................
..........................................................................................................................................

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w Kodeksie cywilnym art. 13–22,

przeanalizować treść artykułów,

odpowiedzieć na zadane w ćwiczeniu pytania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z dostępem do Internetu,

−

Kodeks Cywilny,

–

literatura zgodna z punktem 6 poradnika,

−

przybory do pisania.

Ćwiczenie 2

Zaklasyfikuj niżej wymienione podmioty do osób fizycznych lub osób prawnych i wpisz

literę podpunktu w odpowiednie miejsce:
a) Janina Nastulak, b) spółka z ograniczoną odpowiedzialnością „Hetman” w Zamościu,
c) Spółdzielnia Mieszkaniowa „Sobięcin” w Wałbrzychu, d) Sylwia Łosobik, e) Agata
Dzikowska, f) Bank Rozwoju Przemysłu S.A. w Warszawie, g) Magdalena Rajtor,
h) Przedsiębiorstwo Państwowe „Karkonosze” w Jeleniej Górze, i) Fundacja Pomocy
Niepełnosprawnym w Słupcy, j) Barbara Burcicka
Osoby fizyczne:............................................................................................................................

Osoby prawne:.............................................................................................................................

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować treść ćwiczenia,

zdefiniować osoby fizyczne i prawne,

zaklasyfikować przedstawione podmioty do odpowiedniej grupy osób,

przedstawić rozwiązanie ćwiczenia na forum grupy

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z dostępem do Internetu,

−

Kodeks Cywilny,

–

literatura zgodna z punktem 6 poradnika,

−

przybory do pisania.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

określić cechy charakterystyczne stosunku cywilnoprawnego?

określić, kto może być podmiotem stosunku cywilnoprawnego?

określić, na czym polega zdolność prawna i czym różni się ona od
zdolności do czynności prawnych?

scharakteryzować, od czego uzależnione jest posiadanie zdolności do
czynności prawnych?

wskazać, kto posiada ograniczoną zdolność do czynności prawnych?

wskazać, kto nie posiada zdolności prawnej?

zdefiniować pojęcie „osoba prawna”?

scharakteryzować w jaki sposób osoba prawna składa oświadczenie
woli?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Cechy i funkcje prawa zobowiązań

4.3.1. Materiał nauczania

Prawo zobowiązań jest działem prawa cywilnego, które reguluje społeczne formy

wymiany dóbr i usług o wartości majątkowej, czyli reguluje obrót majątkowy pomiędzy
podmiotami

prawa

cywilnego.

Powyższe

stosunki

regulowane

normami

prawa

zobowiązaniowego to przede wszystkim stosunki wynikające z umów. Umowy są
podstawową instytucją prawa zobowiązań.

Normy prawa zobowiązań regulują jednak nie tylko stosunki powstające z umów, ale

także stosunki zobowiązaniowe powstające z innych zdarzeń, takich jak wyrządzenie szkody
czynem niedozwolonym, bezpodstawne wzbogacenie itp.

Prawa podmiotowe wynikające ze stosunków regulowanych normami prawa

zobowiązaniowego mają charakter praw podmiotowych względnych (skutecznych tylko
między oznaczonymi pomiotami).

Wśród przepisów prawa zobowiązań zdecydowaną większość stanowią przepisy

względnie obowiązujące. Znajdują one zastosowanie do oceny danego stosunku prawnego
tylko o tyle, o ile podmioty tego stosunku nie uregulowały go w sposób odmienny. Z uwagi na
panującą w prawie zobowiązaniowym zasadę swobody umów, przepisy bezwzględnie
obowiązujące są rzadkością.

Podstawowe normy z zakresu prawa zobowiązań zawarte są w księdze III Kodeksu

cywilnego, zatytułowanej „Zobowiązania”.

Prawo zobowiązań dzieli się na część ogólną i część szczegółową.
Część ogólna zawiera uregulowania odnoszące się do wszystkich stosunków

zobowiązaniowych lub do większych ich zespołów. Natomiast przepisy części szczegółowej
normują poszczególne rodzaje zobowiązań. Tak więc przepisy o skutkach niewykonania
zobowiązań należą do części ogólnej, natomiast w części szczegółowej zawarte są przepisy
regulujące zobowiązania wynikające np. z umowy sprzedaży, dostawy, zlecenia, najmu itd.

Istota zobowiązań

Zobowiązaniem nazywamy stosunek prawny, w którym jedna ze stron (wierzyciel) może

domagać się od drugiej strony (dłużnika) określonego zachowania, czyli świadczenie.
Zarówno po stronie wierzyciela, jak i po stronie dłużnika, w zobowiązaniu może występować
kilka osób.

Na dłużniku spoczywa obowiązek spełnienia tego świadczenia. Prawo podmiotowe

przysługujące wierzycielowi nazywamy wierzytelnością. Obowiązek ciążący na dłużniku nosi
nazwę długu. Świadczenie, czyli obowiązujący dłużnika sposób zachowania, może polegać na
pewnym działaniu (zapłaceniu pieniędzy, wykonaniu usługi, wydaniu rzeczy) lub na
wstrzymaniu się od czynności, do których dłużnik w innych warunkach byłby uprawniony.

Omówiony schemat zobowiązania, w którym jedna strona (wierzyciel) jest jedynie

uprawniona, a druga (dłużnik) wyłącznie zobowiązana do świadczenia, jest schematem
prostym. Najczęściej w stosunku zobowiązaniowym każda ze stron jest jednocześnie
uprawniona i zobowiązana. Tak np. w stosunku wynikającym z zawarcia umowy sprzedaży,
sprzedawca uprawniony jest do żądania ceny, a zobowiązany do przeniesienia praw własności
na kupującego i wydania rzeczy. Z kolei kupujący zobowiązany jest do odebrania rzeczy
i zapłacenia ceny, a uprawniony do żądania przeniesienia na niego prawa własności rzeczy
i wydania mu jej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Treść świadczenia w stosunku zobowiązaniowym z reguły określona jest w umowie.

Zawierając umowę strony wskazują, na czym polegać będzie świadczenie każdej z nich.
Szczególnym rodzajem świadczenia jest świadczenie pieniężne. Przedmiotem takiego
ś

wiadczenia jest określona wartość wyrażona w konkretnej wysokości jednostki pieniężnej

(np. 20 tys. zł). Prawo nasze zezwala na określenie wysokości świadczenia pieniężnego
według innego niż pieniądz miernika wartości.

Odpowiedzialność cywilna

Odpowiedzialność cywilna ma miejsce tylko wówczas, gdy powstała szkoda. Przybiera

ona postać obowiązku naprawienia szkody. Charakteryzuje się tym, że ma postać wyłącznie
majątkową i dotyka tylko mienia osoby odpowiedzialnej.

Przez szkodę należy rozumieć uszczerbek w obecnym i przyszłym majątku, jakiego

poszkodowany doznaje wbrew swojej woli. Szkodę stanowi więc różnica między dwoma
stronami majątkowymi: tym po wyrządzeniu szkody, i tym, który by zaistniał, gdyby szkody
nie wyrządzono.

Szkoda majątkowa nie może być traktowana wyłącznie jako szkoda, która może powstać

w mieniu poszkodowanego. Szkodą majątkową może być również tzw. szkoda na osobie
(w postaci uszkodzenia ciała, rozstroju zdrowia), gdy poszkodowany poniósł np. koszty
leczenia. Na szkodę składają się dwa zasadnicze elementy:
1.

faktyczny uszczerbek, jaki nastąpił w majątku poszkodowanego,

utrata spodziewanych korzyści, które mógłby on osiągnąć, gdyby mu szkody nie
wyrządzono.
Wysokość szkody ustala się po uwzględnieniu obydwu powyższych elementów. Tak np.

w wypadku zawinionego stłuczenia przez osobę X szyby w taksówce, na wysokość szkody
złoży się obok kosztów nowej szyby i kosztów robocizny również utrata spodziewanych
korzyści spowodowane postojem taksówki.

Naprawienie szkody może przyjąć w zasadzie formę dwojaką:

przywrócenia stanu poprzedniego,

zapłaty tytułem odszkodowania odpowiedniej sumy pieniężnej.
Kodeks cywilny stawia poszkodowanego w sytuacji uprzywilejowanej, pozostawiając mu

wybór jednego z powyższych sposobów naprawienia szkody. Uprawnienie to nie zawsze jest
możliwe do zrealizowania, bowiem przywrócenie do stanu poprzedniego jest niekiedy
fizycznie niemożliwe (np. zniszczono rzecz). W takich wypadkach, jak również
w wypadkach, gdy przywrócenie do stanu poprzedniego pociągałoby za sobą dla
zobowiązanego nadmierne trudności lub koszty, roszczenie poszkodowanego ogranicza się do
ś

wiadczenia w pieniądzu.

Obowiązek odszkodowania może powstać jedynie wtedy, gdy szkoda pozostaje

w związku przyczynowym ze zdarzeniem, z którym przepisy łączą powstanie
odpowiedzialności. W myśl postanowień k.c. zobowiązany do odszkodowania ponosi
odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania, lub zaniechania, z którego szkoda
wynikła. Za normalne uznaje się takie następstwa, które występują jako typowe skutki
określonego zdarzenia, nie zaś takie, które zostały wywołane tylko w wyniku zbiegu
okoliczności.

Istnieje szereg rodzajów odpowiedzialności cywilnej, w zależności od branego pod uwagę

kryterium podziału.

W zależności od źródła odpowiedzialności cywilnej występować może:

odpowiedzialność umowna (kontraktowa), która jest konsekwencją niewykonania lub
nienależytego wykonania umowy. Odpowiedzialność kontraktowa powstaje również, gdy
przez niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy kontrahent poniósł szkodę.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Powstanie odpowiedzialności kontraktowej zachodzić może również przy zastrzeżeniu
w umowie kar umownych oraz w wyniku zawarcia umowy ubezpieczeniowej.

Odpowiedzialność pozaumowna (deliktowa) powstająca we wszystkich innych
przypadkach wyrządzenia szkody, gdy strony nie były, do momentu powstania szkody,
związane stosunkiem prawnym.
Odpowiedzialność cywilna jest z reguły odpowiedzialnością osobistą, co oznacza, że

wierzyciel może dochodzić swojej należności na całym istniejącym i przyszłym majątku
dłużnika.

Odpowiedzialności osobistej przeciwstawia się odpowiedzialność rzeczową, która jest

wyjątkiem od ogólnej reguły. Odpowiedzialność rzeczowa polega na tym, że wierzyciel może
dochodzić swojej należności na określonej rzeczy – bez względu na to czyją ona jest
własnością (np. zastaw, hipoteka).

Odpowiedzialność cywilna jest z reguły nieograniczona i ciąży na całym majątku osoby

odpowiedzialnej bez ograniczenia, do pełnej kwoty zasądzonego odszkodowania.

Odpowiedzialność cywilna może być oparta na jednej z następujących zasad:

zasadzie winy,

zasadzie ryzyka,

zasadzie słuszności,

zasadzie współżycia społecznego.
Podstawowe znaczenie ma odpowiedzialność na zasadzie winy, nieco mniejsze na

zasadzie ryzyka. Pozostałe dwie zasady odgrywają niewielką rolę.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie stosunki reguluje prawo zobowiązań?

Jakie jest główne źródło powstania zobowiązań?

Na czym polega względne obowiązywanie przepisów prawa zobowiązaniowego?

Na czym polega istota zobowiązania?

Na czym polega odpowiedzialność cywilna?

Jakie są rodzaje odpowiedzialności cywilnej?

Jakie są przesłanki odpowiedzialności kontraktowej i deliktowej?

Na czym polega odpowiedzialność osobista w prawie zobowiązań.

Na jakich zasadach może być oparta odpowiedzialność cywilna?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie dokonanej analizy art. 471–486 k.c. określ skutki niewykonania

zobowiązań pieniężnych. Wskaż różnice między zwłoką dłużnika a opóźnieniem się ze
spłaceniem świadczenia pieniężnego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać polecenie zawarte w ćwiczeniu,

przeanalizować treść art. 471–486 k.c.,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wskazać różnice między zwłoką dłużnika, a opóźnieniem się ze spłacenie świadczenia
pieniężnego,

przedstawić wykonane ćwiczenie na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

Kodeks cywilny,

–

komputer z dostępem do Internetu,

–

literatura zgodna z punktem 6 poradnika,

–

przybory do pisania.

Ćwiczenie 2

Po zapoznaniu się z opisanymi poniżej sytuacjami napisz, kto jest wierzycielem, kto

dłużnikiem oraz co jest wierzytelnością, a co długiem.

1) Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością „AGA” w Kole sprzedała wyprodukowane

przez siebie przetwory owocowo-warzywne spółce z o.o. „Warzywniak” z Konina.
Wartość sprzedanych przetworów wynosi 15 000 zł. Wydanie przetworów miało miejsce
14 grudnia 2006 r., a zapłata ma nastąpić w ciągu 14 dni od wydania przetworów.

Wierzyciel:...............................................................................................................................
Dłużnik: ...................................................................................................................................
Wierzytelność: .........................................................................................................................
Dług: .......................................................................................................................................

2) Bank Rozwoju S.A. w Warszawie udzielił kredytu w kwocie 100 000 zł spółce z o.o.

„AGA” w Kole. Oprocentowanie kredytu wynosi 10% rocznie. Kredyt został udzielony
w dniu 3 stycznia 2005 r., a zwrot kredytu wraz z odsetkami ma nastąpić po 6 miesiącach
od dnia udzielenia kredytu.

Wierzyciel:...............................................................................................................................
Dłużnik: ...................................................................................................................................
Wierzytelność: .........................................................................................................................
Dług: .......................................................................................................................................

3) Spółka z o.o. „Hurt” w Koszalinie wynajęła na rok magazyn od Jana Kowalskiego.

Czynsz za cały rok wynosi 25 000 zł. Magazyn został przekazany w dniu 15 listopada
2004 r., a zapłata czynszu za cały okres najmu ma nastąpić w ciągu miesiąca od dnia
przekazania magazynu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować podane w ćwiczeniu sytuacje,

opisać w wyznaczonych miejsca, kto jest dłużnikiem, kto wierzycielem, co jest
wierzytelnością, a co długiem,

przedyskutować wypracowane rozwiązania na forum grupy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska:

–

Kodeks cywilny,

–

komputer z dostępem do Internetu,

–

literatura zgodna z punktem 6 poradnika,

–

przybory do pisania.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wskazać, jakie stosunki reguluje prawo zobowiązań?

określić, jakie jest główne źródło powstania zobowiązania?

określić, na czym polega względne obowiązywanie przepisów prawa
zobowiązaniowego?

wskazać, na czym polega istota zobowiązań?

określić rodzaje odpowiedzialności cywilnej?

scharakteryzować na czym polega odpowiedzialność cywilna?

określić,

jakie

są

przesłanki

odpowiedzialności

kontraktowej

i deliktowej?

scharakteryzować zasady, na jakich opiera się odpowiedzialność
cywilna?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.

Charakterystyka wybranych umów cywilnoprawnych

4.4.1. Materiał nauczania

Powstanie zobowiązań z umów

Jednym ze źródeł zobowiązań są czynności prawne, które dzielą się na jednostronne

i dwustronne, zwane inaczej umowami.

Umową nazywamy zgodne oświadczenie woli dwóch stron, zmierzające do ustanowienia,

zmiany lub zawarcia stosunku prawnego.

Wśród umów zobowiązaniowych wyróżnia się umowy nazwane, nienazwane i mieszane.
Umowa nazwana to każda umowa uregulowana w Kodeksie cywilnym. Niektóre umowy

nazwane uregulowane są w przepisach pozakodeksowych (np. umowa wydawnicza).
Umowami nazywa się takie umowy jak: sprzedaż, zlecenie, najem, dzierżawa itp.

Umowa nienazwana występuje wtedy, gdy treść umowy zawartej przez strony nie

odpowiada żadnej z umów nazwanych.

Umowa mieszana dochodzi do skutku, gdy strony tak ukształtują jej treść, że składa się

z różnych umów nazwanych.

Do zawierania umów i ich treści odnosi się w prawach zobowiązaniowych zasada

wolności umów, która głosi, że w granicach wyznaczonych przepisami prawa i zasadami
współżycia społecznego strony dysponują swobodą. W ramach tej swobody strony
szczególnie mogą swobodnie decydować: a) czy zawrzeć umowę, b) z kim ją zawrzeć, c) jaką
treść nadać umowie.

Umowy dzielimy na jednostronne i dwustronnie zobowiązujące.
Większość umów ma charakter dwustronnie zobowiązujący. Umowy takie rodzą dla

każdej ze stron prawa i obowiązki, inaczej mówiąc każda strona w zobowiązaniu
wynikającym z umowy jest zarazem wierzycielem i dłużnikiem.

Rodzajem umów dwustronnie zobowiązujących są umowy wzajemne. Prawa i obowiązki

stron kształtują się w nich w ten sposób, że każda z nich zobowiązuje się do świadczenia,
które jest ekwiwalentem świadczenia drugiej strony. Umowami wzajemnymi są wszystkie
najważniejsze i najczęstsze umowy stanowiące podstawę wymiany dóbr i usług (sprzedaż,
najem, umowa o dzieło, komis itd.).

Szczególnym rodzajem umowy jest umowa przedwstępna.
Przy zawarciu umowy strony mogą wprowadzić do niej szereg dodatkowych klauzul dla

wzmocnienia umowy lub zabezpieczenia swych interesów. Kodeks cywilny normuje trzy takie
dodatkowe zastrzeżenia umowne:

−

zadatek,

−

prawo odstąpienia od umowy,

−

odstępne.
Zadatek jest określoną sumą pieniężną, którą jedna ze stron daje drugiej przy zawarciu

umowy. Zadatek, w razie braku odmiennego postanowienia stron, ma to znaczenie, że
w przypadku niewykonania umowy przez jedną ze stron, druga strona może bez wyznaczenia
terminu dodatkowego, od umowy odstąpić i otrzymany zadatek zachować, a jeżeli strona go
dała, może żądać sumy dwukrotnie wyższej. Natomiast gdy obydwie strony wykonały umowę,
zadatek zaliczany jest na poczet świadczenia strony, która go dała.

Umowne prawo odstąpienia to zawarowane w umowie prawo jednej lub obu stron do

odstąpienia od umowy w przyszłości. Polega ono na tym, że strona uprawniona może
w drodze jednostronnego oświadczenia skierowanego do partnera spowodować, że umowa

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

będzie traktowana jako nie zawarta. Umowa musi oznaczać termin, w ciągu którego można
skorzystać z prawa odstąpienia.

Odstąpne polega na tym, że strona zastrzega sobie prawo odstąpienia od umowy za

zapłatę oznaczonej kwoty pieniężnej. Prawo może być zastrzeżone na rzecz jednej lub obu
stron.

Zawarcie umowy przebiegać może kilkoma drogami. Po pierwsze strony mogą wspólnie

ustalić wszystkie warunki zawieranej umowy. Uczestniczą one wspólnie w negocjacjach
(rokowaniach), aż do momentu złożenia oświadczeń woli o zawarciu umowy. Po drugie,
jedna ze stron może wystąpić z inicjatywą zawarcia umowy i złożyć w tym względzie drugiej
stronie odpowiednią propozycję, którą druga strona może przyjąć lub odrzucić. Takie
wystąpienie z propozycją zawarcia umowy nazywamy ofertą, zaś przyjęcie oferty nazywamy
jej akceptacją.

Umowa może być zawarta również w drodze aukcji bądź przetargu ustnego lub

pisemnego. Po ogłoszeniu aukcji lub przetargu zainteresowani składają oferty. W ogłoszeniu
aukcji lub przetargu należy określić czas, miejsce, przedmiot oraz warunki aukcji albo
przetargu lub wskazać sposób udostępnienia tych warunków.

Ogłoszenie, a także warunki aukcji lub przetargu mogą być zmienione lub odwołane tylko

wtedy, gdy zastrzeżono to w ich treści.

Oferta złożona w toku przetargu przestaje wiązać, gdy została wybrana inna oferta albo

gdy przetarg został zamknięty bez wybrania którejkolwiek z ofert, chyba że w warunkach
przetargu zastrzeżono inaczej.

Organizator jest obowiązany niezwłocznie powiadomić na piśmie uczestników przetargu

o jego wynikach albo o zamknięciu przetargu bez dokonania wyboru.

Poza kodeksem cywilnym najbardziej obszerną regulację ustawową przetargu zawiera

ustawa z dnia 10 czerwca 1994 r. o zamówieniach publicznych (tj. Dz. U. z 2002 r. Nr 72,
poz. 664 z późn. zm).

Wybrane umowy cywilnoprawne
Umowa o dzieło

Przez umowę o dzieło przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do wykonania

oznaczonego działa a zamawiający do zapłaty wynagrodzenia.

Umowa o dzieło jest wyodrębnionym typem umowy w stosunku do innych umów

o świadczeniu usług. Cechą charakterystyczną umowy o dzieło jest to, że przyjmujący
zamówienie zobowiązuje się do wykonania określonego dzieła, tj. do uzyskania pewnego
pozytywnego rezultatu swoich działań i tylko za ten rezultat należy mu się wynagrodzenie. Za
osiągnięcie umówionego wyniku (rezultatu) swojej pracy przyjmujący zamówienie ponosi
odpowiedzialność. Przy umowie o dzieło przyjmujący zamówienie wykonuje je samodzielnie,
dysponując dowolnie swym czasem, zwykle przy użyciu własnych narzędzi, a często również
z własnych materiałów.

Umowa o dzieło jest zawsze odpłatna. Przyjmującemu zamówienie należy się

wynagrodzenie ustalone w umowie. Można też wskazać w umowie tylko podstawy do
ustalenia wielkości wynagrodzenia.

Przyjmujący zamówienie powinien je wykonać w sposób zgodny z umową.

W przeciwnym wypadku zamawiający może go wezwać do zmiany sposobu wykonywania
i wyznaczyć w tym celu odpowiedni termin, po upływie którego może odstąpić od umowy lub
powierzyć wykonanie poprawek albo dalszego wykonania dzieła innej osobie na koszt
przyjmującego zamówienie.

Do podstawowych obowiązków zamawiającego należy zapłacenie wynagrodzenia. Jeżeli

strony nie umówiły się inaczej, wynagrodzenie powinno być zapłacone w chwili wydania

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

dzieła. Na zamawiającym spoczywa też obowiązek współdziałania z wykonawcą zamówienia
przy wykonaniu dzieła, o ile wynika to z umowy lub charakteru świadczenia. Wykonane
dzieło jest on zobowiązany odebrać w ustalonym terminie.
Umowa zlecenie

Przez umowę zlecenie przyjmujący zlecenie zobowiązuje się do dokonania określonej

czynności prawnej dla dającego zlecenie.

Przytoczona definicja sformułowana w art. 734 § k.c. mówi jedynie o dokonaniu

czynności prawnych na rzecz dającego zlecenie, jednakże zgodnie z art. 750 § k.c. przepisy
o zlecenie stosuje się odpowiednio również do wszystkich umów o świadczenie usług, które
nie są uregulowane innymi przepisami.

Do istotnych cech zlecenia nie należy osiągnięcie rezultatu, który ma wynikać z podjęcia

danej czynności, ale podjęcie czynności zmierzających do osiągnięcia tego wyniku.

Przyjmujący zlecenie zobowiązuje się do dołożenia należytej staranności, natomiast nie

zobowiązuje się do osiągnięcia wyniku, nie gwarantuje, że czynność przyniesie zamierzony
przez dającego zlecenie rezultat. Przyjmujący zlecenie nie odpowiada za szkody wynikłe
z nieosiągnięcia rezultatu, chyba że nie dołożył rzetelnej staranności przy wykonywaniu
zleconej czynności.

