Materiał, którym zajmiemy się na zajęciach, ze względu na ilość spotkań został znacznie ograniczony chciałbym jednak, aby ta strona pozwoliła Państwu na poszerzenie swoich wiadomości a niejako przy okazji na lepsze przygotowanie się do egzaminu.  Strona ta jest dopiero w budowie dlatego zachęcam do jej systematycznego odwiedzania. Postaram się, aby z tygodnia na tydzień pojawiały się na niej nowe informacje, które pozwolą Państwu lepiej zrozumieć złożoną problematykę prawa międzynarodowego publicznego. Podczas zajęć skupimy się na kwestii podmiotowości prawno-międzynarodowej. Zanim jednak zajmiemy się 
podmiotami prawa międzynarodowego kilka słów poświęćmy istocie prawa międzynarodowego publicznego.

Wszelkie informacje przygotowane zostały w oparciu o podręczniki: Prawo Międzynarodowe Publiczne autorstwa A. Łazowskiego i A. Zawidzkiej oraz 
R. Bierzanka i J. Symonidesa. 

Powszechnie przyjmuje się, iż prawo międzynarodowe publiczne to szczególnego rodzaju system prawny, który tworzy zasady oraz mechanizmy współpracy państw, organizacji międzynarodowych oraz innych uznanych podmiotów tegoż systemu prawnego. Musimy przy tym pamiętać o odróżnieniu tego systemu prawa od prawa międzynarodowego prywatnego i prawa Wspólnot Europejskich.

Prawo międzynarodowe prywatne to element prawa wewnętrznego każdego państwa
regulujący kwestie prywatnoprawne powstające na styku różnych krajowych systemów prawnych.

Odrębnym zagadnieniem jest rozróżnienie prawa międzynarodowego publicznego od 
prawa Wspólnot Europejskich. Kwestia ta jest przedmiotem sporów doktrynalnych,
które aktualnie nie pozwalają na udzielenie jasnej odpowiedzi na pytanieczy prawo Wspólnot Europejskich to część prawa międzynarodowego publicznego, czy też zgodnie ze stanowiskiem Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości jest to nowy system prawny. Wydaje się, iż w miarę rozwoju europejskiego prawa wspólnotowego oraz zasad jego stosowania coraz bardziej uprawniona wydaje się teza, że mamy tutaj  do czynienia z zupełnie nowym porządkiem prawnym, który wykształcił się na gruncie regulacji prawno międzynarodowych. 

Nie ulega wątpliwości, iż podmiotami prawa międzynarodowego publicznego są przede wszystkim państwa. Co więcej, praktycznie do drugiej połowy XX wieku państwa były powszechnie uważane za jedyny podmiot interesującego nas porządku prawnego. Dopiero zmiany, jakie zaistniały po drugiej wojnie światowej spowodowały, iż w pierwszej kolejności uznano podmiotowość prawnomiędzynarodową organizacji międzynarodowych.

Co prawda w regulacjach prawa międzynarodowego publicznego nie znajdziemy definicji podmiotu prawa międzynarodowego istnieje jednak obszerna literatura, która tę kwestię szczegółowo wyjaśnia. Zdaniem Wojciecha Góralczyka podmiotem prawa międzynarodowego jest ten, kto posiada prawa i obowiązki wynikające bezpośrednio 
z prawa międzynarodowego. 

Biorąc pod uwagę charakter podmiotowości prawno-międzynarodowej można dokonać podziału podmiotów prawa międzynarodowego na dwie kategorie: 
podmiotów o charakterze pierwotnym, pełnym i suwerennym oraz podmiotów o charakterze  pochodnym, niepełnym i nie suwerennym. Do pierwszej z nich zalicza się jedynie państwa. 
Podmiotowość międzynarodowa pozostałych podmiotów ma charakter pochodny i przysługuje tylko w takim zakresie, w jakim została nadana przez państwa, czyli jest ograniczona. 

Podmioty prawa międzynarodowego:

1. Państwa - ich podmiotowość ma charakter pierwotny i przysługuje im z samego faktu istnienia. 
Ma również pełny zakres. 
2. Organizacje międzynarodowe - zarówno współczesna praktyka, jak i doktryna i orzecznictwo sądów międzynarodowych potwierdzają, iż międzynarodowe organizacje międzyrządowe mogą być podmiotami prawa międzynarodowego. Podmiotowość ta ma charakter pochodny, bowiem zakres zdolności do działań prawnych jest ograniczony postanowieniami umowy założycielskiej. 
 3. Stolica Apostolska - Charakterystyczna jest dwoistość Stolicy Apostolskiej oraz państwa Watykan, która może prowadzić do tezy, iż mamy tu do czynienia z dwoma odrębnymi podmiotami prawa międzynarodowego. Mianem Stolicy Apostolskiej określa się centralne organy kościoła katolickiego, natomiast państwo Watykan jest swoistą jednostką geopolityczną utworzona na mocy postanowień Traktatu Laterańskiego 
zawartego między Stolicą Apostolską a Włochami. Należy dodać, iż obie te jednostki 
łączy osoba Papieża. Stolica Apostolska zawiera konkordaty czyli umowy regulujące kwestie statusu kościoła katolickiego w państwach stronach umowy. 
4. Osoby fizyczne - ich podmiotowość jest przedmiotem rozbieżnych opinii w doktrynie.
Wydaje się jednak, że można mówić o nich jako o podmiotach prawa międzynarodowego 
z dwóch powodów. Po pierwsze współcześnie osoby fizyczne mają prawo do składania petycji do różnych instytucji międzynarodowych np. prawo skargi do Europejskiego 
Trybunału Praw Człowieka. Po drugie po drugiej wojnie światowej rozwinęła się także 
koncepcja odpowiedzialności międzynarodowej osób fizycznych. Pierwszym jej przejawem był proces zbrodniarzy wojennych przed trybunałami w Norymberdze i Tokio współcześnie zaś dobrym przykładem jest Międzynarodowy Trybunał Karny z siedzibą w Hadze. 
5. Osoby prawne - co do zasady przyjmuje się, że nie są one podmiotami prawa międzynarodowego. 
Niektórzy autorzy wskazują jednak, że umowy zawierane między państwami a podmiotami gospodarczymi mogą mieć w pewnych sytuacjach cechy "międzynarodowo -prawne" i w tym kontekście można rozważyć ewentualną podmiotowość tych osób prawnych. W szczególności  trzeba zwrócić uwagę na Międzynarodowe Centrum Rozstrzygania Sporów Inwestycyjnych czy Międzynarodową Organizację Łączności Satelitarnej (INTELSAT). 
6. Inne podmioty - W szczególnych sytuacjach przyjmuje się, że naród, powstańcy i strona wojująca mogą zostać uznane za podmioty prawa międzynarodowego. 

Państwo jako podmiot prawa międzynarodowego.

Elementy państwa

Tradycyjnie przyjmuje się, że dla zaistnienia państwa konieczne jest łączne zaistnienie 
następujących zasadniczych elementów:
1. Terytorium - obejmuje ono określony obszar lądowy, morski, wnętrze ziemi oraz przestrzeń powietrzną.Należy podkreślić, ze dla powstania państwa nie jest niezbędne posiadanie w pełni uregulowanych kwestii granicznych. 
2, Ludność - drugim atrybutem państwa jest stale zamieszkująca ludność.
3.Organy władzy państwowej - przy czym pamiętać należy, ze nie wystarczy samo jedynie posiadanie organów. Niezbędne jest bowiem sprawowanie efektywnej władzy nad terytorium i zamieszkująca je ludnością.
4. Zdolność do utrzymywania stosunków z innymi państwami - chodzi tutaj z jednej strony o niezależność państwa od innych państw w zakresie podejmowanych działań a z drugiej strony o możliwość utrzymywania stosunków z innymi państwami wynikająca z uznania danego państwa przez inne państwa i organizacje międzynarodowe. 

Rodzaje państw

Ze względu na strukturę wewnętrzną państwa można wyróżnić państwa jednolite i złożone. 
1. Państwa jednolite to te, które na arenie międzynarodowej występują jako jeden podmiot np. Polska, Czechy, Słowacja, Węgry. 
2. Państwa złożone z kolei to te, których poszczególne części składowe mogą w ograniczonym stopniu występować na arenie międzynarodowej.  Szczególnym przypadkiem takiego państwa był swego czasu ZSRR, którego poszczególne republiki związkowe miały określone kompetencje w zakresie stosunków międzynarodowych. Wśród państw złożonych wyróżniamy z kolei federacje (państwa związkowe) np. USA, Meksyk, Brazylia, Wenezuela i konfederacje (związki państw) np. Związek Niemiecki w latach 1815-1866 które różnią się miedzy sobą zakresem kompetencji poszczególnych części składowych tych państw. 

Ze względu na kryterium geograficzne a ściślej mówiąc ze względu na dostęp do morza wyróżniamy państwa o niekorzystnym położeniu geograficznym, państwa archipelagowe oraz państwa śródlądowe. 

1. Państwa o niekorzystnym położeniu geograficznym to zgodnie z postanowieniami 
Konwencji Praw Morza państwa nadbrzeżne łącznie  z państwami położonymi nad morzami zamkniętymi i półzamkniętymi np. Polska, Niemcy, Szwecja
2. Państwa archipelagowe to państwa składające się w całości z jednego lub wielu archipelagów czyli wysp, łączących je wód i innych elementów np. Indonezja
3. Państwa śródlądowe to państwa bez dostępu do morza np. Czechy, Węgry, Białoruś.

Sposoby powstania i upadku państwa

Do upadku i powstania państwa może dojść w rozmaity sposób.
1. Zjednoczenie państw - w tym przypadku państwa te przestają być podmiotem
prawa międzynarodowego zaś w ich miejsce tworzone jest nowe państwo 
np. powstanie Tanzanii z połączenia Tanganiki i Ludowej Republiki Zanzibaru i Pemby.
2. Inkorporacja państwa przez inne państwo - w jej wyniku jedno z państw uprzednio
istniejących przyłącza się do drugiego państwa tracąc tym samym podmiotowość 
międzynarodową np. przyłączenie do Republiki Federalnej Niemiec wschodnich 
landów należących uprzednio do NRD.
3. Rozpad państwa - w jego wyniku dochodzi do powstania zupełnie nowych państw
np. rozpad Czechosłowacji, kiedy to powstała Republika Czeska i Republika Słowacka. 
4. Secesja - ma ona miejsce wtedy, gdy w wyniku odłączenia się części terytorium 
powstaje nowe państwo, jednocześnie nadal zaś istnieje państwo poprzednik 
np. powstanie Singapuru w wyniku odłączenia się od Malezji.
5. Niepodległość terytoriów zależnych - ma miejsce wtedy, gdy dotychczasowe terytorium niesamodzielne uzyskuje niepodległość i w ten sposób powstaje nowe państwo jako podmiot prawa międzynarodowego. 

Identyczność i ciągłość państwa

Nie każde zmiany zachodzące w państwie prowadzą do jego upadku. Zgodnie  z powszechnie akceptowaną zasadą domniemania ciągłości państw, państwo jest podmiotem prawa międzynarodowego do momentu, w którym nie zostanie dokonane stwierdzenie 
o jego definitywnym upadku. W doktrynie prawa międzynarodowego wyróżnia się szereg zdarzeń, których zajście nie prowadzi do upadku państwa. Zaliczamy do nich: zmianę nazwy państwa, zmiany terytorialne, zmiany ludnościowe czy zmianę rządów. 

