Prawo prywatne międzynarodowe - opracowanie przedegzaminacyjne:

UNIWERSYTET SZCZECIŃSKI 2009

I. CZEŚĆ OGÓLNA

Pojęcie prawa międzynarodowego prywatnego:

Międzynarodowe prawa prywatne obejmuje stosunki należące do dziedziny prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy. Zalicza się tu także inne dziedziny prawa, głównie prawo handlowe i gospodarcze (regulacje oparte na cywilnoprawnej metodzie regulacji - stosunku cywilnoprawne). We wszystkich rozpatrywanych przez tę gałąź przypadkach istnieje taki element, którego skutki prawne wybiegają poza granicę państwa, gdzie dokonuje się oceny prawnej albo też rozpatrywane są skutki prawne pewnych czynów czy zdarzeń dokonanych za granicą. Zatem w stanie faktycznym stosunku z dziedziny prawa cywilnego, rodzinnego lub prawa pracy jest element obcy. Element obcy występuje przykładowo:

• gdy uczestnikiem stosunku prawnego jest obywatel obcego państwa albo osoba prawna, mająca swą siedzibę poza granicami danego państwa;

• gdy przedmiot stosunku prawnego znajduje się za granicą;

• gdy czynności prawne lub zdarzenia prawne (umowa, czyn niedozwolony, śmierć osoby itp.) miały miejsce za granicą;

• gdy skutki czynności prawnych lub zdarzeń prawnych wybiegają za granicę.

Element obcy występuje więc w stanie faktycznym:

1. w sprawach związanych z podmiotem - element obcy ratione personae;

2. w sprawach związanych z przedmiotem - element obcy ratione materiae,

pewnego stosunku lub zdarzenia prawnego.

UWAGA! Element obcy musi być na tyle istotny, że wywołuje wątpliwości co do tego, jakiego państwa prawo staje się właściwe dla rozwiązania prawnego badanego stanu faktycznego.

Cel prawa międzynarodowego prywatnego:

Zadaniem międzynarodowego prawa prywatnego jest wskazanie systemu prawnego, według którego ma nastąpić ocena prawna stanu faktycznego. Gdy pewien fakt, mający związek z zagranicą jest badany w pewnym państwie pod względem prawnym to jest to państwo sądu; z drugiej strony mamy do czynienia z państwem obcym. Istotne jest, że zastosowanie systemu prawnego obcego państwa odbywa się bez względu na to, czy państwo sądu i państwo, którego porządek prawny ma być zastosowany utrzymują ze sobą stosunki dyplomatyczne czy nie. Obcy porządek prawny stosuje się bez względu na to, czy państwo, do którego ów system prawny należy, zostało uznane.

Normy kolizyjne:

Gdy stan faktyczny stosunku cywilnoprawnego, zawierającego element obcy, wywołuje zagadnienie, czy zwrócić się do tego czy innego systemu prawnego o rozwiązanie prawne stanu faktycznego mówimy o zbiegu, konflikcie, kolizji ustaw. W rzeczywistości chodzi o kolizję prawa tj. stan różnicy między normami prawa państwa sądu a tego państwa, którego dotyczy element obcy. Różnica polega na tym, że prawo własne i prawo obce dają odmienne rozwiązanie dla danego stanu faktycznego. Ze względu na to, że przedmiotem międzynarodowego prawa prywatnego jest kolizja prawa, którą ma ono rozstrzygnąć, nazywane jest ono prawem kolizyjnym, a normy to prawo tworzące nazywa się normami kolizyjnymi.

Stosowanie norm międzynarodowego prawa prywatnego:

Odbywa się w ten sposób, że sędzia po stwierdzeniu, że rozpatrywany stan faktyczny zawiera w sobie element obcy:

1. bada prawo kolizyjne swojego kraju w celu stwierdzenia, czy do rozwiązania zastosować prawo własne czy obce - określenie właściwego systemu prawnego;

2. odnajduje odpowiednią dla danego przypadku normę - określenie właściwej normy merytorycznej.

Definicja prawa prywatnego międzynarodowego - ujęcie wąskie:

Międzynarodowe prawo prywatne jest to zespół norm obowiązujących na obszarze pewnego państwa, a przedmiotem ich jest wskazanie systemu prawnego (własnego lub obcego), właściwego dla rozstrzygnięcia stosunku prawnego z zakresu prawa cywilnego (ujęcie szerokie), w którego stanie faktycznym jest element obcy.

Definicja prawa prywatnego międzynarodowego - ujęcie szerokie:

Międzynarodowe prawo prywatne stanowi zespół wszelkiego rodzaju norm, odnoszących się do stosunków prawnych z elementem obcym:

1. normy kolizyjne;

2. normy jednolite - charakter prawny międzynarodowy, przy czym regulują także prawa i obowiązki stron; polegają na tym, że państwa przyjmują w drodze porozumienia międzynarodowego takie samo prawo merytoryczne, w związku z czym normy jednolite stanowią rozwiązanie konkurencyjne dla norm kolizyjnych; wśród metod wprowadzania norm jednolitych na czoło wysuwają się: konwencje np. Konwencja Wiedeńska o sprzedaży międzynarodowej; ustawy wzorcowe - brak ratyfikacji czy przystąpienia; stanowią propozycję albo dyrektywę co do stanowienia krajowych norm prawnych; akty prawne organizacji o charakterze ponadnarodowym - państwo przekazuje swoje suwerenne postanowienia na rzecz danej organizacji np. Wspólnoty Europejskie (ale już nie ONZ); te akty to przede wszystkim rozporządzenia (dyrektywy nie wchodzą tu w grę); dotyczą przede wszystkim międzynarodowego przewozu lądowego, morskiego i powietrznego, ochrony własności przemysłowej, ochrony dzieł literackich i artystycznych, weksli i czeków.

3. prawo obcych - normy określające czy w danym państwie cudzoziemcy mają być traktowani na równi z obywatelami własnego państwa, a jeżeli nie to jakim podlegają ograniczeniom; nie są to zatem normy kolizyjne, bo nie rozstrzygają o tym jaki system prawny (jakiego państwa) należy stosować, lecz wyjaśniają, jakie są granice zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych cudzoziemców oraz przyznanych im praw podmiotowych - zasadą jest równorzędność: tak, jak obywatele tego państwa, albo tak, jak nasi obywatele na terenie tego państwa obcego, z którego pochodzi cudzoziemiec (zasada wzajemności) - dotyczy to także norm procesowych np.: w Polsce ustawa o nabywaniu nieruchomości na terytorium Polski przez cudzoziemców (tzw. kaucja aktoryczna przy wszczęciu postępowania przez cudzoziemca).

4. normy merytoryczne z elementem obcym - polegają one np. na tym, że jeżeli w relacji prawnej posiada udział cudzoziemiec to taka norma określa jego prawa i obowiązki, jest to zatem norma merytoryczna.

5. prawo procesowe międzynarodowe - cz. III K.p.c.; prawo to odpowiada na pytanie, którego państwa sąd ma rozstrzygnąć dany problem (kwestia jurysdykcji); prawo procesowe jest tu ściśle powiązane z prawem kolizyjnym - prawo merytoryczne będzie stosowane wg zasady: prawo państwa sądu (lex fori); tu rozstrzygane są kwestie: uznawania i wykonywania zagranicznych orzeczeń (sądowych, arbitrażowych), kwestia prawa cudzoziemca w procesie, międzynarodowa pomoc prawna (współpraca sądów, przesłuchiwanie świadków).

6. prawo publiczne międzynarodowe - reguły prawa międzynarodowego prywatnego są konsekwencją norm prawa międzynarodowego publicznego i są z nimi ściśle powiązane; istnieją tu wszakże znaczne różnice co do konstrukcji norm prawa, źródeł prawa, adresata.

7. interlokalne prawo prywatne - in. międzyterytorialne, interregionalne; zespół norm rozwiązujących kolizje między systemami prawnymi, obowiązującymi na obszarze jednego i tego samego państwa; warunkiem istnienia interlokalnego prawa prywatnego jest więc by na obszarze tego samego państwa istniało kilka systemów prawa cywilnego (państwa federacyjne np. USA, Meksyk, Szwajcaria); co do USA, to należy wskazać, że w kraju tym zasady przyjęte do rozwiązywania kolizji między wewnętrznymi systemami prawnymi obowiązują także dla kolizji międzynarodowych.

8. interpersonalne prawo prywatne - stosowane w państwach, gdzie przynależność danej osoby do określonej grupy społecznej (gr. kastowe, szczepowe, wyznaniowe - narodowościowe), przesądza o jego prawach i obowiązkach np. Indie, Iran, Irak, kraje afrykańskie.

Rozwój prawa prywatnego międzynarodowego:

• średniowiecze: zasada personalizmu (prawo idzie za osobą) - Włochy i zasada terytorializmu (obowiązuje zawsze prawo terytorium na którym dana osoba się znajduje) - USA i Holandia;

• XII - XVI wiek: tzw. dawna szkoła statutowa; Włochy i Francja; dokonano rozróżnienia pomiędzy normami dotyczącymi postępowania sądowego i normami prawa materialnego; przyjęto w odniesieniu do norm procesowych zasadę legis fori - Jacobus Balduinus, przejęli ją przedstawiciele tzw. szkoły orleańskiej: Jacques de Revigny, Bartolus Sassoferato; zasada locus regit formam actus - Wilhelm de Cun; pojawia się zasada słuszności oraz statuty rzeczowe i statuty osobowe - statuty prohibitiva favorabilia (korzystne dla osób, których dotyczą i dlatego idą za nimi) oraz statuty prohibitiva odiosa (niekorzystne dla osób, których dotyczą, dlatego nie są uznawane, nie idą za osobami - pierwowzór klauzuli porządku publicznego), a następnie także statuty mixta (odnoszące się częściowo do osób, a częściowo do rzeczy). Są także statuty permissiva (statuty przyznające osobom prawa, którym ius commune tj. prawo rzymskie im odmawia, dlatego nie towarzyszą osobom);

• XVI wiek: Molineus i Bertrand d'Argentre; dalszy podział statutów zwłaszcza w dziedzinie zobowiązań;

• Szkoła holenderska: Paweł Voet, Jan Voet oraz Ulryk Huber; każde prawo jest z natury swej terytorialne, zatem logiczną konsekwencją suwerenności jest stosowanie tylko prawa danego terytorium, brak więc obowiązku stosowania prawa obcego, chyba że ze względów kurtuazji międzynarodowej, o ile nie będzie się to łączyć z uszczerbkiem dla władzy lub praw panującego i jego obywateli (tzw. zasada terytorializmu);

• Doktryna angielska i północnoamerykańska: J. Story; ograniczenie zasady terytorializmu;

• XIX wiek: F.K. von Savigny - krytyka teorii statutowej; teoria „siedziby” stosunku prawnego czyli obszaru prawnego, z którym dany stosunek jest najściślej związany (tzw. teoria relatywistyczna łączników - koncepcja łącznika najdonioślejszego związku); prawo obowiązujące w „siedzibie” stosunku prawnego należy stosować bez względu na to, czy będzie to prawo własne, czy obce. Savigny dostrzegał też konieczność wprowadzenia ograniczeń w stosowaniu prawa obcego, przy czym ograniczenia te ujął w 2 grupy: 1) ustawy bezwzględnie wiążące, wchodzące w skład systemu prawnego obowiązującego w siedzibie sądu, które wymuszają swoją właściwość bez względu na to, jakiemu prawu podlega dany stosunek, 2) przepisy obcego prawa dotyczące instytucji nie znanych prawu obowiązującemu w siedzibie sądu;

• Schyłek XIX wieku: Nowa szkoła włoska: Pasquale Stanislao Mancini; zasada narodowości - lex patriae zwłaszcza w dziedzinie stosunków osobistych, rodzinnych i spadkowych; zasada porządku publicznego.