Umowa zlecenie opiera się na zaufaniu podmiotów i dlatego też przyjmujący zlecenie

powinien wykonać powierzoną mu czynność w zasadzie osobiście. Może powierzyć
wykonanie zlecenia innej osobie tylko wtedy, gdy wynika to z umowy lub gdy jest do tego
zmuszony szczególnymi okolicznościami, zawiadamiając o tym zleceniodawcę.

Umowa zlecenie może być zawarta w zasadzie w dowolnej formie. Zlecenie jest

nieodpłatne, jeżeli strony wyraźnie się umówiły lub jeśli wynika to z okoliczności.
W pozostałych przypadkach zleceniobiorcy należy się wynagrodzenie ustalone w umowie lub
wynikające z obowiązującej taryfy, a jeśli na tej drodze nie można ustalić jej wysokości –
wynagrodzenie odpowiadające wykonanej pracy.

Dający zlecenie powinien pokryć wydatki, jakie przyjmujący zlecenie poniósł w związku

z należytym wykonaniem zlecenia, oraz zwolnić go z zaciągniętych w tym celu zobowiązań.
Umowa pożyczki

Przez umowę pożyczki dający pożyczkę zobowiązuje się przenieść na własność

biorącego określoną ilość pieniędzy lub rzeczy oznaczonych co do gatunku, a biorący
pożyczkę zobowiązuje się zwrócić tę samą ilość pieniędzy albo tę samą ilość rzeczy tego
samego gatunku i tej samej jakości (art. 720 k.c.).

Przedmiotem umowy pożyczki mogą być tylko pieniądze lub rzeczy oznaczone co do

gatunku. Nie mogą natomiast jej przedmiotem być rzeczy oznaczone co do tożsamości.
Umowa, której przedmiotem jest używanie cudzych oznaczonych co do tożsamości, może być
umową użyczenia bądź najmu, w zależności od tego, czy jest umową odpłatną, czy
nieodpłatną.

Pożyczone rzeczy lub pieniądze przechodzą na własność pożyczkobiorcy, stąd też ma on

pełne prawo rozporządzania nimi według własnej woli, może je zbyć, zniszczyć, zużyć.

Na pożyczkobiorcy ciąży obowiązek zwrócenia nie tej samej, lecz takiej samej rzeczy,

a więc rzeczy tego samego gatunku i tej samej jakości, którą powinien on po nadejściu
terminu przenieść na własność wierzyciela.

Pożyczka może być nieodpłatna lub odpłatna (odpłatność polega najczęściej na

zapłaceniu odsetek).

Pożyczka może być udzielona na czas oznaczony lub nie oznaczony. W tym drugim

przypadku pożyczkobiorca obowiązany jest zwrócić pożyczkę w ciągu sześciu tygodni od
dnia jej wypowiedzenia przez wierzyciela.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Umowa najmu

Przez umowę najmu wynajmujący zobowiązuje się oddać najemcy rzecz do używania

przez czas oznaczony lub nie oznaczony, a najemca zobowiązuje się płacić wynajmującemu
umówiony czynsz (art. 659 § 1 k.c.).

Umowa najmu należy do umów bardzo rozpowszechnionych. Stanowi ona formę

umożliwiającą najemcy używanie określonej rzeczy, bez konieczności nabywania jej na
własność, jedynie za zapłatę określonego czynszu. Wynajmujący, nie wyzbywając się
własności określonej rzeczy, ma możność pobierania czynszu.

Przedmiotem umowy najmu mogą być wszelkie rzeczy, zarówno ruchome, jak

i nieruchomości. W warunkach miejskich szczególne znaczenie praktyczne ma najem lokali
mieszkalnych.

Podstawowym obowiązkiem wynajmującego jest wydanie najemcy rzeczy w stanie

przydatnym do umówionego użytku. Wynajmujący ma także obowiązek utrzymać przedmiot
najmu w odpowiednim stanie przez cały czas trwania najmu, jego więc obciążają naprawy,
usuwanie uszkodzeń, itp. Również kapitalne remonty powinien, na swój koszt, przeprowadzić
wynajmujący.

Najemca ma obowiązek używania rzeczy w sposób określony w umowie, a gdy umowa

tego nie precyzuje – w sposób odpowiadający właściwościom i przeznaczeniu rzeczy. Nie
może on bez zezwolenia wynajmującego czynić w rzeczy najętej zmian sprzecznych
w umową lub przeznaczeniem rzeczy.

Podstawowym obowiązkiem najemcy jest obowiązek płacenia czynszu w umówionym

terminie.

Najemca powinien zwrócić rzecz wynajmującemu w takim stanie, w jakim ją otrzymał,

nie odpowiada jedynie za zmiany wynikłe z jej normalnego używania. Najemca odpowiada za
wszelkie uszkodzenia powstałe z jego winy.

Stosunek najmu wygasa automatycznie z upływem okresu, na który umowa została

zawarta. Jeżeli nie oznaczono czasookresu najmu, kończy się on wskutek wypowiedzenia.
Okres wypowiedzenia zależy od umowy.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Co to jest umowa?

Na czym polega zasada wolności umów?

Jaka jest różnica między umową jednostronną a umową dwustronną?

Jaką role spełnia zadatek?

Na czym polega prawo odstąpienia od umowy?

Jakie są cechy umowy o dzieło?

Na czym polegają obowiązki przyjmującego zlecenie?

Jakie są cechy charakterystyczne umowy pożyczki?

Jakie obowiązki ma najemca?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Które z wymienionych umów są jednostronnie zobowiązujące, a które dwustronnie

zobowiązujące?
W celu odpowiedzi na to pytanie zapoznaj się z przepisami Kodeksu cywilnego dotyczącymi
wymienionych poniżej umów:
a) umowa darowizny; b) umowa najmu; c) umowa użyczenia; d) umowa dzierżawy

Umowy jednostronnie zobowiązujące: ..................................................................................

Umowy dwustronnie zobowiązujące: ....................................................................................

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować treść ćwiczenia.

przeanalizować treść przepisów Kodeksu cywilnego dotyczące umów: darowizny, najmu,
użyczenia, dzierżawy,

wskazać umowy jednostronnie zobowiązujące i wpisać je w wyznaczone miejsce,

wskazać umowy dwustronnie zobowiązujące i wpisać je w wyznaczone miejsce,

przedstawić wypracowane rozwiązania na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

Kodeks cywilny,

−

komputer z dostępem do Internetu,

–

literatura zgodna z punktem 6 poradnika,

−

przybory do pisania.

Ćwiczenie 2

Na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego (Tytuł XXVI. Umowa spedycji) przedstaw

obowiązki spedytora.

……………………………………………………………………………………………...
……………………………………………………………………………………………...
……………………………………………………………………………………………...
……………………………………………………………………………………………...
……………………………………………………………………………………………...
……………………………………………………………………………………………...
……………………………………………………………………………………………...
……………………………………………………………………………………………...
……………………………………………………………………………………………....

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w Kodeksie cywilnym przepisy dotyczące Umowy Spedycji,

przeanalizować treść przepisów,

wypisać w wyznaczone miejsce obowiązki spedytora,

przedstawić obowiązki spedytora na forum grupy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z dostępem do Internetu,

−

Kodeks cywilny,

–

literatura zgodna z punktem 6 poradnika,

−

przybory do pisania.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

scharakteryzować umowę?

scharakteryzować zasadę wolności umów?

wskazać różnice między umową jednostronną a umową dwustronną?

określić, jaką rolę spełnia zadatek?

wskazać cechy charakterystyczne umowy o dzieło?

scharakteryzować prawo odstąpienia od umowy?

określić obowiązki przyjmującego zlecenie?

scharakteryzować umowę pożyczki?

określić obowiązki najemcy?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5.

Odpowiedzialność deliktowa i kontraktowa

4.5.1. Materiał nauczania

A. Odpowiedzialność deliktowa

Źródłem powstania stosunku zobowiązaniowego może być czyn niedozwolony. Za czyn

niedozwolony (delikt) uznaje się fakt wyrządzenia szkody poza istniejącym dotychczas
stosunkiem zobowiązaniowym, z którym to faktem ustawa wiąże powstanie obowiązku
naprawienia szkody. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym nosi
nazwę odpowiedzialności deliktowej.

Powstanie odpowiedzialności deliktowej uzależnione jest w każdym przypadku od

zaistnienia trzech przesłanek:
a)

wyrządzenie szkody rozumianej jako spowodowanie uszczerbku w dobrach osoby
poszkodowanej wbrew jej woli,

szkoda musi być spowodowana przez jakiś fakt (działanie ludzkie lub inne zdarzenie),
z którym ustawa łączy obowiązek odszkodowawczy,

między tym faktem a szkodą musi istnieć adekwatny związek przyczynowy.

Pojęcie czynu niedozwolonego w ujęciu Kodeksu cywilnego zakreślone jest szeroko.

Obejmuje ono nie tylko działanie wyrządzające szkodę innej osobie, lecz także niektóre
działania wyrządzające szkodę, choćby ich sprawcy nie można było przypisać winy,
a niekiedy również zdarzenie polegające na wywołaniu szkody przez zwierzęta lub inne
rzeczy.

Jak to już wyjaśniono, odpowiedzialność z tytułu czynów niedozwolonych (deliktowa)

jest następstwem wyrządzenia szkody czynem niedozwolonym, zabronionym przez prawo.
Treścią stosunku zobowiązaniowego, powstałego na skutek wystąpienia deliktu jest
uprawnienie poszkodowanego do uzyskania odszkodowania i odpowiadający temu
uprawnieniu obowiązek naprawienia szkody.

Odpowiedzialność deliktowa, a więc odpowiedzialność cywilna z tytułu wyrządzenia

szkody czynem niedozwolonym, różni się istotnie od odpowiedzialności karnej.

Po pierwsze, szereg czynów niedozwolonych może powodować odpowiedzialność

deliktową, nie powodując odpowiedzialności karnej. Tak np. spowodowane nieostrożnością
zabrudzenie farbą czyjegoś ubrania wywoła powstanie odpowiedzialności deliktowej,
natomiast nie pociąga za sobą odpowiedzialności karnej. Z kolei niektóre przestępstwa, np.
naruszenie tajemnicy państwowej, mogą nie powodować odpowiedzialności cywilnej.

Po drugie, inna jest treść i inny zakres odpowiedzialności cywilnej i karnej. Treścią

odpowiedzialności cywilnej jest wynagrodzenie szkody poszkodowanemu. Treścią
odpowiedzialności karnej jest ukaranie sprawcy.

Po trzecie, przesłanką odpowiedzialności cywilnej jest zawsze powstanie szkody.

Odpowiedzialność karna może istnieć także wtedy, gdy szkoda majątkowa nie powstała.

Po czwarte, odpowiedzialność karna opiera się zawsze na winie sprawcy, bez której nie

ma odpowiedzialności karnej. Odpowiedzialność deliktowa, aczkolwiek najczęściej opiera się
także na zasadzie winy, może jednak w pewnych wypadkach być oparte na innych zasadach,
a w szczególności na zasadzie ryzyka i na zasadzie słuszności.

Pojęcia winy Kodeks cywilny nie określa. Powszechnie jednak przyjmuje się, że winę

tworzą łącznie dwa elementy: obiektywny i subiektywny.

Obiektywnym elementem winy jest bezprawność postępowania, tzn. niezgodność

zachowania się sprawcy z nakazem lub zakazem wynikającym z ogółu obowiązujących
przepisów bądź sprzeczność jego zachowania z zasadami współżycia społecznego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Subiektywnym elementem winy jest stosunek psychiczny sprawcy do podejmowanego

działania. Stosunek ten może kształtować się różnie, toteż podobnie jak w procesie karnym
wyróżnić możemy winę umyślną i winę nieumyślną.

Przy winie umyślnej sprawca ma świadomość, że jego działanie może wywołać

szkodliwe skutki i albo do tego zmierza, albo się na to godzi. Przy winie nieumyślnej,
określonej w prawie cywilnym mianem niedbalstwa, sprawca albo mając świadomość
wywołania swym zachowaniem ujemnych skutków przypuszcza, iż ich uniknie, albo też
skutków tych nie przewiduje, choć powinien i może je przewidzieć.

Na winę jako przesłankę odpowiedzialności deliktowej złożyć się muszą obydwa jej

elementy: obiektywny i subiektywny. O winie więc możemy mówić tylko w wypadku
bezprawności działania sprawcy, które jest jednocześnie działaniem umyślnym lub
wynikającym z niedbalstwa.

Nie każdej osobie można przypisać winę. W szczególności winy nie można przypisać

osobie niepoczytalnej, jak również małoletniemu, który nie ukończył 13 lat. Osoby takie nie
ponoszą odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę. W przytoczonym przypadkach
niemożność przypisania winy spowodowana jest wyłącznie subiektywnym elementem winy.

Element obiektywny winy jest wyłączony w wypadkach: obrony koniecznej (art. 423 k.c.),

stanu wyższej konieczności (art. 424 k.c.), dozwolonej samopomocy (art. 34 § 2 i art. 432 § k.c.)
oraz zgody poszkodowanego w takim zakresie, w jakim podmiot może dysponować
przysługującymi mu dobrami.

Odpowiedzialność deliktowa występuje w sytuacjach o charakterze zróżnicowanym.

Kodeks cywilny ujmuje przepisy z zakresu odpowiedzialności deliktowej w następujące
grupy:
1.

przepisy regulujące wyrządzenie szkody czynem własnym,

przepisy regulujące wyrządzenie szkody przez osoby, za które się odpowiada,

przepisy regulujące wyrządzenie szkody przez zwierzęta i rzeczy,

przepisy regulujące wyrządzenie szkody w związku z użyciem sił przyrody.

Ad 1

Podstawową odmianą odpowiedzialności deliktowej jest odpowiedzialność za własne

czyny.

Kluczowy w tym zakresie przepis art. 415 k.c. stanowi, że „kto z winy swojej wyrządził

drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia”.

Jak wynika z przytoczonego przepisu, odpowiedzialność za własne czyny oparta jest na

zasadzie winy. Obciąża więc osobę odpowiedzialną za dany czyn tylko wówczas, gdy szkoda
została przez tę osobę spowodowana w sposób zawiniony (problematyka winy została
omówiona wyżej).

Czynu niedozwolonego może dopuścić się jedna osoba lub kilka osób. Jeżeli kilka osób

ponosi

odpowiedzialność

szkodę

wyrządzoną

czynem

niedozwolonym,

ich

odpowiedzialność jest solidarna.

Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym ponosi nie tylko ten,

kto ją bezpośrednio wyrządził, lecz również każdy, kto inną osobę nakłonił do wyrządzenia
szkody (podżeganie) lub udzielił sprawcy pomocy (pomocnik). Odpowiedzialność obciąża
także osobę, która świadomie skorzystała z wyrządzonej drugiemu szkody.

Ciężar udowodnienia okoliczności, od których zależy odpowiedzialność, spoczywa na

osobie dochodzącej naprawienia szkody. Musi ona udowodnić szkodę i jej wysokość, związek
przyczynowy między szkodą a zdarzeniem, które ją wywołało oraz winę sprawcy szkody.

Tak jak za własne czyny odpowiadają osoby prawne za szkody wyrządzone działaniem

swoich organów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ad 2

Odpowiedzialność za cudze czyny obejmuje zróżnicowane pod względem faktycznym

i prawnym sytuacje, a w szczególności:
a)

odpowiedzialność za czyny osób niepoczytalnych,

odpowiedzialność za czyny osób, którym powierzono dokonane czynności,

odpowiedzialność za czyny podwładnych.

Osoby niepoczytalne nie ponoszą odpowiedzialności deliktowej za szkodę wyrządzoną

czynem własnym, gdyż nie można im przypisać winy. Osoby takie znajdują się najczęściej pod
nadzorem innych osób, które sprawują nad nimi pieczę. Szkoda wyrządzona przez
niepoczytalnego jest najczęściej efektem nienależytego sprawowania nad nimi nadzoru przez
podmioty do tego powołane. Dlatego też według art. 427 k.c. odpowiedzialność za szkodę
wyrządzoną przez osobę niepoczytalną ponosi ten, kto zobowiązany jest do nadzoru ustawowego
(np. rodzice), umownego lub nawet faktycznego, o charakterze stałym nad taką osobą.

Przy powierzeniu czynności drugiemu, odpowiedzialność powierzającego jest

odpowiedzialnością za winę w wyborze. Regulujący tę kwestię art. 429 k.c. stanowi: „kto
powierza wykonanie czynności drugiemu, ten jest odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną
przez sprawcę przy wykonywaniu powierzonej czynności, chyba że nie ponosi winy
w wyborze albo że wykonanie czynności powierzył osobie, przedsiębiorstwu lub zakładowi,
która w zakresie swojej działalności zawodowej trudnią się wykonywaniem takich czynności.

Najbardziej rygorystyczna jest odpowiedzialność zwierzchnika za podwładnego (przy

czym zwierzchnikiem może być osoba fizyczna lub prawna). Odpowiedzialność ta nie jest
oparta na zasadzie winy, lecz jest odpowiedzialnością na zasadzie ryzyka (zwaną niekiedy
odpowiedzialnością za skutek). Zwierzchnik ponosi ją, choćby nie można mu było przypisać
ż

adnej winy, a przeprowadzone dowody, że nie ponosi winy nie zwalnia go od

odpowiedzialności.

Szczególnym zagadnieniem jest odpowiedzialność państwa za funkcjonariuszy. Szkody

mogą być bowiem wyrządzone na skutek wadliwego działania instytucji państwowych lub
poszczególnych funkcjonariuszy państwowych. Państwo odpowiada za takie szkody na
podstawie odrębnych przepisów zawartych w art. 417–421 k.c..

Ad 3

Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez zwierzę (bydło, psa itd.) ponosi ten, kto

zwierzę chowa albo się nim posługuje, niezależnie od tego czy zwierzę znajdowało się pod
jego nadzorem, czy nie. Osobą tą jest najczęściej właściciel, ale własność nie stanowi
koniecznego warunku odpowiedzialności.

Kodeks cywilny reguluje również odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wyrzuceniem,

wylaniem lub spadnięciem jakiegokolwiek przedmiotu z pomieszczenia oraz szkodę
wyrządzoną zawaleniem się budowli lub oderwaniem się jej części. Odpowiedzialność w tych
wypadkach oparta jest na zasadzie ryzyka.

Ad 4

Przedsiębiorstwa lub zakłady wprawione w ruch za pomocą sił przyrody (pary, gazu,

elektryczności, paliw płynnych itp.) ponoszą odpowiedzialność za wszelką szkodę
wyrządzoną osobom trzecim w związku z ruchem przedsiębiorstwa lub zakładu.

Odpowiedzialność ta oparta jest na zasadzie ryzyka, jakie wiąże się z prowadzeniem tego

rodzaju przedsiębiorstw. Ryzyko powinien ponosić przedsiębiorca, który decyduje o jego
uruchomieniu i który czerpie z niego korzyści.

W sposób analogiczny uregulowana jest także odpowiedzialność posiadaczy

mechanicznych środków komunikacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Uwolnienie się od odpowiedzialności przy zawodzie ryzyka może nastąpić tylko

wyjątkowo.

B. Odpowiedzialność kontraktowa

Istotą stosunku zobowiązaniowego jest obowiązująca dłużnika powinność spełnienia

wiadczenia wierzycielowi. Jeżeli dłużnik nie spełnia świadczenia, do którego zobowiązał się

w umowie, wierzyciel może skierować sprawę do sądu i na drodze przymusu państwowego
dochodzić swoich roszczeń.

Niezależnie od dochodzenia wykonania umowy, wierzyciel może żądać od dłużnika, aby ten

naprawił wszelką szkodę, jaką wierzyciel poniósł przez to, że dłużnik nie wykonał umowy w ogóle
albo nie wykonał jej w sposób właściwy. Umowa jest wykonana w sposób niewłaściwy, gdy nie
została wykonana we właściwy sposób pod względem ilości, jakości lub asortymentu, bądź nie
została wykonana we właściwym miejscu lub czasie, lub gdy nie spełniono innych warunków
umowy. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wierzycielowi niewykonaniem lub
nienależytym wykonaniem umowy nazywamy odpowiedzialnością kontraktową.

Przesłanki

powstania

odpowiedzialności

kontraktowej

są

podobne

jak

w odpowiedzialności deliktowej.

Zaistnienie przesłanek nie powoduje jednak automatycznie powstania odpowiedzialności

odszkodowawczej dłużnika. Zgodnie z art. 471 k.c. niewykonanie lub nienależyte wykonanie
zobowiązania musi być następstwem okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność.
Podstawą odpowiedzialności dłużnika może być wszelka wina, zarówno rozmyślne działanie
jak i niedbalstwo.

W procesie, wierzyciel dochodzący odszkodowania na podstawie art. 471 k.c., nie musi

udowadniać, że powstanie szkody jest następstwem okoliczności, za które dłużnik ponosi
odpowiedzialność, bowiem istnieje domniemanie ustawowe, że powstanie szkody jest
następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiada. Konsekwencją tego jest, że dłużnik –
jeżeli chce uwolnić się od odpowiedzialności – musi wykazać, że nie ponosi
odpowiedzialności za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania.

Strony mogą w umowie modyfikować zakres okoliczności za które dłużnik nie będzie

ponosił odpowiedzialności – z tym jednak, że niedopuszczalne jest umowne uchylenie
odpowiedzialności dłużnika za szkodę, którą może on wyrządzić wierzycielowi umyślnie.

Duże praktyczne znaczenie ma ustawowe rozszerzenie odpowiedzialności dłużnika na

mocy art. 474 k.c. Według tego przepisu dłużnik ponosi odpowiedzialność na zasadzie ryzyka
za szkody wyrządzone przez osoby, przy pomocy których wykonuje on zobowiązania lub
którym wykonanie zobowiązania powierza, oraz za szkody wyrządzone przez jego
przedstawicieli ustawowych. Za działania i zaniedbania tych osób dłużnik odpowiada tak, jak
za własne działania i zaniechania.

Przyczyną niewykonania przez dłużnika świadczeń ustalonych w umowie może być to, że

wiadczenia takie są niemożliwe do spełnienia. Niemożność świadczenia, zależnie od

okoliczności, prowadzi do różnych skutków prawnych. W szczególności, w niektórych
przypadkach dłużnik, który nie może spełnić świadczenia, ponosi odpowiedzialność za
szkodę, jaką wskutek tego poniósł wierzyciel, w innych zaś przypadkach takiej
odpowiedzialności nie ponosi.

W razie trwałej i całkowitej niemożności świadczenia, powstałej już po zawarciu umowy

z przyczyn, za które dłużnik nie odpowiada, dłużnik nie ponosi wobec wierzyciela
odpowiedzialności, a zobowiązanie wygasa. Tak będzie, gdy przedmiotem umowy jest rzecz
indywidualna oznaczona, która bez winy dłużnika uległa zniszczeniu, została skradziona itd.
W zobowiązaniach wzajemnych dłużnik staje się wolny od obowiązku świadczenia, jednakże
traci równocześnie prawo do świadczenia wzajemnego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Dłużnik ponosi odpowiedzialność, jeżeli świadczenie stało się niemożliwe z przyczyn, za

które odpowiada (na przykład sprzedał rzecz, która miała być wydana wierzycielowi).

Nie zwalnia dłużnika niemożność świadczenia rzeczy, której w chwili zawarcia umowy

jeszcze nie miał i zamierzał kupić. Za winę uznaje się okoliczności, że zobowiązał się do
ś

wiadczenia, co do którego nie miał pewności, że będzie mógł je wykonać.

Nie zwalnia dłużnika także niemożność świadczenia wynikająca z braku pieniędzy, każdy

dłużnik odpowiada bowiem za swoją zdolność płatniczą.

W razie zupełnej i trwałej niemożności świadczenia, powstałej z przyczyn za które

dłużnik odpowiada, obowiązany jest do wynagrodzenia pełnej szkody, jaką wierzyciel z tego
powodu ponosi (strata i utracony zysk).

Gdy dłużnik nie spełnia świadczenia w terminie, mówimy wtedy o opóźnieniu.