Sukcesja państw

Przez sukcesję należy rozumieć zastąpienie jednego państwa przez inne państwo w zakresie odpowiedzialności za międzynarodowe stosunki czy terytorium.  Państwo, które zostaje zastąpione  określane jest jako poprzednik zaś państwo zastępujące nosi nazwę państwa sukcesora. W zależności od zakresu zmian wyróżnia się sukcesję całkowitą oraz sukcesję częściową. 
1. Sukcesja całkowita - ma miejsce wtedy, gdy państwo poprzednik przestaje istnieć
 ( np. na skutek zjednoczenia lub rozpadu).
2. Sukcesja częściowa - występuje z kolei wtedy, gdy państwo poprzednik istnieje nadal,
lecz władza nad częścią terytorium zostaje przekazana na rzecz państwa sukcesora 
( np. na skutek cesji lub secesji). 

Problematyka sukcesji była przedmiotem prac kodyfikacyjnych Komisji Prawa Międzynarodowego. 
W ich wyniku przyjęte zostały dwie konwencje: 
1. Konwencja wiedeńska o sukcesji państw w odniesieniu do umów 
międzynarodowych - 1978 r.
2. Konwencja wiedeńska o sukcesji państw w odniesieniu do mienia państwowego, 
archiwów oraz długów państwowych - 1983 r.

Problematyka sukcesji państw w odniesieniu do umów międzynarodowych jest rozmaicie traktowana przez praktykę państw. Odpowiednie uregulowania zawarte zostały również w Konwencji wiedeńskiej z 1978 r.  W praktyce stosowane są 4 podstawowe zasady:
1. tabula rasa - nowo powstałe państwo nie jest związane żadnymi postanowieniami umownymi.
2. zasada prawa wyboru - nowo powstałe państwo dokonuje selekcji umów, którymi chce być związane.
3. zasada kontynuacji z prawem do wypowiedzenia - dochodzi do generalnej sukcesji
zobowiązań umownych, jednak państwu nowo powstałemu oraz pozostałym stronom przysługuje prawo wypowiedzenia.
4. zasada prawa do namysłu - koncepcja ta podobna jest do zasady kontynuacji,
tyle że określony jest czas, w jakim państwo to powinno podjąć decyzję w przedmiocie sukcesji.

Uznanie w prawie międzynarodowym

Uznanie można zdefiniować, jako akt jednostronny, na mocy którego podmiot prawa
międzynarodowego - zazwyczaj państwo, niekiedy organizacja międzynarodowa - oświadcza wyraźnie lub w sposób dorozumiany, iż jakaś sytuacja lub stan faktyczny 
jest zgodny z prawem międzynarodowym.

Przedmiotem uznania mogą być m.in. państwo, rząd, zmiany terytorialne, strona wojująca
 lub naród w procesie walki o niepodległość. W praktyce największe znaczenie przypisuje się uznaniu nowo powstałego państwa oraz uznaniu rządu. Z uznaniem rządu najczęściej mamy do czynienia w przypadku powstania rządu na drodze niekonstytucyjnej np. poprzez zamach stanu, bądź też w przypadku rządu działającego na emigracji.

Podmiotem uznającym jest zazwyczaj państwo, albo też grupa państw (uznanie zbiorowe). W pewnych sytuacjach uznania dokonuje również organizacja międzynarodowa. 

W związku z kwestią legalności dochodzenia do władzy nowych rządów pojawiły się
 na początku XX wieku dwie podstawowe koncepcje określane mianem doktryny Tobara i doktryny Estrady.
1. doktryna Tobara zakłada, że uznaniu nie powinny podlegać rządy, które doszły do władzy na drodze rewolucyjnej.
2. doktryna Estrady stwierdza, iż państwa winny utrzymywać ze sobą 
stosunki dyplomatyczne tak długo, jak jest to możliwe bez względu na zmiany kolejnych rządów.

Należy pamiętać o obowiązku nieuznawania sytuacji, do których doszło w wyniku działań 
sprzecznych z prawem międzynarodowym. Początek tej zasadzie dała tzw. doktryna Stimsona, zgodnie z którą USA nie uznawały żadnej sytuacji, która pozostawałby w sprzeczności z paktem Brianda-Kelloga. W praktyce Rada Bezpieczeństwa ONZ podejmowała rezolucje wzywające państwa członkowskie do nieuznawania wskazanych sytuacji, do których doszło z naruszeniem prawa międzynarodowego np. aneksja Kuwejtu przez Irak w 1990 r. 

Zgodnie z kryterium formy uznanie państwa może przybrać postać uznania de iure i uznania de facto. 
1. uznanie de iure ma charakter pełny i ostateczny.
2. uznanie de facto ma charakter prowizoryczny i tymczasowy i wskazuje, że państwo uznające z rozmaitych powodów nie uważa za stosowne dokonanie uznania pełnego.

Zgodnie z kryterium sposobu uznanie państwa może być dokonane w sposób wyraźny lub dorozumiany.
1. uznanie wyraźne może nastąpić np. w formie specjalnej noty.
2. uznanie dorozumiane (per facta concludentia) polega na konsekwentnym postępowaniu państwa uznającego nie pozostawiającym wątpliwości co do uznania 
np. przez nawiązanie stosunków dyplomatycznych. 

Bardzo istotne znaczenie ma także sam moment uznania. W niektórych sytuacjach możemy mieć bowiem do czynienia z uznaniem przedwczesnym lub też z uznaniem spóźnionym. 
1. uznanie przedwczesne zachodzi w sytuacji, gdy obiektywne przesłanki nie wskazują
 na zaistnienie faktów uzasadniających uznanie, np. władze nowo powstałego państwa
 nie sprawują kontroli nad całością terytorium. W ostatnich latach przykładem może 
być uznanie przez państwa Wspólnoty Europejskiej niektórych państw powstałych po rozpadzie Jugosławii np. Chorwacji pomimo, że jej władze nie kontrolowały jeszcze w całości terytorium państwa. 
2. uznanie spóźnione ma z kolei miejsce w sytuacji, gdy następuje po zaistnieniu
 przesłanek uznania np. fakt nieuznawania przez państwa zachodnie NRD do 1973 r. 

Ostatni problem dotyczy skutków prawnych uznania. Biorąc pod uwagę to kryterium
możemy wyróżnić uznanie o charakterze konstytutywnym i deklaratoryjnym. 
1. uznanie o charakterze konstytutywnym tworzy nowy stan prawny.
2. uznanie o charakterze deklaratoryjnym potwierdza jedynie pewien zaistniały stan. 

 Terytorium, jako konstytutywny element państwa.

Definicja terytorium

Terytorium definiujemy, jako "określony obszar geograficzny" lub "przestrzeń, w której działają państwa i inne podmioty prawa międzynarodowego".  W doktrynie prawa międzynarodowego wyróżniamy dwie podstawowe kategorie: terytoria państwowe i terytoria nie podlegające suwerenności państwowej. 

1. Terytorium państwowe jest trójwymiarową przestrzenią, w której dane państwo sprawuje suwerenną władzę. 
Przestrzeń terytorium państwowego tworzą: obszar lądowy, obszar morski, wnętrze ziemi pod obszarem lądowym i morskim oraz przestrzeń powietrzna nad obszarem lądowym i morskim. 
a) obszar lądowy traktowany jest jako najważniejsza część terytorium państwowego. Terytorium lądowe państwa może być jednolite (ciągłe) lub rozczłonkowane, czyli obejmujące także wyspy oddzielone od głównego terytorium morzem pełnym oraz tzw. enklawy i półenklawy. 
Enklawą nazywa się fragment obszaru lądowego otoczony przez terytorium innego państwa.
W przypadku, gdy fragment ten posiada wybrzeże morskie, mówimy o istnieniu półenklawy. 
b) obszar morski państwa stanowią wody przybrzeżne, czyli wody wewnętrzne i morze 
terytorialne oraz tzw. wody archipelagowe (w przypadku państw tworzących archipelag). 
Musimy przy tym pamiętać, że istnieją tzw. państwa śródlądowe, pozbawione dostępu do morza, a co za tym idzie nie posiadające terytorium morskiego. 
c) zasięg władzy państwowej dotyczący wnętrza ziemi zdeterminowany jest jedynie 
możliwościami technicznymi i teoretycznie może sięgać aż do środka kuli ziemskiej. 
d) w skład terytorium państwowego wchodzi także przestrzeń powietrzna nad terytorium 
lądowym i morskim. Górna granica przestrzeni powietrznej państwa nie została dotychczas określona w sposób wiążący. 

2. Terytoria nie podlegające suwerenności państwowej - jako szczególną kategorię tych terytoriów wymienia się tzw. państwa zależne, które posiadają pewne atrybuty suwerenności, ale w stosunkach międzynarodowych reprezentowane są przez inne państwa. Terytoriami zależnymi są protektoraty. Tworzy się je w umowie międzynarodowej, w której jedno państwo zrzeka się w całości lub części swej zdolności do działania na forum międzynarodowym na rzecz państwa protektora. 
Przykładem współczesnego protektoratu jest Bhutan, który przekazał Indiom część praw związanych z reprezentowaniem go w stosunkach międzynarodowych. 

Zasada zwierzchnictwa terytorialnego

Zwierzchnictwo terytorialne jest formą wykonywania przez państwo suwerennej władzy na swoim terytorium. Zgodnie z tą zasadą wszystkie osoby i rzeczy znajdujące się na terytorium państwa podlegają jego władzy i prawu. Szczególną formą zwierzchnictwa terytorialnego jest historyczna instytucja kondominium. Polega ona na tym, że państwa mogą zawrzeć umowę, na mocy której sprawują wspólnie zwierzchnictwo  nad danym terytorium. Przykładem jest Sudan, który do 1955 r. podlegał zwierzchnictwu Egiptu i Wielkiej Brytanii. 

Wykonywanie zwierzchnictwa terytorialnego może podlegać ograniczeniom
wynikającym z prawa zwyczajowego lub umów międzynarodowych. Najważniejsze z tych
ograniczeń określa zasada poszanowania suwerenności terytorialnej innych państw.
Zgodnie z nią państwo nie może wykorzystywać swojego terytorium w sposób 
wyrządzający szkodę innemu państwu. Szczególnymi ograniczeniami wykonywania
zwierzchnictwa terytorialnego są:

1. Demilitaryzacja - Całkowita demilitaryzacja danego terytorium polega na wprowadzeniu zakazu przebywania i stacjonowania na tym terytorium jakichkolwiek formacji wojskowych, z wyjątkiem oddziałów porządkowych. Ponadto w strefie zdemilitaryzowanej nie można budować nowych urządzeń wojskowych, a istniejące należy zniszczyć. Przykładem demilitaryzacji częściowej jest tworzenie stref bezatomowych, w których nie można umieszczać broni nuklearnej. 

2. Neutralizacja - Na terytoriach zneutralizowanych obowiązuje zakaz prowadzenia jakichkolwiek działań wojennych. Ponadto obszary te nie powinny być wykorzystywane jako baza do prowadzenia operacji wojskowych. Neutralizację szczególnie często stosuje się wobec międzynarodowych dróg wodnych. Obszarami zneutralizowanymi są m.in. Kanał Panamski i Kanał Sueski. Niektóre obszary zneutralizowane podlegają jednocześnie demilitaryzacji. Terytoriami zneutralizowanymi i zdemilitaryzowanymi są m.in.: Antarktyka oraz wyspy Alandzkie. 