• Czasy nowsze i najnowsze: Francja - A.Pillet (przepisy terytorialne i pozaterytorialne); Wlk. Brytania - A.V.Dicey (teoria praw nabytych - sędzia stosuje zasadniczo własne prawo merytoryczne, jeśli jednak prawo podmiotowe powstało na skutek zdarzenia, które miało miejsce w obcym państwie, należy to uszanować, z tym jednak zastrzeżeniem, że ten, kto powołuje się na prawo nabyte pod rządem obcego prawa, musi to udowodnić); USA - W.W.Cook (local law theory - traktowanie normy obcego prawa jedynie jako wzoru utworzenia lub wyszukania we własnym systemie prawnym podobnej normy - hołdowanie tylko lex fori); Europa (ogólne reguły kolizyjne).

Źródła prawa międzynarodowego prywatnego:

1. akty prawa wewnętrznego;

2. umowy międzynarodowe (multilateralne; bilateralne - mają pierwszeństwo);

3. prawo zwyczajowe.

Norma kolizyjna - pojęcie, budowa:

Definicja:

Normy kolizyjne to normy dotyczące, a nie regulujące stosunku z elementem obcym.

Cechy:

• są to „normy o normach” czyli mówią jak stosować inne normy prawne (in. normy kompetencyjne);

• mają szczególnych adresatów, nie podmioty prawa lecz organy je stosujące (sądy, organy administracyjne);

• są zawsze bezwzględnie obowiązujące dla sądów, bowiem strony same niekiedy mogą wybrać normy (zobowiązania);

• są to normy hipotetyczne czyli odnoszą się nie do każdego podmiotu, a tylko o tych które znajdą się w danej sytuacji faktycznej w przeciwieństwie do norm kategorycznych, gdzie każdy jest podmiotem np. prawo cywilne;

• mają odmienną budowę:

1. brak sankcji, ale niezastosowanie normy daje możliwość podważenia orzeczenia;

2. zamiast hipotezy - zakres;

3. dyspozycja.

Schemat budowy normy kolizyjnej:

ZAKRES - DYSPOZYCJA

Opisuje stypizowane stany NAKAZ ŁĄCZNIK

faktyczne lub ich zespoły, lub

do których dana norma się ZAKAZ

odnosi np. sprawy spadkowe, zastosowania

delikty czyli pojęcia ogólne; jakiegoś pewien element

określona jest tu sytuacja dla systemu stanu faktycznego;

której dana norma może być prawnego najważniejszy; zastosowana. wiąże się przezeń

całe zdarzenie z

określonym stanem

prawnym.

Jest kwintesencją

normy kolizyjnej!

Budowa łącznika:

ŁĄCZNIK

OKREŚLNIK SUBOKREŚLNIK

NOMINALNY TEMPORALNY

wskazuje wskazuje z jakiej

jaki element chwili element

stanu faktyczn. Stanu faktyczn.

bierzemy pod mamy brać pod

uwagę np.: uwagę np.:

„prawo ojczyste „z chwili jego

spadkodawcy” śmierci”

Budowa określnika nominalnego:

OKREŚLNIK NOMINALNY

PODSTAWA DOPEŁNIENIE

(IN. DOPEŁNIACZ)

wskazuje, jaki element wskazuje z kim lub

stanu faktycznego z czym element ten

bierzemy pod uwagę jest powiązany

np.: „prawo ojczyste” np.: „spadkodawcy”

Przykład:

Art. 34 ustawy - Prawo prywatne międzynarodowe:

W sprawach spadkowych właściwe jest prawo ojczyste spadkodawcy z chwili jego śmierci.

Zakres: W sprawach spadkowych

Dyspozycja: właściwe jest prawo ojczyste spadkodawcy z chwili jego śmierci

Nakaz: właściwe jest

Łącznik: prawo ojczyste spadkodawcy z chwili jego śmierci

Określnik nominalny: prawo ojczyste spadkodawcy

Subokreślnik temporalny: z chwili jego śmierci

Podstawa: prawo ojczyste

Dopełnienie: spadkodawcy

Łącznik w ww. przykładzie stanowi o b y w a t e l s t w o („prawo ojczyste spadkodawcy”) czyli tzw. lex patriae. Rozbudowana struktura łącznika ma wyczerpywać stan faktyczny.

UWAGA! Zdarza się, że norma kolizyjna nie będzie składać się ze wszystkich ww. elementów; najczęsiej brak będzie subokreślnika temporalnego. Przyjmuje się wówczas, że właściwe jest tzw. każdoczesne prawo wskazane normą kolizyjną czyli np. z chwili zawarcia małżeństwa (dla zawarcia małżeństwa), z chwili zawarcia umowy (dla zawarcia umowy) - odniesienie do interesującego nas stanu faktycznego.

Rodzaje łączników:

1. łączniki personalne - in. podmiotowe; elementy stanu faktycznego związane są z podmiotami;

2. łączniki przedmiotowe - tworzone w oparciu o 3 rodzaje relacji: (1) związek między daną rzeczą a obszarem prawnym; (2) związek między czynnością a danym obszarem prawnym; (3) związek pomiędzy innym niż oświadczenie woli zdarzeniem prawnym a danym obszarem prawnym (delikty).

Ad. 1

Przykładowe łączniki personalne to:

• Łącznik obywatelstwa (prawa ojczystego) - lex patriae;

• Łącznik miejsca zamieszkania - lex domicili;

• Łącznik miejsca pobytu, gdy chodzi o osoby fizyczne (nie stosowany w Polsce);

• Łącznik siedziby osoby prawnej;

• Łącznik rejestracji osoby prawnej;

• Łącznik tzw. teorii kontroli wpływów.

Charakterystyka:

W Polsce dominuje łącznik prawa ojczystego. Zawsze prawo wewnętrzne danego państwa określa kwestię obywatelstwa. W kontekście tego łącznika pojawia się problem apatrydów i osób o podwójnym lub wielorakim obywatelstwie. Art. 2 ustawy o prawie prywatnym międzynarodowym rozstrzyga kwestię wielu obywatelstw, w dwóch wariantach: (a) gdy kilka obywatelstw, a wśród nich obywatelstwo polskie - uznajemy że jest to obywatel polski; (b) kilka obywatelstw, ale żadne nie jest polskim - uznajemy obywatelstwo państwa, z którym dana osoba jest najściślej związana (najwłaściwsze obywatelstwo dla danego stanu faktycznego. Art. 3 ww. ustawy rozstrzyga natomiast kwestię apatrydów - prawo państwa miejsca zamieszkania danej osoby.

Łącznik obywatelstwa jest wykorzystywany przede wszystkim dla spraw natury osobistej (stosunki rodzinne, spadkowe, zdolność do czynności prawnych). Kraje anglosaskie nie stosują tego łącznika, a w jego miejsce używają łącznika domicylu. W Polsce także stosuje się łącznik domicylu. Należy jednak zauważyć, że znaczenie domicylu różni się w ustawodawstwach różnych państwach. Gdzie niegdzie pojawia się np. koncepcja domicylu pochodzenia, wg której miejsce zamieszkania osoby określa się na miejsce zamieszkania jej ojca. W literaturze anglojęzycznej istnieje także tzw. domicyl z wyboru. Niektóre kraje przechodzą od łącznika obywatelstwa i domicylu do łącznika pobytu (pobyt stały (zwykły); pobyt prosty - chwilowe przebywanie w określonym miejscu).

Co do osoby prawnej to wyróżnia się w związku z nią aż trzy łączniki. W Polsce uznanie ma łącznik siedziby. Chodzi tu o siedzibę organu zarządzającego osoby prawnej; problematyczne jest natomiast czy chodzi o siedzibę statutową czy faktyczną - przyjmuje się, że chodzi o siedzibę faktyczną. Innym łącznikiem jest łącznik rejestracji - właściwe jest prawo podmiotowe, w którym osoba prawna została formalnie zarejestrowana. Zaletą tej metody jest pewność, gdyż państwo rejestracji nie ulega zmianie, natomiast państwo siedziby może się zmieniać. Łącznik ten znajduje zastosowanie w systemach prawnych Wlk. Brytanii, Szwajcarii, USA. Do grupy tej należy także tzw. łącznik kontroli wpływów, który stosowany jest w sytuacjach nadzwyczajnych. Łącznik ten nawiązuje do działań osób prawnych poddanych prawu tego państwa, gdzie znajduje się podmiot kontrolujący daną osobę prawną.

Ad. 2

Przykładowe łączniki przedmiotowe:

• Łącznik miejsca położenia rzeczy - lex rei sitae;

• Łącznik miejsca działania (ogólnie) - lex loci actus;

• Łącznik miejsca zawarcia umowy - lex loci contractus;

• Łącznik miejsca wykonania umowy - lex loci solutionis;

• Łącznik miejsca popełnienia deliktu - lex loci delicti commissi;

• Łącznik siedziby państwa sądu - lex fori;

• Łącznik prawa wybranego przez strony - lex voluntatis;

• Łącznik prawa bandery - lex banderae;

• Łącznik prawa właściwego merytorycznego (stosowany przy tzw. zagadnieniach niesamodzielnych np. przedawnienie) - lex causae.

Charakterystyka wybranych łączników przedmiotowych:

Łącznik miejsca położenia rzeczy wskazuje prawo właściwe dla oceny praw rzeczowych, a jest tym prawem prawo obowiązujące w miejscu, gdzie rzecz się znajduje (lex rei sitae). Ustawa wskazuje na legem rei sitae w następujących przypadkach: w zakresie prawa własności, innych praw rzeczowych oraz posiadania; w sprawach nabycia i utraty własności oraz innych praw rzeczowych, zmiany treści lub pierwszeństwa albo zniesienia ostatnio wymienionych praw; w sprawach stosunków zobowiązaniowych, dotyczących nieruchomości.

Łącznik wyboru - w pewnych sytuacjach ustawa pozwala uczestnikom wybrać system prawny, któremu zamierzają poddać wiążący ich stosunek prawny. Prawem właściwym jest przeto system prawny wskazany na podstawie porozumienia się stron. Ze względu na to, że wybrane prawo jest konsekwencją oświadczenia woli nazywa się je lex voluntatis. Łącznik wyboru przyjmuje się powszechnie przede wszystkim dla zobowiązań umownych.

Problem zbiegu (kolizji) łączników:

W jednej normie prawnej może być wykorzystane kilka łączników. Dzieje się tak na przykład wtedy, gdy w normie kolizyjnej mamy do czynienia ze wskazaniem elementów powiązanych z dwoma systemami prawnymi; w efekcie mogą mieć zastosowanie 2 różne systemy prawne równolegle np. art. 22 ustawy - Prawo prywatne międzynarodowe:

§ 1. Przysposobienie podlega prawu ojczystemu przysposabiającego.

§ 2. Jednakże przysposobienie nie może nastąpić bez zachowania przepisów prawa ojczystego osoby, która ma być przysposobiona, o ile dotyczą one zgody tej osoby, zgody jej przedstawiciela ustawowego oraz zezwolenia właściwego organu państwowego, a także ograniczeń przysposobienia z powodu zmiany dotychczasowego miejsca zamieszkania na miejsce zamieszkania w innym państwie.

Z kolizją łączników mamy także do czynienia, gdy norma wskazuje kilka elementów powiązanych z jednym obszarem prawnym albo prawo właściwe ustala się przez jeden wskazany w normie element, ale dotyczący kilku podmiotów np. art. 31 ww. ustawy (dot. deliktów):

§ 1. Zobowiązanie nie wynikające z czynności prawnej podlega prawu państwa, w którym nastąpiło zdarzenie będące źródłem zobowiązania.

§ 2. Jednakże, gdy strony są obywatelami tego samego państwa i mają w nim miejsce zamieszkania, właściwe jest prawo tego państwa.

§ 3. Prawo właściwe według przepisów paragrafów poprzedzających rozstrzyga, czy osoba ograniczona w swej zdolności ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym.

Możliwy jest także tzw. alternatywny zbieg łączników, który polega na tym, że norma nakazuje alternatywnie uwzględnić jakiś jeden lub drugi element stanu faktycznego, przy czym oba warianty są równoprawne, np. art. 12 ww. ustawy:

Forma czynności prawnej podlega prawu właściwemu dla tej czynności. Wystarcza jednak zachowanie formy przewidzianej przez prawo państwa, w którym czynność zostaje dokonana.