Szczególne konsekwencje Kodeks przewiduje, gdy dłużnik nie wykonuje zobowiązań
w terminie z przyczyn, za które jest odpowiedzialny. Mówimy wtedy o zwłoce.

Wierzyciel może wtedy domagać się, niezależnie od świadczenia, naprawienia szkody

wynikłej ze zwłoki. Niekiedy (gdy świadczenie po terminie utraciło wartość, np. dostawa
choinek po świętach), wierzyciel może świadczenia w ogóle nie przyjąć i żądać naprawienia
szkody wynikłej z niewykonania zobowiązań.

Dłużnik odpowiada za niewykonanie w terminie zobowiązania pieniężnego, niezależnie

od przyczyny, zarówno w przypadku zwłoki, jak i opóźnienia. Odpowiedzialność ta przybiera
formę zapłaty odsetek ustalonych w umowie, a jeśli wysokość odsetek nie była ustalona –
odsetek ustawowych.

45.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Co to jest odpowiedzialność deliktowa?

Jakie przesłanki są konieczne do zaistnienia odpowiedzialności deliktowej?

Jaka jest różnica między odpowiedzialnością deliktową a odpowiedzialnością karną?

W jakich sytuacjach mamy doczynienia z odpowiedzialnością za cudze czyny?

Na jakiej zasadzie następuje odpowiedzialność posiadaczy ruchomych środków
komunikacji?

Co to jest odpowiedzialność kontraktowa?

Czym różni się odpowiedzialność deliktowa od odpowiedzialności kontraktowej?

Jakie przesłanki musi udowodnić wierzyciel przy odpowiedzialności kontraktowej?

Kiedy można mówić, że umowa została wykonana w sposób niewłaściwy?

10.

Jakie skutki wywołuje niewykonanie zobowiązań w przypadku gdy świadczenie jest
niemożliwe do spełnienia?

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie przepisów art. 366–378 i 441 k.c. wyjaśnij na czym polega solidarna

odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać dokładnie treść ćwiczenia,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

przeanalizować treść art. 366–378 i 441 k.c.,

wyjaśnić, na czym polega solidarna odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną czynem
niedozwolonym,

przedyskutować wypracowane rozwiązanie na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

Kodeks cywilny,

–

Komputer z dostępem do Internetu

–

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Na podstawie przepisów zawartych w art. 471–486 przedstaw (w punktach) obowiązki

dłużnika wynikające z niewykonania zobowiązania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w Kodeksie cywilnym przepisy art. 471–486 i przeanalizować je,

określić obowiązki dłużnika wynikłe z niewykonania zobowiązania i przedstawić je
w formie pisemnej,

scharakteryzować obowiązki dłużnika wynikające z niewykonania zobowiązania,

zaprezentować ćwiczenie na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z dostępem do Internetu,

−

Kodeks cywilny.

4.6.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

określić czym jest odpowiedzialność deliktowa?

wskazać przesłanki konieczne do zaistnienia odpowiedzialności
deliktowej

wskazać różnice między odpowiedzialnością deliktową
a odpowiedzialnością karną

wskazać, zasadę na podstawie której następuje odpowiedzialność
posiadaczy mechanicznych środków komunikacji?

zdefiniować odpowiedzialność kontraktową?

wskazać różnice między odpowiedzialnością deliktową
a kontraktową?

określić, jakie rodzaje prawa składają się na wtórne prawo
wspólnotowe?

określić, kiedy umowa została wykonana w sposób niewłaściwy?

określić, jakie skutki wywołuje niewykonanie zobowiązania
w przypadku gdy świadczenie jest niemożliwe do spełnienia?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6.

Postępowanie cywilne

4.6.1. Materiał nauczania

Postępowanie cywilne, zwane prawem procesowym cywilnym, ma na celu

rozpoznawanie i rozstrzyganie konkretnych spraw cywilnych oraz na przymusowym
wykonaniu orzeczeń sądów i innych organów, przy czym przez „sprawy cywilne” rozumie się
sprawy z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy, jak również
sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych oraz inne sprawy, do których przepisy Kodeksu
postępowania cywilnego stosuje się z mocy ustaw szczególnych (art. 1 k.p.c.).

Tak więc pojęcie „postępowanie cywilne” rozumiane jest jako prowadzona

w określonych prawem formach działalność sądów i innych właściwych organów oraz
występujących przed tymi organami stron i innych zainteresowanych osób, zmierzających do
realizacji swoich praw podmiotowych.

Postępowanie cywilne jest powiązane z prawem cywilnym. Prawo cywilne określa treść

i zakres praw podmiotowych przysługujących stronom w ich wzajemnych stosunkach (np.
wynikających z umów). Natomiast prawo postępowania cywilnego określa organy właściwe
do rozpatrywania spraw cywilnych (np. sporów na tle tych praw) oraz określa szczegółowo
tryb postępowania przed tymi organami.

Podstawowym aktem prawnym regulującym postępowanie cywilne jest kodeks

postępowania cywilnego (k.p.c.) z 1964 r. (wielokrotnie nowelizowany).

Postępowanie cywilne toczy się najczęściej przed sądami powszechnymi. Kodeks

postępowania cywilnego przewiduje ponadto możliwość rozpoznawania spraw majątkowych
(z wyjątkiem spraw o alimenty i spraw z zakresu prawa pracy) przez sądy polubowne.
W szczególności przez sądy polubowne mogą być rozpatrywane sprawy gospodarcze. Sądem
polubownym jest sąd niepaństwowy, powołany przez strony do rozstrzygnięcia ich sporu.
Wyroki sądu polubownego mają taką samą moc, jak sądów powszechnych.

Wśród postępowań cywilnych toczących się przed sądami powszechnymi i Sądem

Najwyższym można odróżnić:
1.

postępowanie rozpoznawcze (proces i postępowanie nieprocesowe),

postępowanie pomocnicze (postępowanie zabezpieczające, postępowanie w razie
zaginięcia lub zniszczenia akt i in.),

postępowanie egzekucyjne.
Główną rolę odgrywa postępowanie rozpoznawcze, którego zadaniem jest rozpoznanie

i rozstrzygnięcie sprawy cywilnej. Postępowanie to może się toczyć w dwojakim trybie:
w trybie procesu i w trybie postępowania nieprocesowego. Oba te tryby służą temu samemu
celowi, ale cechuje je szereg odrębności i w pewnym zakresie uregulowane są oddzielnymi
przepisami.

W procesie cywilnym sąd rozstrzyga spór między stronami. Jedną ze stron jest powód,

czyli osoba występująca z żądaniem, drugą zaś pozwany. Wszczęcie procesu cywilnego
następuje na skutek wytoczenia powództwa, polegającego na wniesieniu do sądu pisma
procesowego zwanego pozwem. W procesie może brać udział także prokurator, występujący
w roli rzecznika interesu społecznego (nie oskarżyciela).

Cechą procesu jest przeciwstawność interesów stron, określana jako zasada

kontradyktoryjności. Inną zasadą procesu cywilnego jest zasada dyspozycyjności, zgodnie
z którą strony mogą rozporządzać wszelkimi środkami procesowymi i korzystać z wszelkich
instytucji procesowych przewidzianych do obrony ich praw oraz na dokonywaniu w tym
zakresie odpowiednich czynności procesowych (powództwo, rozprawa, apelacja, kasacja).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Z zasadą dyspozycyjności koresponduje ograniczony zakres ingerencji sądu w czynności
dyspozytywne stron procesowych (cofnięcie pozwu, ugoda sądowa).

Jak już wspomniano, do rozpoznawania spraw cywilnych powołano sądy powszechne,

które rozstrzygają właściwy zakres spraw.

Ten zakres nazywamy właściwością. Odróżniamy:

właściwość rzeczową,

właściwość miejscową.
Właściwość rzeczowa polega na podziale spraw między sądy różnego rzędu rozpoznające

sprawy w I instancji (tj. sądy rejonowe, okręgowe). Właściwość rzeczową k.p.c. kształtuje
według zasady, zgodnie z którą do właściwości sądu rejonowego, należą wszystkie sprawy za
wyjątkiem tych, dla których zastrzeżono właściwość sądów okręgowych (art. 16, 507 k.p.c.).

Właściwość miejscowa pozwala określić, który z sądów rejonowych lub okręgowych na

terenie kraju jest właściwy dla rozstrzygnięcia sprawy. Według ogólnej zasady powództwa
wytacza się przed ten sąd w I instancji, w którego okręgu pozwany ma miejsce zamieszkania.
Powództwo przeciwko osobie prawnej lub innemu podmiotowi, nie będącemu osobą fizyczną,
wytacza się według miejsca siedziby.

Wszczęcie postępowania cywilnego, następuje w drodze wystąpienia powoda

z powództwem. Pismem procesowym zawierającym powództwo jest pozew. Pozew podobnie
jak każde pismo procesowe – powinien zawierać:

−

oznaczenie sądu, do którego jest skierowany,

−

imię i nazwisko lub nazwę stron, ich przedstawicieli ustawowych i pełnomocników,

−

określenie przedmiotu sprawy,

−

dowody na poparcie przytoczonych okoliczności,

−

podpis strony lub pełnomocnika, a ponadto powinien określić żądanie strony (w sprawach
o roszczenia majątkowe pozew musi zawierać oznaczenie wartości przedmiot sporu)
a także przytaczać okoliczności faktyczne uzasadniające żądania. W pozwie można
ponadto zgłosić wnioski o wezwanie wskazanych świadków i biegłych, o poleceniu
pozwanemu dostarczenia na rozprawę niezbędnych i znajdujących się u niego
dokumentów itd.
Pozwany może, a niekiedy ma obowiązek, przed pierwszą rozprawą wnieść odpowiedź

na pozew.

Termin rozprawy wyznacza sędzia przewodniczący. Przewodniczący może przed

rozprawą wezwać strony do stawienia się na rozprawę osobiście lub przez pełnomocnika,
polecić przedstawienie dokumentów, ksiąg, planów, żądać od władz znajdujących się u nich
dowodów, wezwać na rozprawę wskazanych przez strony świadków oraz osoby powołane na
biegłych.

Rozprawa rozpoczyna się od ustnego zgłoszenia przez powoda, a następnie pozwanego

żą

dań i wniosków oraz przedstawienia dowodów na ich poparcie. Każda ze stron obowiązana

jest dawać wyjaśnienia co do okoliczności faktycznych zgodnie z prawdą.

Co do faktów spornych mających istotne znaczenie dla sprawy przeprowadza się

postępowanie dowodowe. Ciężar dowodu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi
skutki prawne.

Nie wymagają dowodu: fakty powszechnie znane, fakty znane sądowi urzędowo oraz

fakty przyznane przez stronę przeciwną.

Do środków dowodowych w procesie cywilnym zaliczamy: 1) dokumenty, 2) zaznania

wiadków, opinie biegłych, 4) oględziny, 5) dowód z przesłuchania stron, 6) inne środki

dowodowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wiarygodność i moc dowodów sąd ocenia według własnego przekonania, na podstawie

wszechstronnego rozważenia zebranego materiału.

Najbardziej pewnym i najczęściej w procesach cywilnych przedstawianym środkiem

dowodowym jest dowód z dokumentów. Dokumenty dzielą się na urzędowe i prywatne.
Dokumenty urzędowe to dokumenty sporządzane w przepisowej formie przez organy
państwowe i niektóre organizacje. Stanowią one dowód tego, co w nich zostało zaświadczone.

Wszystkie inne dokumenty są dokumentami prywatnymi i stanowią jedynie dowód na to,

e zawarte w nich oświadczenie pochodzi od osoby, która dokument podpisała.

Dowód z zeznań światków jest jednym z dość częstych środków dowodowych. Złożenie

zeznań przez świadka jest obowiązkiem każdej osoby wezwanej przez sąd w tym charakterze.
Za złożenie fałszywych zeznań grozi kara pozbawienia wolności.

Dowód z opinii biegłych stosuje się, gdy do rozstrzygnięcia sprawy potrzebne są

specjalne wiadomości z określonej dziedziny wiedzy.

Dowód z oględzin, przeprowadzony przez sąd często z udziałem biegłych, polega na

bezpośrednim zbadaniu osoby, przedmiotu, pomieszczenia, miejsca.

Dowód z przesłuchania stron ma charakter pomocniczy, stosowany jest wówczas, gdy za

pomocą innych dowodów nie ustala się sprawy wyjaśnić.

Przy rozstrzyganiu sprawy sąd podejmuje decyzje zwane orzeczeniami. Są dwa rodzaje

orzeczeń: wyrok i postanowienie.

Wyrok wydaje sąd najczęściej po przeprowadzeniu rozprawy. W zasadzie rozstrzyga się

w nim o całości sprawy. Wyrok ustala się na niejawnej naradzie sądowej, na której sporządza
się na piśmie sentencję, czyli tę część wyroku, w której obok elementów formalnych zawarte
jest rozstrzygnięcie sądu co do żądania pozwu. Sentencja zostaje publicznie ogłoszona przez
jej odczytanie.

Drugim rodzajem orzeczenia sądu jest postanowienie. Postanowienie wydaje sąd wtedy,

gdy nie zapada wyrok, np. postanowienie o umorzeniu postępowania, postanowienie
o odrzuceniu pozwu itd.

Orzeczenia sądowe, tj. wyroki i postanowienia stają się prawomocne, jeżeli stronom nie

przysługuje od nich żaden zwyczajny środek odwoławczy, np. z powodu braku wystąpienia
strony z takim środkiem w określonych terminach.

Od wyroku sądu I instancji przysługuje stronom apelacja do sądu drugiej instancji.
Prawomocne orzeczenie sądowe, o ile nie zostanie wykonane dobrowolnie, podlega

wykonaniu w drodze egzekucji.

4.6.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie jest podstawowe źródło prawa procesowego cywilnego?

Jakim celom służy prawo procesowe cywilne?

Jakie rodzaje spraw są rozpatrywane w drodze procesu cywilnego?

Jakie znasz tryby postępowania cywilnego?

Na czym polega właściwość rzeczowa sądu?

Na czym polega zasada kontradyktoryjności?

Jakie elementy zawiera pozew?

Jakie są podstawowe środki dowodowe?

Jakie kwestie rozstrzyga sąd w formie wyroku?

10.

Kiedy sąd cywilny wydaje postanowienie?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

W oparciu o przepisy Kodeksu postępowania cywilnego określ uprawnienia pozwanego

w procesie cywilnym.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w Kodeksie postępowania cywilnego przepisy dotyczące pozwów,

przeanalizować treść przepisów,

określić uprawnienia pozwanego w procesie cywilnym,

zaprezentować ćwiczenie na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

Kodeks postępowania cywilnego,

−

komputer z dostępem do Internetu.

Ćwiczenie 2

Na podstawie przepisów Kodeksu postępowania cywilnego sporządź projekt pozwu

o zwrot pożyczki w wysokości 20 tys. zł.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w Kodeksie postępowania cywilnego przepisy dotyczące pozwów,

przeanalizować treść przepisów,

sporządzić projekt pozwu o zwrot pożyczki,

przedstawić nauczycielowi do oceny projekt pozwu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

Kodeks postępowania cywilnego,

−

komputer z dostępem do Internetu,

−

papier formatu A4, przybory do pisania.

4.6.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wskazać podstawowe źródło prawa cywilnego?

określić, jakim celom służy praco procesowe cywilne?

wskazać, jakie rodzaje spraw rozstrzygane są w drodze procesu
cywilnego?

scharakteryzować właściwość rzeczową sądu?

scharakteryzować elementy pozwu?

określić podstawowe środki dowodowe?

określić, jakie kwestie rozstrzyga sąd w formie wyroku?

określić, kiedy sąd cywilny wydaje postanowienie?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.7.

Wybrane zagadnienia z prawa pracy

4.7.1. Materiał nauczania

Prawo pracy jest jedyną z gałęzi tworzących system prawa polskiego. Gałąź ta jest

niezwykle doniosła, dotyczy bowiem zakresu spraw mających znaczenie dla większości
obywateli.

Podstawowym źródłem prawa pracy jest Kodeks pracy (k.p.) z 1974 r., regulujący

w sposób kompleksowy wszystkie podstawowe zagadnienia związane z pracowniczymi
stosunkami pracy: zasady prawa pracy, formy nawiązywania stosunku pracy i jego
rozwiązywania,

wynagradzania

pracę,

obowiązki

pracownika

pracodawcy,

odpowiedzialność porządkową i materialną pracowników, czas pracy, urlopy pracownicze,
zatrudnianie młodocianych i ich ochronę oraz ochronę pracy kobiet, bezpieczeństwo i higiena
pracy, rozstrzyganie sporów między pracownikiem i zakładem pracy.

Zgodnie z art. 9 k.p. do źródeł prawa pracy zalicza się także przepisy innych ustaw

i aktów wykonawczych, określające prawa i obowiązki pracowników i pracodawców, a także
postanowienia układów zbiorowych pracy i innych opartych na ustawie porozumień
zbiorowych, regulaminów i statutów określających prawa i obowiązki stron stosunku pracy.

Szczególnie miejsce wśród źródeł prawa pracy zajmują układy zbiorowe pracy. Układy

zbiorowe pracy są porozumieniami normatywnymi. W odróżnieniu od innych źródeł prawa,
kształtowanym jednostronnie przez odpowiednie organy państwa, są one źródłami prawa
kształtowanymi wolą stron stosunku pracy, a więc przez pracowników reprezentowanych
przez związki zawodowe i pracodawców.

Zakres podmiotowy układów zbiorowych pracy określa art. 239 k.p. Zgodnie z tym

przepisem, układy zbiorowe pracy zawiera się dla wszystkich pracowników zatrudnionych
przez pracodawców objętych jego postanowieniami, chyba że strony postanowią inaczej.

Innym, specyficznym dla prawa pracy źródłem są regulaminy pracy. Są to

wewnątrzzakładowe akty prawne zawierające postanowienia dotyczące organizacji i porządku
w procesie pracy i związane z tym prawa i obowiązki stron stosunku pracy.

Przedmiotem prawa pracy są stosunki społeczne związane z pracą podporządkowaną.

Nazywamy je stosunkami pracy. Stosunki pracy zachodzą między pracodawcami
i pracownikami. Na ich treść składają się wzajemne prawa i obowiązki stron.

W stosunku pracy, jedna ze stron (pracownik) zobowiązany jest świadczyć pracę

określonego rodzaju osobiście, w sposób ciągły, powtarzający się, na rzecz i pod
kierownictwem drugiej strony, zwanej pracodawcą, w miejscu i czasie wymaganym przez
pracodawcę, a pracodawca zatrudnić pracownika za wynagrodzeniem.

Stosunek pracy jest terminem o szerszym znaczeniu niż umowa o pracę, używa się go

bowiem na oznaczenie więzi prawnej powstającej z różnych źródeł. Poza umową o pracę,
nawiązanie stosunku pracy może być wynikiem: powołania, wyboru i mianowania.

Charakterystyczną cechą stosunku pracy jest podporządkowanie pracownika pracodawcy

w toku świadczenia pracy. Pracownik ma obowiązek przestrzegania obowiązującego
w zakładzie porządku pracy i wykonywać polecenia przełożonych.

Z tym zagadnieniem łączy się ryzyko osiągnięcia zamierzonych efektów gospodarczych

i finansowych. Ryzyko to ponosi pracodawca, natomiast pracownika w zasadzie ono nie
obciąża. Złe wyniki finansowe i poniesienie przez zakład pracy straty nie mogą się odbić
ujemnie na wynagrodzeniu pracownia, skoro właściwie spełnił on swoje obowiązki. Na
pracodawcy ciąży też ryzyko strat związanych z przestojem produkcji, awariami w zakładzie
pracy, brakiem surowca, gdyż pracownikowi przysługuje zawsze prawo do wynagrodzenia za

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

samą gotowość świadczenia pracy. Skutki wadliwej pracy pracownika w pewnym zakresie
także obciążają pracodawcę, bowiem pracownik odpowiada za nie tylko wtedy, gdy można
mu przypisać winę.

Treść stosunku pracy

Treścią stosunku pracy są prawa i obowiązki stron tego stosunku (pracodawcy

i pracownika), które występują w ścisłej korelacji (współzależności), polegającej na tym, iż
każdemu prawu odpowiada stosowny obowiązek drugiej strony.

Wzajemne prawa i obowiązki tworzą więzi zobowiązaniowe między stronami. Jest to

jednak więź zobowiązaniowa wynikająca z prawa pracy. Oznacza to, że w omówionym
stosunku nie zawsze występuje tzw. ekwiwalentność (równoważność) świadczeń, do których
jedna ze stron jest zobowiązana, a druga obowiązana. Na przykład prawo pracownika do
wynagrodzenia na swój odpowiednik w obowiązku pracodawcy płacenia tego wynagrodzenia,
jednakże świadczenie to nie zawsze ma swój ekwiwalent w wykonywanej przez pracownika
pracy. W wielu określonych sytuacjach pracownik zachowuje bowiem prawo do
wynagrodzenia, chociaż pracy w ogólnie nie wykonuje (np. w czasie urlopu
wypoczynkowego).

Struktura praw i obowiązków stron stosunku pracy jest zróżnicowana. Jedne z nich są

ogólne, jak na przykład obowiązek poszanowania godności i innych dóbr osobistych
pracownika, inne zaś mają charakter szczegółowy, jak np. wydanie pracownikowi świadectwa
pracy.

W obecnym prawie pracy, niektóre prawa i obowiązki stały się samodzielnymi

instytucjami prawa pracy, które należy omówić oddzielnie. Do instytucji takich należą m.in.
miejsce pracy, czas pracy, wynagrodzenie za pracę, urlopy wypoczynkowe itp.

Miejsce pracy powinno być określone w umowie o pracę. Ogólnie pod pojęciem miejsca

pracy rozumie się bądź stały punkt w znaczeniu geograficznym, bądź pewien oznaczony
obszar, strefę określoną granicami jednostki organizacyjnej, lub w inny dostatecznie wyraźny
sposób. Pod nazwą „miejsca pracy” prawnika należy bowiem rozumieć powierzchnię
zajmowaną przez zakład pracy w danej miejscowości, gdzie znajduje się stanowisko pracy
danego pracownika, a jeżeli pracownik ze względu na rodzaj wykonywanej pracy nie ma
stałego stanowiska roboczego – tę jednostkę przestrzenną zakładu, w której pracownik jest
obowiązany zjawiać się periodycznie (codzienne lub w określonych odstępach czasu) w celu
podejmowania przydzielonych zadań i składanie sprawozdań z wykonywania obowiązków.

Czas pracy, zgodnie z art. 128 k.p. to czas, w którym pracownik pozostaje do dyspozycji

pracodawcy w zakładzie lub innym miejscu wyznaczonym do wykonywania pracy.
W ściślejszym ujęciu czasem pracy jest suma godzin w skali doby i tygodnia, w ciągu których
pracownik wykonuje pracę lub pozostaje do dyspozycji przełożonych w procesie pracy.
Pozostawienie do dyspozycji pracodawcy obejmuje zarówno rzeczywiste wykonywanie pracy,
jak i pozostawanie do dyspozycji w ścisłym tego słowa znaczeniu, to jest oczekiwanie na
wykonywanie pracy.

Składnikiem czasu pracy są również niektóre przerwy w świadczeniu pracy,

spowodowane okolicznościami zachodzącymi po stronie pracodawcy. Wśród wspomnianych
przerw na uwagę zasługuje przede wszystkim tzw. postój – rozumiany jako wstrzymanie toku
prac wskutek nieprzewidzianych zakłóceń technicznych, organizacyjnych lub innych.