3. Bazy wojskowe, czyli stacjonowanie obcych wojsk - Stacjonowanie obcych wojsk jest dość daleko idącym ograniczeniem zwierzchnictwa terytorialnego, dlatego tez występuje stosunkowo rzadko i ma zwykle charakter czasowy. Kwestia zakresu jurysdykcji uregulowana jest zwykle w umowie międzynarodowej zawartej przez państwo pobytu i przynależności. Utworzenie stałej bazy wojskowej może wiązać się z przekazaniem innemu państwu pełnej jurysdykcji nad obszarem bazy ( w taki sposób uregulowano m.in. status amerykańskiej bazy wojskowej w Guantanamo na Kubie). Podstawowymi cechami bazy wojskowej są:
a) władza terytorialna na terenie bazy,
b) prawo łączności z bazą przez terytorium przylegające,
c) pobyt na terenie bazy obcych sil zbrojnych.

4. Dzierżawa - Instytucja dzierżawy polega na czasowym użytkowaniu części terytorium danego państwa przez inne państwo. Warunki dzierżawy określone są w umowie międzynarodowej. Najbardziej znaną współczesną dzierżawą był Hongkong, do 1997 r. administrowany przez Wielką Brytanię. 

Nabycie terytorium

Współcześnie wszystkie zmiany terytorialne, takie jak nabycie i utrata terytorium muszą być zgodne z zasadą integralności terytorialnej państw i nienaruszalności granic państwowych oraz z zakazem użycia siły w stosunkach międzynarodowych. Niedozwolone jest zatem przejęcie tytułu prawnego do terytorium w wyniku zawojowania czyli podboju oraz aneksji, które przed I wojną światową uznawane były za legalne sposoby nabycia terytorium. 

Nabycie terytorium oznacza rozciągnięcie nań zwierzchnictwa danego państwa. Sposoby
nabycia terytorium dzieli się najczęściej na pierwotne i pochodne. Nabycie pierwotne następuje wówczas, gdy państwo uzyskuje tytuł prawny do terytorium, które w momencie nabycia nie podlega suwerenności żadnego państwa. Pierwotnymi sposobami nabycia terytorium są: zawłaszczenie terytorium niczyjego (terra nullus) oraz przyrost. Współcześnie pierwotne nabycie terytorium występuje stosunkowo rzadko. 
Dane terytorium może zostać zawłaszczone, jeżeli nie podlega zwierzchnictwu terytorialnemu żadnego państwa bądź wówczas, gdy zostało porzucone przez poprzedniego suwerena. Przyrost terytorium może być wynikiem zmian geograficznych spowodowanych siłami przyrody bądź działalnością człowieka. 
Powiększenie terytorium lądowego i idące za tym przesunięcie granicy morza terytorialnego w głąb morza pełnego może nastąpić w rezultacie:
a) naniesienia przez rzekę osadów tworzących deltę u jej ujścia,
b) obniżenia poziomu morza wskutek ruchów tektonicznych,
c) powstania wyspy w wyniku wybuchu wulkanu na morzu terytorialnym,
d) poprzez budowę urządzeń portowych i osuszanie części morza terytorialnego. 

Nabycie pochodne polega natomiast na przejęciu terytorium, które należało wcześniej do innego państwa lub było przez nie administrowane. najczęściej stosowanym sposobem pochodnego nabycia terytorium jest cesja. Cesja terytorialna polega na przekazaniu praw suwerennych do danego terytorium przez jedno państwo (cedenta) drugiemu państwu (cesjonariuszowi). Warunki cesji określone są w umowie zawartej między cedentem a cesjonariuszem. 
Cesja terytorialna może być odpłatna lub wzajemna. Cesja odpłatna polega na przekazaniu danego terytoriumw zamian za określoną kwotę pieniędzy i w tym sensie podobna jest do umowy kupna-sprzedaży. Należyjednak podkreślić, że cesja stanowi przekazanie zwierzchnictwa terytorialnego, a nie własności w rozumieniu prawa cywilnego. Najbardziej znanymi przykładami cesji odpłatnej było nabycie przez Stany Zjednoczone Luizjany od Francji w 1803 r. i Alaski od Rosji w 1867 r. 
Cesja wzajemna polega natomiast na wymianie terytoriów. W sytuacji, gdy wymienione obszary mają jednakową powierzchnię lub wartość mówimy o cesji ekwiwalentnej. 
W doktrynie prawa międzynarodowego dominuje pogląd, według którego przeprowadzenie plebiscytu, czyli głosowania ludności terytorium za przynależnością do danego państwa nie jest warunkiem legalności cesji. Zmiany terytorialne związane są z kwestią obywatelstwa cedowanego obszaru. Najczęściej w takiej sytuacji ludność zamieszkująca terytorium będące przedmiotem cesji przechodzi pod zwierzchnictwo nowego suwerena i w rezultacie nabywa nowe obywatelstwo bądź zostaje przesiedlona na terytorium cedenta, tym samym zachowując dotychczasowe obywatelstwo. 

Granice państwa

Granica państwa oddziela terytorium państwowe od innych obszarów, czyli terytoriów innych państw oraz terytoriów nie podlegających suwerenności państwowej.  Współcześnie granicę definiuje się, jakopłaszczyznę prostopadłą do powierzchni kuli ziemskiej, przecinająca ją w kierunku środka ziemi. 
Granice dzieli się na naturalne - wyznaczone zgodnie z rzeźbą terenu i sztuczne
poprowadzone niezależnie od naturalnego ukształtowania powierzchni ziemi. 
Szczególnym rodzajem granic sztucznych są granice astronomiczne przebiegające
 wzdłuż południków i równoleżników. Granicami astronomicznymi są m.in. znaczna część granicy między Stanami Zjednoczonymi a Kanadą oraz granice między Egiptem a Sudanem i Libią. 

Przebieg granic określony jest zwykle w umowie międzynarodowej. Szczegółowe wyznaczenie granicy wraz z naniesieniem jej na mapę nazywa się delimitacją. Natomiast wytyczenie i oznakowanie granicy w terenie określane jest jako demarkacja. 

Granicę państwa na rzece żeglownej wyznacza się na ogół zgodnie z linią najgłębszego koryta, czyli talwegu. Natomiast granica na rzece nieżeglownej biegnie w większości przypadków środkiem rzeki, czyli medianą. 

Rzeki międzynarodowe 

Rzeki podlegają zwierzchnictwu terytorialnemu państw, przez które przepływają. Zakres zwierzchnictwapaństwa nadbrzeżnego podlega natomiast pewnym ograniczeniom w przypadku rzek międzynarodowych. 
Rzekami międzynarodowymi są rzeki:
a) przepływające przez terytorium dwóch lub więcej państw,
b) nadające się do żeglugi,
c) mające bezpośrednie lub pośrednie połączenie z morzem,
d) na których ustanowiono swobodę żeglugi dla statków handlowych wszystkich państw.
Umowy przewidujące umiędzynarodowienie rzeki zawierają zwykle postanowienia określające zakres swobody żeglugi oraz uprawnienia państw nadbrzeżnych, co do nadzoru nad żeglugą. Niektóre umowy o statusie rzek międzynarodowych przewidują utworzenie specjalnego organu międzynarodowego, tzw. komisji rzecznej odpowiedzialnej za nadzór nad wykonywaniem warunków umowy. Do najważniejszych rzek międzynarodowych musimy zaliczyć: Ren, Dunaj, Men, Mozelę, Neckarę, Kongo, Niger, Indus i Amazonkę. 

Obszary morskie wchodzące w skład terytorium państwowego

W skład terytorium państwowego wchodzi obszar morski, który stanowią wody wewnętrzne i morze terytorialne. 
Morskimi wodami wewnętrznymi są wody położone między lądem a wewnętrzną granicą morza terytorialnego (linią podstawową). Wody wewnętrzne podlegają suwerennej władzy państwowej rozciągającej się także na przestrzeń powietrzną nad tymi wodami oraz ich dno i podziemie. Państwo nadbrzeżne może więc określać warunki korzystania ze swoich wód wewnętrznych przez obce statki. W skład wód wewnętrznych wchodzą: 

a) zatoki o szerokości wejścia nie większej niż 24 mile morskie (1 mila morska = 1852 metry). "W przypadku, gdy odległość pomiędzy punktami naturalnego wejścia do zatoki przy najniższym stanie wody przekracza 24 mile morskie, należy przeprowadzić przez zatokę prostą linię podstawową o długości 24 mil morskich, w taki sposób, aby objąć nią jak największy obszar wody, jaki można objąć linią o tej długości" - art. 10.5. Konwencji Prawa Morza.
b) zatoki historyczne. Ograniczenie szerokości wejścia nie dotyczy zatok historycznych. 
Status prawny tej kategorii zatok określa tzw. tytuł historyczny, którego podstawą jest długotrwałe i efektywne wykonywanie zwierzchnictwa terytorialnego uznawane przez inne państwa. Jako zatoki historyczne traktuje się: zatokę Hudsona w Kanadzie, Morze Białe i Morze Karskie w Rosji czy zatokę Laholm w Szwecji. 

c) porty morskie to miejsca, do których zawijają statki i gdzie odbywa się załadunek
 i rozładunek towarów oraz obsługa ruchu pasażerskiego. Wszystkie stałe urządzenia portowe są uważane za część wybrzeża morskiego danego państwa. Państwo nadbrzeżne może zdecydować, czy dany port będzie miał status portu otwartego dla żeglugi międzynarodowej, czy też będzie portem zamkniętym. Portami zamkniętymi są: porty wojenne oraz porty przeznaczone dla krajowych statków rybackich, a także porty obsługujące tylko żeglugę kabotażową, czyli między portami tego samego państwa. Status portu otwartego mają porty dostępne na jednakowych warunkach dla statków handlowych wszystkich państw. Z uwagi na potencjalne zagrożenie państwo nadbrzeżne może odmówić wejścia do portu otwartego szczególnym typom statków, np. statkom o napędzie nuklearnym. Polskimi portami otwartymi są: Gdańsk, Gdynia, Szczecin-Świnoujście oraz Kołobrzeg, Darłowo i Ustka. Obce statki zawijające do portu państwa nadbrzeżnego podlegają jego jurysdykcji. Zwierzchnictwo okrętowe państwa bandery, czyli państwa przynależności statku ustępuje w tym przypadku zwierzchnictwu terytorialnemu państwa nadbrzeżnego. 

d) redy. Status red, czyli obszarów morskich położonych przed wejściem do portu, jest kwestią uregulowaną niejednolicie. Niektóre państwa traktują redy, jako część swoich wód wewnętrznych.Konwencja Prawa Morza zalicza je natomiast do morza terytorialnego. 

e) wody archipelagowe. Są one nową kategorią wód wewnętrznych wprowadzoną w Konwencji Prawa Morza. Państwa położone w całości na archipelagach i pojedynczych wyspach (takie jak Indonezja, Filipiny Malediwy, czy Seszele) mogą objąć swym zwierzchnictwem terytorialnym wody morskie położone między wyspami archipelagu, czyli tzw. wody archipelagowe. Na wodach archipelagowych obowiązuje prawo nieszkodliwego przepływu oraz tzw. prawo przejścia archipelagowym szlakiem morskim. 