UWAGA! Generalnie problem zbiegu łączników rozwiązuje instytucja odesłania - patrz dalej.

Inny charakter, w porównaniu z łącznikami alternatywnymi mają łączniki posiłkowe. Polegają one na tym, że norma kolizyjna wskazuje jeden podstawowy element, który trzeba uwzględnić - łącznik podstawowy; jeżeli element ten będzie miał miejsce stosujemy prawo wskazane według łącznika podstawowego, jeżeli nie nastąpi - posiłkowo stosujemy inny wariant. Różnica w stosunku do łączników alternatywnych polega na tym, że łączniki alternatywne są równoprawne i można wybrać jeden z nich, w przypadku zaś łączników posiłkowych, drugi łącznik działa dopiero wtedy, gdy nie ma zastosowania łącznik pierwszy. Przykład stanowić tu będzie art. 17 ustawy - Prawo prywatne międzynarodowe:

§ 1. Stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami podlegają ich każdoczesnemu wspólnemu prawu ojczystemu. Każdoczesne wspólne prawo ojczyste stron rozstrzyga także o dopuszczalności zawarcia, zmiany lub rozwiązania majątkowej umowy małżeńskiej.

§ 2. Stosunki majątkowe wynikające z majątkowej umowy małżeńskiej podlegają wspólnemu prawu ojczystemu stron z chwili jej zawarcia.

§ 3. W braku wspólnego prawa ojczystego małżonków prawem właściwym jest prawo państwa, w którym oboje małżonkowie mają miejsce zamieszkania, a gdy małżonkowie nie mają miejsca zamieszkania w tym samym państwie, właściwe jest prawo polskie.

Z § 3 art. 17 wyłania się istotna kwestia dotycząca stosowania ostatecznej metody ustalania prawa właściwego, której wyraz daje art. 7 ustawy:

Jeżeli nie można ustalić okoliczności, od których zależy właściwość określonego prawa obcego, albo jeżeli nie można stwierdzić treści właściwego prawa obcego, stosuje się prawo polskie.

Wcześniej jednak konieczne jest zastosowanie innych metod, bowiem jeżeli sąd tak nie uczyni i od razu ucieknie się do zastosowania ostatecznej metody ustalania prawa właściwego, możliwe jest podważenie na tej podstawie wydanego przezeń orzeczenia. Tym bardziej, że art. 7 wskazuje przesłanki wykorzystania tej metody:

1. niemożność ustalenia właściwego prawa;

2. niemożność ustalenia jego treści.

Rodzaje norm kolizyjnych:

1. normy zupełne - in. wielostronna; wskazuje jako właściwy pewien porządek prawny, nie czyniąc różnicy co do tego, czy jest to własny porządek prawny czy obcy; normy takie przeważają w naszej ustawie; posługują się łącznikiem uniwersalnym.

2. normy jednostronne - in. niezupełne; określają jedynie zakres zastosowania prawa własnego dla stosunków odpowiednio powiązanych z własnym obszarem prawnym
   np. art. 11 ustawy:

§ 1. Do uznania osoby zaginionej za zmarłą stosuje się jej prawo ojczyste. To samo dotyczy stwierdzenia zgonu.

§ 2. Jeżeli jednak w sprawie o uznanie cudzoziemca za zmarłego lub o stwierdzenie jego zgonu orzeka sąd polski, stosuje się prawo polskie.

Normy te wskazują zatem wyłącznie przesłanki prawa państwa sądu; stosują tzw. łącznik narodowy. Normy te tworzą tzw. lukę częściową. Uzupełnienie luki częściowej następuje poprzez ustalenie z normy jednostronnej treści normy dwustronnej (łącznika uniwersalnego) np. łącznikiem uniwersalnym będzie „miejsce położenia nieruchomości”. Z pojęciem luki częściowej związana jest szersza kategoria tzw. luki całkowitej - brak normy kolizyjnej. Kwestię tę rozstrzygają metody wykładni stosowane w danym systemie prawnym przy lukach z uwzględnieniem kontekstu międzynarodowego oraz korzystanie z metody prawno-porównawczej, która obwarowana jest nakazem stosowania przy wykładni norm kolizyjnych (niezastosowanie tej metody może być podstawą wzruszenia orzeczenia).

3. niezupełne normy dwustronne - określają sferę działania prawa własnego oraz tylko częściowo prawa obcego (spotykamy je w prawie prywatnym międzynarodowym niektórych obcych państw);

4. normy kolizyjne pierwszego stopnia - rozgraniczają sfery działania praw merytorycznych różnych państw w przestrzeni;

5. normy kolizyjne drugiego stopnia - nadrzędne normy kolizyjne; rozgraniczają sfery działania norm kolizyjnych pierwszego stopnia różnych państw. Według powszechnie przyjętej (niepisanej) normy kolizyjnej drugiego stopnia: sądy każdego państwa stosują w pierwszej kolejności własne normy kolizyjne pierwszego stopnia; obce normy kolizyjne pierwszego stopnia mogą stosować tylko wtedy, gdy zezwalają im na to własne normy kolizyjne drugiego stopnia (np. normy regulujące odesłanie);

6. ukryte normy kolizyjne - mamy z nimi do czynienia, gdy norma prawna obok funkcji merytorycznej (określanie praw i obowiązków podmiotów prawa) pełni jednocześnie funkcję kolizyjną np. art.3 ustawy z 2002 r. o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej - informacje dotyczące produktu mają być w języku polskim (także na produktach zagranicznych);

7. normy bezpośredniego zastosowania - in. wymuszające swoją właściwość; eksterytorialne; normy merytoryczne znajdujące zastosowanie bez względu na to, czy norma kolizyjna dla danego stosunku prawnego nakazuje stosować inny system prawny; mają związek z prawem publicznym, gdyż normy prawa publicznego od zawsze wymuszały swoją właściwość. Normy prywatnoprawne wymuszające swoją właściwość to natomiast takie normy, które mają jakąś funkcję systemową do spełnienia np. ochronę konsumentów. Obce prawo w pozostałym zakresie będzie miało zastosowanie poza tą „systemowo ważną” regulacją. Przepisy te stanowią najczęściej, że określonych regulacji nie można wyłączyć ani ograniczyć nawet wtedy, gdy strony wybrały inny system prawny - przepisy ustawy o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej czy ustawy o kredycie konsumenckim. Problematyczne jest zagadnienie rozpatrywania przez sąd polski sprawy, gdy zastosowanie mają obce przepisy wymuszające swą właściwość; przyjmuje się, że sąd polski przepisy te zastosować powinien, kwestię tę należy jednak oceniać z punktu widzenia umów międzynarodowych, państwa bowiem umawiają się między sobą co do sposobu rozstrzygania tej kwestii.

Art. 6 ustawy prawo międzynarodowe prywatne:

Prawa obcego stosować nie można, jeżeli jego stosowanie miałoby skutki sprzeczne z podstawowymi zasadami porządku publicznego RP.

tzw. przepisy bezpośredniego klauzula porządku publicznego zastosowania in. przepisy

wymuszające swoją właściwość -

będą stosowane przez organ

danego państwa bez względu

na to, czy normy kolizyjne

stanowią inaczej np. przepisy

o ochronie konsumentów.

Kwalifikacja pojęć prawnych:

Istotą kwalifikacji jest rozwiązanie wątpliwości jakie wynikają z jakiegoś stanu faktycznego, co do tego, jakimi należy się kierować zasadami przy określaniu treści tych pojęć prawnych wtedy, gdy istnieje różnica między treścią nadawaną im przez normy kolizyjne państwa sądu a tą, którą im zakreśla obce prawo np.: definicja dziedziczenia. Kwalifikacja pojęć prawnych ma zatem rozwiązywać problem kolizji pojęć.

Źródła powstania problematyki kwalifikacji pojęć prawnych:

• tym samym pojęciom w różnych systemach prawnych przypisuje się różne znaczenia
  np. nasciturus, przedawnienie - inne znaczenie w różnych systemach;

• występowanie instytucji nieznanych dla innych systemów: zaręczyny, pojęcie konsumenta i jego ochrona;

• odmienna ocena prawna na tle poszczególnych systemów prawnych tych samych zdarzeń i ich skutków.

Istnieją 3 metody rozwiązywania kwalifikacji:

1. teoria właściwości lex fori - koncepcja dominująca; wyjaśnienie pojęć prawnych według treści, jaką nadaje pojęciu system prawny obowiązujący w siedzibie władzy orzekającej;

2. teoria właściwości lex causae - pojęcia zawarte w normach kolizyjnych należy określać według tej treści, jaką jej nadaje prawo właściwe dla danej sprawy; metoda kwalifikacji dwustopniowej: przed znalezieniem łącznika - lex fori (tzw. kwalifikacja wstępna), po znalezieniu - lex causae (tzw. kwalifikacja wtórna);

3. metoda porównawcza - E. Rabel; normy kolizyjne należy traktować jako normy ponadnarodowe, uniwersalne. Element porównawczy wyznacza własne znaczenie słów i terminów (ale brak jest siatki pojęciowej). W literaturze bywa rozbijana na: teorię autonomiczną oraz kwalifikację funkcjonalną.

Oznaczenie i zastosowanie prawa właściwego:

1. kwestia wstępna;

2. odesłanie

3. niejednolite prawo;

4. zmiana statutu;

5. obejście prawa;

6. klauzula porządku publicznego;

7. dostosowanie;

8. stwierdzenie i zastosowanie obcego prawa.

Ad. 1

Kwestia wstępna -

Rozstrzygnięcie kolizyjne zagadnienia prawnego zależy niekiedy od rozwiązania kwestii wstępnej. Na przykład, jeżeli mamy rozstrzygać o prawach spadkowych wdowy po zmarłym cudzoziemcu, może wyłonić się wątpliwość co do tego, czy jej małżeństwo ze zmarłym było ważne.

Kwestia wstępna w prawie prywatnym międzynarodowym oznacza odrębny względem sprawy głównej, samoistny stosunek (samoistną sytuację prawną), którego ocena wywiera wpływ na rozstrzygnięcie sprawy głównej. Kwestia wstępna ujawnia się dopiero po ustaleniu prawa właściwego dla sprawy głównej. Potrzeba rozstrzygnięcia kwestii wstępnej wynika z treści norm merytorycznych prawa właściwego dla sprawy głównej, które to normy uzależniają określone skutki prawne od istnienia jakiegoś stosunku podlegającego odrębnej ocenie kolizyjnoprawnej.

Kwestia wstępna występuje najczęściej w dziedzinie prawa rodzinnego i spadkowego, a także w zakresie prawa rzeczowego, gdzie badając przeniesienie prawa własności sprawdzamy, czy przedmiot był własnością zbywcy. Kwestią wstępną jest także ocena ważności umowy, której treścią jest poddanie się arbitrażowi.

Kwestię wstępną można rozwiązać według lex fori lub lex causae. Zasadniczo doktryna opowiada się za stosowaniem lex fori, a odrzuca stosowanie lex causae.

Inny charakter ma tzw. kwestia cząstkowa, która istnieje od samego początku, przy czym normy kolizyjne przewidują dla niej odrębne rozwiązanie, objęte zakresem innej normy kolizyjnej (lex fori) - ustalenie prawa właściwego kwestii cząstkowej podlega normom państwa sądu. Kwestia cząstkowa ma zastosowanie w stosunkach kontraktowych dla oceny zdolności do zawarcia umowy, treści umowy, formy umowy, przejścia własności.

Ad. 2

Odesłanie -

Organy każdego państwa zasadniczo stosują tylko własne prawo prywatne międzynarodowe; wyjątek zachodzi w przypadku odesłania.

Odesłanie związane jest z kolizją łączników, niejednorodnością rozwiązań w różnych systemach prawnych. Ta rozbieżność między normami kolizyjnymi pojawia się wtedy, gdy norma kolizyjna systemu prawnego wskazanego przez normę kolizyjną państwa sądu nie aprobuje swego prawa jako właściwego dla rozstrzygnięcia wchodzącego w grę zagadnienia, lecz wskazuje inne prawo jako miarodajne. Wówczas normakolizyjna obcego państwa odsyła nas do innego systemu prawnego i dlatego instytucja ta to odesłanie.