W sposób szczególny został uregulowany w prawie pracy czas dyżurów, polegających na

pozostawaniu pracownika w oznaczonych godzinach w stałej gotowości do pracy o nie
ustalonych z góry rozmiarach oraz na ewentualnym wykonywaniu w tym czasie prac, dla
których dyżur został ustanowiony. Czas dyżuru odbywanego w normalnych godzinach pracy
zalicza się do czasu pracy na ogólnych zasadach, a czas dyżuru pełnionego poza

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wymienionymi godzinami, tylko wtedy, gdy pracownik wykonywał w tym czasie pracę. Za
czas dyżurów nie podlegających wliczeniu do czasu pracy pracownikowi przysługuje czas
wolny od pracy w wymiarze odpowiadających długości dyżurów.

Czas podróży pracowniczej (służbowej) nie podlega wliczeniu do czasu pracy, ponieważ

pracownik nie pozostaje z reguły w dyspozycji pracodawcy, a środek lokomocji nie jest
miejsce wykonywania pracy.

Jeżeli dobowy wymiar czasu pracy wynosi co najmniej 6 godzin, pracownik ma prawo do

płatnej przerwy w pracy, trwającej 15 minut, którą dolicza się do czasu pracy.

Normalny wymiar czasu pracy nie może przekraczać 8 godzin na dobę i przeciętnie 40

godzin w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy, w przyjętym okresie rozliczeniowym nie
przekraczającym 4 miesięcy (art. 129 k.p.). Norma ta, jest górną granicą spełnienia przez
pracownika obowiązku świadczenia pracy wynikającego z umowy o pracę.

Przepisy Kodeksu pracy dotyczące czasu pracy zawierają wiele rozwiązań prawnych

sprzyjających stosowaniu elastycznych form organizacji pracy. Od specyfiki danej pracy,
a także innych czynników zależy, w jakim zakresie rozwiązania te są wykorzystywane.

Wśród tych przepisów art. 135–137 wskazują na trzy sytuacje, w których może być

stosowany system równoważny czasu pracy.

Równoważny czas pracy jest przekształconym organizacyjnie normalnym czasem pracy,

polegającym na tym, że w jednych dniach i tygodniach występuje przedłużony wymiar czasu
pracy powyżej 8 godzin na dobę, w innych natomiast odpowiada skróceniu dobowego
wymiaru czasu pracy lub udzieleniu dni wolnych od pracy, tak aby w przyjętym okresie
rozliczeniowym czas pracy nie przekraczał 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin
tygodniowo. Równoważny czas pracy ma na celu dostosowanie pracy pracowników do
specyficznej organizacji pracy. Ustawodawca uznał, że także specyficzne warunki pracy mają
pracownicy zatrudnieni przy pilnowaniu mienia lub ochronie osób. W stosunku do tych
pracowników art. 137 dopuszcza stosowanie równoważonego czasu pracy, „w którym jest
dopuszczalne przedłużenie dobowej wymiaru czasu pracy do 24 godzin w okresie
rozliczeniowym nieprzekraczającym 1 miesiąca”.

W szczególnie uzasadnionych przypadkach okres rozliczeniowy może być przedłużony,

nie więcej jednak niż do 3 miesięcy.

W równoważnym systemie czasu pracy, pracownikowi przysługuje, bezpośrednio po

każdym okresie wykonywania pracy, odpoczynek odpowiadający co najwyżej liczbie
przepracowanych godzin.

Wynagrodzenie za pracę jest świadczeniem pracodawcy, dokonywanym co pewien czas

(okresowo) na rzecz pracownika zasadniczo tytułem ekwiwalentu za świadczoną pracę.

W skład wynagrodzenia za pracę wchodzą wyjątkowo także świadczenia za czas

niewykonywania pracy.

Przedmiotem wynagrodzenia za pracę jest w zasadzie praca wykonana, przez którą należy

rozumieć czynności w okresie poprzedzającym płacenie wynagrodzenia. Przesłanką prawa do
wynagrodzenia za pracę wykonywaną jest też z reguły świadczenie pracy w przeszłości
niezależnie od jej rozmiaru.

Przedmiotem wynagrodzenia za pracę jest praca wykonywana niewadliwie lub nawet

wadliwie, ale z przyczyn przez pracownika nie zawinionych. Kodeks pracy przewiduje
natomiast, że za wadliwe wykonanie z winy pracownika produktów lub usług wynagrodzenie
nie przysługuje, a jeżeli wskutek wadliwie wykonanej pracy z winy pracownika nastąpiło
obniżenie jakości produktu lub usługi, wynagrodzenia ulega odpowiedniemu zmniejszeniu.

Ustalenie warunków wynagrodzenia za pracę następuje zasadniczo w umowie o pracę

bądź w porozumieniu towarzyszącym innym aktom kreującym stosunek pracy (akt powołania,
wyboru, mianowania). Strony określają wynagrodzenie odpowiadające rodzajowi pracy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Określenie warunków, jakim muszą odpowiadać umowy o pracę w zakresie wynagrodzenia,
występuje przede wszystkim w układach zbiorowych pracy (niekiedy w regulaminach
wynagradzania).

Urlop wypoczynkowy jest coroczną, nieprzerwaną i płatną przerwę w wykonywaniu

pracy, przysługujący ogółowi pracowników wymiarze, uzależnionym od okresów
zatrudnienia, do którego dolicza się okresy nauki w szkołach ponadgimnazjalnych.

Udzielenie urlopów w polskim prawie opiera się na pięciu podstawowych zasadach:

powszechności, równości, odpłatności, prawa do urlopu w naturze i prawa do urlopu
nieprzerwanego.

Nabycie prawa do urlopu wypoczynkowego następuje z chwilą spełnienia określonych

przesłanek. Obecnie jednym warunkiem decydującym o uzyskaniu prawa do urlopu jest
uprzednie przepracowanie przez pracownika określonego czasu.

Wymiar urlopu wynosi:

20 dni – jeżeli pracownik jest zatrudniony krócej niż 10 lat,

26 dni – jeżeli pracownik jest zatrudniony co najmniej 10 lat.
Wymiar urlopu dla pracownika zatrudnionego w niepełnym wymiarze czasu pracy ustala

się proporcjonalnie do wymiaru czasu pracy tego pracownika.

Niektórym grupom pracowników przysługuje zwiększony urlop. Do grup tych należą

m.in. nauczyciele, pracownicy naukowi i naukowo-dydaktyczni i dydaktyczni szkół wyższych,
pracownicy naukowi i badawczo-techniczni zatrudnieni w jednostkach badawczo-
-rozwojowych, sędziowie, prokuratorzy, prawnicy młodociani itp.

4.7.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie jest podstawowe źródło prawa pracy?

Co rozumiesz pod pojęciem „stosunek pracy”?

Co charakteryzuje stosunek pracy?

Na czym polega zobowiązaniowy charakter stosunku pracy?

Jak określa się miejsce pracy pracownika?

W jaki sposób ustala się wynagrodzenie za pracę?

Jaki jest podstawowy czas pracy pracownika?

Kiedy pracownikowi przysługuje urlop wypoczynkowy?

4.7.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wynagrodzenie miesięczne pracownika składa się z:

–

płacy zasadniczej w wysokości 2000 zł,

–

premii regulaminowej w wysokości 30% płacy zasadniczej.
Na podstawie działu III k.p. wylicz wynagrodzenie pracownika za czas niezawinionego

przez niego postoju trwającego dwa dni (w czasie postoju pracownikowi nie powierzono innej
pracy).

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wyszukać w Kodeksie pracy przepisów dotyczących postoju niezawinionego,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

przeanalizować treść tych przepisów,

określić wynagrodzenie pracownika.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

Kodeks pracy,

−

komputer z dostępem do Internetu,

−

papier formatu A4, przybory do pisania.

Ćwiczenie 2

Na podstawie przepisów działu VII k.p. wylicz wymiar urlopu pracownika, który podjął

pracę po raz pierwszy w życiu, po przepracowaniu przez niego 2-ch miesięcy pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wyszukać w Kodeksie pracy przepisów dotyczących postoju niezawinionego,

przeanalizować treść tych przepisów,

określić wymiar urlopu pracownika po przepracowaniu 2-ch miesięcy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z dostępem do Internetu,

−

Kodeks pracy,

−

papier formatu A4, przybory do pisania.

4.7.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wskazać podstawowe źródło prawa pracy?

zdefiniować pojęcie „stosunek pracy”?

wskazać cechy charakterystyczne stosunku pracy?

określić, na czym polega zobowiązaniowy charakter stosunku pracy?

określić, na czym polega ryzyko pracodawcy?

określić w jaki sposób ustala się wynagrodzenie za pracę?

wskazać, jak określa się miejsce pracy pracownika ?

określić, kiedy pracownikowi przysługuje urlop wypoczynkowy?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.8. Główne przepisy w zakresie zawierania i rozwiązywania

umów o pracę

4.8.1. Materiał nauczania

Podstawową formą nawiązywania stosunku pracy jest umowa o pracę, Dotyczące umowy

o pracę przepisy stosowane są w dość szerokim zakresie także do stosunków pracy
wynikających z mianowania (nominacji) wyboru i innych źródeł.

Kodeks pracy wyróżnia cztery podstawowe odmiany umów o pracę:

na okres próby,

na czas określony,

na czas wykonywania określonej pracy,

na czas nieokreślony.
Umowy wymienione w pkt. 1–3 są umowami terminowymi. Odmianą umowy na czas

określony jest umowa na zastępstwo (art. 25 § 1 k.p.).

W praktyce umowy o pracę zawierane są najczęściej na czas nieokreślony. Umowa na

czas określony i na czas wykonywania określonej pracy stosowana jest stosunkowo szeroko
w niektórych gałęziach gospodarki, na przykład przy pracach sezonowych w rolnictwie, przy
budowie dróg itp.

Każda z umów wymienionych w pkt. 2–4 może być poprzedzona umową o pracę na okres

próby. Okres próby nie może być dłuższy niż trzy miesiące.

Zawarcie umowy określonego rodzaju zależy w zasadzie od woli stron, które powinny

określić w umowie jej rodzaj. Nie dotyczy to jedynie następujących po sobie umów na czas
określony, które można zawrzeć tylko dwukrotnie. Zawarcie takiej umowy po raz trzeci jest
równoznaczne w skutkach z zawarciem umowy na czas nieokreślony, jeżeli przerwa po
rozwiązaniu poprzedniej umowy nie przekroczyła miesiąca.

O rodzaju umowy o pracę nie decyduje tylko jej nazwa. Istotna też jest treść umowy,

wskazująca na zamiar nawiązania stosunku pracy na czas z góry nie określony itd.

Jeżeli z umowy nie wynika, że została zawarta umowa terminowa, należy przyjąć, iż jest

to umowa na czas nieokreślony.

Art. 29 § 1 k.p. przewiduje, że umowa o pracę powinna określać strony umowy, rodzaj

umowy, datę jej zawarcia oraz warunki umowy, a w szczególności:

–

rodzaj pracy i miejsce jej wykonywania oraz termin jej rozpoczęcia,

–

wynagrodzenie odpowiadające rodzajowi pracy.
Strony powinny określić, jakiego rodzaju umowa, spośród przewidzianych Kodeksem

pracy, zostaje zawarta.

Rodzaj pracy może być natomiast określony poprzez podanie nazwy stanowiska, funkcji

lub oznaczenia zespołu czynności, które będzie wykonywać pracownik. Może on być
uzupełniony dodatkowym szczegółowym wyliczeniem obowiązków pracownika, noszącym
nazwę „zakres czynności”. Muszą się one jednak mieścić w rodzaju umówionej pracy.

Miejsce pracy jest nowym składnikiem stosunku pracy. Nie może być on zastąpiony

jednostronnym wyznaczeniem przez pracodawcę miejsca wykonywania pracy (art. 22 k.p.).

Ustalenie terminu rozpoczęcia pracy oznacza zarazem ustalenie terminu nawiązania

stosunku pracy. W razie braku takiego ustalenia w umowie stosunek pracy nawiązuje się
z dniem jej zawarcia, a jeżeli i to nie zostało ustalone – z chwilą dopuszczenia pracownika do
pracy. Od tej chwili obie strony stosunku pracy korzystają ze swoich praw i są związane
swoimi obowiązkami.

Prawo dopuszcza również, czasem nawet nakazuje, zamieszczenie w umowie szeregu innych

postanowień. W szczególności w umowie o pracę mogą być zawarte takie postanowienia, jak
możliwość wypowiedzenia umowy zawartej na czas określony, dłuższy niż 6 miesięcy

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

(art. 33 k.p.) czy dłuższy (o jeden szczebel) okres wypowiedzenia umowy o pracę z pracownikiem
zatrudnionym na stanowisku związanym z odpowiedzialnością materialną (art. 36 § 5).

Strony mogą również w umowie przewidzieć odpowiedzialność materialną pracownika

za powierzone mienie. W umowie może być również określony czas pracy, co dotyczy
zwłaszcza sytuacji, w której pracownik zostaje zatrudniony na część etatu. Wśród
postanowień umowy może się znaleźć zakaz konkurencji. W szczególności, zgodnie z art.
101

, pracownik nie może bez zgody pracodawcy, w zakresie objętym umową, prowadzić

konkurencyjnej wobec niego działalności ani też świadczyć pracy na rzecz podmiotu
prowadzącego taką działalność, niezależnie od podstawy prawnej takiej pracy.

Z drugiej strony, w umowie można przewidzieć dodatkowe uprawnienia dla pracownika,

w szczególności prawo do dodatkowych składników wynagrodzenia uzależnionych od efektów
działalności pracownika, lub prawo do dodatkowych świadczeń, jak np.: dodatek urlopowy,
gratyfikacja za przeprowadzenie określonej liczby lat, prawo do korzystania ze służbowego
samochodu itd.

Kodeks pracy postanawia, że umowa o pracę powinna być zawarta na piśmie. Brak jest

natomiast przepisu określającego skutki zaniechania tej formy czynności prawnej. Jedyną
sankcją wchodzącą w grę w przypadku, gdy umowa o pracę nie została zawarta na piśmie, jest
obowiązek pracodawcy potwierdzenia pracownikowi, najpóźniej w dniu rozpoczęcia pracy
przez pracownika, ustalenie co do rodzaju umowy oraz jej warunków.

Niewykonanie tego obowiązku może narazić pracodawcę na konsekwencje w postaci

kary grzywny (art. 281 § 2 k.p.).

W ciągu 7 dni od dnia zawarcia umowy o pracę, pracodawca informuje pracownika na

piśmie, o obowiązującej dobowej i tygodniowej normie czasu pracy, częstotliwości wypłaty
wynagrodzenia za pracę, urlopie wypoczynkowym oraz długości wypowiedzenia umowy,
a jeżeli pracodawca nie ma obowiązku ustalenia regulaminu pracy – dodatkowo o porze
nocnej, miejscu, terminie i czasie wypłaty wynagrodzenia oraz przyjętym sposobie
potwierdzania przez pracowników przybycia i obecności o pracy oraz usprawiedliwienia
nieobecności w pracy (art. 29 § 3 l.p.).

Przed zawarciem umowy o pracę pracodawca ma prawo żądać od osoby ubiegającej się

o zatrudnienie podania danych osobowych obejmujących:

–

imię i nazwisko,

–

imiona rodziców,

–

datę urodzenia,

–

miejsce zamieszkania (adres do korespondencji),

–

wykształcenie,

–

przebieg dotychczasowego zatrudnienia (art. 22

§ 1).

Niezależnie od powyższych danych, w okolicznościach określonych w Kodeksie pracy,

pracodawca ma prawo żądać:

–

innych danych osobowych pracownika, a także imiona i nazwiska oraz daty urodzenia dzieci,

–

numer PESEL (art. 22

§ 2 k.p.).

Przed rozpoczęciem pracy pracownik musi być więc skierowany na badania lekarskie.

Skierowanie na badanie wystawia pracodawca, określając w nim m.in. rodzaj wykonywanej
pracy, stanowisko oraz czy występują warunki szkodliwe dla zdrowia.

Ponadto pracodawca musi przeszkolić pracownika w zakresie przepisów bhp

i przeciwpożarowych oraz przeprowadzić instruktaż na stanowisku pracy. W zależności od
charakteru pracy instruktaż ten będzie mniej lub bardziej szczegółowy.

Na pracodawcy ciąży obowiązek poinformowania pracownika o ryzyku zawodowym,

jakie wiąże się z wykonywaną pracą, oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami. Musi mieć
także określony zakres prac wzbronionych kobietom w ciąży i młodocianym.

Pracodawca powinien tak zorganizować pracę, aby odpowiednio wykorzystać możliwości

i potencjał pracowników.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Nowy pracownik powinien być zapoznany z zakresem czynności, jakie ma wykonywać.

Trzeba podkreślić, że pracodawca nie ma obowiązku podawania na piśmie zakresu
obowiązków pracownika.

Rozwiązanie umowy o pracę

Umowa o pracę ulega rozwiązaniu o następujących przypadkach:

na mocy porozumienia stron,

przez oświadczenie jednej ze stron z zachowaniem okresu wypowiedzenia (rozwiązanie
umowy o pracę za wypowiedzeniem),

przez oświadczenie jednej ze stron bez zachowania okresu wypowiedzenia (rozwiązanie
umowy o pracę bez wypowiedzenia),

z upływem czasu, na który była zawarta,

z dniem ukończenia pracy, dla której wykonania była zawarta (art. 30 § 1 k.p.).

Umowa o pracę na okres próby rozwiązuje się z upływem tego okresu, a przed jego

upływem może być rozwiązana za wypowiedzeniem (art. 30 § 2 k.p.).

Rozwiązanie umowy o pracę na mocy porozumienia stron

Każda umowa, niezależnie od jej rodzaju, może być rozwiązana w trybie porozumienia

stron. Z inicjatywą rozwiązania może wystąpić zarówno pracownik, jak i pracodawca.
Rozwiązanie umowy o pracę w tym trybie zależy od zgodnej woli pracodawcy i pracownika.

Wypowiedzenie umowy o pracę

Wypowiedzenie jest to oświadczenie woli jednej ze stron stosunku pracy, majce na celu

rozwiązanie stosunku pracy, po upływie pewnego czasu, zwanego okresem wypowiedzenia.

Jest to czynność prawna jednostronna, co powoduje, że brak zgody drugiej strony nie ma

znaczenia prawnego. Uważa się je za dokonane także wówczas, gdy druga strona odmawia
„przyjęcia go do wiadomości”.

Okres wypowiedzenia jest to okres czasu, po którym następuje skutek wypowiedzenia,

a więc jest to czas, jaki musi upłynąć od złożenia oświadczenia woli o wypowiedzenie do
rozwiązania umowy w następstwie złożonego wypowiedzenia.

Termin wypowiedzenia jest to zastrzeżony przez ustawodawcę dzień (data), w którym

winien się kończyć okres wypowiedzenia. Okres wypowiedzenia umowy o pracę, obejmujący
tydzień lub miesiąc albo ich wielokrotność – kończy się odpowiednio w sobotę lub
w ostatnim dniu miesiąca (art. 30 § 2

k.p.).

Oświadczenie każdej ze stron o wypowiedzeniu umowy o pracę winno być złożone

w formie pisemnej. W piśmie pracodawcy wypowiadającym umowę o pracę na czas
nieokreślony powinna być wskazana przyczyna uzasadniająca wypowiedzenie. Pismo
o wypowiedzeniu powinno zawierać pouczenie o przysługującym pracownikowi prawie
odwołania się od tego wypowiedzenia do sądu.

W okresie wypowiedzenia pracownik zachowuje wszystkie uprawnienia, a ponadto

w okresie co najmniej dwutygodniowego wypowiedzenia dokonanego przez pracodawcę
pracownikowi przysługuje zwolnienie na poszukiwanie pracy, z zachowaniem prawa do
wynagrodzenia (art. 37 § 1 k.p.).

Długość okresu wypowiedzenia zależy od rodzaju umowy, a przy umowie na czas nie

określony – od stażu pracy u danego pracodawcy. Wynosi on przy wypowiedzeniu:

umowy na okres próby:
a)

3 dni robocze, jeżeli okres próby nie przekracza dwóch tygodni,

1 tydzień, gdy okres próby jest dłuższy niż 2 tygodnie,

2 tygodnie, gdy okres próby wynosi 3 miesiące.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

umowy na czas określony i na czas wykonywania określonej pracy – 2 tygodnie
(w przypadkach określonych w prawie pracy),

umowy na czas nieokreślony:
a)

2 tygodnie, jeżeli pracownik był zatrudniony krócej niż 6 miesięcy,

1 miesiąc, jeżeli pracownik był zatrudniony co najmniej 6 miesięcy,

3 miesiące, jeżeli pracownik był zatrudniony co najmniej 3 lata.

Pracodawca nie może wypowiedzieć umowy o pracę pracownikowi, któremu brakuje nie

więcej niż 4 lata do osiągnięcia wieku emerytalnego, jeżeli okres zatrudnienia umożliwia mu
uzyskanie prawa do emerytury z osiągnięciem tego wieku (art. 39 k.p.).

Zakład pracy może wypowiedzieć umowę, o pracę zawartą na czas nieokreślony tylko

z uzasadnionych powodów. O zmianie wypowiedzenia z podaniem przyczyn powinien uprzednio
poinformować na piśmie związek zawodowy, który może zgłosić zastrzeżenie. Zastrzeżenie to nie
wiąże pracodawcy, który po ich rozpatrzeniu podejmuje decyzję w sprawie wypowiedzenia.

Pracownik może wnieść odwołanie od wypowiedzenia umowy o pracę do sądu. W razie

ustalenia, że wypowiedzenie umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony jest
nieuzasadnione, sąd orzeka bezskuteczność wypowiedzenia, a jeżeli umowa o pracy uległa
już rozwiązaniu, sąd orzeka przywrócenie pracownika do pracy na poprzednich warunkach
lub zarządza odszkodowanie.

Rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia

Pracodawca może rozwiązać umowę o pracę bez wypowiedzenia tylko w przypadkach

wyraźnie wyliczonych w ustawie (art. 52 i 53 k.p.), zarówno zawinionych, jak
i niezawinionych przez pracownika.

Do przypadków zawinionych przez pracownika należy:

ciężkie naruszenie przez pracownika podstawowych obowiązków pracowniczych (na
przykład zakłócenie spokoju i porządku w miejscu pracy, stawienie się do pracy w stanie
nietrzeźwym lub picie alkoholu w czasie pracy),

popełnienie przez pracownika przestępstwa, które uniemożliwia dalsze zatrudnianie go na
zajmowanym stanowisku, jeżeli przestępstwo jest oczywiste lub zostało stwierdzone
prawomocnym wyrokiem,

zawiniona przez pracownika utrata uprawnień koniecznych do wykonywania pracy na
zajmowanym stanowisku (np. prawa jazdy, uprawnień lekarskich).

Zwolnienie pracownika z wymienionych przyczyn może nastąpić tylko w ciągu miesiąca

od chwili, w której zakład pracy się o nich dowiedział.

Ponadto zakład pracy może rozwiązać umowę o pracę bez wypowiedzenia w razie

trwającej przez dłuższy czas usprawiedliwionej nieobecności pracownika, a więc z przyczyn
nie zawinionych przez pracownika, a mianowicie:
1)

po upływie trzech miesięcy, jeżeli nieobecność spowodowana jest chorobą, a pracownik
był zatrudniony u danego pracodawcy krócej niż sześć miesięcy,

po upływie okresu pobierania w czasie choroby łącznie wynagrodzenia i zasiłku
chorobowego, jeżeli pracownik był zatrudniony u danego pracodawcy co najmniej sześć
miesięcy, a także gdy niezdolność do pracy została spowodowana wypadkiem przy pracy
albo chorobą zawodową – niezależnie od czasu zatrudnienia,

po upływie okresu pobierania zasiłku z tytułu sprawowania opieki nad dzieckiem lub
odosobnienia ze względu na chorobę zakaźną (kwarantanna),

po upływie miesiąca, jeżeli usprawiedliwiona nieobecność pracownika spowodowana jest
innymi przyczynami.

Rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia z przyczyn nie zawinionych przez

pracownika nie może nastąpić po ustaniu przyczyny nieobecności i powrocie pracownika do pracy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

O zamiarze zwolnienia pracownika bez wypowiedzenia pracodawca informuje zakładową

organizację związkową, wskazując przyczynę uzasadniającą zwolnienie.