Na mocy ustawy o obszarach morskich Rzeczypospolitej Polskiej i administracji morskiej
do polskich wód wewnętrznych zalicza się:

a) część Jeziora Nowowarpieńskiego i część Zalewu Szczecińskiego wraz ze Świną i Dziwną oraz Zalewem Kamieńskim, znajdująca się na wschód od granicy państwowej między Rzeczpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec, oraz rzeka Odra pomiędzy Zalewem Szczecińskim a wodami portu Szczecin,
b) część Zatoki Gdańskiej zamknięta linią podstawową biegnącą od punktu o współrzędnych 54°37'36” szerokości geograficznej północnej i 18°49'18” długości geograficznej wschodniej (na Mierzei Helskiej) do punktu o współrzędnych 54°22'12” szerokości geograficznej północnej i 19°21'00” długości geograficznej wschodniej (na Mierzei Wiślanej),
c) część Zalewu Wiślanego, znajdująca się na południowy zachód od granicy państwowej 
między Rzeczpospolitą Polską a Federacją Rosyjską na tym Zalewie,
d) wody portów określone od strony morza linią łączącą najdalej wysunięte w morze 
stałe urządzenia portowe, stanowiące integralną część systemu portowego.

Współcześnie wszystkie państwa posiadające dostęp do morza rozciągają swą władzę suwerenną na pas wód morskich znajdujących się między wybrzeżem lub wodami wewnętrznymi bądź wodami archipelagowymi z jednej strony, a morzem pełnym z drugiej. Obszar ten stanowi morze terytorialne państwa nadbrzeżnego. Szerokość morza terytorialnego, a zatem zasięg suwerennej władzy państwa nadbrzeżnego, ustalano w historii według różnych kryteriów. Konwencja Prawa Morza ustaliła maksymalną szerokość morza terytorialnego na 12 mil morskich (art.3). 

Zasięg morza terytorialnego liczy się od tzw. linii podstawowej. W przypadku słabo rozwiniętych wybrzeży linia podstawowa pokrywa się z linią brzegową przy najdalszym odpływie, natomiast wybrzeża silnie zróżnicowane (zbudowane z licznych wysp, przylądków, fiordów itp.). wymagają wyznaczenia odcinków linii prostych łączących najbardziej wysunięte w morze przylądki, wyspy itd. 

Suwerenna władza państwa nadbrzeżnego na morzu terytorialnym ograniczona jest zwyczajowym prawem nieszkodliwego przepływu, które stanowi kompromis między interesami państwa nadbrzeżnego i potrzebami komunikacji oraz handlu międzynarodowego. Statki handlowe innych państw mogą przepływać przez morze terytorialne bez specjalnego zezwolenia, jednak pod warunkiem przestrzegania
 nieszkodliwości przepływu oraz prawa państwa nadbrzeżnego. Przepływ uważa się za nieszkodliwy, dopóki nie zagraża pokojowi, porządkowi lub bezpieczeństwu państwa nadbrzeżnego.

Obce statki handlowe przepływające przez morze terytorialne podlegają w zasadzie jurysdykcji państwa nadbrzeżnego. Państwo bandery zachowuje jednak władzę nad swoimi statkami zgodnie z zasadą zwierzchnictwa okrętowego, określającą więź jurysdykcyjną, jaka łączy statek z tym państwem. Jurysdykcja państwa nadbrzeżnego nie obejmuje natomiast okrętów wojennych i statków niehandlowych w służbie państwowej, które korzystają z pełnego immunitetu. 

Na obcym statku przepływającym przez morze terytorialne nie powinna być wykonywana jurysdykcja karna Państwa nadbrzeżnego w celu aresztowania jakiejkolwiek osoby lub przeprowadzenia dochodzenia w związku z jakimkolwiek przestępstwem popełnionym na statku w czasie jego przepływu, z wyjątkiem następujących wypadków:
a) jeżeli skutki przestępstwa rozciągają się na Państwo nadbrzeżne;
b) jeżeli przestępstwo jest tego rodzaju, że zakłóca pokój kraju lub porządek publiczny na morzu terytorialnym;
c) jeżeli kapitan statku, przedstawiciel dyplomatyczny lub urzędnik konsularny Państwa bandery statku, zwraca się o pomoc do miejscowych organów; lub
d) jeżeli podjęcie takich środków jest konieczne dla zwalczania nielegalnego handlu 
narkotykami lub substancjami psychotropowymi.

Państwo nadbrzeżne nie powinno zatrzymywać obcego statku przepływającego przez morze terytorialne ani zmieniać jego kursu, w celu wykonania jurysdykcji cywilnej wobec osoby znajdującej się na pokładzie statku. Państwo nadbrzeżne nie może także prowadzić egzekucji ze statku ani dokonać jego zajęcia w związku z jakimkolwiek postępowaniem cywilnym, chyba że idzie wyłącznie o zobowiązania zaciągnięte przez statek, lub za które statek stał się odpowiedzialny podczas lub w związku z jego podróżą przez wody państwa nadbrzeżnego.

Obszary morskie podlegające ograniczonej suwerenności lub jurysdykcji państwa nadbrzeżnego

Obszarami morskimi podlegającymi ograniczonej suwerenności lub jurysdykcji państwa nadbrzeżnego są:

1. Strefa przyległa, czyli pas wód morskich przylegający bezpośrednio do morza terytorialnego, w którym
państwo nadbrzeżne może wykonywać kontrolę konieczną do:
a)     zapobiegania naruszaniu jego ustaw i innych przepisów celnych, skarbowych, 
imigracyjnych lub sanitarnych na jego terytorium lub morzu terytorialnym;
b)    karania naruszeń takich ustaw i innych przepisów, dokonanych na jego terytorium lub morzu terytorialnym.
Strefa przyległa nie może sięgać dalej niż 24 mile morskie od linii podstawowych, od których mierzy się szerokość morza terytorialnego. 

2. Strefa wyłącznego rybołówstwa, czyli obszar morski przylegający do morza terytorialnego,w którym państwo nadbrzeżne posiada wyłączne prawo połowu ryb i eksploatacjiinnych zasobów żywych. Statki rybackie innych państw mogą być dopuszczone do połowów w tej strefie na podstawie umowy międzynarodowej bądź licencji wydanej przez państwo nadbrzeżne.
Państwa uczestniczące w I i II konferencji prawa morza w Genewie (w 1958 i 1960 r. ) nie osiągnęłyporozumienia, co do wprowadzenia formalnej regulacji tworzenia tych stref. 

3. Szelf kontynentalny państwa nadbrzeżnego, który obejmuje dno morskie
i podziemie obszarów podmorskich, które rozciągają się poza jego morzem terytorialnym na całej długości naturalnego przedłużenia jego terytorium lądowego aż do zewnętrznej krawędzi obrzeża kontynentalnego albo na odległość 200 mil morskich od linii podstawowych, od których mierzy się szerokość morza terytorialnego, jeżeli zewnętrzna krawędź obrzeża kontynentalnego nie sięga do tej odległości. Z kolei przez obrzeże kontynentalne należy rozumieć "podwodne przedłużenie masywu lądowego państwa nadbrzeżnego , które składa się z dna i podziemia szelfu, zbocza i wzniesienia. Nie obejmuje ono dna oceanicznego na dużych głębokościach z jego grzbietami ani jego podziemia". Wyznaczona w ten sposób granica szelfu kontynentalnego nie może przekraczać 350 mil morskich od linii podstawowej lub 100 mil od izobaty 2500 metrów. Zgodnie z art. 82 Konwencji Prawa Morza państwo nadbrzeżne zobowiązane jest do wpłacania części dochodów uzyskanych z eksploatacji zasobów szelfu poza 200 milami od linii podstawowej na specjalny fundusz do podziału między wszystkie strony Konwencji. 

4. Wyłączna strefa ekonomiczna to obszar morski rozciągający się poza morzem terytorialnym, na którym państwo nadbrzeżne posiada suwerenne prawa w celu badania, eksploatacji i ochrony zasobów naturalnych, zarówno żywych, jak i nieożywionych, wód morskich pokrywających dno, a także dna morskiego i jego podziemia. Konwencja Prawa Morza dopuszcza tworzenie 200 milowych wyłącznych stref ekonomicznych. W wyłącznej strefie ekonomicznej wszystkim państwom przysługują wolności komunikacyjne (żeglugi i przelotu) obowiązujące na morzu pełnym, a także prawo układania kabli podmorskich i rurociągów. 

Międzynarodowe cieśniny i kanały morskie

Cieśniny morskie są naturalnymi drogami wodnymi łączącymi obszary morskie o różnym statusie prawnym (np. morze pełne z wyłączną strefą ekonomiczną). W przypadku, gdy szerokość cieśniny przekracza podwójną szerokość morza terytorialnego państwa lub państwa nadbrzeżnych, na części tej cieśniny znajdującej się poza granicami morza terytorialnego obowiązuje swoboda żeglugi dla statków wszystkich państw. 
Cieśniny o szerokości węższej lub równej podwójnej szerokości morza terytorialnego państwa lub państw nadbrzeżnych są tzw. cieśninami terytorialnymi. 

Konwencja Prawa Morza wprowadziła prawo przejścia tranzytowego przez cieśniny 
używane do żeglugi między dwiema częściami morza pełnego bądź wyłącznej strefy ekonomicznej lub między morzem pełnym a wyłączną strefą ekonomiczną. Przejście tranzytowe polega na swobodzie żeglugi oraz przelotu przez cieśninę. Powinno ono być wykonywane w sposób ciągły, bez zwłoki. Należy zwrócić uwagę, że prawo przejścia tranzytowego ma szerszy zakres niż prawo nieszkodliwego przepływu, ponieważ dotyczy także samolotów. 

Status prawny niektórych cieśnin regulowany jest szczególnymi postanowieniami umownymi. Zasady żeglugi przez cieśniny duńskie (Wielki i Mały Bełt oraz Sund) zostały po części określone w Traktacie kopenhaskim z 1857 r. . Dania zobowiązała się w nim do zaprzestania pobierania ceł od statków przepływających przez cieśniny w zamian jednorazowe odszkodowanie. Status cieśnin czarnomorskich (Bosfor i Dardanele należące do Turcji) reguluje Konwencja z Montreux z 1936 r. Na mocy Konwencji obce statki handlowe korzystają z pełnej swobody żeglugi przez cieśniny czarnomorskie, natomiast przepływ okrętów wojennych wymaga uprzedniej notyfikacji. 

Międzynarodowymi kanałami morskimi są sztuczne drogi wodne łączące obszary morskie otwartedla żeglugi międzynarodowej. Obszar kanału stanowi integralną część terytorium państwa i zaliczany jest do jego wód wewnętrznych. W kanałach morskich o szczególnym znaczeniu dla komunikacji i handlu międzynarodowego obowiązuje swoboda żeglugi dla statków wszystkich państw, przewidziana w umowach międzynarodowych.
 Współcześnie kanałami umiędzynarodowionymi są: Kanał Sueski, Kanał Panamski i Kanał Kiloński. 
Status prawny Kanału Sueskiego uregulowany został w Konwencji konstantynopolitańskiej z 1888 r. przewidującej całkowitą swobodę żeglugi dla statków handlowych i okrętów wojennych. 
Sytuację prawną Kanału Panamskiego określała umowa amerykańsko-panamska z 1903 r. na mocy której Stany Zjednoczone uzyskały prawo wieczystego użytkowania i administrowania strefą kanału. Prawa Stanów Zjednoczonych do strefy Kanału Panamskiego wygasły ostatecznie 31.12.1999 r. 
Kanał Kiloński został umiędzynarodowiony w 1919 r. na mocy postanowień Traktatu Wersalskiego. Według Traktatu: "Kanał Kiloński i dostępy do niego będą zawsze wolne i otwarte na stopie zupełnej równości dla okrętów wojennych i statków handlowych wszystkich państw". 