Rodzaje odesłań:

1. odesłanie dalsze - prawo wskazane (prawo państwa B, gdy państwem A jest państwo sądu) uważa się za niewłaściwe i odsyła nas do innego systemu prawnego trzeciego państwa (prawo państwa C);

2. odesłanie zwrotne - normy kolizyjne prawa wskazanego (prawa państwa B) przewidują w rozpatrywanym zakresie właściwość prawa wskazującego (prawa państwa A), prawo wskazane odsyła więc z powrotem do prawa wskazującego;

Stosunek do ciągu odesłań:

3. odesłanie pełne - działa tak długo, dopóki nie dotrzemy do systemu prawnego, który uzna się za właściwy;

4. odesłanie jednorazowe - sąd stosuje prawo państwa, które zostaje wskazane tzn. gdy porządek prawny państwa B, wskazany przez normę kolizyjną państwa A, odsyła do prawa państwa C, należy zastosować prawo merytoryczne państwa C, chociażby prawo kolizyjne państwa C tego systemu nie akceptowało i odsyłało do innego prawa;

5. odesłanie dwustopniowe - uznaje koncepcję, jaką dla odesłania przyjmuje prawo wskazane jako właściwe tzn. stosuje się w państwie A to prawo merytoryczne, jakie zostałoby zastosowane w państwie B, którego porządek prawny został wskazany jako właściwy przez normę kolizyjną państwa A;

6. odesłanie częściowe złożone - prawo wskazane w części uznaje się za właściwe, a w części uznając się za niewłaściwe, odsyła do innego systemu;

7. odesłanie złożone - prawo wskzane samo nie uznaje się za właściwe, nie odsyła jednak do jednego systemu prawnego, lecz do dwóch lub więcej systemów prawnych.

UWAGA! Pewne systemy prawne nie uznają odesłania - sądy mają stosować normy pasądu bez względu na to, co sąd ten ma do powiedzenia.

Przykładem odesłania zwrotnego w polskiej ustawie może być jej art. 4 § 1:

§ 1. Jeżeli prawo obce, wskazane jako właściwe przez ustawę niniejszą, każe stosować do danego stosunku prawnego prawo polskie, stosuje się prawo polskie.

Natomiast przykładem odesłania dalszego - art. 4 § 2 ustawy:

§ 2. Jeżeli obce prawo ojczyste, wskazane jako właściwe przez ustawę niniejszą, każe stosować do danego stosunku prawnego inne prawo obce, stosuje się to inne prawo.

Poza tymi przypadkami ustawa nie uznaje odesłania.

Ad. 3

Niejednolite prawo -

Jako prawo niejednolite traktowane jest prawo państwa, w którym bądź na jego różnych obszarach (np. w poszczególnych dzielnicach, kantonach czy republikach), bądź w różnych zakresach osobowych (np. ze względu na wyznanie lub pochodzenie) obowiązują odrębne zespoły norm merytorycznych. Niejednolitość prawa bywa przyczyną konfliktów interlokalnych lub interpersonalnych.

Niejednolitość o szerokim zasięgu istnieje w prawie USA, obejmuje ona bowiem nie tylko normy merytoryczne lecz również normy kolizyjne. Niejednolitość ze względu na kryterium osobowe występuje głównie w niektórych państwach azjatyckich i afrykańskich.

Jeżeli prawo wskazane przez normę kolizyjną prawa prywatnego międzynarodowego jest niejednolite nasuwa się pytanie, który spośród wchodzących w grę zespołów norm merytorycznych należy w danym przypadku zastosować. Wyraźną wskazówkę w tej mierze zawiera art. 5 naszej ustawy:

Jeżeli w państwie, którego prawo jest właściwe, obowiązują różne systemy prawne, prawo tego państwa rozstrzyga, który z tych systemów stosować należy.

Rozstrzygające znaczenie mają więc wewnętrzne normy kolizyjne państwa, o którego prawo chodzi, jak normy jego prawa międzydzielnicowego lub międzyosobowego. W nielicznych jedynie przypadkach, i to wyłącznie w zakresie konfliktów interlokalnych, rozstrzygnięcia można poszukiwać w samej normie kolizyjnej prawa prywatnego międzynarodowego, z normy tej bowiem może niekiedy wprost wynikać, który z zespołów norm merytorycznych prawa właściwego, będącego prawem niejednolitym należy stosować.

Ad. 4

Zmiana statutu -

Zmiana statutu polega na tym, że w miejsce systemu prawnego, którego przepisom podlega stan faktyczny, wstępuje inny system prawny. Jest to zatem zmiana prawa materialnego właściwego dla danego stanu faktycznego.

Do zmiany statutu może dojść w wyniku:

• Zmiany miarodajnych dla określonego zakresu norm kolizyjnych prawa prywatnego międzynarodowego, obowiązujących na danym obszarze, prowadzącej do tego, że inne prawo merytoryczne (prawo innego państwa) wskazuje normy dane, zaś inne wskazują normy kolizyjne nowe;

• Zmiany powiązania danego stosunku (lub jego elementu) rozstrzygającego o właściwości prawa wedle miarodajnych norm kolizyjnych prawa prywatnego międzynarodowego, obowiązujących na danym obszarze np. w Polsce tak, że zamiast dotychczas właściwego staje się od jakiejś chwili właściwy system prawny obowiązujący na innym obszarze (w innym państwie).

Przyjmuje się, że przy rozstrzyganiu konfliktów intertemporalnych w polskim prawie prywatnym międzynarodowym należy posługiwać się (stosując je odpowiednio) regułami prawa przechodniego ukształtowanymi na użytek stosunków cywilnoprawnych i występujących w obrębie tych stosunków konfliktów intertemporalnych. W drugim, z omawianych dwóch przypadków, należy natomiast zastosować tzw. dostosowanie.

Ad. 5

Kwestia obejścia prawa -

Obejście prawa w międzynarodowym prawie prywatnym polega na tym, że osoby, które nie mogą osiągnąć zamierzonego celu społecznego lub gospodarczego według prawa wskazanego przez właściwą dla nich normę kolizyjną, stwarzającą sobie w sztuczny sposób warunki faktyczne do zastosowania innego systemu prawnego, w ramach którego możliwa jest realizacja ich zamierzeń. Obejście prawa polega więc na wyszukaniu sobie systemu prawnego fori zawierającego pożądany łącznik, poprze kreację stanu faktycznego w zakresie, na który strony mają wpływ np. miejsce zamieszkania, wyznanie.

Istnieją 4 elementy obejścia prawa:

1. przepis prawny, którego zastosowania uniknięto;

2. inny zastosowany przepis prawny w to miejsce;

3. czynność obejścia prawa - układanie stosunku faktycznego;

4. zamiar obejścia prawa (trudność ustalenia).

Stąd celem norm kolizyjnych jest zapobieganie obejściu prawa, czego przykładem w polskim systemie prawnym mogą być następujące przepisy:

• Art. 1146 K.p.c. z którego wynika, że nie uznaje się obcego wyroku w sprawach należących do wyłącznej jurysdykcji sądów polskich;

• Art. 1146 pkt 6 zgodnie z którym uzależnia się uznanie obcego wyroku od zastosowania polskiego prawa tam, gdzie było ono obowiązkowe.

Obejście następuje jednakże wówczas, gdy norma, której zastosowania uniknięto ma charakter bezwzględnie obowiązujący (wskazanie normy kolizyjnej jest kategoryczne); gdy łącznik jest alternatywny nie ma obejścia prawa.

Ad. 6

Klauzula porządku publicznego -

Wychodzi z założenia, że mogą zdarzyć się sytuacje, w których zastosowanie obcego prawa będzie dla państwa sądu niemożliwe do przyjęcia. Stąd też obce prawo, wskazane przez normę kolizyjną, nie zawsze znajdzie zastosowanie, wyklucza się je bowiem w tych przypadkach, w których stałoby ono w sprzeczności z porządkiem publicznym panującym w państwie sądu. Klauzula porządku publicznego jest to zatem zastrzeżenie pewnego systemu prawnego, sprawiające, że przepisów obcego prawa wskazanych przez normę kolizyjną wyjątkowo się nie stosuje. Nie eliminuje ona jednak obcego prawa, lecz tylko skutki jego zastosowania w pewnej sprawie. Klauzula porządku publicznego istnieje w każdym systemie prawnym. Obejmuje ona swym zasięgiem również normy kolizyjne; jeżeli zatem okaże się, że obce prawo jest sprzeczne z podstawowymi zasadami prawa kolizyjnego państwa sądu, nie należy norm tego państwa stosować.

Cechy klauzuli porządku publicznego:

1. względność miejscowa;

2. zmienność w czasie.

W naszej ustawie klauzula porządku publicznego została wyrażona w art. 6:

Prawa obcego stosować nie można, jeżeli jego stosowanie miałoby skutki sprzeczne z podstawowymi zasadami porządku publicznego RP.

Ponieważ klauzula porządku publicznego eliminuje stosowanie przepisu prawnego należącego do obcego systemu prawnego, gdyby to zastosowanie miało godzić w podstawy porządku prawnego państwa fori, powstaje pytanie, co podstawić pod usunięty przepis prawny. Są w tej materii 2 poglądy:

• w to miejsce wprowadza się lex fori;

• w to miejsce poszukuje się innego rozwiązania w prawie wskazanym przez własną normę kolizyjną tzn. w tym prawie, do którego należy norma, której zastosowanie wyłączyła klauzula.

Przy rozpatrywaniu podstaw ingerencji klauzuli porządku publicznego należy brać pod uwagę porządek prawny aktualny (z chwili orzekania), i to jedynie podstawowe zasady tego porządku prawnego. Nim sięgnie się do klauzuli porządku publicznego należy zbadać, do jakich skutków w danym przypadku prowadziłoby zastosowanie prawa obcego.

Z punktu widzenia stron zainteresowanych można wyróżnić:

• Działanie dozwalające klauzuli - strona dzięki zastosowaniu klauzuli osiąga więcej, niż osiągnęłaby, gdyby zastosowano (właściwe) prawo obce;

• Działanie zakazujące klauzuli - na skutek działania klauzuli wprowadza się ograniczenie nie znane obcemu prawu właściwemu, co oczywiście pogarsza położenie strony.

Z punktu widzenia własnego prawa działanie klauzuli może być:

• Pozytywne - gdy w miejsce wyłączonej normy obcej stosuje się normę własnego prawa;

• Negatywne - gdy skutki klauzuli ograniczają się do wyłączenia obcej normy, bez wprowadzenia w to miejsce innej normy własnego prawa.

UWAGA! W każdym konkretnym przypadku posługiwania się klauzulą należy przede wszystkim rozważyć możliwość ograniczenia skutków działania klauzuli jedynie do skutków negatywnych; dopiero gdy na tej drodze nie da się osiągnąć satysfakcjonującego rozwiązania, wolno sięgnąć do własnego prawa merytorycznego (dojdzie wówczas do pozytywnego działania klauzuli).

Ad. 7

Dostosowanie -

Zastosowanie normy kolizyjnej doprowadza niekiedy do tego, że według jej wskazania właściwy staje się nie jeden system prawny, lecz dwa lub więcej. Jeżeli treść norm merytorycznych należących do owych dwu lub więcej systemów prawnych nie jest jednakowa, powstaje problem jak postąpić, by osiągnąć słuszne rozstrzygnięcie prawne. Tak jest na przykład przy zmianie statutu.

Rozwiązanie stanowi tu dostosowanie, które polega na dążeniu do stworzenia na podstawie wskazanych przez normę kolizyjną przepisów prawnych jednolitej całości tak, jakby normy w grę wchodzące należały do jednego systemu prawnego. Zadaniem sędziego jest zatem dokonanie syntezy wskazanych przez normę kolizyjną przepisów.