Pracownikowi zwolnionemu bez wypowiedzenia z naruszeniem przepisów przysługuje

prawo zwrócenia się do sądu z żądaniem przywrócenia do pracy na poprzednich warunkach
lub odszkodowania.

Pracownik przywrócony do pracy ma prawo do wynagrodzenia za czas pozostawania bez

pracy, nie więcej jednak niż za trzy miesiące i nie mniej niż za miesiąc. Pracownica
zwolniona w okresie ciąży lub urlopu macierzyńskiego oraz pracownik podlegający ochronie,
mają prawo do wynagrodzenia za cały czas pozostawania bez pracy. Jeżeli pracownik
zwolniony bez uzasadnienia nie domaga się przywrócenia do pracy, lecz odszkodowania,
przysługuje mu kwota odpowiadająca wysokości wynagrodzenia za czas wypowiedzenia.

Wygaśnięcie umowy o pracę

Poza rozwiązaniem umowy o pracę, o którym była mowa wyżej, umowa o pracę może

w kilku przypadkach wygasnąć.

Umowa o pracę wygasa w razie śmierci pracownika. Również śmierć pracodawcy

w zasadzie

powoduje

wygaśnięcie

umowy.

Pracownikowi

przysługuje

wówczas

odszkodowanie w wysokości wynagrodzenia za okres wypowiedzenia. Umowa o pracę nie
gaśnie jednak w razie przejęcia pracownika przez nowego pracodawcę.

Umowa o pracę wygasa także po upływie trzech miesięcy od chwili tymczasowego

aresztowania pracownika. Jeśli postępowanie karne przeciwko pracownikowi zostanie
umorzone lub zapadnie wyrok uniewinniający, pracodawca ma obowiązek przyjąć na powrót
pracownika, o ile zgłosi się do pracy w ciągu siedmiu dni od uprawomocnienia się orzeczenia.

4.8.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie są rodzaje umów o pracę?

Czym charakteryzuje się umowa na czas próby?

Jakie elementy zawiera umowa o pracę?

Jaka jest forma umowy o pracę?

Jakich informacji może domagać się pracodawca od kandydata do pracy?

Jakie są warunki dopuszczenia pracownika do pracy?

Czym różnią się uprawnienia pracownika wykonującego pracę w ramach umowy o pracę
od uprawnień osoby wykonującej pracę w ramach umowy cywilnoprawnej?

Jakie mogą być przyczyny rozwiązania umowy o pracę?

Od czego zależy długość okresu wypowiedzenia?

10.

W jakich przypadkach pracodawca może rozwiązać umowę o pracę bez wypowiedzenia?

11.

Jakie uprawnienia przysługują pracownikowi, z którym rozwiązano umowę o pracę
z naruszeniem przepisów prawnych?

4.8.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie przepisów Kodeksu pracy o zawieraniu umów o pracę, sporządź projekt

umowy o pracę z pracownikiem zatrudnionym na czas nieokreślony.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w Kodeksie pracy przepisy dotyczące zawierania umów o pracę,

przeanalizować treść tych przepisów,

sporządzić projekt umowy o pracę na czas nieokreślony,

przedstawić projekt umowy do oceny.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

Kodeks pracy,

−

komputer z dostępem do Internetu,

−

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Na podstawie przepisów Kodeksu pracy i rozwiązaniu umowy o pracę sporządź projekt

wypowiedzenia umowy o pracę na czas nieokreślony z pracownikiem zatrudnionym
u pracodawcy przez 2 lata.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w Kodeksie pracy przepisy dotyczące rozwiązania umów o pracę,

przeanalizować treść tych przepisów,

sporządzić projekt wypowiedzenia umowy o pracę na czas nieokreślony,

przedstawić projekt wypowiedzenia do oceny.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

Kodeks pracy.

−

komputer z dostępem do Internetu,

−

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.8.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

określić rodzaje umów o pracę?

scharakteryzować umowę na czas próby?

wskazać elementy umowy o pracę?

określić, jakich informacji może domagać się pracodawca od
kandydata do pracy?

określić, jaką formę ma umowa o pracę?

wskazać przyczyny rozwiązania umowy o pracę?

określić, od czego zależy długość okresu wypowiedzenia?

wskazać przypadki, w których pracodawca może rozwiązać umowę
bez wypowiedzenia?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.9.

Obowiązki pracodawcy i pracownika

4.9.1. Materiał nauczania

Prawa i obowiązki stron w stosunku pracy są unormowane w Kodeksie pracy i w licznych

przepisach szczególnych.

Obowiązki pracodawcy

Z punktu widzenia treści w stosunku pracy, najistotniejsze są dwa obowiązki pracodawcy

wobec pracownika, przewidziane w art. 22 k.p.
1.

obowiązek zatrudnienia pracownika. Treścią tego obowiązku jest udostępnienie
pracownikowi stanowiska pracy w zakładzie, odpowiedniego ze względu na rodzaj pracy,
jaką pracownik obowiązany jest świadczyć,

obowiązek wypłacenia pracownikowi wynagrodzenia za pracę. Z obowiązku tego wynika,
ż

e korzystanie z pracy nieodpłatnej jest zabronione, a odmienne postanowienia umowne

są nieważne i ulegają zastąpieniu przez odpowiednie przepisy płacowe.
Osobno należy wymienić obowiązki pracodawcy określone w rozdziale II działu

pierwszego k.p. zatytułowanym „Podstawowe zasady prawa pracy”.

Obowiązki te, to:

obowiązek poszanowania godności i innych dóbr osobistych pracownika (art. 11

Z obowiązku tego wynika, iż pomimo tego, że pracownik zobowiązuje się świadczyć
pracę podporządkowaną na rzecz pracodawcy, jego dobra osobiste nie mogą doznawać
uszczerbku ze strony pracodawcy. Obowiązek ten wyznacza granice wydawania poleceń,
oceniania pracowników, stosowania kar porządkowych itp.,

obowiązek równego traktowania pracowników (art. 11

) dotyczy przyznawania takich

samych praw z tytułu wykonywania takich samych obowiązków. Obowiązek ten jest
uzupełniony obowiązkiem stosowania obiektywnych i sprawiedliwych kryteriów oceny
pracowników oraz wyników ich pracy (art. 94 pkt 9 k.p.),

obowiązek zapewnienia pracownikom bezpiecznych i higienicznych warunków pracy
(art. 15) stanowi istotne uzupełnienie ogólniejszego obowiązku zatrudnienia pracownika
na stanowisku odpowiednim ze względu na umówiony rodzaj pracy,

obowiązek zaspokajania, stosownie do możliwości i warunków bytowych, socjalnych
i kulturalnych potrzeb pracowników (art. 16). Tak ogólnie sformułowany obowiązek nie
tworzy po stronie pracownika roszczenia o wypełnienie go. Konkretyzacja obowiązku ma
miejsce w przepisach szczególnych, jak również w przepisach układów zbiorowych
pracy,

obowiązek ułatwiania pracownikom podnoszenia kwalifikacji zawodowych, jest
obowiązkiem zarówno wobec załogi, jak i poszczególnych pracowników. Podobnie jak
obowiązek wymieniony w pkt. 4 winien być skonkretyzowany np. w układzie zbiorowym
pracy. Pierwszy aspekt tego obowiązku polega na obowiązku organizowania
i finansowaniu różnych form szkolenia i dokształcania zbiorowego.
Katalog obowiązków pracodawcy zawiera art. 94 k.p. Obowiązki te związane są głównie

z organizacją pracy. Na katalog ten składają się następujące obowiązki:
1.

zaznajomienia pracowników podejmujących pracę z zakresem ich obowiązków i sposobu
wykonywania pracy na wyznaczonym stanowisku,

należytego organizowania pracy – w sposób zapewniający pełne wykorzystanie czasu
pracy, jak również osiąganie przez pracowników, przy wykorzystaniu ich uzdolnień
i kwalifikacji, wysokiej wydajności i należytej jakości pracy,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

prowadzenia dokumentacji w sprawach związanych ze stosunkiem pracy oraz akt
osobowych pracowników,

adaptacji pracowników podejmujących zatrudnienie po zakończeniu szkoły,

wpływanie na kształtowanie w zakładzie pracy zasad współżycia społecznego.
Wyżej wymienione obowiązki pracodawcy tworzą gwarancję właściwego ustalania

uprawnień pracowniczych.

Obowiązki pracowników

Obowiązki pracownika można podzielić na kilka grup.
Do podstawowych obowiązków pracownika należy obowiązek wykonywania pracy

określonego rodzaju. Obowiązek ten winien być spełniony sumiennie i starannie. Sumienność
oznacza wykonywanie pracy w sposób możliwie najlepszy według intencji pracownika,
staranność natomiast charakteryzuje się dbałością o dokładność pracy, do której jest
obowiązany. Do podstawowych obowiązków pracownika należy również przestrzeganie
ustalonego czasu pracy. Na obowiązek ten składają się dwa elementy: punktualne stawianie
się do pracy i stosowanie się do obowiązującego w zakładzie rozkładu czasu pracy.

Drugą grupę obowiązków pracowniczych stanowią obowiązki porządkowe.
Do kategorii tej należą:

–

przestrzeganie ustalonego w zakładzie pracy porządku, czyli stosowanie się do reguł
organizacyjnych zapewniających ład w zakładzie pracy, niezakłócony tok czynności oraz
należyty wygląd pomieszczeń i stanowisk pracy,

–

przestrzeganie przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,

–

przestrzeganie przepisów przeciwpożarowych,

–

przestrzeganie w zakładzie pracy zasad współżycia społecznego. Zasady te obejmują
m.in. solidarność, pomoc wzajemną i życzliwość oraz kulturę zachowania w kontaktach
osobistych.
Trzecia grupa obowiązków to obowiązki związane z dbałością o dobro pracodawcy.
Realizacja tego obowiązku polega na:

–

należytym wykonywaniu przez pracownika obowiązków wynikających z umowy o pracę,

–

przedsięwzięcie starań nie wchodzących w zakres obowiązków umownych lecz
koniecznych do odwrócenia grożących pracodawcy szkody bądź do zmniejszenia jej
rozmiarów albo do usunięcia skutków szkody, która już powstała.
Szczególnym przejawem dbałości o dobro pracodawcy jest obowiązek ochrony mienia

zakładu pracy. Obejmuje on:
1.

składniki majątkowe powierzone pracownikowi z obowiązkiem wyliczenia się (towary,
gotówka),

mienie używane przez pracownika w toku świadczenia pracy (surowce, maszyny),

pozostające w zasięgu działań pracownika inne przedmioty majątkowe.
Z obowiązkiem dbałości o dobro pracodawcy pozostaje obowiązek przestrzegania

tajemnicy. Obowiązek ten obejmuje:
1.

informacje, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę oraz,

tajemnicę określoną w odrębnych przepisach.
Kodeks pracy przewiduje, że pracownik obowiązany jest stosować się do poleceń

przełożonych, które dotyczą pracy. Obowiązek ten spełnia funkcję instrumentalną
w stosunku do innych obowiązków pracowniczych. Moc obowiązującą mają dla pracownika
w zasadzie tylko polecenia, które są zgodne z prawem i możliwe do wykonania. Polecenia
bezprawne należy uznać za nieważne w tym znaczeniu, że nie wywołują one skutku prawnego
w postaci powstania obowiązku określonego zachowania się.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.9.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie obowiązki pracodawcy wynikają z Kodeksu pracy?

Na czym polega obowiązek poszanowania godności osobistej pracownika?

Co wynika z obowiązku równego traktowania pracowników?

Jakie obowiązki związane są z organizacją pracy nakłada na pracodawcę Kodeks pracy?

Jakie obowiązki pracownika są zaliczone do obowiązków porządkowych?

Na czym polega obowiązek dbania o dobro pracodawcy?

Jak daleko sięga obowiązek stosowania się do poleceń przełożonego?

Na czym polega obowiązek przestrzegania ustalonego czasu pracy?

4.9.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Po zapoznaniu się ze strukturą Kodeksu pracy i odpowiednimi przepisami, określ

konsekwencje za naruszenie obowiązków pracowniczych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować treść przepisów Kodeksu pracy,

wyszukać odpowiednie przepisy dotyczące naruszania obowiązków pracowniczych,

określić konsekwencje za naruszenie obowiązków pracowniczych,

przedstawić konsekwencje za naruszenie obowiązków pracowniczych na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

wybrane akty prawne,

−

Kodeks pracy,

−

komputer z dostępem do Internetu,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Na podstawie działu XIII k.p. określ rodzaje wykroczeń pracodawcy przeciwko prawom

pracownika.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować treść przepisów działu XIII k.p,

określić rodzaje wykroczeń pracodawcy przeciwko prawom pracownika,

scharakteryzować rodzaje wykroczeń pracodawcy przeciwko prawom pracownika na
forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

Kodeks pracy,

−

komputer z dostępem do Internetu,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.9.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

określić obowiązki pracodawcy?

scharakteryzować obowiązek poszanowania godności osobistej
pracownika?

określić, co wynika z obowiązku równego traktowania pracowników?

określić, jakie obowiązki związane z organizacją pracy nakłada na
pracodawcę Kodeks pracy?

określić, na czym polega obowiązek dbania o dobro pracodawcy?

scharakteryzować obowiązki porządkowe pracownika?

określić, na czym polega obowiązek przestrzegania ustalonego czasu
pracy?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.10. Odpowiedzialność materialna pracownika

4.10.1. Materiał nauczania

Przepisy o odpowiedzialności materialnej pracowników zawarte są przede wszystkim

w Kodeksie pracy (art. 114–127). Przepisy te regulują odpowiedzialność ogólną oraz
szczególny rodzaj odpowiedzialności – za mienie powierzone pracownikowi z obowiązkiem
zwrotu lub wyliczenia się. Odpowiedzialność materialną za mienie powierzone oprócz
przepisów Kodeksu pracy regulują ponadto przepisy dwóch rozporządzeń z 10 października
1975 r. oraz z 4 października 1974 r.
Odpowiedzialność na zasadach ogólnych

Odpowiedzialność

materialna

pracowników

zasadach

ogólnych

jest

odpowiedzialność odszkodowawcza za szkody wyrządzone pracodawcy przez pracownika
wskutek zawinionego naruszenia obowiązków pracowniczych.

Przesłankami odpowiedzialności materialnej są:

–

szkoda, czyli uszczerbek w mieniu pracodawcy spowodowany zachowaniem pracownika
(działaniem lub zaniechaniem),

–

bezprawność, która oznacza niewykonywanie lub nienależyte wykonanie obowiązków
pracowniczych,

–

związek przyczynowy między działaniem pracownika (bezprawnym i zawinionym)
a szkodą,

–

wina pracownika.
Brak którejkolwiek z powyższych przesłanek uniemożliwia pociągnięcie pracownika do

odpowiedzialności.

Jak widać przesłanki odpowiedzialności pracownika są analogiczne do przesłanek

określonych w prawie cywilnym.

Pracownik odpowiada za szkodę tylko w sytuacjach, gdy zostanie mu udowodniona wina.

Jeżeli wina nie zostanie udowodniona, pracownik nie ma obowiązku naprawienia szkody.

Szkoda może być wyrządzona z winy umyślnej lub nieumyślnej. Wina umyślna

występuje w dwóch odmianach: zamiaru bezpośredniego i zamiaru ewentualnego.

Pracownik wyrządza szkodę z zamiarem bezpośrednim, jeżeli jednocześnie:

–

umyślnie nie wykonuje lub nienależycie wykonuje swoje obowiązki,

–

powyższym zachowaniem pracownik chce wyrządzić szkodę (szkoda jest celem jego
zachowania).
Pracownik działa z zamiarem ewentualnym, jeżeli jednocześnie:

–

umyślnie nie wykonuje lub nienależycie wykonuje swoje obowiązki,

–

przewiduje, że powyższe zachowanie spowoduje szkodę i godzi się na to.
Odpowiedzialność przy obydwu odmianach winy jest taka sam.
Pracodawca jest obowiązany wykazać okoliczności uzasadniające odpowiedzialność

materialną pracownika (winę) oraz wysokość powstałej szkody.

Podstawowym sposobem naprawienia szkody jest zapłata przez pracownika

odszkodowania pieniężnego.

Jeżeli pracownik wyrządził szkodę z winy umyślnej, jest obowiązany do jej naprawienie

w pełnej wysokości. Oznacza to odpowiedzialność za stratę rzeczywistą oraz za utracone
korzyści (zysku), które by osiągnął pracodawca, gdyby szkoda nie została wyrządzona.
Natomiast w przypadku szkody powstałej z winy nieumyślnej, pracownik ponosi
odpowiedzialność tylko za stratę rzeczywistą. W tym przypadku odszkodowanie nie może
przewyższać kwoty trzymiesięcznego wynagrodzenia pracownika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Odpowiedzialność za mienie powierzone

Odpowiedzialność za mienie powierzone jest uregulowana inaczej niż odpowiedzialność za

wyrządzone szkody na zasadach ogólnych. Podstawowa różnica polega na tym, że Kodeks pracy
w tym przypadku ustanowił zasadę faktycznego domniemania winy pracownika. Przyjmuje się, że
w przypadku stwierdzenia szkody (niedoboru), za jej powstanie winę ponosi pracownik. Oznacza
to, że pracodawca nie ma obowiązku udowadniania przed sądem winy pracownika, lecz to
pracownik powinien udowodnić swoją niewinność. Pracodawca ma obowiązek jedynie
udowodnienia szkody i jej wysokości oraz prawidłowego powierzenia mienia.

Od odpowiedzialności pracownik może się uwolnić, jeżeli wykaże, że szkoda powstał

z przyczyn od niego niezależnych, a w szczególności wskutek niezapewnienia przez
pracodawcę

warunków

umożliwiających

zabezpieczenie

mienia.

Kolejna

różnica

w porównaniu z odpowiedzialnością na zasadach ogólnych to ponoszenie przez pracownika
pełnej odpowiedzialności niezależnie od rodzaju winy.

Pracownik odpowiada za powierzone mu, z obowiązkiem zwrotu albo do wyliczenia się,

następujące mienie:

–

pieniądze, papiery wartościowe – dokumenty uprawniające do otrzymania określonej
sumy pieniężnej, np. czeki, obligacje, weksle, akcje lub kosztowności np. kamienie
i metale szlachetne, biżuteria itp.

–

narzędzia i instrumenty lub podobne przedmioty, np. samochód, komputer, środki
ochrony indywidualnej oraz odzież i obuwie robocze,

–

inne mienie – głównie towary w handlu, usługach i magazynach.
Należy rozróżnić mienie powierzone od mienia oddanego pracownikowi do dyspozycji;

to drugie nie podlega zwrotowi.

Warunkiem odpowiedzialności jest prawidłowe powierzenie mienia i jego zabezpieczenie

zapewniające możliwość zwrotu tego mienia lub wyliczenie się z niego. Z prawidłowego
wykonania tych czynności wynika domniemanie faktyczne, że szkoda powstała z przyczyn, za
które odpowiada pracownik. Sposób powierzenia zależy od rodzaju mienia i czasu obowiązku
sprawowania pieczy.

Wspólną odpowiedzialność za mienie powierzone ponoszą pracownicy, którym łącznie

powierzono mienie z obowiązkiem wyliczenia się w jednym z miejsc wskazanych
w rozporządzeniu Rady Ministrów w sprawie wspólnej odpowiedzialności materialnej
pracowników za powierzone mienie.

Ta forma odpowiedzialności praktykowana jest w firmach zajmujących się sprzedażą,

wiadczeniem usług, produkcją czy przechowywaniem towarów i stanowi odstępstwo od

indywidualnego rozliczania się z powierzonego mienia. Pracownicy, którym łącznie
powierzone mienie w tych miejsca, mogą zobowiązać się do ponoszenia wspólnej
odpowiedzialności

materialnej

niedobór.

Warunkiem

ponoszenia

wspólnej

odpowiedzialności materialnej jest zawarcie z pracodawcą odpowiedniej umowy.
Jednocześnie z zawartą umową konieczne jest łączne powierzenie mienia.

Podstawa prawna:

–

Kodeks pracy,

–

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 października 1975 r. w sprawie warunków
odpowiedzialności materialnej za szkodę w powierzonym mieniu (tj. Dz. U. z 1996 r.
Nr 143, poz. 662),

–

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 4 października 1974 r. w sprawie wspólnej
odpowiedzialności materialnej pracowników za powierzone mienie (tj. Dz. U. z 1996 r.
Nr 143, poz. 663).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.10.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie znasz rodzaje odpowiedzialności materialnej pracownika?

Jakie są przesłanki odpowiedzialności materialnej pracownika na zasadach ogólnych?

Jak ustala się rozmiary szkody?

Czym różni się odpowiedzialność pracownika za szkodę wyrządzoną z winy umyślnej od
odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną z winy nieumyślnej?

Jaka jest maksymalna kwota odszkodowania za szkodę wyrządzoną z winy nieumyślnej?

W jakich okolicznościach mamy do czynienia z odpowiedzialnością za mienie
powierzone?

Jakie rodzaje mienia mogą być powierzone pracownikowi z obowiązkiem zwrotu lub
wyliczenia się?

Jaka jest granica odpowiedzialności pracownika za powierzone mienie?

4.10.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie przepisów zawartych w art. 114–122 Kodeksu pracy omów

odpowiedzialność pracownika, który przy wykonywaniu obowiązków pracowniczych
wyrządził szkodę osobie trzeciej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować treść art. 114–122 Kodeksu pracy,

określić odpowiedzialność pracownika, który przy wykonywaniu obowiązków
pracowniczych wyrządził szkodę osobie trzeciej,

przedstawić zakres odpowiedzialności pracownika na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

Kodeks Pracy,

−

komputer z dostępem do Internetu.

Ćwiczenie 2

Na podstawie art. 125 k.p. i rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 4 października

1974 r. w sprawie wspólnej odpowiedzialności materialnej pracowników za powierzone
mienie (tj. Dz. U. z 1996 r. Nr 143, poz. 663) sporządź projekt umowy o wspólnej
odpowiedzialności pracowników magazynu części zamiennych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować treść wskazanych przepisów,

sporządzić projekt umowy o wspólnej odpowiedzialności pracowników,

przedstawić projekt umowy do oceny.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

Kodeks pracy,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 4 października

1974 r.

w sprawie wspólnej

odpowiedzialności materialnej pracowników za powierzone mienie (tj. Dz. U. z 1996 r.
Nr 143, poz. 663),

−

komputer z dostępem do Internetu,

−

papier formatu A4, przybory do pisania.

4.10.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

określić, znane Ci rodzaje odpowiedzialności materialnej
pracownika?

określić, przesłanki odpowiedzialności materialnej pracowników na
zasadach ogólnych?

określić, sposób ustalenia rozmiaru szkody?

wskazać różnice między odpowiedzialnością pracownika za szkodę
wyrządzoną z winy umyślnej a szkodą wyrządzoną z winy
nieumyślnej?

określić maksymalną kwotę odszkodowania za szkodę wyrządzoną
z winy nieumyślnej?

wskazać okoliczności, w jakich mamy do czynienia
z odpowiedzialnością za mienie powierzone?

określić granice odpowiedzialności pracownika za mienie
powierzone?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.11. Bezpieczeństwo i higiena pracy

4.11.1. Materiał nauczania

Ogół norm prawnych dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy ma na celu

zabezpieczenie pracownika przed utratą życia w związku z pracą oraz wyłączenie bądź
zmniejszenie niekorzystnego wpływu pracy na jego zdrowie. Przepisy prawne dotyczące tego
zagadnienia zawarte są w dziale dziesiątym Kodeksu pracy, zatytułowanym „Bezpieczeństwo
i higiena pracy” (art. 207–237

), oraz normach prawnych zawartych w rozporządzeniach

wykonawczych do tych przepisów.