Przestrzeń powietrzna państwa

W skład terytorium państwowego wchodzi przestrzeń powietrzna nad obszarem lądowym i morskim. Górna granica terytorium państwowego, czyli granica przestrzeni powietrznej i przestrzeni kosmicznej nie została dotychczas określona w sposób wiążący. Każde państwo sprawuje całkowite i wyłączne zwierzchnictwo nad swoją przestrzenią powietrzną. Statki powietrzne innych państw mają dostęp do przestrzeni powietrznej państwa tylko na podstawie zezwolenia wynikającego z umowy międzynarodowej lub jednostronnego aktu tego państwa, wydanego na mocy ustawodawstwa wewnętrznego.

Pierwszą wielostronną umową regulującą międzynarodową żeglugę powietrzną była Konwencja paryska z 1919 r. , która przewidywała rozciągnięcie suwerenności państwowej ponad terytorium lądowe oraz ustanowienie wolności przelotu cywilnych samolotów prywatnych w przestrzeni powietrznej państw-stron bez konieczności uzyskiwania ich uprzedniej zgody. Konwencja chicagowska z 1944 r. potwierdziła zasadę suwerenności państw w przestrzeni powietrznej oraz przyznała samolotom prywatnym państw-stron prawo lotów nieregularnych. Loty regularne, czyli międzynarodowa komunikacja lotnicza, mogą się odbywać wyłącznie na 
podstawie zezwolenia. Zgody państwa terytorialnego wymaga również przelot samolotów wojskowych i innych statków powietrznych w służbie państwowej. Państwa zawarły także szereg umów dwustronnych przewidujących przyznanie wolności lotniczych. 

Wolnościami lotniczymi są: 
a) prawo przelotu nad terytorium bez lądowania,
b) prawo lądowania w celach niehandlowych (wolności techniczne),
c) prawo przywożenia pasażerów i ładunków z kraju przynależności statku powietrznego,
d) prawo zabierania pasażerów i ładunków do kraju przynależności statku powietrznego,
e) prawo zabierania pasażerów i ładunków do krajów trzecich oraz prawo przywożenia 
pasażerów i ładunków z tych krajów (wolności handlowe). 

Na mocy Konwencji Chicagowskiej powołano Międzynarodową Organizację Lotnictwa Cywilnego (ICAO),do kompetencji której należy podejmowanie uchwał określających standardy techniczne dotyczące międzynarodowego lotnictwa cywilnego oraz opracowywanie projektów umów międzynarodowych z zakresu prawa lotniczego.

Każdy statek powietrzny powinien posiadać określoną przynależność państwową. Więź jurysdykcyjna, jak łączy statek powietrzny i państwo, w którym został on zarejestrowany nazywana jest zwierzchnictwem samolotowym. Statek powietrzny podlega wyłącznej jurysdykcji państwa rejestracji, jeżeli znajduje się w przestrzeni powietrznej tego państwa lub na terytorium nie podlegającym suwerenności państwowej np. nad morzem pełnym.  
Statek powietrzny znajdujący się w obcej przestrzeni powietrznej podlega nie tylko zwierzchnictwu samolotowemu, ale także jurysdykcji państwa zwierzchnictwa terytorialnego, choć w praktyce zwierzchnictwo to jest trudne do wykonania.   

Kolejnym niezbędnym elementem państwa jest ludność zamieszkująca 
dane terytorium. 

Obywatelstwo  

Dla określenia osobowego zakresu suwerenności państwowej podstawowe znaczenie ma kwestia obywatelstwa. W rzeczywistości jednak regulacje prawnomiędzynarodowe mają na celu jedynie zbliżanie prawa wewnętrznego państw. Pierwszą wielostronną umową regulującą zagadnienia obywatelstwa w sposób horyzontalny jest Europejska Konwencja o Obywatelstwie przygotowana w ramach prac Rady Europy. Analiza prawno-międzynarodowych regulacji odnoszących się do kwestii obywatelstwa prowadzi do wniosku, iż zakres przedmiotowy tych norm ogranicza  się do  problemów natury formalno-prawnej, czyli dotyczących procedur nabycia, zmiany, rezygnacji czy też pozbawienia obywatelstwa. Natomiast kwestie praw i obowiązków obywatelskich pozostają wyłączną domeną ustawodawcy krajowego. Kwestia kompetencji do nadawania obywatelstwa tradycyjnie pozostaje domeną państw. Europejska Konwencja o Obywatelstwie wprowadza natomiast szereg fundamentalnych zasad dotyczących obywatelstwa. Przede wszystkim, każdy ma prawo do obywatelstwa i nie może zostać go pozbawiony w sposób arbitralny. Strony Konwencji powinny przy tym unikać przypadków bezpaństwowości. Postanowienia prawa krajowego nie mogą mieć charakteru dyskryminacyjnego ze względu m.in. na płeć, religię, czy też pochodzenie narodowe i etniczne. Wreszcie stan cywilny oraz zmiany obywatelstwa przez małżonków nie mogą automatycznie wpływać na obywatelstwo małżonków. 

Sposoby nabycia obywatelstwa określane są w odpowiednich przepisach prawa krajowego. Najczęstszym przypadkiem jest nabycie obywatelstwa przez urodzenie. W zależności od rozwiązań prawa krajowego następuje to według zasady prawa krwi (ius sanginis) albo zasady prawa ziemi (ius soli). W przypadku, gdy ustawodawstwo wewnętrzne przewiduje pierwszą z zasad dziecko nabywa obywatelstwo rodziców. Gdy zastosowanie znajduje zasada prawa ziemi, dziecko otrzymuje obywatelstwo kraju, w którym się urodziło. Należy zauważyć, że nabycie obywatelstwa przez urodzenie jest jako jedyne wyraźnie przewidziane w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. 
Zgodnie z art. 34 ust. 1 "Obywatelstwo polskie nabywa się przez urodzenie z rodziców będących obywatelami polskimi. Inne przypadki nabycia obywatelstwa polskiego określa ustawa". Z kolei w świetle obowiązującej ustawy z dnia 15 lutego 1962 r. o obywatelstwie polskim . "Dziecko nabywa przez urodzenie obywatelstwo polskie, gdy oboje rodzice są obywatelami polskimi albo jedno z rodziców jest obywatelem polskim, a drugie jest nieznane bądź nieokreślone jest jego obywatelstwo lub nie posiada żadnego obywatelstwa".Można więc powiedzieć, że w Polsce podstawowe znaczenie ma zasada prawa krwi. 

Nabycie obywatelstwa może nastąpić również w drodze administracyjnej. Podstawowe znaczenie ma naturalizacja, czyli nadanie obywatelstwa przez odpowiedni organ administracji państwowej. Procedura naturalizacji oraz kompetencje właściwego organu w tym zakresie są określane przez prawo krajowe. W Polsce obywatelstwo nadaje Prezydent RP. 

Europejska Konwencja o Obywatelstwie nakłada na strony umowy obowiązek ułatwiania nabycia obywatelstwa osobom spełniającym określone w niej przesłanki. Dotyczy to m.in. małżonków obywateli państwa-strony, osób, które urodziły się na terytorium tego państwa i mają w nim stałe miejsce zamieszkania, bezpaństwowców oraz osób, które zostały uznane za uchodźców i w sposób legalny zamieszkują na jego terytorium. 

Utrata obywatelstwa, w zależności od rozwiązań przyjętych w prawie krajowym następuje przede wszystkim wskutek zrzeczenia się obywatelstwa przez samego zainteresowanego. Ponadto Konwencja dopuszcza, na zasadzie wyjątku uregulowania wewnętrzne pozbawiające obywatelstwa na wniosek organów państwowych bądź też z mocy prawa. Dotyczy to m.in. podjęcia dobrowolnej służby w  obcych siłach zbrojnych, czy też nabycia obywatelstwa na drodze oszustwa. 

W wielu przypadkach może dojść do sytuacji tzw. podwójnego obywatelstwa. Biorąc pod uwagę współczesną praktykę Konwencja Europejska o Obywatelstwie odchodzi od tendencji całkowitej negacji, dopuszczając w pewnych przypadkach posiadanie podwójnego obywatelstwa.

Cudzoziemcy 

Cudzoziemcem jest osoba nie posiadająca obywatelstwa państwa, na terytorium którego przebywa. Do kategorii tej zalicza się zarówno osoby o obywatelstwie innego państwa jak i apatrydów, czyli osoby nie posiadające w ogóle żadnego obywatelstwa. Zgodnie z postanowieniem art. 2 polskiej ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach 
"Cudzoziemcem jest każdy, kto nie posiada obywatelstwa polskiego". Status prawny cudzoziemców podlega zarówno uregulowaniom prawa krajowego, jak i prawa międzynarodowego. 

W zależności od rozwiązań przyjętych w krajowych systemach prawnych, jak również stanu zobowiązań międzynarodowo-prawnych rozmaicie określana jest pozycja cudzoziemców w krajowym systemie prawnym. 
W doktrynie wyróżnia się trzy typowe sposoby traktowania cudzoziemców:
a) standard traktowania narodowego,
b) traktowanie specjalne,
c) traktowanie w sposób najbardziej uprzywilejowany.
Na cudzoziemcach ciąży obowiązek przestrzegania prawa krajowego, przysługiwać im może natomiast szereg uprawnień przewidzianych dla obywateli danego państwa. Zazwyczaj cudzoziemcom nie przysługują uprawnienia o charakterze politycznym (np. uprawnienia wyborcze), w wielu systemach prawnych wprowadzane są ponadto ograniczenia w zakresie podejmowania pracy czy też nabywania nieruchomości. Na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, co do zasady, cudzoziemiec podlega takim samym prawom i obowiązkom jak obywatele RP, o ile Konstytucja  oraz inne ustawy nie stanowią inaczej. 

Szczególnie niekorzystna jest pozycja bezpaństwowców (apatrydów). Korzystają oni wprawdzie z licznych praw przysługujących w danym państwie, ale pozbawieni są np. opieki dyplomatycznej. Dlatego też zarówno na płaszczyźnie prawa krajowego, jak i w prawie międzynarodowym przyjmowane są rozwiązania, których celem jest unikanie bądź też ograniczanie bezpaństwowości. 

Z problematyką statusu prawnego cudzoziemców ściśle związana jest kwestia azylu. Azyl jest toforma udzielenia schronienia cudzoziemcowi bądź na terytorium państwa (azyl terytorialny), bądź też co budzi liczne kontrowersje, na terenie placówki dyplomatycznej lub konsularnej (azyl pozaterytorialny lub azyl dyplomatyczny). 

Przyznanie cudzoziemcowi azylu terytorialnego leży w kompetencji państwa
 a ograniczenia w tym zakresie mogą wynikać z uregulowań międzynarodowoprawnych wiążących to państwo. Zgodnie z art. 14 ust. 1 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka: " Każdy człowiek ma prawo ubiegać się o azyl i korzystać z niego w innym kraju w razie prześladowania". Uprawnienie to jest jednak wyłączone, jeżeli dana osoba popełniła przestępstwo o charakterze niepolitycznym bądź też dopuściła się czynu, który jest sprzeczny z celami i zasadami Kart Narodów Zjednoczonych. 