Dostosowanie przypomina kwalifikację pojęć prawnych, ale nie jest z nią tożsame. Przedmiotem kwalifikacji jest bowiem poszukiwanie rozwiązania w przypadku niezgodności pomiędzy pojęciami, których używa norma kolizyjna, a pojęciami obcego systemu prawnego, wskazanego przez tę normę. W dostosowaniu także chodzi o wykładnię treści pojęć prawnych, jednak tutaj niezgodność istnieje pomiędzy pojęciami norm merytorycznych różnych systemów prawnych.

Ad. 8

Stwierdzenie i zastosowanie obcego prawa -

Norma kolizyjna wskazuje cały obcy system prawny, dlatego należy ustalić treść i pojmowanie obcego prawa (wykładnia). Sąd ma obowiązek zastosować je tak, jakby było ono zastosowane w państwie, w którym obowiązuje. Obok norm prawa prywatnego konieczne jest zastosowanie norm prawa publicznego.

Ustalenie treści obcego prawa następuje w ten sposób, że (art. 1143 K.p.c.):

• Sędzia zwraca się do MS;

• Zwrócenie się do strony;

• Opinia biegłych.

Sąd stosuje obce prawo z urzędu. Zgodnie jednak z art. 7 naszej ustawy:

Jeżeli nie można ustalić okoliczności, od których zależy właściwość określonego prawa obcego, albo jeżeli nie można stwierdzić treści właściwego prawa obcego, stosuje się prawo polskie.

Międzynarodowe postępowanie cywilne

Na tle rozstrzygania spraw z elementem obcym powstaje konieczność ustalenia, czy dane państwo posiada jurysdykcję. Oprócz problematyki jurysdykcji zakres międzynarodowego procesu cywilnego tworzą także takie zagadnienia jak: kwestia zdolności sądowej, zdolności procesowej i zdolności postulacyjnej, zwolnień z opłat sądowych, problemy międzynarodowej pomocy sądowej oraz problematyka międzynarodowego arbitrażu handlowego. Do międzynarodowego postępowania cywilnego zalicza się także problematykę orzeczeń sądów zagranicznych i wykonalności części tych orzeczeń.

Problematykę tę reguluje przede wszystkim Kodeks postępowania cywilnego (art. 1096 - 1153). Źródłem są tu także umowy międzynarodowe:

• Konwencja dotycząca procedury cywilnej podpisana w Hadze 17 lipca 1905 r.;

• Konwencja dotycząca procedury cywilnej podpisana w Hadze 1 marca 1945 r.;

• Konwencja o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych podpisana w Lugano 16 września 1988 r.;

• Konwencja o uznawaniu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeń arbitrażowych Nowy Jork 10 czerwca 1958 r.;

• Konwencja europejska o międzynarodowym arbitrażu handlowym, Genewa 21 kwietnia 1961 r.

Jurysdykcja -

Z zasady suwerenności państwa wynika, że może ono samo ustalić zakres swojej jurysdykcji. Nieograniczona jurysdykcja w sprawach cywilnych nie jest jednak celowa. W systemie polskiego międzynarodowego postępowania cywilnego wyróżnia się:

1. jurysdykcję krajową wyłączną;

2. jurysdykcję obcą wyłączną;

3. jurysdykcję krajową zwykłą.

Ad. a

K.p.c. kilkakrotnie przewiduje polską jurysdykcję krajową wyłączną np. jeżeli oboje małżonkowie mają miejsce zamieszkania w Polsce, przy czym przynajmniej jedno jest obywatelem polskim, lub nie posiadając żadnego obywatelstwa ma miejsce zamieszkania w Polsce. Sądy polskie mają wyłączną jurysdykcję w sprawach dotyczących stosunków między rodzicami a dziećmi lub dotyczących przysposobienia, jeżeli obie strony mają miejsce zamieszkania w Polsce, przy czyn przynajmniej jedna osoba posiada obywatelstwo polskie lub, nie mając żadnego obywatelstwa posiada miejsce zamieszkania w Polsce. Do wyłącznej jurysdykcji krajowej należą także sprawy o prawa rzeczowe i o posiadanie nieruchomości położonej w Polsce, jak również ze stosunku najmu lub dzierżawy takiej nieruchomości, z wyjątkiem sprawy o czynsz. W postępowaniu nieprocesowym z kolei do wyłącznej jurysdykcji krajowej należą sprawy o ubezwłasnowolnienie i o uznanie zmarłego obywatela polskiego lub osoby mającej zamieszkanie w Polsce, a nie posiadającej żadnego obywatelstwa, sprawy stwierdzenia zgonu cudzoziemca, jeżeli nastąpił on w Polsce, sprawy z zakresu opieki i kurateli nad osobą, która ma obywatelstwo polskie lub, nie posiadając żadnego obywatelstwa, ma w Polsce miejsce zamieszkania. Wreszcie do wyłącznej jurysdykcji polskiej należą sprawy spadkowe obywatela polskiego, jeżeli śmierć obywatela polskiego nastąpiła w Polsce.

Konsekwencje wyłącznej jurysdykcji krajowej:

• W postępowaniu procesowym orzeczenie wydane za granicą wbrew wyłącznej jurysdykcji krajowej (polskiej) nie będzie uznane ani też wykonane;

• Niedopuszczalność wyboru jurysdykcji w zakresie spraw objętych wyłączną jurysdykcją krajową polską.

Ad. b

K.p.c., działając w granicach zasady wzajemności, która jest zasadą naczelną międzynarodowego postępowania cywilnego, pewne rodzaje spraw określa jako podlegające wyłącznej jurysdykcji obcej. Niewątpliwie do jurysdykcji wyłącznej obcej zaliczyć należy sprawy o prawa rzeczowe na nieruchomości i o posiadanie nieruchomości położonej za granicą. Sąd polski w takim przypadku powinien odrzucić pozew lub wniosek, także wtedy, gdy doszło do wyboru sądu polskiego przez strony - zmiana taka nie jest skuteczna według prawa państwa obcego. Nie mogą być również uznawane orzeczenia obce, jeżeli rozstrzygnięta sprawa należała do wyłącznej jurysdykcji państwa trzeciego.

Ad. c

Najczęściej jednak sądy polskie mają tzw. zwykłą jurysdykcję w sprawach cywilnych z elementem obcym. Do wykonywania jurysdykcji krajowej zwykłej dochodzi w takich sytuacjach, gdy ustawodawca polski jest przeświadczony, iż w identycznych sytuacjach obywatel polski podlegałby jurysdykcji sądów obcych. Wobec powyższego:

• ratione personae ustawodawstwo polskie przyjęło łącznik:

1. przebywania, zamieszkania, siedziby w Polsce;

2. obywatelstwa, a w wypadku bezpaństwowca miejsce zamieszkania;

3. miejsce zgonu;

• ratione materiae zaś:

4. położenie nieruchomości lub przysługiwanie pozwanemu praw majątkowych w Polsce;

5. znajdowanie się przedmiotu sporu w Polsce, spadku i zobowiązania;

6. posiadanie praw rzeczowych w Polsce lub powiązanie umową najmu lub dzierżawy.

Stanowisko cudzoziemca w procesie cywilnym -

Zgodnie z art. 1117 K.p.c. obywatele obcy, zagraniczne osoby prawne i osoby nie mające żadnego obywatelstwa posiadają zdolność sądową i procesową - zasada równego traktowania cudzoziemca i bezpaństwowca z własnym obywatelem w zakresie procesu cywilnego.
Art. 1117 K.p.c. nakazuje oceniać zdolność sądową i procesową według lex fori.

UWAGA! Zabezpieczenie kosztów procesu: kaucja aktoryczna

Kaucja aktoryczna

powód cudzoziemiec dla zabezpieczenia

kosztów procesu, na żądanie pozwanego,

musi złożyć kaucję.

obowiązek taki nie istnieje, gdy w państwie,

do którego należy powód, obywatele polscy

nie mają takiego obowiązku oraz:

• gdy powód ma w Polsce miejsce

zamieszkania lub majątek wystarczający

na zabezpieczenie kosztów;

• jeżeli powód uzyskał lub przysługuje

mu zwolnienie od kosztów sądowych;

• jeżeli sprawy dotyczą stosunków małż.

niemajątkowych, w sprawach z powództwa

wzajemnego i w postępowaniu nakazowym

oraz w sprawach, które strony zgodnie

poddały jurysdykcji sądów polskich.

UWAGA! Wzajemność - koszty sądowe: podmiotem zwolnienia od kosztów może być tylko cudzoziemiec, podczas gdy bezpaństwowiec traktowany jest identycznie z obywatelem własnym.

Międzynarodowa pomoc prawna -

2 znaczenia:

• szersze: wszystkie czynności procesowe;

• węższe: niektóre czynności.

Cechy:

pomoc odbywa się dwukierunkowo (zasada wzajemności).

Dopuszczalność:

Z międzynarodową pomocą prawną mamy do czynienia, gdy droga postępowania bezpośredniego jest niemożliwa, gdyż dana czynność może być wykonana tylko poza granicami państwa. Problematykę międzynarodowej pomocy prawnej regulują szczegółowo umowy międzynarodowe.

Istnieją 3 tryby udzielania międzynarodowej pomocy prawnej:

1. tryb dyplomatyczny:

• wniosek z sądu do MS;

• z MS do MSZ;

• z MSZ do przedstawicielstwa dyplomatycznego;

• z przedstawicielstwa do MSZ obcego państwa;

• z MSZ do MS obcego państwa;

• z MS do sądu obcego państwa.

tryb konsularny:

• sąd kieruje do urzędu konsularnego swego państwa, albo,

• sąd procesowy do sądu wezwanego.

• tryb bezpośredniego komunikowania się organów: stracił na znaczeniu.

Forma wniosku w sprawie międzynarodowej pomocy prawnej musi być właściwa - wykonanie wniosku odbywa się według lex fori. Wniosek zostanie odrzucony, gdyby żądana czynność była sprzeczna z podstawowymi zasadami polskiego porządku prawnego albo naruszałaby suwerenność, albo gdyby wykonanie żądanej czynności nie należało do zakresu działania sądów polskich, bądź ze względu na wzajemność, tj. gdy państwo obce odmawia pomocy prawnej sądom polskim.

Uznanie i wykonanie zagranicznych orzeczeń -

Aby orzeczenie obcego sądu obowiązywało poza granicami państwa, w którym zostało wydane, musi być uznane. Nie każde obce orzeczenie może być jednak uznane. W tej mierze organ upoważniony do uznawania obcych orzeczeń sądowych dokonuje badania orzeczeń, które mają być uznane, przy czym stosuje badanie ograniczone bądź nieograniczone. W pierwszym przypadku sąd według zasad obowiązujących w państwie uznającym (lex fori) bada, czy orzeczenie zostało wydane. W drugim natomiast - dokonuje się pełnej oceny podstaw faktycznych i prawnych orzeczenia.

Uznaniu podlegają orzeczenia samowykonawcze (a więc nie nadające się do egzekucji) dotyczące spraw cywilnych i należące w Polsce do drogi sądowej. Istnieje 5 warunków uznania orzeczenia zagranicznego:

1. wzajemność;

2. zabezpieczenie jurysdykcji wyłącznej;

3. zapewnienie skuteczności prawa polskiego - powstrzymywanie przed obejściem prawa;

4. kontrola obcego orzecznictwa pod kątem właściwości prawa polskiego - orzeczenie nie będzie uznane, gdy przy wydaniu orzeczenia w sprawie, w której należało zastosować prawo polskie, prawo to nie zostało zastosowane, chyba że prawo obce zastosowane nie różni się w sposób istotny od prawa polskiego;

5. niesprzeczność uznawanego orzeczenia z podstawowymi zasadami polskiego porządku prawnego - klauzula porządku publicznego.

Kodeks ściśle wiąże zagadnienie wykonalności obcych orzeczeń z umową międzynarodową, czyli nie następuje to ex lege tak jak uznanie. Aby orzeczenie zagraniczne mogło być w Polsce wykonane, musi być wydane po wejściu w życie umowy międzynarodowej. Musi ono także podlegać wykonalności w państwie, z którego pochodzi. Nadto sąd polski będzie stosował także wszystkie warunki przewidziane dla uznania orzeczenia.