Wymienione normy prawne określają obowiązki pracodawców i pracowników w zakresie

zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy.

Obowiązki pracodawcy

Zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy jest jednym z podstawowych

zadań, jakie spoczywają na pracodawcy.

Omawiany obowiązek ma charakter jednostronny w tym sensie, iż ciąży on na

pracodawcy, niezależnie od tego, jak ze swoich obowiązków wywiązuje się druga strona
stosunku pracy. W szczególności pracodawca nie może odmówić pracownikowi określonych
ś

wiadczeń z zakresu bhp dlatego, iż źle wykonuje on swoje obowiązki.

Na ogólny obowiązek zapewnienia pracownikom bezpiecznych i higienicznych

warunków pracy składa się wiele konkretnych powinności pracodawcy, które w Kodeksie
pracy zostały unormowane w osobnych rozdziałach.

Podstawową powinnością pracodawcy jest ochrona życia i zdrowia pracowników, co

kodeks najczęściej określa jako zapewnienie bezpieczeństwa i higieny pracy. Realizacja tego
obowiązku następuje poprzez zapewnienie przestrzegania przepisów bhp, co dotyczy
w szczególności:
1)

organizowania pracy,

dbania o techniczne środki zabezpieczenia bhp,

egzekwowania znajomości i przestrzegania przepisów bhp przez pracowników.
Wykonując omawiany obowiązek pracodawca powinien wykorzystywać osiągnięcia

nauki i techniki. Z drugiej strony, w ramach omawianej powinności pracodawca jest
obowiązany stosować się do zarządzeń i zaleceń organów nadzoru nad warunkami pracy
i zaleceń lekarza sprawującego opiekę zdrowotną nad pracownikami.

Oprócz ogólnego obowiązku ochrony życia i zdrowia pracowników, kodeks i przepisy

wykonawcze ustanawiają szereg szczegółowych obowiązków z tego zakresu. Znaczna ich
część odnosi się do miejsca i warunków wykonywania pracy, co w szczególności dotyczy:
1)

obiektów budowlanych i znajdujących się w nich pomieszczeń,

maszyn, narzędzi i innych urządzeń technicznych,

rodków ochrony indywidualnej oraz odzieży i obuwia roboczego,

zasad wykorzystywania substancji chemicznych oraz prowadzenia procesów pracy
szczególnie szkodliwych dla zdrowia.

Pracodawca obowiązany jest przeszkolić pracownika w zakresie bhp przed

dopuszczeniem go do pracy, a następnie prowadzić okresowe szkolenia w tym zakresie.
Pracownik jest obowiązany potwierdzić na piśmie zapoznanie się z przepisami oraz zasadami
bhp. Szczegółowe zasady szkolenia określa rozporządzenie wykonawcze.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Pracodawca obowiązany jest też informować pracownika o ryzyku zawodowym, które

jest związane z wykonywaną pracą, oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami.

Osobna część przepisów bhp dotyczy profilaktycznej ochrony zdrowia. Zgodnie z nimi

pracownik powinien być poddany wstępnym i okresowym badaniom lekarskim,
a dodatkowo także niekiedy badaniom kontrolnym, np. w razie niezdolności do pracy
trwającej dłużej niż 30 dni. Wszystkie te badania są odbywane na koszt pracodawcy. Badania
okresowe i kontrolne powinny być w miarę możliwości przeprowadzane w godzinach pracy
z zachowaniem prawa do wynagrodzenia.

Badaniom wstępnym nie podlegają osoby przyjmowane ponownie do pracy u danego

pracodawcy na to samo stanowisko (stanowisko o takich samych warunkach) na podstawie
kolejnej umowy o pracę zawartej bezpośrednio po zakończeniu poprzedniej.

Ponadto pracodawca powinien stosować środki zapobiegające chorobom zawodowym

i innym chorobom związanym z pracą. W razie stwierdzenia objawów takiej choroby
powinien on przenieść pracownika do innej pracy, wypłacając mu dodatek wyrównawczy
przez okres do 6 miesięcy. Dotyczy to również pracownika, który stał się niezdolny do
wykonywania dotychczasowej pracy wskutek choroby zawodowej lub wypadku przy pracy
i nie nabył prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy.

Obowiązki i prawa pracowników w zakresie ochrony pracy

Każdy pracownik jest nie tylko stroną uprawnioną do ochrony życia i zdrowia w procesie

pracy wykonywanej na rzecz pracodawcy, u którego jest zatrudniony, lecz również
podmiotem obowiązanym do przestrzegania przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny
pracy. Obowiązek ten wymieniono wyraźnie w art. 100 § 2 pkt 3 KP jako jeden
z obowiązków pracowniczych, a w art. 211 KP został nawet podniesiony do rangi
podstawowego obowiązku każdego pracownika.

Według tego ostatniego przepisu, pracownik jest obowiązany w szczególności:

znać przepisy oraz zasady bezpieczeństwa i higieny pracy, brać udział w szkoleniu
i instruktażu z tego zakresu oraz poddawać się egzaminom sprawdzającym,

wykonywać pracę w sposób zgodny z przepisami oraz zasadami bezpieczeństwa i higieny
pracy, a także przestrzegać wydawanych w tym zakresie zarządzeń i wskazówek
przełożonych,

dbać o należyty stan maszyn, urządzeń, narzędzi i sprzętu oraz o porządek i ład w miejscu
pracy,

stosować środki ochrony zbiorowej, a także używać środków ochrony indywidualnej
zgodnie z ich przeznaczeniem,

poddawać się przewidzianym prawem badaniom lekarskim,

niezwłocznie zawiadomić przełożonego o zauważonym w zakładzie wypadku przy pracy
albo zagrożeniu życia lub zdrowia ludzkiego, a także ostrzec o tym współpracowników
oraz inne osoby znajdujące się w rejonie zagrożenia,

współdziałać z pracodawcą w wypełnianiu obowiązków z zakresu bhp.
Wymienione powinności spoczywają na wszystkich pracownikach, z tym że art. 212 KP

wymienia dodatkowo obowiązki osób kierujących pracownikami, które są pochodne od
obowiązków pracodawcy.

Jeżeli warunki pracy nie odpowiadają przepisom bhp, pracownik może przede wszystkim

powstrzymać się od wykonywania pracy zagrażającej bezpośrednio jego życiu i zdrowiu
lub życiu i zdrowiu innych osób, zawiadamiając o tym niezwłocznie przełożonego. W razie
zagrożenia pracownik ma także prawo oddalić się z miejsca pracy. Za czas powstrzymania się
od pracy pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W przypadku wykonywania pracy wymagającej szczególnej sprawności psychofizycznej

pracownik może powstrzymać się od wykonywania pracy, jeżeli jego stan psychofizyczny nie
zapewnia bezpiecznego wykonania pracy. Za czas tego powstrzymania się pracownik nie
zachowuje jednak prawa do wynagrodzenia.

Pracownik może też rozwiązać umowę o pracę bez wypowiedzenia, jeżeli lekarz

stwierdzi szkodliwy wpływ wykonywanej pracy na jego zdrowie, a pracodawca nie przeniesie
go w terminie wskazanym w orzeczeniu lekarskim do innej pracy, odpowiedniej ze względu
na stan zdrowia pracownika i jego kwalifikacje zawodowe (art. 55 § 1).

Podstawa prawna
1.

Kodeks pracy.

Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1991 r. w sprawie
ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. z 2003 r. Nr 169, poz. 1650).

Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia
w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. Nr 180, poz. 1860 z późn. zm.).

4.11.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

W jakich aktach prawnych określa się wymogi bezpieczeństwa i higieny pracy?

Jakie są cele określone w przepisach i zasadach bhp?

Na czym polega jednostronny i bezwzględny obowiązek pracodawcy zapewnienia
bezpiecznych i higienicznych warunków pracy?

Kto ponosi koszty zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy?

W jakich okolicznościach pracownik powinien być poddany badaniom kontrolnym?

Co rozumiesz pod pojęciem „zasady bhp”?

Jakie są podstawowe obowiązki pracownika?

W jakich okolicznościach pracownik ma prawo do powstrzymania się od pracy?

4.11.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie odpowiednich przepisów Kodeksu Pracy i ogólnych przepisów bhp określ

wymogi dotyczące pomieszczeń pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować treść odpowiednich przepisów dotyczących pomieszczeń pracy,

określić wymogi dotyczące pomieszczeń pracy,

przedstawić wymogi dotyczące pomieszczeń pracy na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

Kodeks pracy,

−

ogólne przepisy bhp,

−

komputer z dostępem do Internetu,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Na podstawie odpowiednich przepisów prawnych określ zakres przeszkolenia

pracowników w zakresie bhp przed dopuszczeniem go do pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać przepisy dotyczące przeszkolenia pracowników w zakresie bhp przed
dopuszczeniem do pracy,

przeanalizować treść przepisów,

określić zakres przeszkolenia pracowników w zakresie bhp przed dopuszczeniem go do
pracy,

scharakteryzować zakres przeszkolenia pracowników w zakresie bhp przed
dopuszczeniem do pracy na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

Kodeks pracy,

−

wybrane akty prawne,

−

komputer z dostępem do Internetu,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.11.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wskazać akty prawne, w których określone są wymogi
bezpieczeństwa i higieny pracy?

określić cele, jakie określone są w przepisach i zasadach bhp?

określić, na czym polega jednostronny i bezwzględny obowiązek
pracodawcy zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków
pracy?

wskazać, kto ponosi koszty zapewnienia bezpiecznych
i higienicznych warunków pracy?

wskazać okoliczności, w których pracownik powinien być poddany
badaniom kontrolnym?

zdefiniować pojęcie „zasady bhp”?

określić podstawowe obowiązki pracownika?

wskazać okoliczności, w których pracownik ma prawo do
powstrzymania się od pracy?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.12. Wybrane zagadnienia z prawa administracyjnego

4.12.1. Materiał nauczania

Prawo administracyjne to zespół norm regulujących strukturę organów administracyjnych

oraz stosunki prawne powstające w toku władczej działalności tych organów.

Prawo administracyjne odnosi się do działalności organów administracji państwowej, od

rządu do organów terenowych, oraz organów samorządu terytorialnego. Zarządzają one,
praktycznie rzecz biorąc, wszystkimi dziedzinami życia w państwie, zarówno w skali całego
kraju, jak i w skali gminy, z tym że szczegółowość zarządzania jest zróżnicowana – od
ograniczonego do strategicznych decyzji administrowania gospodarką.

Przedmiotem regulacji prawa administracyjnego jest również administracja stosunków

z zakresu kultury, oświaty, nauki, zdrowia, opieki społecznej, ubezpieczeń.

Duża liczba normowanych przez prawo administracyjne stosunków, przy jednoczesnym

braku w tej gałęzi aktu w postaci kodeksu administracyjnego powoduje, że poszczególne
zagadnienia z zakresu administracji regulowane są odrębnymi, bardzo licznymi aktami
prawnymi. Jednolicie skodyfikowane zostały tylko ważniejsze tryby postępowania
administracyjnego.

Prawo administracyjne, obejmuje normy określające organizację administracji i wzajemne

zależności organów administracji, a także normy regulujące proces wykonywania przez organy
publicznej funkcji administrowania nazywamy prawem administracyjnym materialnym.

Stosunki regulowane normami prawa administracyjnego określamy mianem stosunków

administracyjno-prawnych. Stosunki te mają kilka cech charakterystycznych odróżniających je
od innych stosunków prawnych.

Po pierwsze, jedną ze stron takiego stosunku jest organ państwowy wyposażony

w uprawnienia władcze. Organ ten z racji swych uprawnień nie jest w stosunku do drugiego
podmiotu partnerem równorzędnym, lecz partnerem działającym z pozycji organu władczego.
Stosunek administracyjno-prawny jest więc z założenia stosunkiem między partnerami
nierównorzędnymi.

Po drugie, treścią stosunków administracyjnych są sprawy regulowane normami prawa

administracyjnego.

Po trzecie, stosunki administracyjne powstają zwykle jako konsekwencje aktów

administracyjnych.

Po czwarte, spory na tle takich stosunków rozpoznawane zwykle przez organy

administracji w trybie postępowania administracyjnego, a nie przez sądy w trybie
postępowania sądowego.

ródłami prawa administracyjnego są liczne ustawy określające poszczególne organy

administracji – ich miejsce w hierarchii, strukturę, przedmiot ich działalności i zakres ich
kompetencji.

Od prawa administracyjnego materialnego należy odróżnić prawo administracyjne

formalne, zwane postępowaniem administracyjnym lub procedurą administracyjną. Przepisy
prawa administracyjnego formalnego normują tryb postępowania przed organami
administracji. Postępowanie to, podobnie jak postępowanie sądowe, przebiega według
określonych zasad i zmierza do wydania decyzji administracyjnej.

W przeciwieństwie do prawa administracyjnego materialnego prawo administracyjne

formalne zostało skodyfikowane.

Podstawowym aktem prawnym w tym zakresie jest Kodeks postępowania

administracyjnego z 1960 r.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Organy administracji publicznej

Działalność administracyjną w państwie prowadzą organy administracji publicznej.

Wśród nich wyróżniamy organy administracji rządowej i organy administracji samorządowej.

Zależnie od przedmiotu działalności i jej zakresu, charakteru organu, składu i innych

okoliczności, występuje kilka podziałów organów administracyjnych. Odnoszą się one do
organów administracji rządowej, a w części również do samorządu.

Do podstawowych podziałów organów administracyjnych należą:

–

podział na organy centralne i terenowe,

–

podział na organy kolegialne i jednoosobowe,

–

podział na organy o kompetencji ogólnej i specjalnej.
Organy centralne obejmują zasięgiem swego działania z reguły teren całego kraju (np.

Rada Ministrów, ministrowie). Kompetencje organów terenowych rozciągają się tylko na
pewien wycinek obszaru państwa (np. na teren województwa, powiatu, gminy).

Podział organów na decydujące i pomocnicze przeprowadzany jest według kryterium

możliwości rozstrzygania przez dany organ spraw ze swej dziedziny.

Ze względu na skład organu dzielimy organy administracji na kolegialne i jednostronne.

Kolegialnymi organami administracyjnymi są organy, w których decyzje zapadają zespołowo,
w drodze decyzji podejmowanych większością głosów (np. Rada Ministrów). Organami
jednoosobowymi są np. minister, wojewoda.

Wśród organów administracyjnych rozróżniamy takie, które zajmują się zarządzaniem

wszystkimi lub większą ilością dziedzin życia na danym terenie, oraz takie, którym podlega
tylko jedna dziedzina zarządu państwowego. Pierwsze z nich to organy o kompetencji ogólnej
(np. wojewoda), drugie – organy o kompetencji specjalnej (np. minister).

Prawne formy działania administracji

Działalność organów administracji państwowej, prowadzona w celu zrealizowania

stojących przed nimi zadań, przejawia się w kilku formach. Przez formę działania
administracji należy rozumieć określony prawnie typ konkretnej czynności organu
administracyjnego. Do najbardziej typowych form działalności administracyjnej należy
stanowienie przepisów prawnych, wydawanie aktów administracyjnych, prowadzenie
działalności

społeczno-organizatorskiej

oraz

wykonywanie

czynności

materialno-

technicznych.

Stanowienie przepisów prawnych jest w Polsce domeną parlamentu. Jednak i organy

administracji wydają akty normatywne o charakterze wykonawczym.

Najbardziej typową formą działalności administracyjnej jest wydawanie aktów

administracyjnych. Akty te – w przeciwieństwie do aktów normatywnych – nie stwarzają
ż

adnych ogólnych reguł postępowania, czyli aktów prawnych.

Formą działania administracji może być zawieranie porozumień z innymi organami

administracji, wzajemne ich podporządkowywanie. Porozumienia takie mają zwykle na celu
prowadzenie wspólnej działalności organizatorskiej.

Działalność o charakterze społeczno-organizatorskim polega na prowadzeniu akcji

wyjaśniających w celu zachęcenia do określonych działań, na organizowanie czynów
społecznych, zebrań, narad itp.

Czynności materialno-techniczne stanowią dla organów administracyjnych działalność

uzupełniającą, ułatwiającą proces administrowania. Polegają one na prowadzeniu akt,
kartotek, statystyk itp.

Jak już wspomniano, podstawową formą prawną działania administracji jest akt

administracyjny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Akt administracyjny to jednostronne władcze wyrażenie woli organu administracji

publicznej, załatwiające konkretną sprawę i skierowane do oznaczonego adresata.

Akty administracyjne wydawane są z reguły przez organy administracji publicznej,

działające w charakterze władczym. W formie aktów administracyjnych organy te wydają
decyzje, zakazują lub nakazują adresatom aktu konkretne sposoby postępowania. Ich
wykonanie zabezpieczone jest przymusem państwowym .

Wydawanie aktów administracyjnych może nastąpić tylko w wypadku istnienia podstawy

prawnej, którą z reguły stanowi odpowiedni akt normatywny.

Akt administracyjny jest zatem aktem konkretnym, skierowanym do konkretnego adresata

i zawierającym decyzję lub stwierdzenie w konkretnej sprawie.

Przepisy prawa szczegółowo normują przesłanki ważności aktów administracyjnych. Akt

administracyjny, aby był ważny, musi odpowiadać określonym przez prawo wymogom.

Akt administracyjny musi być wydany przez organ kompetentny. Właściwym organem do

wydawania aktów administracyjnych w określonym zakresie jest organ, w którego
kompetencjach mieści się dany rodzaj działalności.

Akt administracyjny musi być wydany zgodnie z prawem. Oznacza to, że akt taki musi

być wydany na podstawie ustawy lub innych aktów normatywnych i może być wydany tylko
w celu przewidzianym w ustawie.

Akt administracyjny musi być wydany w przewidzianym trybie i we właściwej formie.

Tryb i forma zależne są od rodzaju sprawy, w jakiej zostaje wydany.

Jeżeli akt administracyjny nie spełnia którejkolwiek z powyższych przesłanek, jest aktem

wadliwym.

Wada, jaką dotknięty jest akt, może być wadą nieistotną (np. jeżeli naruszono jedynie

przepis porządkowy). W takim wypadku akt administracyjny jest ważny, wymaga jednie
uzupełnienia lub sprostowania.

Niekiedy akt administracyjny może być obarczony wadami istotnymi, np. decyzja wydana

została przez niewłaściwy organ lub oparta na nieaktualnym stanie prawnym.

Przepisy Kodeksu postępowania administracyjnego przewidują, że podlega uchyleniu jako

nieważna decyzja, która:

–

została wydana przez organ administracji państwowej niewłaściwy ze względu na
przedmiot decyzji,

–

została wydana bez jakiejkolwiek podstawy prawnej,

–

dotyczy sprawy już poprzednio rozstrzygniętej inną decyzją ostateczną,

–

została skierowana do osoby nie będącej stroną w sprawie,

–

jest niewątpliwie niewykonalna,

–

w razie jej wykonania wywołałaby czyn zagrożony karą,

–

zawiera wadę, powodującą jej nieważność z mocy wyraźnego przepisu prawa.
Decyzję o uchyleniu takiego nieważnego aktu administracyjnego (nieważnej decyzji

administracyjnej) wydaje właściwy organ na żądanie strony lub z urzędu. Organ administracji
państwowej właściwy do uchylenia decyzji może wstrzymać jej wykonanie, jeżeli zachodzi
prawdopodobieństwo, że jest ona dotknięta jedną z tych wad.

4.12.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jaki rodzaj stosunków społecznych jest przedmiotem regulacji prawa administracyjnego?

Jakie zagadnienia regulują normy prawa administracyjnego materialnego?

Jakie są cechy stosunku administracyjnego?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Jakie znasz źródła prawa administracyjnego?

Według jakich kryteriów dokonywane są podziały organów administracyjnych?

Jakie są podstawowe formy działania administracji?

Co to jest akt administracyjny?

Jakie są warunki ważności aktu administracyjnego?

Jakie skutki wywołuje wydanie wadliwego aktu administracyjnego?

4.12.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Oceń prawdziwość poniższych zdań i wstaw krzyżyk we właściwej kolumnie tabeli.

Zdanie

Prawda

Fałsz

Wszystkie normy prawa administracyjnego mają charakter
względnie obowiązujący

Prawo administracyjne ustrojowe obejmuje normy prawne
dotyczące struktury, organizacji i zasad działania organów
administracji publicznej

Prawo administracyjne materialne zawiera normy prawne
określające prawa i obowiązki osób fizycznych, osób prawnych
i innych jednostek organizacyjnych oraz zadania i kompetencje
organów administracji publicznej

Prawo administracyjne formalne (procesowe, proceduralne)
zawiera normy określające tryb (procedurę) postępowania
organów administracji

Jeden z podmiotów stosunków administracyjno-prawnych
z mocy prawa ma uprawnienia władcze w stosunku do drugiego
podmiotu

Cechą charakterystyczną stosunków administracyjno-prawnych
jest równorzędność podmiotów tego stosunku prawnego

Każdy stosunek prawny, w którym jednym z podmiotów jest
organ administracji, jest stosunkiem prawa administracyjnego
(administracyjno-prawnym)

Prawa i obowiązki wynikające ze stosunków administracyjno-
-prawnych mogą być przenoszone na inne podmioty

Stosunek administracyjno-prawny może powstać tylko poprzez
wydanie decyzji administracyjnej

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować treść przedstawionych zdań,

wskazać zdania prawdziwe i fałszywe wstawiając krzyżyk w odpowiednie miejsce tabeli,

sprawdzić poprawność wykonania ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z dostępem do Internetu,

−

przybory do pisania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Odpowiedz na pytania:

1) Co to są prawne formy działania administracji? .................................................................
......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
2) Jakie znasz prawne formy działania administracji?..............................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
3) Na czym polegają złożone działania administracji? .............................................................
......................................................................................................................................................
4) Czego dotyczy zewnętrzna sfera działania administracji publicznej? ..................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
5) Czego

dotyczy

wewnętrzna

sfera

działania

administracji

publicznej?

.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
6) Czym charakteryzują się władcze działania organów administracji publicznej? .................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
7) Czym charakteryzują się niewładcze działania organów administracji publicznej? ............
......................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować treść ćwiczenia,

odpowiedzieć na pytania w miejscu do tego wyznaczonym,

zaprezentować ćwiczenie na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z dostępem do Internetu,

−

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.12.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

określić, jaki rodzaj stosunków społecznych jest przedmiotem prawa
administracyjnego?

określić, jakie zagadnienia regulują normy prawa administracyjnego
materialnego?

określić cechy stosunku administracyjnego?

wskazać źródła prawa administracyjnego?

określić kryteria podziału organów administracyjnych?

scharakteryzować akt administracyjny?

określić warunki ważności aktu administracyjnego?

określić, skutki wydania wadliwego aktu administracyjnego?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.13. Postępowanie administracyjne i jego przebieg

4.13.1. Materiał nauczania

Przez postępowanie administracyjne rozumie się tryb, w jakim organy administracji

państwowej rozpoznają indywidualne sprawy wymagające rozstrzygnięcia w drodze decyzji
administracyjnej. W toku postępowania administracyjnego normy prawne zawarte w aktach
normatywnych zostają zastosowane do konkretnej sytuacji, w wyniku czego wydana zostaje
przez organ administracji określona decyzja. Indywidualne sprawy rozpoznawane w toku
postępowania administracyjnego to sprawy takie, jak uzyskanie zezwolenia na prace
budowlane, uzyskanie koncesji na prowadzenie określonej działalności gospodarczej (jeżeli
koncesja jest wymagana) itd. Należy zauważyć, że przepisy o postępowaniu
administracyjnym nie regulują zagadnień merytorycznych. Regulują one jedynie tryb i tok
postępowania w sprawach danego rodzaju, właściwość organów do rozpatrywania
określonych spraw, sposób wydawania decyzji, tryb wnoszenia odwołań itp. W toku
postępowania administracyjnego organ administracji ustala stan faktyczny w określonej
indywidualnej sprawie i zmierza do jej załatwienia przez wydanie odpowiedniego aktu
administracyjnego (decyzji administracyjnej), np. w postaci udzielenia zezwolenia
budowlanego.