Szczególny charakter ma azyl dyplomatyczny. W doktrynie zwraca się uwagę na fakt, iż praktyka przyznawania azylu dyplomatycznego jest przyjęta w Ameryce Południowej, natomiast nie jest powszechnie akceptowana w prawie międzynarodowym. 

Organom administracji państwowej w określonych sytuacjach przysługuje prawo wydalania cudzoziemców. Odpowiednie uregulowania znajdziemy zarówno w prawie krajowym, jak i w umowach międzynarodowych,w tym przede wszystkim w Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych oraz w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Postanowienia prawa wewnętrznego wskazująprzesłanki, których zaistnienie może prowadzić do podjęcia odpowiednich działań. Polska ustawa o cudzoziemcach do przesłanek wydalenia zalicza m.in. przebywanie na terytorium RP bez zezwolenia na wjazd lub pobyt oraz podjęcie pracy bez zezwolenia.  

Warto zwrócić uwagę na problem ekstradycji, definiowanej jako wydanie osoby podejrzanej, organom ścigania ścigającego tę osobę za dokonanie przestępstwa. Wyjątki przewidywane są m.in. w odniesieniu do osób, które popełniły przestępstwa polityczne. Państwa zawierają dwustronne umowy w tym zakresie, ponadto obowiązuje szereg umów o charakterze regionalnym. W Europie szczególną rolę odgrywa Europejska Konwencja o Ekstradycji, zawarta w ramach prac Rady Europy.  

Uchodźcy

Szczególnej ochronie w prawie międzynarodowym publicznym podlegają uchodźcy. O uzyskanie statusu uchodźcy mogą się starać osoby, które w państwie swojego obywatelstwa są prześladowane ze względów rasowych, religijnych, czy też politycznych. Postanowienia Konwencji dotyczącej statusu uchodźców tworzą wymogi, którym powinno odpowiadać prawo krajowe. Ze względu na wagę problemu uchodźstwa we współczesnym świecie w ramach Organizacji Narodów Zjednoczonych działa Wysoki Komisarz ds. Uchodźców. 

 

Wreszcie, ostatnim niezbędnym elementem państwa jest system stałych organów władzy państwowej sprawujących faktyczną władzę w państwie.  

Organy państwa w zakresie stosunków międzynarodowych

Tradycyjnie wyróżnia się dwa rodzaje organów państwa działających na płaszczyźnie 
międzynarodowej. Są to organy wewnętrzne i zewnętrzne. 
1. Organy wewnętrzne obejmują organy posiadające stałą siedzibę i działające na terenie danego państwa. 
2. Organy zewnętrzne obejmują z kolei swoim zakresem organy prowadzące swoją działalność poza granicami państwa. 

Organy wewnętrzne

Biorąc pod uwagę uwarunkowania historyczne, omawianie kompetencji tych organów 
rozpoczniemy od głowy państwa.  Głowa państwa jako najwyższy organ władzy państwowej posiada wyjątkową pozycję w reprezentowaniu państwa na arenie międzynarodowej. W zależności od państwa jest to realna władza (np. prezydent Francji) lub jedynie funkcje reprezentacyjne (królowa brytyjska). W niektórych przypadkach (np. USA gdzie prezydent jest jednocześnie szefem rządu) osoba reprezentująca na zewnątrz może być jednocześnie twórcą polityki zagranicznej. Prawo międzynarodowe nie rozróżnia czy reprezentantem jest jedna osoba (większość państw), dwuosobowa (San Marino) czy kolegialna jak w Szwajcarii. 
Według. norm prawa zwyczajowego obowiązuje zasada ius repraesentationis omnimodae oraz prawa do "immunitetu suwerena".  Wspomniana powyżej norma wywodzi się z praktyki okresu feudalnego, kiedy władza monarchy była rzeczywista. Współczesne "demokratyczne" konstytucje i systemy prawne ograniczają te prawa do wysyłania i przyjmowania przedstawicieli dyplomatycznych, podpisywania umów międzynarodowych bez potrzeby przedstawiania pełnomocnictw oraz ogłaszania stanu wojny i pokoju. I te prawa ograniczają się często do formalnego podpisywania dokumentów i listów uwierzytelniających przedstawianych przez rząd. 

Wg polskiej Konstytucji z 1997 roku: "Głową państwa jest prezydent, będący najwyższym przedstawicielem Rzeczpospolitej Polskiej w stosunkach międzynarodowych". Artykuł 133 stwierdza, iż: 

Prezydent Rzeczypospolitej jako reprezentant państwa w stosunkach zewnętrznych:
1) ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe, o czym 
zawiadamia Sejm i Senat,

2) mianuje i odwołuje pełnomocnych przedstawicieli Rzeczypospolitej Polskiej 
w innych państwach i przy organizacjach międzynarodowych,

3) przyjmuje listy uwierzytelniające i odwołujące akredytowanych przy nim 
przedstawicieli dyplomatycznych innych państw i organizacji międzynarodowych.

 Ponadto Prezydent Rzeczypospolitej przed ratyfikowaniem umowy międzynarodowej 
może zwrócić się do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem w sprawie jej zgodności
z Konstytucją. Należy jednak pamiętać, iż Prezydent Rzeczypospolitej w zakresie polityki
 zagranicznej współdziała z Prezesem Rady Ministrów i właściwym ministrem.

Wg artykułu 126 prezydent "Stoi na staży suwerenności i bezpieczeństwa państwa oraz nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium".  Prezydent posiada immunitety i przywileje nie  jako osoba lecz  jako głowa państwa. (zatem wygasają w momencie ustania sprawowania urzędu). 
Ich celem jest umożliwienie nieskrępowanego reprezentowania swojego państwa. Przywileje i immunitety obowiązują za granicą, o ile prezydent nie podróżuje incognito. Poza pewnymi wyjątkami nie podlega wtedy jurysdykcji karnej i administracyjnej, częściowo cywilnej. Z powodów praktycznych, kurtuazyjnych objęta jest także nimi rodzina prezydenta. Większość państw przewiduje zaostrzone sankcje karne za zamach na zdrowie lub życie reprezentanta obcego kraju. Przywilej nietykalności obejmuje także rezydencję (lub miejsce pobytu), środki lokomocji, korespondencję.  Od czasu Traktatu Wersalskiego następuje stopniowe odchodzenie od odpowiedzialności cywilnej władcy za decyzje polityczne, przenosi się to zatem także na obszar polityki zagranicznej. Po drugiej wojnie światowej wręcz zasadą stało się karanie odpowiedzialnych za zbrodnie i przestępstwa międzynarodowe, choć praktyka ta budzi duże kontrowersje.

Parlament - funkcja kontrolna w stosunkach międzynarodowych:
1)       W zakresie zawierania umów międzynarodowych - wyrażanie zgody w formie 
ustawy na ich ratyfikację przez prezydenta.
2)      Minister spraw zagranicznych wygłasza w parlamencie ekspoze w sprawie polityki zagranicznej.
3)      Interpelacje posłów w sprawach polityki zagranicznej. 
4)      Zgodnie z art.116 Konstytucji RP sejm decyduje o stanie wojny i zawarciu pokoju
( napaść zbrojna na terytorium lub wspólna obrona przeciwko agresji). 
Jeśli sejm nie może się zebrać decyzję w tej sprawie podejmuje prezydent.
5)      Bierze udział w realizacji polityki zagranicznej co wywodzi się z tradycji 
powstania unii międzyparlamentarnej 1889-1921.
Ponadto w Parlamencie działają Komisje Spraw Zagranicznych
w Sejmie:- Komisja do spraw integracji i Komisja do spraw Prawa Europejskiego,
w Senacie : Komisja do spraw międzynarodowych i integracji .
Ich zadania obejmują:
- informację o polityce traktatowej państwa,
- opiniowanie kandydatów na ambasadorów,
- śledzenie procesów akcesyjnych

Rada Ministrów - jej funkcja polega na kierowaniu polityką zagraniczną państwa. 
Ponosi też ona odpowiedzialność za jej realizację. Kompetencje Rady Ministrów w zakresie polityki
 zagranicznej określa art. 146 Konstytucji. Zgodnie z nim Rada Ministrów: 
1)       zapewnia bezpieczeństwo zewnętrzne państwa,
2)      sprawuje ogólne kierownictwo w stosunkach z organizacjami międzynarodowymi i państwami,
3)      zawiera umowy międzynarodowe wymagające ratyfikacji a także prowadzi 
negocjacje oraz dokonuje ustaleń tekstu umowy,
4)      zatwierdza umowy międzynarodowe, które nie podlegają ratyfikacji.

Prezes Rady Ministrów -zgodnie z art. 148 Konstytucji RP:
1)       reprezentuje Radę Ministrów,
2)      kieruje jej pracami,
3)      zapewnia wykonywanie polityki Rady Ministrów i określa sposoby
 jej wykonywania,
4)      koordynuje prace członków Rady Ministrów,
Ponadto Prezes Rady Ministrów:
1)       bierze udział w szczytach międzynarodowych, np. Trójkąt Weimarski,
2)      jest chroniony przywilejami i immunitetami w stosunkach międzynarodowych. 

Minister Spraw Zagranicznych - jego zadania zostały określone w dwóch najważniejszych
 aktach prawnych:

1)       Zadania wynikające z ustawy z dnia 4 września 1997 r. o działach
 administracji rządowej:
·         Utrzymywanie stosunków Rzeczypospolitej Polskiej z innymi państwami 
oraz organizacjami międzynarodowymi,
·         Reprezentowanie i ochrona interesów Rzeczpospolitej Polskiej i jej
 obywateli oraz polskich osób prawnych za granicą,
·         Współpraca z Polakami zamieszkałymi za granicą, w tym wspieranie polskich 
instytucji kulturalnych i oświatowych za granicą
·         Promocja Rzeczypospolitej Polskiej i języka polskiego za granicą,
·         Ustalanie organizacji i kierowanie działalnością przedstawicielstw 
dyplomatycznych i urzędów konsularnych,
·         Inicjowanie i opracowywanie polityki Rady Ministrów w dziale spraw 
zagranicznych, przedkładanie w tym zakresie inicjatyw i projektów aktów 
normatywnych na posiedzenia Rady Ministrów,
·         Realizacja polityki Rady Ministrów i koordynacja jej wykonywania przez
 organy, urzędy i jednostki organizacyjne, które jemu
 podlegają lub są przez niego nadzorowane,
·         W celu realizacji zadań, współdziałanie z innymi członkami Rady Ministrów, 
Rządowym Centrum Studiów Strategicznych, innymi organami administracji rządowej
 i państwowymi jednostkami organizacyjnymi, organami samorządu terytorialnego,
jak również z organami samorządu gospodarczego, zawodowego, związków zawodowych
 i organizacji pracodawców oraz innych organizacji społecznych
 i przedstawicielstw środowisk zawodowych i twórczych.