Krąg orzeczeń podlegających wykonalności jest znacznie szerszy od orzeczeń podlegających uznaniu.

II. CZĘŚĆ SZCZEGÓŁOWA:

Osoby fizyczne i prawne

Według większości prawodawstw kolizyjnych na świecie dla ustalania statutu personalnego osoby fizycznej stosuje się łącznik obywatelstwa. Zgodnie z art. 9 § 1 naszej ustawy:

Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych osoby fizycznej podlega jej prawu ojczystemu.

Jeżeli jednak nie można ustalić obywatelstwa danej osoby, albo osoba, o której zdolność chodzi, nie ma obywatelstwa żadnego państwa (jest bezpaństwowcem, apatrydą) - na podstawie art. 3 ustawy - zamiast prawa ojczystego stosuje się lex domicili. Wreszcie, jeśli ustalenie miejsca zamieszkania apatrydy nie jest możliwe lub gdy nie ma on miejsca zamieszkania w żadnym państwie - na mocy art. 7 ustawy - jego zdolność ocenia się według prawa polskiego. W przypadku wielorakiego obywatelstwa osoby, o którą chodzi, postępować należy zgodnie ze wskazówkami zamieszczonymi w art. 2 § 2 ustawy:

Cudzoziemiec mający obywatelstwo dwóch lub więcej państw podlega, jako prawu ojczystemu, prawu tego z nich, z którym jest najściślej związany.

Istnieje wiele wyjątków od zasady wyrażonej w art. 9 § 1 ustawy:

• art. 9 § 3 ustawy:

Jednakże, gdy osoba prawna lub fizyczna dokonywa czynności prawnej w zakresie swego przedsiębiorstwa, jej zdolność podlega prawu państwa, w którym znajduje się siedziba tego przedsiębiorstwa.

• art. 10 ustawy:

Jeżeli cudzoziemiec niezdolny według swego prawa ojczystego dokonał w Polsce czynności prawnej mającej wywrzeć skutek w Polsce, zdolność cudzoziemca podlega w tym zakresie prawu polskiemu, o ile wymaga tego ochrona osób działających w dobrej wierze. Przepisu tego nie stosuje się do czynności prawnych z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa spadkowego.

• art. 11 ustawy:

§ 1. Do uznania osoby zaginionej za zmarłą stosuje się jej prawo ojczyste. To samo dotyczy stwierdzenia zgonu.

§ 2. Jeżeli jednak w sprawie o uznanie cudzoziemca za zmarłego lub o stwierdzenie jego zgonu orzeka sąd polski, stosuje się prawo polskie.

• art. 14 ustawy:

możności zawarcia małżeństwa rozstrzyga w stosunku do każdej ze stron jej prawo ojczyste.

• art. 35 ustawy:

ważności testamentu i innych czynności prawnych na wypadek śmierci rozstrzyga prawo ojczyste spadkodawcy z chwili dokonania tych czynności. Wystarcza jednak zachowanie formy przewidzianej przez prawo państwa, w którym czynność zostaje dokonana.

Osoby fizyczne:

Zdolność prawna:

Zdolność prawną osoby fizycznej, zgodnie z art. 9 § 1 ustawy, należy oceniać wg statutu personalnego, który rozstrzyga o:

1. przesłankach, od których spełnienia jest uzależnione uzyskanie zdolności prawnej;

2. o chwili uzyskania zdolności prawnej i zasadach obliczania wieku osoby fizycznej;

3. o domniemaniach prawnych co do życia i śmierci;

4. o działających w sposób generalny ograniczeniach zdolności prawnej, o przyczynach jej utraty.

Wszystkie ustawodawstwa na świecie wiążą koniec zdolności prawnej osoby fizycznej ze śmiercią, traktowaną jako fakt biologiczny. Stąd też śmierć cywilna, nie uznawana w naszym systemie prawnym, podlegać będzie działaniu klauzuli porządku publicznego. Podobnie będzie w przypadku ograniczeń zdolności prawnej z powodu przynależności rasowej, kastowej lub wyznaniowej.

Zagadnienie sytuacji prawnej dziecka poczętego należy rozważyć następująco. O tym, czy nasciturus może nabyć określone prawa (ew. obowiązki) rozstrzyga prawo właściwe dla praw (i obowiązków), o których nabycie chodzi - lex causae. O możności dziedziczenia dziecka poczętego (lub możności uzyskania zapisu) decyduje natomiast statut spadkowy (art. 34 ustawy), uprawnienia dziecka poczętego z tytułu deliktów podlegają zaś ocenie statutu deliktowego (art. 31 ustawy). Uznanie dziecka poczętego podlega prawu ojczystemu matki.

Co do cudzoziemców należy wskazać, że poza zasadą wyrażoną w art. 8 ustawy, która brzmi:

Cudzoziemcy mogą mieć w Polsce prawa i obowiązki na równi z obywatelami polskimi, chyba że ustawa stanowi inaczej.

Podstawowe znaczenie ma także zasada wyrażona w art. 16 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r., zgodnie z którą każdy ma prawo do uznania wszędzie jego podmiotowości prawnej. Podobną zasadę wyraża zresztą art. 6 Deklaracji Praw Człowieka z 1948 roku.

Uznanie za zmarłego i stwierdzenie zgonu:

Odrębnie w naszej ustawie zostało uregulowane uznanie za zmarłego i stwierdzenie zgonu. Zgodnie bowiem z art. 11 ustawy:

§ 1. Do uznania osoby zaginionej za zmarłą stosuje się jej prawo ojczyste. To samo dotyczy stwierdzenia zgonu.

§ 2. Jeżeli jednak w sprawie o uznanie cudzoziemca za zmarłego lub o stwierdzenie jego zgonu orzeka sąd polski, stosuje się prawo polskie.

Z art. 11 § 2 wynika, że granice zastosowania prawa polskiego przy orzekaniu o uznaniu za zmarłego lub stwierdzeniu zgonu cudzoziemca wyznaczają normy jurysdykcyjne. Zawiera je art. 1106 K.p.c. W myśl art. 1106 § 1 K.p.c., sprawy o uznanie za zmarłego należą do wyłącznej jurysdykcji krajowej, gdy uznanie to dotyczy obywatela polskiego lub bezpaństwowca mającego zamieszkanie w Polsce. Jednakże stosowanie do art. 1106 § 2 K.p.c. sąd polski może uznać za zmarłego również cudzoziemca, jeżeli: 1) osoba uprawniona do zgłoszenia wniosku ma miejsce zamieszkania w Polsce, lub 2) cudzoziemiec miał w Polsce miejsce zamieszkania albo tutaj znajduje się jego mienie. Jurysdykcję w sprawach o stwierdzenie zgonu określa art. 1106 § 3 K.p.c. następująco: do wyłącznej jurysdykcji krajowej należą sprawy o stwierdzenie zgonu, jeżeli nastąpił on w Polsce.

Badając zagadnienie zdolności nie można pominąć kwestii zdolności szczególnej, która polega na tym, że wyodrębnia sytuacje, w których zwykła zdolność nie wystarcza do podejmowania czynności ze skutkiem prawnym, i takie, gdzie można działać przy istnieniu mniejszych wymagań od tych, które prawo przewiduje dla zwykłej zdolności. Szczególna zdolność występuje między innymi jako zdolność do zawierania małżeństwa, zdolność dziedziczenia, testowania, do nabywania nieruchomości, do odpowiedzialności za szkody wyrządzone czynem niedozwolonym. Zdolność tego typu należy oceniać zawsze wg
lex causae. Odmiennie jest gdy lex cause wymaga zdolności ogólnej; wówczas ocenia się ją samodzielnie. Bez powiązania z lex causae, według zasady obowiązywania statutu personalnego w każdym miejscu i w każdej płaszczyźnie prawnej.

Zdolność do czynności prawnych:

Do zakresu zastosowania statutu personalnego należy ocena zdolności do czynności prawnych osoby fizycznej. Statut ten rozstrzyga nie tylko o przesłankach zdolności do czynności prawnych, lecz także o treści (stopniu, rodzaju) zdolności wymaganej do dokonania określonej czynności prawnej i o skutkach jej braku. Przy ocenie zdolności do czynności prawnych należy stosować prawo wskazane łącznikiem obywatelstwa z chwili dokonania czynności prawnej. Nie należy do zakresu statutu personalnego ocena dopuszczalności dokonania czynności prawnej określonego rodzaju - tu: lex causae.

Wyjątki od zasady lex patriae:

1. wyjątek na rzecz prawa siedziby przedsiębiorstwa (zdolność do czynności prawnych):

Art. 9 § 3. Jednakże, gdy osoba prawna lub fizyczna dokonywa czynności prawnej w zakresie swego przedsiębiorstwa, jej zdolność podlega prawu państwa, w którym znajduje się siedziba tego przedsiębiorstwa.

2. wyjątek na rzecz polskiej legis loci actus:

Art. 10. Jeżeli cudzoziemiec niezdolny według swego prawa ojczystego dokonał w Polsce czynności prawnej mającej wywrzeć skutek w Polsce, zdolność cudzoziemca podlega w tym zakresie prawu polskiemu, o ile wymaga tego ochrona osób działających w dobrej wierze. Przepisu tego nie stosuje się do czynności prawnych z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa spadkowego.

3. wyjątek co do zdolności wekslowej i czekowej.

Ubezwłasnowolnienie:

Należy je oceniać na podstawie art. 9 § 1:

Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych osoby fizycznej podlega jej prawu ojczystemu.

ale w związku z art. 23 ustawy:

§ 1. Opieka podlega prawu ojczystemu osoby, dla której jest lub ma być ustanowiona.
§ 2. Przepis paragrafu poprzedzającego stosuje się odpowiednio do kurateli. Jednakże dla kurateli do załatwienia poszczególnej sprawy właściwe jest prawo, któremu sprawa ta podlega.

W związku z powyższym, ubezwłasnowolnienie podlega lex patriae.

Osoby prawne:

Dla oceny zdolności i innych elementów statusu personalnego osoby prawnej stosuje się najczęściej kryterium miejsca siedziby lub inkorporacji tej osoby. Przykładem wyjątku jest przepis polskiej ustawy o prawie prywatnym międzynarodowym, który mówi, że w przypadku, gdy osoba fizyczna lub prawna dokonuje czynności prawnej w zakresie przedsiębiorstwa, to zdolności tych osób podlegają prawu państwa, w którym znajduje się siedziba przedsiębiorstwa.

Czynności prawne:

O dopuszczalności dokonania danej czynności prawnej decyduje prawo właściwe dla czynności prawnej, o którą chodzi (lex causae). Temu prawu podlega też fakt istnienia czynności jako czynności prawnej określonego rodzaju. Wobec powyższego dojście do skutku umowy podlega prawu rządzącemu umową. Podobnie rozstrzyga się wady oświadczenia woli. Jeśli chodzi o formę czynności prawnej, rozstrzyga o tym najczęściej, i tak jest w Polsce, prawo właściwe dla tej czynności prawnej; wystarcza jednak zachowanie formy przewidzianej przez prawo państwa, w którym czynność zostaje dokonana (lex loci actus czyli prawo miejsca działania - łącznik alternatywny).

Wyjątki od zasady lex causae (ew. lex loci actus):

1. art. 15 ustawy (forma zawarcia małżeństwa):

Art. 15. § 1. Forma zawarcia małżeństwa podlega prawu państwa, w którym jest ono zawierane.
§ 2. Jednakże, gdy małżeństwo jest zawierane poza granicami Polski, wystarcza zachowanie formy wymaganej przez prawa ojczyste obojga małżonków.

2. art. 35 ustawy (forma czynności prawnych mortis causa):

Art. 35. O ważności testamentu i innych czynności prawnych na wypadek śmierci rozstrzyga prawo ojczyste spadkodawcy z chwili dokonania tych czynności. Wystarcza jednak zachowanie formy przewidzianej przez prawo państwa, w którym czynność zostaje dokonana.