Ogromne zróżnicowanie spraw wchodzących w zakres działalności administracji

powoduje, że ustalenie jednolitego trybu postępowania we wszystkich sprawach jest
niemożliwe. Oczywiste jest, że tryb postępowania w sprawach o uzyskanie patentu musi być
inny niż tryb postępowania dyscyplinarnego, a tryb postępowania przy wydawaniu

aktu

zgonu inny niż przy wydawaniu decyzji o wszczęciu egzekucji administracyjnej. Istnieje więc
wiele różnych trybów postępowania administracyjnego.

Ogromna większość spraw nie regulowanych odrębnymi trybami rozpatrywana jest

w toku postępowania administracyjnego ogólnego, normowanego przepisami kodeksu
postępowania administracyjnego (k.p.a.). Ten właśnie tryb postępowania ma zastosowanie do
wszystkich wypadków wymagających decyzji administracyjnej, jeśli nie jest dla nich
przewidziany wyraźnie szczególny tryb postępowania.

Przebieg postępowania administracyjnego ogólnego

Kodeks postępowania administracyjnego formułuje wiele zasad ogólnych, stanowiących

podstawy postępowania administracyjnego. Do ważniejszych zasad ogólnych należą:

−

zasada legalności, polegająca na tym, że organy administracji muszą nie tylko same
działać zgodnie z przepisami, lecz także czuwać nad przestrzeganiem praworządności
przez wszystkich uczestników postępowania,

−

zasada prawdy materialnej, polegająca na zobowiązaniu organów wydających decyzje
do wykrycia rzeczywistego, prawdziwego stanu faktycznego,

−

zasada udziału stron w postępowaniu, stanowiąca, że organy administracji obowiązane są
zapewnić stronom czynny udział w postępowaniu, a przed wydaniem decyzji umożliwić im
wypowiedzenie się w sprawach zebranych dowodów i materiałów oraz zgłoszonych żądań,

−

zasada instancyjności, oznaczająca, że od decyzji wydanych przez organ administracji
przysługuje możność odwołania do organu administracji wyższego szczebla,

−

zasada sądowej kontroli legalności decyzji administracyjnych, polegająca na możności
zaskarżenia decyzji administracyjnych do sądu administracyjnego z powodu ich
niezgodności z prawem,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

zasada stabilności decyzji administracyjnych, zgodnie z którą decyzje niepodlegające
odwołaniu w administracyjnym toku instancji są ostateczne. Uchylenie lub zmiana
tych decyzji, a także stwierdzenie ich nieważności oraz wznowienie postępowania,
mogą nastąpić tylko w wypadkach przewidzianych w k.p.a.
Postępowanie administracyjne zostaje wszczęte na żądanie strony lub z urzędu.

Organy administracji obowiązane są do załatwienia sprawy bez zbędnej zwłoki.

Sprawy proste powinny być załatwiane bezzwłocznie, sprawy wymagające postępowania
wyjaśniającego – w ciągu jednego miesiąca. Dla załatwienia spraw szczególnie
skomplikowanych przewiduje kodeks termin dwumiesięczny.

Organ administracji państwowej może wzywać osoby do udziału w podejmowanych

czynnościach i do składania wyjaśnień lub zeznań.

Tok postępowania administracyjnego cechuje szybkość i prostota. Za datę wszczęcia

postępowania uważa się dzień doręczenia podania do organu administracji. Podania
(żądania, wyjaśnienia, odwołania, zażalenia) mogą być wnoszone pisemnie, telegraficznie lub
za pomocą dalekopisu. Podanie (które można także wnieść ustnie do protokółu) powinno
wskazywać co najmniej, od kogo pochodzi, oraz określać żądanie, o które chodzi. Organ
administracji ma obowiązek umożliwić stronie w każdym stadium sprawy przeglądanie akt,
sporządzanie notatek i odpisów, chyba że naruszałoby to tajemnicę państwową lub narażało
na szwank ważny interes państwowy.

W sprawach złożonych, których niezwłoczne załatwienie nie jest możliwe,

przeprowadza się postępowanie wyjaśniające. W postępowaniu tym wyjaśnia się
okoliczności istotne dla sprawy i ustala fakty. Środkiem dowodowym jest każdy środek,
który może przyczynić się do wyjaśnienia sprawy, a w szczególności dokumenty, zeznania
ś

wiadków, biegłych, oględziny itp. Strona powinna być powiadomiona o miejscu

i terminie przeprowadzania dowodu. Może ona zadawać świadkom, biegłym i stronom
pytania oraz składać wyjaśnienia. Na podstawie całokształtu dowodów organ administracji
ocenia, czy uznaje dane fakty za udowodnione, czy nie.

Organ administracji może w toku postępowania przeprowadzić rozprawę, jeżeli uzna,

e przyspieszy to lub uprości postępowanie. Na rozprawie obecne są strony i tu następuje

skoncentrowanie wszystkich środków dowodowych. Strony mogą składać wyjaśnienia,
zgłaszać propozycje, zarzuty, przedstawiać dowody itp.

Po przeprowadzeniu postępowania wyjaśniającego organ administracji wydaje decyzję.

Decyzja jest aktem administracyjnym, za pomocą którego organ administracji rozstrzyga
sprawę. „Załatwienie”, tj. zakończenie sprawy w danej instancji następuje więc w drodze
wydania decyzji. Decyzja powinna zawierać oznaczenie organu administracji państwowej,
datę wydania, oznaczenie stron, powołanie podstawy prawnej, rozstrzygnięcie,
uzasadnienie faktyczne i prawne, pouczenie, czy i w jakim trybie przysługuje odwołanie,
oraz podpis z podaniem imienia i nazwiska oraz stanowiska wydającego decyzję.

Oprócz decyzji w toku postępowania administracyjnego organy administracji mogą

wydawać postanowienia. Postanowienia dotyczą poszczególnych kwestii wynikających
w toku postępowania, lecz nie rozstrzygają o istocie sprawy (i tym różnią się od decyzji).
Na przykład postanowienie może dotyczyć powołania świadka, zawieszenia
postępowania, wyznaczenie rozprawy itp.

Strony i uczestnicy postępowania

Stroną postępowania administracyjnego jest każdy, czyjego interesu prawnego lub

obowiązku dotyczy postępowanie albo kto żąda czynności organu ze względu na swój interes
prawny lub obowiązek (art. 28 k.p.a). Stronami mogą być osoby fizyczne i osoby prawne,
a także jednostki organizacyjne nie mające osobowości prawnej. Pojęcie strony jest ściśle

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

związane z pojęciem adresata decyzji administracyjnej, albowiem adresatem musi być strona
postępowania.

Strony nie będące osobami fizycznymi działają przez swych ustawowych lub statutowych

przedstawicieli.

Strony mogą działać przez pełnomocników, chyba że ich osobiste działanie jest

niezbędne ze względu na charakter czynności.

Obok organu prowadzącego postępowanie i strony (stron) w postępowaniu

administracyjnym może brać udział także pewna kategoria uczestników określonych przez
Kodeks jako „uczestnicy na prawach strony”. Uczestnicy ci nie są oczywiście stronami
w rozumieniu art. 28 k.p.a., ponieważ celem ich udziału w postępowaniu nie jest ochrona ich
interesu prawnego, lecz uczestniczą w postępowaniu ze względu na interes innych stron lub
interes społeczny. Należy zaznaczyć, iż uczestnicy na prawach stron mogą działać zarówno na
korzyść (w interesie) strony, jak również na ich niekorzyść.

Na prawach strony mogą wystąpić w postępowaniu organizacje społeczne, prokurator

oraz Rzecznik Praw Obywatelskich.

Organizacja społeczna może wystąpić do organu administracji z wnioskiem o wszczęcie

postępowania lub z wnioskiem o dopuszczenie jej do udziału w już toczącym się
postępowaniu.

Przesłankami

uzasadniającymi

wystąpienie

organizacji

społecznej

z wymienionymi wnioskami są:
1.

bezpośredni związek danej sprawy z celami statutowymi organizacji,

interes społeczny, który ma na celu realizowanie lub chroni organizacje społeczne przez
swój udział w postępowaniu.
O dopuszczeniu organizacji społecznej do udziału w postępowaniu lub o wszczęciu

postępowania z urzędu na wniosek organizacji społecznej orzeka organ administracji
w formie postępowania.

Pozostali uczestnicy na prawach strony mogą zwrócić się o wszczęcie postępowania

administracyjnego, zaskarżyć decyzje do sądu administracyjnego oraz uczestniczyć
w postępowaniu na prawach przysługujących prokuratorowi.

Poza podmiotami oraz uczestnikami postępowania na prawach strony w postępowaniu

mogą uczestniczyć także inne osoby, organizacje, instytucje itd., które biorą udział głównie
w określonych stadiach postępowania wyjaśniającego (dowodowego) i z reguły na wezwanie
organu administracji publicznej.

Należą do nich świadkowie, biegli, osoby posiadające przedmiot oględzin i inna osoba

określona w k.p.a.

Organy prowadzące postępowanie administracyjne (ogólne)

Organem stosującym prawo (prowadzącym postępowanie administracyjne) jest organ

administracji publicznej w znaczeniu ustrojowym (art. 1 pkt 1 k.p.a.) lub organ administracji
publicznej w znaczeniu funkcjonalnym (art. 1 pkt 2 k.p.a.).

Organy administracji publicznej w znaczeniu ustrojowym są wymienione w Konstytucji

RP i szeregu ustaw dotyczących administracji rządowej i administracji samorządowej.
Zgodnie z tymi ustawami organy prowadzące postępowanie administracyjne można podzielić
na:
1)

organy administracji samorządowej, tj. wójt lub burmistrz (prezydent), starosta
powiatowy, marszałek województwa,

organy administracji rządowej zespolonej np. wojewoda i niezespolonej (np. dyrektor
urzędu celnego) oraz naczelne i centralne organy administracji publicznej.
Za organy administracji publicznej w znaczeniu ustrojowym są uznawane również organy

kontroli państwowej, np. Państwowa Inspekcja Pracy, Państwowa Inspekcja Sanitarna.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Postępowanie administracyjne może toczyć się także przed organami administracji

publicznej w znaczeniu funkcjonalnym. Upoważnieniem tych organów do prowadzenia
postępowania musi wynikać bezpośrednio z przepisów ustawowych i dotyczyć spraw
określonych w art. 1 k.p.a. Dla uznania wymienionych organów za organy administracji
publicznej w znaczeniu funkcjonalnym podstawowe znaczenie ma ustalenie, czy w konkretnej
sprawie wykonują oni tzw. funkcje zlecone z zakresu administracji publicznej czy też
wykonują własne funkcje o charakterze organizatorskim.

Podsumowując można stwierdzić, że do kategorii organów prowadzących postępowanie

należą:
1)

organy administracji rządowej,

organy samorządu terytorialnego,

organy samorządu zawodowego,

organy państwowych i komunalnych jednostek organizacyjnych,

organy organizacji społecznych.
Organy administracji publicznej mogą prowadzić ogólne postępowanie administracyjne

tylko wtedy, gdy są uprawnione do rozstrzygnięcia sprawy administracyjnej na podstawie
wyraźnych przepisów prawa materialnego.

Przepisy prawa materialnego ustalają jedynie tzw. kompetencję ogólną organów

administracji publicznej do prowadzenia postępowania, tzn. upoważniają do rozstrzygnięcia
określonej kategorii spraw rodzajowo oznaczonych, natomiast nie wskazują, który konkretny
organ będzie kompetentny do rozstrzygnięcia danej sprawy. O tym, który z potencjalnych
kompetentnych organów będzie właściwy do rozstrzygnięcia konkretnej sprawy, przesądza
tzw. kompetencja szczególna organu, wyznaczona przez instytucję właściwości i instytucję
wyłączenia organu i pracownika organu.

Kodeks postępowania administracyjnego w art. 19 nakłada na organ administracji

publicznej obowiązek przestrzegania z urzędu swojej właściwości. Należy, przez to rozumieć
ż

e organ, który dostrzegł swoją niewłaściwość w sprawie, powinien przekazać sprawę

organowi właściwemu, nie czekając na odpowiedni wniosek strony postępowania. Oznacza to
również, że organ właściwy nie może uchylić się od załatwienia sprawy w drodze przekazania
swojej właściwości innemu organowi.

Przepisy kodeksu dotyczące właściwości organów wyróżniają:

–

właściwość miejscową,

–

właściwość rzeczową,

–

właściwość instancyjną.
Właściwość miejscową określają granice terytorialnego zasięgu kompetencji danego

organu.

Właściwość rzeczową organu administracji określają przepisy materialnego prawa

administracyjnego. Jest to zatem uprawnienie organu do prowadzenia postępowania i wydania
rozstrzygnięcia w określonej sprawie. Ustala się ją według przepisów w zakresie działania
danego organu administracji publicznej.

Właściwość instancyjna określa natomiast, który organ rzeczowo właściwy w danej

sprawie jest uprawniony do rozstrzygania w I instancji, a który – w II instancji.

Na tle właściwości między organami mogą wyniknąć spory kompetencyjne. Spór

pozytywne występuje wówczas, gdy dwa organy lub więcej uważają się za właściwe do
prowadzenia postępowania w sprawie, spór negatywny – gdy żaden z organów nie uważa się
za właściwy do prowadzenia postępowania.

Rozstrzyganie sporów o właściwość należy do kompetencji organów administracyjnych

określonych w art. 22, przy czym przyjęto w tym zakresie regułę, iż organem właściwym do

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

rozstrzygnięcia sporu o właściwość jest organ bezpośrednio wyższego stopnia wspólny dla
spraw pozostających w sporze.

Przysługiwanie organowi administracji publicznej do rozpatrzenia sprawy i wydanie

decyzji nie przesądza o tym, jaki konkretnie organ administracji będzie mógł załatwić sprawę.
Zachodzić bowiem mogą okoliczności uzasadniające wyłączenie organu od załatwienia
sprawy.

Przesłankami wyłączenia organu administracji publicznej od załatwienia sprawy są:

charakter sprawy oraz określony krąg osób. Zgodnie z art. 25 k.p.a. organ administracji
podlega wyłączeniu od załatwienia sprawy dotyczącej interesów majątkowych.
1.

kierownika organ, tj. osoby wykonującej funkcje organu administracji publicznej lub
osoby pełniącej funkcję przewodniczącego organu kolegialnego,

osób pozostających z kierownikiem organu w stosunkach małżeńskich, pokrewieństwa
i powinowactwa do drugiego stopnia oraz opieki, przysposobienia i kurateli,

pracowników organów podległych służbowo kierownikowi i upoważnionych przez niego
do wydawania decyzji administracyjnych oraz osób związanych z takimi pracownikami
stosunkiem określonym w pkt 2,

osoby zajmującej stanowisko kierownicze w organie bezpośrednio wyższego stopnia oraz
osób pozostających z taką osobą w stosunku określonym w pkt 2.
Pojęcie organu administracji publicznej, ujęte w przepisach o wyłączeniu organu, należy

rozumieć szeroko. Oznacza to, że wyłączeniu podlega nie tylko osoba pełniąca funkcję
organu, lecz również wszyscy prowadzący urzędu podległego temu organowi.

Od wyłączenia organu należy odróżnić wyłączenie pracownika organu (art. 24 k.p.a).

Pracownik organu podlega wyłączeniu od udziału w postępowaniu w sprawie, a nie – jak
w przypadku organu – od załatwienia sprawy. Oznacza to zakres podejmowania przez
wyłączonego pracownika czynności w tym postępowaniu, mogących mieć wpływ na wynik
sprawy, poza czynnościami nie cierpiącymi zwłoki ze względu na interes społeczny lub ważny
interes stron.

4.13.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Czemu służy postępowanie administracyjne?

Jakie jest podstawowe źródło prawa administracyjnego formalnego?

Jakie zasady obowiązują w postępowaniu administracyjnym?

Na czym polega zasada prawdy materialnej?

W jakich okolicznościach wszczyna się postępowanie administracyjne?

Jaki jest cel postępowania wyjaśniającego?

Jak kończy się postępowanie administracyjne?

Kto jest stroną postępowania administracyjnego?

Jakie organy są powołane do prowadzenia postępowania administracyjnego?

10.

Co to jest właściwość miejscowa?

11.

Co to jest właściwość rzeczowa?

12.

Co to jest właściwość instancyjna?

13.

W jakich okolicznościach następuje wyłączenie organu?

14.

Kiedy pracownik jest wyłączony z udziału w postępowaniu?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.13.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie rozdziału 4 k.p.a. przedstaw rodzaje dowodów dopuszczonych

w postępowaniu administracyjnym oraz obowiązki organu administracyjnego związane
z postępowaniem dowodowym.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować treść rozdziału 4 k.p.a.,

przedstawić rodzaje dowodów dopuszczonych w postępowaniu administracyjnym oraz
obowiązki organu administracyjnego związane z postępowaniem dowodowym,

scharakteryzować rodzaje dowodów dopuszczonych w postępowaniu administracyjnym
oraz obowiązki organu administracyjnego związane z postępowaniem dowodowym na
forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

Kodeks postępowania administracyjnego,

−

komputer z dostępem do Internetu,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Na podstawie przepisów rozdziału 4 k.p.a. wskaż zasady ustalania właściwości

miejscowej organu administracji publicznej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować treść przepisów rozdziału 4 k.p.a.,

wskazać zasady ustalania właściwości miejscowej organu administracji publicznej,

scharakteryzować wskazane zasady na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

Kodeks postępowania administracyjnego,

−

komputer z dostępem do Internetu.

4.13.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

określić co to jest postępowanie administracyjne?

wskazać podstawowe źródło prawa administracyjnego formalnego?

wskazać zasady obowiązujące w postępowaniu administracyjnym?

określić, na czym polega zasada prawdy materialnej?

określić okoliczności, w których wszczyna się postępowanie
administracyjne?

określić cel postępowania administracyjnego?

wskazać strony postępowania administracyjnego?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wskazać organy powołane do prowadzenia postępowania
administracyjnego?

określić, co oznacza właściwość organu administracyjnego?

10)

scharakteryzować właściwość miejscową organu administracji?

11)

określić, co oznacza właściwość rzeczowa?

12)

określić, co oznacza właściwość instancyjna?

13)

określić okoliczności wyłączenia organu?

14)

określić, kiedy pracownik jest wyłączony z udziału w postępowaniu?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.14. Tryb postępowania administracyjnego

4.14.1. Materiał nauczania

W postępowaniu administracyjnym, rozumianym jako ciąg czynności procesowych

podejmowanych przez organ administracji publicznej prowadzących postępowanie oraz jego
uczestników można wyróżnić trzy fazy:
1.

wszczęcie postępowania,

postępowanie dowodowe,

zakończenie postępowania.
Postępowanie wszczynane jest na wniosek strony lub z urzędu. Zasadą jest, że

rozstrzygnięcie sprawy przyznające stronom uprawnienia następuje w postępowaniu
wszczynanym na wniosek, nakładając zaś obowiązek – mogą być wszczynane z urzędu przez
organ administracji.

Faza ta obejmuje następujące czynności organu administracji publicznej względnie stron

postępowania:
a)

wniesienie żądania strony lub podjęcie przez organ czynności powodujących wszczęcie
postępowania z urzędu,

wstępną merytoryczną ocenę podania strony oraz ocenę formalna tego podania przez
organ administracji publicznej,

ocenę własnej zdolności do prowadzenia postępowania i rozstrzygnięcia sprawy,

zawiadomienie osób będących stronami o wszczęciu postępowania z urzędu lub na
żą

danie jednej ze stron.

Od zawiadomienia, w którym organ administracji publicznej informuje określone osoby

o zamierzonych czynnościach w toku postępowania, należy odróżnić wezwanie. Wezwanie
jest czynnością procesową podejmowaną przez organ prowadzący postępowanie, której treścią
jest nakazanie osobom, do których wezwanie zostało skierowane, wzięcia udziału
w podejmowanych czynnościach procesowych albo złożenie wyjaśnień lub zeznań, pod
rygorem zastosowania środków przymusu.

Wezwanie może być skierowane do każdego podmiotu, który może dostarczyć

niezbędnych wiadomości o faktach koniecznych do biegu postępowania lub załatwienia
sprawy.

Organ administracji publicznej winien dołożyć starań, aby wezwanie nie było uciążliwe

dla wezwanego. Wymogi formalne, jakie ma spełniać wezwanie określono w k.p.a.

W drugiej fazie postępowania organ administracji ma ustalić stan faktyczny na podstawie

przeprowadzonych dowodów. Faza ta ma na celu dojście do prawdy obiektywnej przy
wykorzystaniu dowodów i prawidłowej ich oceny. Za dowód może służyć wszystko, co może
przyczynić się do wyjaśnienia sprawy, a nie jest sprzeczne z prawem. O przeprowadzeniu
określonego dowodu rozstrzyga organ prowadzący postępowanie w formie postanowienia.
Organ może w tym zakresie działać z urzędu lub na wniosek stron.

Organ administracji jest obowiązany w sposób wyczerpujący zebrać i rozpatrzyć cały

materiał dowodowy. Fakty powszechnie znane oraz fakty znane organowi administracji nie
wymagają przeprowadzenia dowodu. Fakty znane organowi z urzędu należy zakomunikować
stronie. Postępowanie wyjaśniające (w doktrynie prawa używane jest jako synonim
postępowania dowodowego) może być prowadzone na rozprawie lub poza rozprawą. Przepisy
k.p.a. regulują jedynie tryb rozprawy postępowania wyjaśniającego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zgodnie z art. 89 k.p.a. przeprowadzenie rozprawy jest obowiązkiem organu

prowadzącego postępowanie wtedy, gdy:
1.

zapewni to przyspieszenie lub uproszczenie postępowania,

zapewni to osiągnięcie celu wychowawczego,

przeprowadzenia rozprawy wymaga przepis prawa,

zachodzi potrzeba uzgodnienia interesów stron,

jest to potrzeba dla wyjaśnienia sprawy przy udziale świadków lub biegłych albo w
drodze oględzin.
Rozprawą kieruje wyznaczony do przeprowadzenia rozprawy pracownik, przed którym

toczy się postępowanie.

Wszczęte i prowadzone postępowanie może ulec zaniechaniu. Postanowienie

o zaniechaniu postępowania jest czynnością powodującą wstrzymanie biegu terminów
przewidzianych w Kodeksie. Postępowanie administracyjne zawiesza się wówczas, gdy
zachodzą zdarzenia prawne przejściowo umożliwiające dalsze postępowanie i rozstrzyganie
sprawy administracyjnej.

Zawieszenie postępowania może być obligatoryjne w przypadkach wymienionych w art.

97 k.p.a. lub fakultatywne, o którym rozstrzyga organ na wniosek strony (art. 98 k.p.a.).

Przepisy

Kodeksu

przewidują

także

możliwość

umorzenia

postępowania

administracyjnego. Umarzając postępowanie, organ administracji wydaje decyzję, która nie
rozstrzyga sprawy co do istoty, a więc nie wywołuje skutków w sferze prawa materialnego.
Wywołuje on jedna skutki w sferze prawa procesowego w postaci zakończenia sprawy
w danej instancji.

Faza zakończenia postępowania administracyjnego, która rozpoczyna się po zakończeniu

postępowania wyjaśniającego, tj. po ustaleniu rzeczywistego stanu sprawy administracyjnej,
obejmuje przeprowadzenie przez organ prowadzący postępowanie czynności zmierzających
do ustalenia konsekwencji prawa materialnego w odniesieniu do strony postępowania, czyli
wiążącego prawnie rozstrzygnięcie sprawy w formie decyzji. Faza wydania decyzji obejmuje
określenie konsekwencji stosownej normy prawa, sporządzenie i podpisanie decyzji oraz
doręczenie lub ustne ogłoszenie decyzji.