2)      Zadania wynikające z Ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r. 
o Radzie Ministrów : 
·         Uczestnictwo, na zasadach określonych w Konstytucji, w ustalaniu polityki państwa, 
ponosząc za treść i realizację działań Rządu odpowiedzialność
w trybie i na zasadach określonych w odrębnych przepisach, 
·         Inicjowanie i opracowywanie polityki Rady Ministrów w dziale spraw zagranicznych, 
przedkładanie w tym zakresie inicjatyw i projektów aktów normatywnych 
na posiedzenia Rady Ministrów, 
·         Realizacja polityki Rady Ministrów, 
·         Reprezentowanie Rządu przed Sejmem RP na zasadach określonych w ustawie, 
·         Udział w posiedzeniach Rady Ministrów, 
·         Kierowanie, nadzór i kontrola działalności podporządkowanych organów, urzędów i jednostek, 
·         Przedstawianie spraw dotyczących działania podległego resortu na posiedzeniach Rady Ministrów. 

3)      Zadania wynikające z Rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów
 z dnia 20 października 2001 r. w sprawie szczegółowego zakresu działania
 Ministra Spraw Zagranicznych:
·         Kierowanie działem administracji rządowej - sprawy zagraniczne, 
·         Dysponowanie częścią 45 budżetu państwa, 
·         Kierowanie i nadzór nad Polskim Instytutem Spraw Międzynarodowych
w Warszawie, Instytutem Zachodnim - Instytutem Naukowo-Badawczym im. Zygmunta Wojciechowskiego w Poznaniu, przedstawicielstwami dyplomatycznymi, misjami dyplomatycznymi, urzędami konsularnymi i instytutami polskimi, 
·         Reprezentowanie Rzeczypospolitej Polskiej przed międzynarodowymi organami kontroli przestrzegania praw człowieka. 

Organy zewnętrzne

Organy zewnętrzne państwa, czyli te posiadające swoją siedzibę i prowadzące działalność poza jego granicami mogą mieć rozmaity charakter. Tradycyjnie najważniejszą rolę przypisuje się misji dyplomatycznej. Kolejno wskazuje się również m.in. na misje konsularne oraz posiadające coraz większe znaczenie stałe przedstawicielstwa państw przy organizacjach międzynarodowych. 
Znaczącą rolę odgrywają także organy o charakterze tymczasowym. Chodzi tu przede wszystkim o misje specjalne oraz przedstawicielstwa państw w międzynarodowych komisjach. 
Do tej kategorii zalicza się również oddziały wojskowe biorące udział w misjach międzynarodowych. 

Misje dyplomatyczne

Kwestie związane z funkcjonowaniem misji dyplomatycznych reguluje jedna z najstarszych gałęzi
 prawa międzynarodowego publicznego - prawo dyplomatyczne. Jego podstawę 
stanowi Konwencja wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych. W zakresie nie uregulowanym w konwencji oraz w stosunkach między państwami, które nie są jej stronami w dalszym ciągu obowiązują normy prawa zwyczajowego. Istotne znaczenie mają także normy kurtuazji międzynarodowej. W prawie dyplomatycznym istotne są pojęcia biernego i czynnego prawa legacji, które oznaczają uprawnienie do przyjmowania lub wysyłania przedstawicieli dyplomatycznych. Misję dyplomatyczną można określić, jako stały organ państwa działający poza jego granicami, pełniący funkcje dyplomatyczne pod kierownictwem szefa misji i podlegający zaleceniom państwa wysyłającego. 

Bardzo ważne dla istnienia misji dyplomatycznych jest określenie ich funkcji. Funkcje dyplomatyczne to całokształt międzynarodowej działalności misji dyplomatycznych, związanych z utrzymywaniem stosunków dyplomatycznych między państwami. W tym zakresie wyróżniamy:
1)       Reprezentację państw wysyłających w państwach przyjmujących. Przybiera ona postać placówki dyplomatycznej. Należy pamiętać, że misja dyplomatyczna zawsze reprezentuje państwo jako takie i państwo jako całość.  
2)      Demarche - to posunięcia, zabiegi, kroki, dokonywane w formie noty dyplomatycznej w zwykłej formie pisemnej, a także w formie ustnej. Są to wszystkie wystąpienia i interpelacje; np. wyrażenie zaniepokojenia, niezadowolenia, przekazanie propozycji, ostrzeżenie, protest, zwrócenie się o informację, prośba o wyjaśnienie.
3)      Ochrona interesów państwa wysyłającego w państwie przyjmującym. (Dotyczy także ochrony obywateli).
4)      Rozwijanie stosunków handlowo - gospodarczych między państwami.
5)      Zbieranie informacji na temat kraju przyjmującego (oficjalne) np. w aspekcie gospodarczym (jakie zagrożenia, cele turystyczne itp.)
6)      Utrzymywanie przyjaznych stosunków między państwami. Stosunki międzypaństwowe mają być załatwiane:
·         pokojowo
·         w dobrej wierze.

W skład misji dyplomatycznej może wchodzić wiele osób. Zgodnie z nomenklaturą Konwencji wiedeńskiej członków misji dzieli się na: szefa misji oraz członków personelu misji, czyli członków personelu dyplomatycznego, administracyjnego i technicznego, a także personelu służby misji. Osobą stojąca na czele misji dyplomatycznej jest jej szef. Konwencja wiedeńska wyróżnia w tym zakresie trzy klasy szefów misji. Są to:
1) ambasador, nuncjusz (Stolica Apostolska)
2) poseł, minister i internuncjusz (Stolica Apostolska),
3) charge d'affaires (obserwator).
Najczęściej na czele misji dyplomatycznych stoją ambasadorowie, do wielkiej rzadkości natomiast należy współcześnie powoływanie szefa misji posiadającego tytuł posła lub ministra. 
Zarówno przedstawiciele pierwszej, jak i drugiej klasy są akredytowani przy głowie państwa przyjmującego. Warto zwrócić też uwagę na najniższą klasę szefów misji, czyli charge d'affaires . 
Wyróżnia się dwa rodzaje charge d'affaires , są to: charge d'affaires en pied i charge d'affaires ad interim. Charge d'affaires en pied jest stałym szefem misji dyplomatycznej, natomiast charge d'affaires ad interim. pełni swe funkcje wyłącznie tymczasowo np. w trakcie nieobecności lub choroby szefa misji dyplomatycznej. Charge d'affaires jest akredytowany przy ministrze spraw zagranicznych państwa przyjmującego Przyjmuje się, iż stałe utrzymywanie szefa misji tej klasy może świadczyć, m.in. o niewielkim natężeniu lub o "ochłodzeniu" stosunków bilateralnych.

Wszyscy szefowie misji akredytowani w danym państwie tworzą korpus dyplomatyczny. Na jego czele stoi dziekan, czyli szef misji najwyższej klasy, czyli ten, który najdłużej pełni funkcję w danym państwie. Czasami dziekanem może być nuncjusz Stolicy Apostolskiej, co ma miejsce w Polsce. 

Szef misji powoływany jest przez właściwe władze państwa wysyłającego. Zanim jednak do tego dojdzie, powinny się one upewnić, czy proponowana osoba jest mile widziana (persona grata) przez władze państwa przyjmującego. Udzielona zgoda określana jest jako agrement a jej ewentualna odmowa nie wymaga podania przyczyn. Agrement kieruje się do Ministerstwa Spraw Zagranicznych państwa przyjmującego. List ten składa się z 2 części.
1)       poinformowanie o osobie, która ma być wysłana.
2)      informacja w jakiej klasie, będzie pełnić funkcję.
Informacje te przekazuje się  w formie noty. Polityka ta została rozbudowana szczególnie w XVIII/XIX wieku. 
W 1832 Wielka Brytania wysłała swojego ambasadora do Rosji, bez zapytania. 
Car Mikołaj I odmówił jego przyjęcia, co spowodowało, iż przez 3 lata nie było ambasady brytyjskiej w Rosji. Po skierowaniu takiego pisma, musi nadejść odpowiedź (przyjmuje się że w 2 - 4 tygodnie, okres ten nie powinien być dłuższy niż miesiąc).
Ewentualna odmowa państwa przyjmującego może być związana:
a)      bezpośrednio z osobą kandydata. np. bo wydalono go z państwa poprzedniego.
b)     z jego cechami osobistymi. np. wywoływane skandale itd.
- Kiedy przedstawiciel dyplomatyczny jest przedstawicielem w kilku państwach trzeba się zwrócić z zapytaniem do wszystkich tych państw.
- Stolica Apostolska nie wyraża zgody aby jedna i ta sama osoba była ambasadorem Włoch i jednocześnie Stolicy Apostolskiej.

  Dla uzyskania akredytacji przez przedstawicieli dyplomatycznych niezbędne jest 
złożenie listów uwierzytelniających. Jest to warunek konieczny aby osoba desygnowana mogła objąć stanowisko. Wyróżniamy dwa rodzaje listów uwierzytelniających o jednakowej treści
1)       pierwszy ma charakter roboczy, kieruje się go do MSZ
2)      drugi w formie uroczystej, zalakowany wręczany jest przez szefa misji, 
głowie państwa przyjmującego.
·         Moment przekazania listów uwierzytelniających jest równoznaczny z objęciem 
misji przez przedstawiciela dyplomatycznego.
·         Ambasador po udaniu się do państwa przyjmującego powinien niezwłocznie zgłosić to Ministerstwu 
Spraw Zagranicznych, które w ciągu 2 tygodni powinno wyznaczyć termin spotkania z głową państwa.
·         Zgodnie z tradycją, złożenie listów ma uroczystą oprawę, formę tę przewiduje protokół.
·         Konwencja Wiedeńska zabrania czynienia różnic w przyjmowaniu listów uwierzytelniających 
przedstawicieli tej samej klasy, różnych państw.
·         Wręczenie listów uwierzytelniających nie oznacza, że ktoś pełni już funkcję 
ambasadora, głowa państwa może listów nie przyjąć.
·         Jeżeli na czele misji będzie stać charge d'affaires, wymagane jest złożenie 
tzw. listów wprowadzających ministrowi spraw zagranicznych państwa przyjmującego.
·         Zakończenie funkcji szefa misji dyplomatycznej następuje z rozmaitych przyczyn np. wskutek upływu czasu, rezygnacji. Szczególną sytuacją jest uznanie szefa misji przez władze państwa przyjmującego za persona non grata. W takiej sytuacji władze państwa wysyłającego powinny odwołać daną osobę, albo zakończyć pełnienie przez nią funkcji. Zakończenie funkcji szefa misji następuje po złożeniu na ręce głowy państwa przyjmującego listów odwołujących.   W skład personelu dyplomatycznego misji wchodzą osoby posiadające status dyplomatyczny. W zależności od rozwiązań prawa krajowego ustalane są rangi oraz kolejność pierwszeństwa tej części personelu misji. Najczęściej zalicza się doń: radców (np. pierwszy radca, radca handlowy), sekretarzy i attaches (np. attache wojskowy. attache kulturalny). Co do zasady, członkowie  personelu dyplomatycznego misji powinni posiadać obywatelstwo państwa wysyłającego. W drodze wyjątku mogą to być osoby posiadające obywatelstwo państwa przyjmującego. Do personelu technicznego i administracyjnego misji zalicza się m.in. pracowników kancelarii, tłumaczy, szyfrantów. Personel służby obejmuje np. kierowców. Powołanie członków personelu misji nie wymaga, co do zasady zgody państwa przyjmującego. Na władzach państwa wysyłającego ciąży obowiązek notyfikowania zmian składu personelu misji. Odwołanie następuje z przyczyn analogicznych, jak w przypadku szefów misji. 
Liczebność misji pozostawiona jest decyzji państw, jednak zgodnie z Konwencją wiedeńską, jeśli brak jest stosownego porozumienia, państwo przyjmujące może żądać utrzymania liczebności w "normalnych" granicach. 