3. art. 78 prawa wekslowego (forma oświadczenia wekslowego);

4. art. 64 prawa czekowego (forma oświadczenia czekowego).

Przedstawicielstwo:

Dla przedstawicielstwa ustawowego, które powiązane jest zwykle z określonym stosunkiem rodzinnym lub opiekuńczym, właściwym jest w związku z tym prawo właściwe dla stosunku rodzinnego lub opiekuńczego, z którym powiązane jest upoważnienie do działania w charakterze przedstawiciela ustawowego np. reprezentowanie dziecka przez rodziców ocenia się według prawa ojczystego dziecka (gdyż zgodnie z art. 19 § 1 ustawy: Stosunki prawne między rodzicami a dzieckiem podlegają prawu ojczystemu dziecka).

Dla przedstawicielstwa umownego czyli pełnomocnictwa brak jest natomiast w naszej ustawie przepisu wskazującego prawo właściwe. Stąd przyjmowane są 2 rozwiązania:

• Pełnomocnictwo podlega prawu wybranemu przez mocodawcę;

• W braku wyboru prawa pełnomocnictwo podlega prawu miejsca działania pełnomocnika (rzeczywiste miejsce złożenia lub przyjęcia oświadczenia woli).

Wyjątki:

1. gdy określona osoba trudni się zawodowo działalnością w charakterze pełnomocnika i ma stałą siedzibę (także do przedsiębiorstwa) - pełnomocnictwo podlegać będzie prawu obowiązującemu w siedzibie pełnomocnika;

2. pełnomocnictwo do dokonania czynności prawnej dotyczącej nieruchomości podlega prawu miejsca jej położenia.

3. Zdolność mocodawcy do udzielenia pełnomocnictwa podlega jego statutowi personalnemu, o zdolności pełnomocnika decyduje jednak jego statut personalny.

Przedawnienie:

Dla przedawnienia roszczenia stosuje się prawo właściwe dla tego roszczenia czyli lex causae (art. 13 ustawy). Dotyczy to także prekluzji. Prawu wskazanemu przez normę art. 13 ustawy podlegają: ocena początku biegu przedawnienia, długość terminów, przerwa lub zawieszenie biegu przedawnienia, odroczenie upływu przedawnienia, skutki przedawnienia.

Zobowiązania:

W zakresie zobowiązań z czynności prawnych niemal powszechnie dopuszcza się na świecie wybór prawa. Brak jest natomiast jednolitości przy poszukiwaniu prawa właściwego w braku wyboru prawa. Dość szeroko wykorzystywany jest łącznik miejsca zawarcia kontraktu (lex loci contractus) lub miejsce dokonania czynności prawnej (lex loci actus). Stosowany jest w niektórych systemach prawnych łącznik miejsca wykonania zobowiązania (lex loci solutionis). W efekcie działań ujednolicających, powszechnie przyjętym rozwiązaniem w Europie Zachodniej jest wybór prawa właściwego będącego w najściślejszym związku z danym zobowiązaniem, czego wyraz znajdujemy także w naszej ustawie - art. 25 § 1 stanowi bowiem, że:

Art. 25. § 1. Strony mogą poddać swe stosunki w zakresie zobowiązań umownych wybranemu przez siebie prawu, jeżeli pozostaje ono w związku z zobowiązaniem.

Wybór prawa następuje wyłącznie przez oświadczenie woli, które nie może być pozorne. Oświadczenie woli może być przy tym wyraźne albo dorozumiane. Prawo wybrane powinno być w całości zastosowane do danego stosunku zobowiązaniowego.

Istnieją ograniczenia co do stosowania prawa wybranego, które dotyczą szczególnie umów konsumenckich. Ograniczenie wynika także z samej ustawy, zgodnie bowiem z art. 25 § 2:

Jednakże, gdy zobowiązanie dotyczy nieruchomości, podlega ono prawu państwa, w którym nieruchomość jest położona. (lex rei sitae)

W braku wyboru prawa, sąd w Polsce jest zobowiązany sprawdzić w pierwszej kolejności, czy umowa nie została zawarta na rynku formalnym (na giełdzie, aukcji itp.). Jeśli tak - prawem właściwym zostaje prawo miejsca położenia tego rynku formalnego. W drugiej kolejności obowiązuje prawo wspólnego miejsca zamieszkania stron. Jeśli takiego nie ma, stosuje się właściwość prawa miejsca zamieszkania lub siedziby strony wykonującej świadczenie charakterystyczne (np. miejsce zamieszkania lub siedziby osoby wykonującej dzieło w umowie o dzieło). W dalszym braku wyboru prawa, sprawdza się, czy kontrakt został zawarty w ramach przedsiębiorstwa. Jeśli tak, stosuje się prawo siedziby przedsiębiorstwa. Na końcu obowiązuje prawo miejsca zawarcia kontraktu.

Zgodnie z art. 30 ustawy:

Przepisy o prawie właściwym dla zobowiązań umownych stosuje się odpowiednio do zobowiązań z jednostronnych czynności prawnych. Chodzi tu na przykład o przyrzeczenie publiczne.

Zobowiązania pozaumowne podlegają prawu miejsca, w którym zaszło zdarzenie, czyli np. w razie bezpodstawnego wzbogacenia, sprawę ocenia prawo państwa, w którym nastąpiło przesunięcie majątkowe na rzecz wzbogaconego. Takie same zasady będą dotyczyły deliktów, w przypadku zaś prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia właściwe będzie prawo miejsca działania gestora (lex loci gestionis ).

W Polsce odrębnie uregulowano także stosunki pracy. Zgodnie z ogólną zasadą wyrażoną w art. 32 ustawy stronom przysługuje lex voluntatis. Art. 33 wskazuje jednak dalej, że jeżeli strony nie dokonały wyboru prawa, stosunek pracy podlega prawu państwa, w którym strony w chwili powstania tego stosunku mają miejsce zamieszkania albo siedzibę. Jeżeli praca jest, była lub miała być wykonywana w przedsiębiorstwie pracodawcy, rozstrzyga, zamiast jego miejsca zamieszkania albo siedziby - siedziba przedsiębiorstwa. W razie braku wspólnego miejsca zamieszkania stron stosunku pracy, prawem właściwym staje się prawo miejsca,
w którym praca była, jest lub miała być wykonywana.


Prawa rzeczowe i prawa na dobrach niematerialnych:

Najczęściej stosowanym łącznikiem dla statutu rzeczowego jest łącznik miejsca położenia przedmiotu praw rzeczowych i posiadania (lex rei sitae). Zasada miejsca położenia rzeczy bywa interpretowana dwojako:

1. miejsce położenia rzeczy należy rozumieć w sensie prawniczym (situs civilis);

2. miejsce położenia rzeczy należy pojmować czysto fizycznie (situs naturalis).

W Polsce zaznaczyła się pewna różnorodność opinii na temat optymalnego oznaczenia rei sitae. Według Ludwiczaka, przy ustalaniu miejsca położenia rzeczy wychodzić zawsze należy z situs naturalis i korygować w okolicznościach niedostatecznego związania rzeczy z pewnym obszarem na rzecz situs civilis. Problematyczne jest jednak oznaczenie situs rei w przypadku rzeczy znajdujących się w transporcie (res in transitu); w tej mierze w doktrynie przyjmuje się rozmaite rozwiązania, przy czym najczęściej odrzuca się konstrukcję situs naturalis na rzecz situs civilis, którym okazuje się bądź locus destinationis (miejsce przeznaczenia), bądź locus expeditionis (miejsce wysłania - pogląd przeważający w doktrynie). UWAGA! Przy przewozie znanych jest kilkanaście łączników.

Kryterium miejsca położenia jest nieprzydatne przy określaniu prawa właściwego dla praw rzeczowych na statkach morskich lub powietrznych. Na statkach morskich i powietrznych stosuje się bowiem prawo państwa przynależności statku.

Autorskie prawa podmiotowe podlegają prawu państwa, w którym następuje realizacja wynikających z nich uprawnień, natomiast w zakresie ochrony własności przemysłowej, o środkach i zakresie ochrony uprawnionego z patentu rozstrzyga prawo państwa, którego organy patentu udzieliły. Skutki udzielenia patentu nie wychodzą jednak poza granice państwa, w którym został on udzielony. Tak istnieje konieczność ubiegania się o patent w każdym państwie oddzielnie.

Treść zasady lex rei sitae wypowiada w polskiej ustawie art. 24 § 1:

Własność i inne prawa rzeczowe podlegają prawu państwa, w którym znajduje się ich przedmiot.

Użycie określenia przedmiot, które jest szersze od określenia rzecz, wskazuje, że art. 24 dotyczy nie tylko ruchomości i nieruchomości, lecz także dóbr majątkowych, dóbr niematerialnych (praw autorskich, patentowych). Łącznik lex rei sitae dotyczy własności, innych praw rzeczowych oraz posiadania. Nie rozciąga się natomiast łącznika lex rei sitae na kwestie majątkowe między małżonkami i spadkowe, gdy w grę wchodzi całość majątku.

Lex rei sitae dotyczy wszelkich praw rzeczowych; dotyczy ich powstania, zmiany, przejścia i wygaśnięcia oraz całej ich treści, dotyczy także ochrony praw rzeczowych. Lex rei sitae dotyczy także nabycia przez zasiedzenie, znalezienie, a nie tylko przez czynność prawną.

Prawo rodzinne i opiekuńcze:

Materialne przesłanki zawarcia małżeństwa - większość systemów prawnych poddaje materialne przesłanki zawarcia małżeństwa właściwości prawa ojczystego, i tak jest także w Polsce. Zgodnie bowiem z art. 14 ustawy:

O możności zawarcia małżeństwa rozstrzyga w stosunku do każdej ze stron jej prawo ojczyste.

Możność zawarcia małżeństwa jest oceniana oddzielnie dla każdego z nupturientów wg jego prawa ojczystego. Jeżeli jednak nupturient jest bezpaństwowcem, jego możność zawarcia małżeństwa - na podstawie art. 3 ustawy - podlega legi domocilii. W sytuacji natomiast, gdy bezpaństwowiec nie ma miejsca zamieszkania w żadnym państwie lub jego miejsca zamieszkania ustalić się nie da, stosownie do art. 7 ustawy - stosować należy prawo polskie. Dużą role w omawianym zakresie odgrywa klauzula porządku publicznego, która może tu działać zarówno w kierunku zakazującym, jak i dozwalającym.

Forma zawarcia małżeństwa - podlega prawu państwa, w którym małżeństwo jest zawierane (art. 15 § 1 ustawy). Gdy małżeństwo jest zawierane poza granicami Polski, wystarcza zachowanie formy wymaganej przez prawo ojczyste obojga małżonków (art. 15 § 2 ustawy). W stosunku do nupturienta, który jest bezpaństwowcem, należy brać pod uwagę - zamiast prawa ojczystego - prawo jego miejsca zamieszkania (art. 3 ustawy).

Małżeństwa konsularne są zawierane według prawa państwa, w którego imieniu działa przedstawiciel dyplomatyczny lub konsularny. Zawarcie takiego małżeństwa jest zwykle dopuszczalne, gdy zachodzą następujące przesłanki: a) żaden z nupturientów nie jest obywatelem państwa, na którego terytorium małżeństwo jest zawierane, b) przynajmniej jeden nupturient jest obywatelem państwa, w którego przedstawicielstwie małżeństwo jest zawierane (ew. obligatoryjnie dotyczy to obojga nupturientów), c) placówka dyplomatyczna lub konsularna, w której małżeństwo ma być zawarte, ma w tej mierze uprawnienia przyznane przez prawo państwa wysyłającego, d) na zawieranie takich małżeństw zezwala prawo państwa, na którego obszarze przedstawicielstwo działa.

Unieważnienie małżeństwa. Ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa - Nasza ustawa reguluje jedynie właściwość prawa dla unieważnienia małżeństwa; pomija zaś instytucję ustalenia istnienia lub nieistnienia małżeństwa. Zgodnie z art. 16 ustawy:

Do unieważnienia małżeństwa stosuje się prawo określone w art. 14 i 15.