Decyzja jest podstawową formą załatwienia sprawy administracyjnej. Decyzja rozstrzyga

sprawę co do jej istoty w całości lub części (art. 104 § 2 k.p.a.).

Załatwienie sprawy nastąpić może przez zawarcie między stronami ugody

administracyjnej zatwierdzonej w formie postanowienia przez organ administracji.

Podstawową zasadą określoną w k.p.a. jest obowiązek załatwienia sprawy bez żadnej

zwłoki. Określona została terminowość obowiązująca przy załatwieniu spraw w postępowaniu
administracyjnym. I tak:

–

niezwłocznie powinny być załatwione sprawy, które mogą być rozpatrzone na podstawie
dowodów przedstawionych przez strony, łącznie z żądaniem wszczęcia postępowania na
podstawie faktów i dowodów powszechnie znanych albo znanych organowi i urzędu bądź
możliwych do ustalenia na podstawie danych, którymi rozporządza ten organ;

–

nie później niż w ciągu miesiąca powinny być załatwione sprawy wymagające
przeprowadzenia postępowania uzupełniającego, np. przesłuchanie świadków;

–

nie później niż w ciągu 2 miesięcy od dnia wszczęcia postępowania powinny być
załatwione sprawy szczególnie skomplikowane;

–

w ciągu miesiąca powinna być załatwiona sprawa w postępowaniu odwoławczym, licząc
od dnia otrzymania odwołania przez organ odwoławczy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

O każdym przypadku niezałatwienia sprawy w terminie organ administracji jest

obowiązany zawiadomić strony, podając im przyczyny zwłoki i wskazując nowy termin
załatwienia sprawy.

Kodeks postępowania administracyjnego przewiduje możność wnoszenia środków

odwoławczych. Podobnie bowiem jak postępowanie sądowe, postępowanie administracyjne
opiera się na zasadzie instancyjności. Oznacza to, że strona, która uznaje orzeczenie za
krzywdzące, może je zaskarżyć do instancji wyższej. Środkiem odwoławczym od decyzji jest
odwołanie, natomiast na wydane w toku postępowania postanowienie strona może,
w określonych wypadkach, złożyć zażalenie.

Od decyzji wydanej w pierwszej instancji przysługuje stronom odwołanie tylko do jednej

wyższej instancji. Odwołanie nie wymaga szczegółowego uzasadnienia. W zasadzie
wystarczy, jeżeli z odwołania wynika, że strona nie jest zadowolona z wydanej decyzji.

Właściwy do rozpatrzenia odwołania jest organ administracji bezpośrednio wyższego

stopnia. Odwołanie wnosi się za pośrednictwem organu, który decyzję wydał, w terminie
14 dni od doręczenia decyzji, jeżeli zaś decyzję ogłoszono ustnie – od jej ogłoszenia.

Wniesienie odwołania w terminie wstrzymuje (z nielicznymi wyjątkami) wykonanie

decyzji. Organ odwoławczy może na żądanie stron lub z urzędu – przed wydaniem decyzji –
przeprowadzić dodatkowe postępowanie dowodowe. Wydając nową decyzję, organ
odwoławczy może bądź utrzymać w mocy decyzję wydaną w I instancji, bądź może ją uchylić
w całości lub w części i w tym zakresie orzec co do istoty sprawy, bądź uchylając decyzję
umorzyć postępowanie odwoławcze. Organ odwoławczy w zasadzie nie może wydać decyzji
na niekorzyść strony odwołującej się. Decyzja wydana przez organ drugiej instancji jest
decyzją ostateczną, od której nie przysługuje odwołanie w toku instancji administracyjnych.

Zdarza się, że rozstrzygnięcie sprawy nie pokrywa się z oczekiwaniami obywatela.

Wówczas dochodzi do sporu z organem administracji. Jeżeli adresatowi decyzji
administracyjnej nie uda się przekonać do swoich racji organu odwoławczego, kolejnym
krokiem będzie skarga do sądu administracyjnego.

4.14.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Na jakie formy dzieli się postępowanie administracyjne?

Jakie czynności organu administracji publicznej obejmuje faza pierwsza?

Jakie elementy powinno zawierać wezwanie?

Jakie są cele drugiej fazy postępowania?

Kiedy organ administracyjny przeprowadza rozprawę?

W jakich okolicznościach organ administracyjny zawiesza postępowanie?

Jakie są terminy załatwienia sprawy?

Jakie są skutki wniesienia odwołania?

Do kogo wnosi się odwołanie?

4.14.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie przepisów k.p.a. wskaż przypadki, kiedy organ administracji zawiesza

postępowanie obligatoryjne i fakultatywne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować treść przepisów k.p.a. dotyczące zawieszenia postępowania przez organ
administracji,

wskazać przypadki, kiedy organ administracji zawiesza postępowanie obligatoryjne
i fakultatywne,

przedstawić wskazane przypadki na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

Kodeks postępowania administracyjnego,

−

komputer z dostępem do Internetu.

Ćwiczenie 2

Sporządź projekt wezwania świadka na rozprawę.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w Kodeksie postępowania administracyjnego przepisy dotyczące wezwania
ś

wiadka,

przeanalizować treść tych przepisów,

sporządzić projekt wezwania świadka na rozprawę,

przedstawić projekt wezwania do oceny nauczycielowi.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

Kodeks postępowania administracyjnego,

−

komputer z dostępem do Internetu,

−

papier formatu A4, przybory do pisania.

4.14.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

określić formy postępowania administracyjnego?

wskazać czynności organu administracji w fazie pierwszej?

określić z jakich elementów składa się wezwanie?

wskazać cele drugiej fazy postępowania?

określić, kiedy organ administracji przeprowadza rozprawę?

wskazać okoliczności., w których organ administracji zawiesza
postępowanie?

określić terminy załatwienia sprawy?

wskazać organ, do którego wnosi się odwołanie?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.15. Zasady zaskarżania decyzji administracyjnych

4.15.1. Materiał nauczania

Jednym z podstawowych sposobów załatwiania spraw obywateli w postępowaniu

administracyjnym jest decyzja. Nie każde jednak rozstrzygnięcie musi być satysfakcjonujące
dla jej adresata. Wówczas dochodzi do sporu z organem administracji. Jeżeli adresatowi
decyzji administracyjnej nie uda się przekonać do swoich racji organu odwoławczego,
kolejnym krokiem będzie skarga do sądu administracyjnego.

Aktualnie sądownictwo administracyjne w Polsce jest dwuinstancyjne. Sądami I instancji

są wojewódzkie sądy administracyjne (WSA). Sądem II instancji jest Naczelny Sąd
Administracyjny (NSA).

Zgodnie z przepisami sądy administracyjne sprawują kontrolę działalności administracji

publicznej. Zasadniczo kontrola sprawowana przez sądy administracyjne obejmuje orzekanie
w sprawach skarg m.in. na:

–

decyzje administracyjne,

–

postanowienia wydane w postępowaniu administracyjnym, na które służy zażalenie albo
kończące postępowanie, a także postanowienia rozstrzygające sprawcę co do istoty,

–

postanowienia wydane w postępowaniu egzekucyjnym i zabezpieczającym, na które służy
zażalenie.
Oprócz ogólnie zarysowanego w ustawie zakresu kontroli sądów administracyjnych

przepisy szczegółowo rozróżniają właściwość wojewódzkich sądów administracyjnych
i Naczelnego Sądu Administracyjnego. Zasada jest prosta – wojewódzkie sądy
administracyjne rozpoznają wszystkie sprawy sądowo-administracyjne z wyjątkiem spraw, dla
których zastrzeżona jest właściwość NSA.

Do rozpatrywania spraw właściwy jest wojewódzki sąd administracyjny, na którego

obszarze właściwości ma siedzibę organ administracji publicznej, którego działalność
zaskarżono. W praktyce oznacza to, że o tym, do którego sądu wojewódzkiego powinna być
zaadresowana skarga, decyduje co do zasady miejsce położenia organu.

W postępowaniu w sprawie sądowo-administracyjnej stronami są skarżący oraz organ,

którego działanie lub bezczynność jest przedmiotem skargi. Przed sądem znika przewaga
organu administracyjnego, który w postępowaniu administracyjnym działa jako gospodarz.
Skarżący – obywatel i organ przed NSA mają takie same prawa.

W procedurze sądowej występuje także instytucja uczestnika postępowania. Jest to

z reguły osoba, która brała udział w postępowaniu administracyjnym, ale nie wniosła skargi.

Przed sądem można działać i występować osobiście lub przez pełnomocnika.
Uprawnionym do wniesienia skargi jest każdy kto ma w tym interes prawny. Skargę do

NSA może wnieść także prokurator, Rzecznik Praw Obywatelskich oraz organizacja
społeczna w zakresie jej statutowej działalności. Uprawnionym do wniesienia skargi jest
również inny podmiot, któremu ustawy przyznają do tego prawo.

Bardzo ważne jest to, kiedy może być wniesiona skarga do NSA. Samo wydanie decyzji

przez organ I instancji nie oznacza, że jej adresat może zwrócić się do sądu. Skargę można
wnieść dopiero po wyczerpaniu środków zaskarżania, jakie służyły skarżącemu
w postępowaniu przed organem właściwym w sprawie. Wyjątkiem jest sytuacja, w której
skargę wnosi prokurator lub Rzecznik Praw Obywatelskich. W Polsce postępowanie
administracyjne jest dwuinstancyjne. Od decyzji wydanej przez organ administracji I instancji
przysługuje co do zasady odwołanie do organu II instancji. Dopiero po uzyskaniu decyzji II
instancji, czyli decyzji ostatecznej, można wnieść skargę do sądu. Pouczenie, zarówno

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

o przysługującym odwołaniu, jak i środkach zaskarżenia do sądu jest jednym z elementów
decyzji.

Prawo do dochodzenia swoich racji przed sądem jest jednym z podstawowych uprawnień

każdego obywatel. Nie oznacza to jednak, że skorzystanie z tego prawa nie jest uzależnione
od podjęcia określonych działań przez obywatela, przewidzianych procedurą sądowo-
administracyjną.

Obywatel na wniesienie skargi do WSA ma 30 dni od dnia doręczenia rozstrzygnięcia

sprawy. Skargi do sądu administracyjnego wnosi się za pośrednictwem organu, którego
działanie lub bezczynność jest przedmiotem skargi. W praktyce oznacza to, że skarga
powinna być zaadresowana do właściwego WSA, ale przesłana lub złożona do organu, który
wydał zaskarżoną decyzję. Organ ten przekazuje skargę sądowi wraz z aktami sprawy
i odpowiedzią na skargę w terminie 30 dni od dnia jej wniesienia.

Skarżący nie powinien obawiać się tego, że złożenie skargi za pośrednictwem organu

może zniweczyć możliwość dochodzenia praw do sądu. Organ ma w tym względzie określone
obowiązki, za niedopełnienie których grożą mu sankcje.

Skarga do WSA może być sporządzona i wniesiona osobiście lub przez pełnomocnika.

Musi jednak spełniać podstawowe wymogi, jakie stawia przed nią procedura sądowo-
adminsitracyjna.

Przede wszystkim skarga powinna czynić zadość wymaganiom pisma w postępowaniu

sądowym. Pismo w postępowaniu sądowym obejmuje wnioski i oświadczenia stron.
Dodatkowo skarga musi zawierać:

–

wskazanie zaskarżonej decyzji, postanowienia, innego aktu lub czynności,

–

oznaczenie organu, którego działania lub bezczynności skarga dotyczy,

–

określenie naruszone prawa lub interesu prawnego.
Każde pismo strony powinno zawierać:

–

oznaczenie sądu, do którego jest skierowane, imię i nazwisko lub nazwę stron, ich
przedstawicieli ustawowych i pełnomocników,

–

oznaczenie rodzaju pisma,

–

osnowę wniosku lub oświadczenia,

–

podpis strony albo jej przedstawiciela ustawowego lub pełnomocnika,

–

wymienienie załączników.
Gdy pismo strony jest pierwszym pismem w sprawie, powinno ponadto zawierać

oznaczenie miejsca zamieszkania. Ponadto pierwsze pismo w sprawie powinno zawierać
przedmiot sprawy, a dalsze pisma sygnaturę akt.

Bardzo ważne jest to, żeby do pisma dołączone były odpisy i odpisy załączników dla

doręczenia innym stronom postępowania.

Wniesienie skargi do WSA wiąże się z określonymi kosztami. Co do zasady to strony

ponoszą koszty postępowania związane ze swym udziałem w sprawie, chyba że przepis
szczególny stanowi inaczej.

Koszty sądowe obejmują opłaty sądowe i zwrot wydatków. Podstawowe koszty to opłaty

sądowe. Do najważniejszych opłat sądowych należy opłacenie wpisu sądowego od skargi. Sąd
nie podejmie żadnej czynności na skutek pisma, od którego nie została uiszczona
odpowiednia opłata.

Sąd rozpatruje sprawę na jawnych rozprawach i posiedzeniach. Rozstrzyga w granicach

danej sprawy, nie będąc jednak związany zarzutami i wnioskami skargi ani powołaną
podstawą prawną. Nie może wydać orzeczenia na niekorzyść skarżącego, chyba że stwierdzi
naruszenie prawa powodujące nieważność zaskarżonego aktu lub czynności.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sprawy rozstrzygane są wyrokiem, w którym sąd może:

–

odrzucić skargę, jeżeli wniesiono ją po upływie terminu i nie uległ on przywróceniu lub
z innych przyczyn skarga jest niedopuszczalna,

–

oddalić skargę, jeżeli była ona bezzasadna,

–

uwzględnić skargę, o ile uzna ją za zasadną; następuje wtedy uchylenie decyzji lub
pozostawienie w całości lub części.
Orzeczenie sądu staje się prawomocne, jeżeli nie przysługuje co do niego środek

odwoławczy. Orzeczenie prawomocne wiąże nie tylko strony i sąd, który je wydał, lecz
również inne sądy i inne organy państwowe.

Od wydanego przez wojewódzki sąd administracyjny wyroku lub postanowienia

kończącego postępowanie w sprawie przysługuje skarga kasacyjna do Naczelnego Sądu
Administracyjnego.

Skargę kasacyjną może wnieść strona, prokurator lub rzecznik praw obywatelskich po

doręczeniu im odpisu orzeczenia z uzasadnieniem.

Skargi kasacyjnej nie może sporządzić sama strona. Skarga kasacyjna powinna być

sporządzona przez adwokata lub radcę prawnego, chyba że sporządza je sędzia, prokurator,
notariusz, radca Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa albo profesor lub doktor
habilitowany nauk prawnych.

Wymóg ten, zwany przymusem adwokackim, ma na celu zapewnienie skardze kasacyjnej

odpowiedniego poziomu merytorycznego i formalnego.
Podstawa prawna:
Ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi
(Dz. U. nr 153, poz. 1270 z późn. zm.).

4.15.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie znasz instancje sądów administracyjnych?

Jakich zagadnień mogą dotyczyć skargi kierowane do sądu administracyjnego?

Jak ustala się właściwość wojewódzkiego sądu administracyjnego?

Kto może być stroną w postępowaniu administracyjnym?

Jaki jest termin wniesienia skargi do wojewódzkiego sądu administracyjnego?

Jakie wymogi powinna spełniać skarga do wojewódzkiego sądu administracyjnego?

Jakie formy mogą mieć orzeczenia sądu administracyjnego?

Czy od orzeczenia wojewódzkiego sądu administracyjnego służą środki prawne?

Co to jest „przymus adwokacki”?

4.15.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie przepisów ustawy – Prawo o postępowaniu przed sądami

administracyjnymi sporządź projekt skargi na decyzję administracyjną.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeanalizować treść przepisów ustawy – Prawo o postępowaniu przed sądami
administracyjnymi,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

sporządzić projekt skargi na decyzję administracyjną,

przedstawić projekt skargi na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

ustawa – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi,

−

komputer z dostępem do Internetu,

−

papier formatu A4, przybory do pisania.

Ćwiczenie 2

Na podstawie znanych Ci przepisów prawa, wypisz obowiązki obywatela składającego

skargę na decyzję administracyjną.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać przepisy prawa dotyczące obowiązków obywatela składającego skargę na
decyzję administracyjną,

przeanalizować treść wyszukanych przepisów,

określić obowiązki obywatela składającego skargę na decyzję administracyjną,

scharakteryzować obowiązki obywatela składającego skargę na decyzję administracyjną
na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z dostępem do Internetu,

−

wybrane akty prawne.

4.15.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

scharakteryzować instancje sądów administracyjnych?

określić, jakich zagadnień dotyczą skargi kierowane do sądu
administracyjnego?

określić, jak ustala się właściwości wojewódzkiego sądu
administracyjnego?

określić, jakie wymogi powinna spełniać skarga do wojewódzkiego
sądu administracyjnego ?

scharakteryzować, jakie formy mogą mieć orzeczenia sądu
administracyjnego?

określić, co to jest przymus adwokacki?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

Przeczytaj uważnie instrukcję.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwe odpowiedzi. Tylko
jedna jest prawidłowa.

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

Pracuj samodzielnie, bo wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

Na rozwiązanie masz 45 minut.

Powodzenia!

Materiały dla ucznia:
–

instrukcja,

–

zestaw zadań tekstowych,

–

karta odpowiedzi.

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH nr I

Prawo cywilne reguluje

stosunki majątkowe i niektóre stosunki osobiste.

majątkowe stosunki rodzinne.

stosunki majątkowe między obywatelami a organami skarbowymi.

zasady postępowania przed sądami cywilnymi.

Zasady współżycia społecznego są

określone w Konstytucji RP.

w Kodeksie cywilnym.

w Kodeksie postępowania cywilnego.

nie są określone w przepisach prawa.

Stosunek cywilnoprawny charakteryzuje się tym, że
a)

jego podmiotami są tylko osoby fizyczne.

podmioty są równorzędne.

obejmuje sprawy toczące przed urzędami stanu cywilnego.

jego podmiotami są osoby prawne.

Zdolność prawną posiadają

wszystkie osoby fizyczne i prawne.

osoby prawne.

osoby prawne, które ukończyły 13 lat.

osoby fizyczne, które ukończyły 18 lat.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Osoba prawna składa oświadczenie woli przez

swojego przedstawiciela.

pełnomocnika.

odpowiedni organ.

organ nadrzędny.

Odpowiedzialność cywilna ma postać

konsekwencji karnych.

naprawienia szkody.

przeproszenia poszkodowanego.

kary umownej.

W wyniku umowy o dzieło przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do

starannego działania.

wykonywania pracy przez określony czas.

wykonywania pracy pod nadzorem zamawiającego.

uzyskania umówionego rezultatu.

Odpowiedzialność deliktowa ma miejsce wtedy, gdy

naruszono przepisy prawa karnego.

powstała jakakolwiek szkoda po stronie kontrahenta.

szkoda powstała z zaistnienia faktu, z którego ustawa łączy obowiązek
odszkodowawczy.

sprawca spowodował szkodę z winy umyślnej.

W procesie o naprawienie szkody wyrządzonej niewykonaniem lub nienależytym

wykonaniem umowy wierzyciel nie musi udowadniać
a)

wielkości szkody.

postania szkody.

związku przyczynowego między powstaniem szkody a niewykonaniem umowy.

winy strony nie wykonującej umowy.

10.

Zwłoka w wykonaniu zobowiązania to

każde opóźnienie.

opóźnienie, za które dłużnik jest odpowiedzialny.

opóźnienie określone w Kodeksie cywilnym.

przekroczenie terminu określonego w umowie.

11.

Tryb postępowania w sprawach gospodarczych jest określony w

Kodeksie spółek handlowych.

Kodeksie cywilnym.

Kodeksie postępowania cywilnego.

w przepisach o ustroju sądów powszechnych.

12.

Stosunek pracy nie może powstać w wyniku

zawarcia umowy o pracę.

zawarcia umowy zlecenia.

wyboru.

powołania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13.

Czas pracy to czas

efektywnego świadczenia pracy.

pozostawania do dyspozycji pracodawcy.

obowiązywania umowy o pracę.

wykonywania pracy mającej wartość ekonomiczną.

14.

Wymiar urlopu pracownika z dwuletnim stażem pracy wynosi

14 dni roboczych.

16 dni roboczych.

20 dni roboczych.

26 dni roboczych.

15.

Umowa o pracę na okres próby nie może być zawarta na dłużej niż

2 tygodnie.

miesiąc.

3 miesiące.

6 miesięcy.

16.

Zwolnienie na poszukiwanie pracy przysługuje

pracownikowi rozwiązującemu umowę na porozumienie stron.

w przypadku wypowiedzenia dokonanego przez pracodawcę.

w przypadku wypowiedzenia dokonanego przez pracownika.

w przypadku każdego wypowiedzenia.

17.

Stosunek administracyjno prawny to stosunek między

równorzędnymi podmiotami.

organami administracji publicznej.

organem wyposażonym w uprawnienia władcze i drugim podmiotem.

osobami fizycznymi i prawnymi w sprawach majątkowych.

18.

Podstawową formą działania administracji jest

akt administracyjny.

akt notarialny.

akt normatywny.

umowa.

19. O swojej właściwości organ administracyjny rozstrzyga

w fazie wszczęcia postępowania.

w fazie postępowania odwoławczego,

rozstrzyga o tym organ nadrzędny.

rozstrzyga o tym kierownik organu administracyjnego.

20. Termin odwołania się od decyzji administracyjnej wydanej w pierwszej instancji wynosi:

7 dni.

14 dni.

miesiąc.

2 miesiące.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Stosowanie przepisów prawa cywilnego, prawa cywilno-procesowego,
prawa pracy oraz prawa administracyjnego

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

LITERATURA

Górski W., Wesołowski K.: Elementy prawa. Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2003

Kocot W. (praca zbiorowa): Elementy prawa. Difin, Warszawa 2004

Filipiak T.A., Mojak J., Nazer M., Niezbecka E.: Zarys prawa cywilnego. Verba, Lublin
2003

Lewandowski J.: Elementy prawa. WSiP, Warszawa 2007

Lewandowski J.: Encyklopedia prawa w zarysie. SGH, Warszawa 2005

Lewandowski J.: Prawo cywilne. SGH, Warszawa 2005

Seidel R.: Prawo i postępowanie administracyjne. Cz. 1. Wydawnictwo eMPi

, Poznań

2002

Salwa Z.: Prawo pracy ubezpieczeń społecznych. Lexis Nexis, Warszawa 2005

Seidel R.: Elementy prawa. Wydawnictwo eMPi

, Poznań 1997

10.

Seidel R.: Zeszyt ćwiczeń z prawa. Wydawnictwo eMPi

, Poznań 2003

11.

Siuda W.: Elementy prawa dla ekonomistów. Scriptum, Poznań 2002

12.

Ura E., Ura E.: Prawo administracyjne. Lexis Nexis, Warszawa 2005

13.

Kodeks cywilny

14.

Kodeks postępowania administracyjnego

15.

Gazeta Prawna

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
06 Stosowanie przepisów prawa w działalności socjalnejid 6409
06 Stosowanie przepisow prawa i Nieznany
02 Stosowanie przepisów prawa i zasad ekonomiki
20 Stosowanie przepisow prawa i Nieznany (2)
01 Stosowanie przepisow prawa w Nieznany (2)
02 Stosowanie przepisow prawa i Nieznany (2)
14 Stosowanie przepisow prawa p Nieznany (2)
15. Stosowanie przepisów prawa geologicznego, górnictwo i wiertnictwo
06 Stosowanie przepisów prawa w działalności socjalnejid 6409
06 Stosowanie przepisow prawa i Nieznany
02 Stosowanie przepisów prawa i zasad ekonomiki
20 Stosowanie przepisów prawa w działalności usługowej
13 Stosowanie przepisów prawa i zasad ekonomiki(1)
01 Stosowanie przepisów prawa
4 Stosowanie przepisów prawa i zasad ekonomiki
11 Stosowanie przepisów prawa pracy

więcej podobnych podstron