Oznacza to, że do unieważnienia z uwagi na przesłanki materialne będzie miało zastosowanie prawo ojczyste każdego z nupturientów, natomiast do unieważnienia z przyczyn formalnych - prawo państwa, w którym małżeństwo zostało zawarte. Podobne rozwiązanie należy tez przyjąć - mimo braku wyraźnego rozstrzygnięcia w ustawie - w odniesieniu do ustalenia istnienia lub nieistnienia małżeństwa. O właściwości prawa decydować będzie w takim przypadku powiązanie z chwili zawarcia małżeństwa lub z chwili rzekomego zawarcia małżeństwa.

Stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami - według polskiej ustawy podlegają każdoczesnemu wspólnemu prawu ojczystemu małżonków. W przypadku braku takiego wspólnego prawa ojczystego, stosowane jest prawo wspólnego miejsca zamieszkania, a gdy brak jest takiego miejsca, stosowane jest prawo polskie. Gdy strony mają wspólne prawo ojczyste, lecz nie można ustalić jego treści, zastosowanie ma także wskazana zasada. Każdoczesne wspólne prawo ojczyste stron rozstrzyga także o dopuszczalności zawarcia, zmiany lub rozwiązania majątkowej umowy małżeńskiej (art. 17 § 1 ustawy). Istotne jest natomiast, że zgodnie z art. 17 § 2 ustawy stosunki majątkowe wynikające z majątkowej umowy małżeńskiej podlegają wspólnemu prawu ojczystemu stron z chwili jej zawarcia (czyli już nie każdoczesne prawo).

Rozwód (separacja) - w różnych systemach prawnych są bardzo zróżnicowane rozwiązania. Najczęściej jest to obywatelstwo, jednak różny jest w tym przypadku podmiot: mąż, powód, ostatnie prawo ojczyste małżonków, prawo ojczyste obojga małżonków w chwili wystąpienia z żądaniem rozwodu itp. Wg polskiej ustawy prawem właściwym jest wspólne prawo ojczyste obojga małżonków z chwili wystąpienia z żądaniem rozwodu. Gdy brak takiego prawa, stosuje się prawo państwa, w którym oboje małżonkowie mają wspólne miejsce zamieszkania. W ostateczności stosowane jest prawo polskie. Z tego punktu widzenia istotne znaczenie mają postanowienia Konwencji o uznawaniu rozwodów i separacji, sporządzonej w Hadze 1 czerwca 1970 r.

Pochodzenie dziecka - wg polskiej ustawy:

1. ustalenie i zaprzeczenie ojcostwa lub macierzyństwa podlega prawu ojczystemu dziecka z chwili jego urodzenia;

2. uznanie dziecka podlega prawu państwa, którego dziecko jest obywatelem w chwili jego uznania;

3. uznanie dziecka poczętego, lecz jeszcze nie urodzonego, podlega prawu ojczystemu matki.

W razie podwójnego lub wielorakiego obywatelstwa dziecka (w wypadku dwóch pierwszych reguł) lub matki (w wypadku reguły trzeciej) znajdzie zastosowanie art. 2 ustawy: 2. § 1. Jeżeli ustawa przewiduje właściwość prawa ojczystego, obywatel polski podlega prawu polskiemu, chociażby prawo innego państwa uznawało go za obywatela tego państwa.

§ 2. Cudzoziemiec mający obywatelstwo dwóch lub więcej państw podlega, jako prawu ojczystemu, prawu tego z nich, z którym jest najściślej związany. Jeżeli natomiast matka lub dziecko są bezpaństwowcami, należy postąpić zgodnie ze wskazówką z art. 3 ustawy:

Jeżeli ustawa przewiduje właściwość prawa ojczystego, a obywatelstwa danej osoby ustalić nie można albo osoba ta nie ma obywatelstwa żadnego państwa, stosuje się prawo państwa, w którym znajduje się jej miejsce zamieszkania.

Stosunki prawne między rodzicami a dzieckiem - art. 19 § 1 ustawy poddaje stosunki prawne między rodzicami a dzieckiem prawu ojczystemu dziecka. Przyjmuje się, że chodzi tu o każdoczesne prawo ojczyste dziecka. Statut stosunków między rodzicami a dzieckiem obejmuje w szczególności wszystkie kwestie dotyczące władzy rodzicielskiej (przysługiwanie władzy rodzicielskiej, jej treść i wykonywanie, zawieszenie, ograniczenie, pozbawienie lub ustanie). Według postanowień tego statutu ustalać należy miejsce zamieszkania dziecka, jednakże dla celów merytorycznych a nie kolizyjnych. Na ogół też omawianemu statutowi poddawana jest kwestia nabycia przez dziecko nazwiska, z tym, że należy w takim wypadku brać pod uwagę prawo ojczyste dziecka z chwili zdarzenia, które wywiera wpływ na nabycie lub zmianę nazwiska. Jedynie w wypadku uznania dziecka poczętego, lecz jeszcze nie urodzonego, o nazwisku dziecka rozstrzygać będzie jego prawo ojczyste z chwili urodzenia. Sporne są natomiast poglądy według których do zakresu normy art. 19 § 1 nie należą roszczenia alimentacyjne między rodzicami a dziećmi, gdyż podlegają one statutowi alimentacyjnemu (art. 20 ustawy).

Przysposobienie - na świecie często stosuje się łącznik obywatelstwa przysposabiającego lub przysposabianego. Rzadziej stosowane jest miejsce zamieszkania. W Polsce przysposobienie podlega prawu ojczystemu przysposabiającego, nie może jednak nastąpić bez zachowania przepisów prawa ojczystego osoby, która ma być przysposobiona, dotyczących zgody tej osoby, jej przedstawiciela ustawowego, zezwolenia organu państwowego lub ograniczeń przysposobienia związanych ze zmianą dotychczasowego miejsca zamieszkania na miejsce zamieszkania w innym państwie. W zakresie skutków przysposobienia przepis art. 22 § 1 ustawy jest jasny. Podlegają one prawu ojczystemu przysposabiającego.

Alimentacja - w polskiej ustawie, roszczenia alimentacyjne między krewnymi lub powinowatymi podlegają prawu ojczystemu osoby uprawnionej do alimentacji. Roszczenia matki przeciwko ojcu dziecka nie pochodzącego z małżeństwa, związane z poczęciem i urodzeniem się dziecka, podlegają prawu ojczystemu matki. Przy braku obywatelstwa osoby uprawnionej, zgodnie z ogólną zasadą, stosuje się prawo miejsca zamieszkania. W braku miejsca zamieszkania bezpaństwowca lub gdy jego miejsca zamieszkania nie można ustalić stosuje się prawo polskie (art. 7 ustawy). W wypadku podwójnego lub wielorakiego obywatelstwa osoby, o którą chodzi, postępować należy zgodnie ze wskazówkami art. 2 ustawy (najdonioślejszy związek). W tym zakresie (alimentacji) istotne znaczenie ma multilateralna Konwencja o dochodzeniu roszczeń alimentacyjnych za granicą, sporządzona w Nowym Jorku 20 czerwca 1956 r. oraz 2 konwencje haskie (z 1973 roku).

Prawo, któremu podlega ocena roszczenia alimentacyjnego, rozstrzyga o jego przesłankach, rozmiarze i sposobie określenia wysokości świadczeń alimentacyjnych. Zgodnie z tym prawem należy ustalić kolejność zobowiązanych do alimentacji.


Opieka i kuratela - w Polsce opieka i kuratela podlegają prawu ojczystemu (każdoczesnemu) osoby, dla której ta opieka lub kuratela jest lub ma być ustanowiona. Kuratela do załatwienia poszczególnej sprawy podlega prawu, któremu sprawa, o którą chodzi, podlega (czyli lex causae).

Jeżeli podopieczny (pupil) jest bezpaństwowcem, opieka lub kuratela, na podstawie art. 3 ustawy, podlegają prawu miejsca zamieszkania pupila; w braku miejsca zamieszkania lub gdy miejsca zamieszkania pupila ustalić nie można , stosownie do art. 7 ustawy, stosuje się prawo polskie. W wypadku wielorakiego obywatelstwa pupila należy postąpić zgodnie ze wskazówkami zawartymi w art. 2 ustawy.

W zakresie omawianych zagadnień znaczenie mają liczne konwencje, których Polska jest uczestnikiem:

• Konwencja haska dotycząca uregulowania opieki nad małoletnimi z 12 czerwca 1902 r. (wprowadza odstępstwa od właściwości prawa osoby, o którą chodzi);

• Konwencja haska dotycząca ubezwłasnowolnienia i analogicznych zarządzeń opiekuńczych z 17 lipca 1905 r.;

• Konwencja haska o właściwości organów i prawie właściwym w zakresie ochrony małoletnich z 5 października 1961 r.;

• Konwencja o prawach dziecka, przyjęta przez ZO ONZ 20 listopada 1989 r.;

• Konwencja haska dotycząca cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę z 25 października 1980 r.

UWAGA! Statut opieki lub kurateli rozstrzyga także o ubezwłasnowolnieniu (przesłanki i rodzaje ubezwłasnowolnienia, piecza nad ubezwłasnowolnionym).

Prawo spadkowe:

W ustawie polskiej statut spadkowy (lex successionis), w myśl art. 34 oceniany jest przez prawo ojczyste spadkodawcy w chwili śmierci. Dziedziczenie z bezpaństwowca podlega prawu miejsca jego zamieszkania w chwili śmierci, a w przypadku braku miejsca zamieszkania stosowane jest prawo polskie (art. 7 ustawy). Są jednakże systemy prawne, w których dochodzi do kolizyjnego rozczłonkowania spadku, czyli wielości statutów spadkowych. Chodzi tu głównie o dopuszczenie do głosu dwóch łączników: miejsce położenia nieruchomości i miejsce zamieszkania lub narodowość posiadacza ruchomości.

Do zakresu statutu spadkowego należą:

• przesłanki dziedziczenia: otwarcie spadku, zdolność dziedziczenia (której wymagania podlegają statutowi personalnemu spadkobiercy), niegodność dziedziczenia, szczególne zakazy dziedziczenia i umowy o zrzeczenie się dziedziczenia;

• ustalenie zawartości spadku;

• powołanie do dziedziczenia;

• nabycie spadku, oraz kwestie związane z nabyciem spadku: sposób dziedziczenia, przyjęcie lub odrzucenie spadku, stosunki między współspadkobiercami, odpowiedzialność za długi spadkowe, ochrona dziedziczenia, rezerwa lub zachowek, zapis testamentowy i wykonawca testamentu;

• dział spadku.

Wyjątek od zasady wyrażonej w art. 34, dotyczący ważności testamentu i innych czynności prawnych mortis causa (zdolność testowana, treść testamentu, dopuszczalność testamentu, skuteczność prawna oświadczania woli testatora, forma testamentu) przewiduje art. 35 ustawy:

O ważności testamentu i innych czynności prawnych na wypadek śmierci rozstrzyga prawo ojczyste spadkodawcy z chwili dokonania tych czynności. Wystarcza jednak zachowanie formy przewidzianej przez prawo państwa, w którym czynność zostaje dokonana.

Jeżeli spadkodawca w chwili dokonania czynności prawnej mortis causa był apatrydą, zamiast prawa ojczystego właściwe będzie prawo miejsca zamieszkania spadkodawcy z chwili dokonania czynności (art. 3 ustawy); w braku miejsca zamieszkania apatrydy sąd polski, na podstawie treści art. 7 ustawy, zastosuje prawo polskie.

Problematykę formy czynności prawnych na wypadek śmierci reguluje również konwencja haska z 5 października 1961 r., stwierdzając, że testament pod względem formy podlega ocenie według prawa miejsca dokonania czynności, prawa ojczystego testatora z chwili sporządzenia testamentu lub śmierci testatora, prawa stałego miejsca zamieszkania lub pobytu w chwili jego sporządzenia lub śmierci, a w zakresie nieruchomości - prawu miejsca jej położenia.

1

2

---