Aby zagwarantować możliwość wykonywania funkcji członkom misji przysługują 
przywileje i immunitety dyplomatyczne. Jest to termin zbiorczy, służący określeniu uprzywilejowania statusu misji dyplomatycznych i konsularnych a także personelu tych placówek. Immunitet oznacza nie podleganie jurysdykcji państwa przyjmującego natomiast przywileje, to różnego rodzaju prerogatywy, ulgi i ułatwienia. Personelowi dyplomatycznemu przysługuje immunitet od jurysdykcji karnej, cywilnej i administracyjnej. Dla zrzeczenia się immunitetu jurysdykcyjnego niezbędna jest wyraźna zgoda państwa wysyłającego.
1)       teoria reprezentacji
2)      teoria eksterytorialności
3)      teoria funkcjonalna

  1)       Najstarszą jest teoria reprezentacji państwa (okres monarchii absolutnej). 
Wywodzi się ona z rozumienia państwa w okresie starożytności i średniowiecza. 
Podmiotem prawa międzynarodowego był władca. Poseł był traktowany jako „narzędzie w ręku władcy”, stąd posiadał różne przywileje i immunitety (gościć posła to jak gościć władcę).

2)      Teoria eksterytorialności to podstawowa teoria do 1961r, czyli wejścia w życie 
Konwencji Wiedeńskiej o stosunkach dyplomatycznych. Teoria ta opiera się na pewnej fikcji prawnej, która mówi, że pomieszczenia misji dyplomatycznej znajdują się „poza” terytorium państwa przyjmującego. Pomieszczenia misji dyplomatycznej - to budynki, lub części budynków, oraz tereny do nich przyległe, niezależnie od tego kto jest ich właścicielem, jeżeli są użytkowane przez misje. Te pomieszczenia stanowią de facto część terytorium państwa wysyłającego. Funkcjonariuszom państwa przyjmującego nie wolno wkraczać na teren misji bez zgody jej szefa. Zarówno pomieszczenia misji, jak i jej wyposażenie nie podlegają egzekucji ani rewizji. Z kolei na państwach przyjmujących ciąży obowiązek zapewnienia ich bezpieczeństwa. Z teorii eksterytorialności wywodzi się pojęcie azylu dyplomatycznego zgodnie z nim, jeżeli obywatel państwa przyjmującego znajduje się na terytorium misji to władza tego państwa nie miała prawa zatrzymywać go. Cieszył się przywilejem nietykalności.

3)      Teoria funkcjonalna, pragmatyczna ma swoje umocowanie w Konwencji Wiedeńskiej. 
Przedstawiciel dyplomatyczny posiada immunitety i przywileje, aby mógł w sposób 
nieskrępowany realizować swoją misję. Dyplomata posiada przywileje, które uzasadniają się w perspektywie jego misji.

Zakres osobowy przywilejów dyplomatycznych:

1)       Szef i personel dyplomatyczny misji dyplomatycznej, oraz członkowie ich rodzin pozostający we wspólnocie domowej.
2)      Członkowie personelu administracyjnego, technicznego( szyfrant, tłumacz, itd.) pod warunkiem, że nie są obywatelami państwa przyjmującego).
3)      Członkowie personelu służby misji, którzy nie mają obywatelstwa państwa przyjmującego (są na etacie pracownika misji).
4)      Służba prywatna, nie będąca obywatelami państwa przyjmującego.
5)      Pracownicy misji dyplomatycznej pełniący różne funkcje i posiadający obywatelstwo państwa przyjmującego. Cieszą się immunitetem i przywilejami tylko w zakresie pełnionych przez siebie funkcji.

  Złamanie i odpowiedzialność za naruszenie przywilejów dyplomatycznych:

  Nie ma prawa skodyfikowanego, które regulowałoby tę kwestię. Jedynym oparciem i odniesieniem jest:
1)       zwyczaj międzynarodowy,
2)      powszechne zasady prawa, np. wyrządzone szkody należy naprawić.

Państwo przyjmujące może uwolnić się z odpowiedzialności za tego typu naruszenia poprzez:

1)       wykazanie, że naruszenie jest przypadkiem, działaniem siły wyższej i państwo nie mogło temu przeciwdziałać ani zapobiec.
2)      wykazanie przyczynienia się poszkodowanego, np. wina pracowników ambasady.
3)      wystawienie się na niebezpieczeństwo samej osoby uprzywilejowanej (pracownika ambasady, konsulatu). Np. prowadzenie działalności przestępczej.

  Stwierdzony przypadek naruszenia immunitetów lub przywilejów wymaga pełnej współpracy państwa przyjmującego z wysyłającym:

1)      przeprosiny (oficjalne), wyrażenie ubolewania, naprawienie szkód,
2)     ukaranie sprawców, plus bezpośrednie informowanie placówki o czynionych krokach,
3)     w przypadku, gdy została sprofanowana flaga lub godło państwa wysyłającego - oficjalne przeprosiny, ukaranie sprawców, wystawienie wart honorowych przy fladze.

  Misje konsularne

W prawie konsularnym znacznie większą rolę niż w prawie dyplomatycznym odgrywają 
dwustronne umowy konsularne. Wszystkim państwom przysługuje bierne i czynne prawo konsulatu, czyli prawo przyjmowania i wysyłania przedstawicieli konsularnych. Bywa, że funkcje konsularne w państwie przyjmującym wykonuje placówka dyplomatyczna, choć nie jest to regułą. Zgodnie z Konwencją wiedeńską nawiązanie stosunków konsularnych między dwoma państwami następuje za wzajemną zgodą. Należy zwrócić uwagę, iż nawiązanie stosunków dyplomatycznych między państwami, co do zasady, oznacza również nawiązanie stosunków konsularnych. Zerwanie stosunków dyplomatycznych nie jest natomiast równoznaczne z zerwaniem stosunków konsularnych. Dla utworzenia misji konsularnej oraz określenia jej siedziby, klasy oraz okręgu konsularnego (zakresu terytorialnego działania) niezbędna jest uprzednia zgoda państwa przyjmującego.
W danym państwie przyjmującym może działać kilka misji konsularnych państwa wysyłającego, wszystkie często określane są jako sieć konsularna. Prawo konsularne wyróżnia 4 klasy urzędów konsularnych:

1)       konsulat generalny,

2)      konsulat,

3)      wicekonsulat,

4)      oraz agencja konsularna.

Na czele misji konsularnej stoi kierownik urzędu konsularnego. W zależności od kategorii misji konsularnej jest to: konsul generalny, konsul, wicekonsul albo agent konsularny. Szef urzędu konsularnego powoływany jest przez odpowiednie władze państwa wysyłającego.

Do tej czynności nie jest, co do zasady, wymagana wyraźna uprzednia zgoda państwa przyjmującego. 
Kierownik urzędu konsularnego wyposażony jest w tzw. listy komisyjne, które przedkłada właściwym władzom państwa przyjmującego. Swoje funkcje podejmuje dopiero po wydaniu upoważnienia przez państwo przyjmujące natomiast ich zakończenie może nastąpić bądź z woli państwa wysyłającego (czy samego zainteresowanego) bądź w przypadkach szczególnych (np. uznanie za persona non grata). Konsul nie reprezentuje kraju wysyłającego. 

 Do jego funkcji należą m.in.:

·         czuwanie nad wykonaniem umów międzynarodowych przez państwo przyjmujące,

·         działalność informacyjna i propagandowa,

·         uprawnienia w dziedzinie handlu, kultury, nauki, sportu i turystyki,

·         zadania specjalne oraz funkcje dyplomatyczne wykonywane czasami w zastępstwie misji dyplomatycznej,

·         prowadzenie rejestru obywateli państwa wysyłającego zamieszkałych w okręgu konsularnym,

·         wydawanie paszportów, wiz i innych dokumentów podróży,

·         przyjmowanie oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński,

·         sporządzanie aktów urodzenia i zgonów obywateli państwa wysyłającego,

·         przyjmowanie oświadczeń w sprawie wyboru, odzyskania lub utraty obywatelstwa,

·         prowadzenie ewidencji wojskowej obywateli państwa wysyłającego zamieszkałych w okręgu konsularnym,

·         porozumiewanie się z obywatelami państwa wysyłającego aresztowanymi w państwie pobytu,

·         doręczanie pism procesowych,

·         szerokie uprawnienia związane z żeglugą morską i powietrzną (nadzór, kontrola, pomoc lekarska, dokumentacja itp.).

Istnieje także kategoria konsula honorowego, który może być także obywatelem
 państwa trzeciego lub państwa przyjmującego, a nie tylko wysyłającego. Nie pobiera on z racji swojej funkcji żadnego uposażenia, więc może prowadzić w tym samym czasie własną działalność zarobkową.

W skład członków personelu konsularnego wchodzą:

·         urzędnicy konsularni, czyli osoby powołane do pełnienia funkcji konsularnych,

·         pracownicy konsularni, czyli osoby zatrudnione w służbie administracyjnej i technicznej misji,

·         oraz członkowie personelu służby.

Ich powołanie następuje na wniosek państwa wysyłającego.

W odróżnieniu od dyplomaty, konsul podlega jurysdykcji i władzy państwa przyjmującego, z wyjątkiem swych czynności urzędowych. Poza tym konsul i pracownicy urzędu konsularnego posiadają wiele różnych immunitetów i przywilejów.  W odróżnieniu od immunitetów i przywilejów dyplomatycznych mają one charakter funkcyjny. Podobnie jak i pomieszczenia misji dyplomatycznej, pomieszczenia misji konsularnej są nietykalne a odpowiednie władze państwa przyjmującego mają do nich zakaz wstępu bez uprzedniej zgody kierownika urzędu. Dodatkowe informacje znajdziecie Państwo także w ustawie o funkcjach konsulów. 

 

  Misje przy organizacjach międzynarodowych

 

Począwszy od utworzenia Ligi Narodów akceptowane jest przyznawanie organizacjom międzynarodowym biernego i czynnego prawa legacji. W praktyce dyplomatycznej częste jest więc tworzenie przedstawicielstw przy organizacjach międzynarodowych. Głównym celem przedstawicielstw państw członkowskich przy organizacjach międzynarodowych jest zapewnienie stałej łączności we wzajemnych kontaktach między państwem a organizacją. Ponadto do celów przedstawicielstw zalicza się m.in. reprezentowanie interesów państwa wysyłającego w danej organizacji międzynarodowej czy też działalność na rzecz realizacji jej zadań.

 

Misje specjalne

Zgodnie z postanowieniami Konwencji o misjach specjalnych misją specjalną jest misja czasowa reprezentująca państwo, wysłana przez jedno państwo do drugiego państwa za jego zgodą w celu wspólnego rozpatrzenia z nim określonych spraw albo wypełnienia wobec niego określonego zadania. Wysłanie misji specjalnej do innego państwa może nastąpić jedynie za jego zgodą uzyskaną uprzednio w drodze dyplomatycznej lub w każdej innej drodze uzgodnionej bądź 
obopólnie możliwej do przyjęcia. Na jej czele stoi szef misji. W zależności od woli państw może to być głowa państwa, szef rządu lub też inna osoba powołana przez państwo do pełnienia tej funkcji. W skład misji wchodzić może ponadto personel dyplomatyczny, administracyjny, techniczny i personel służby. 

Przedstawicielstwa handlowe

 

Najbardziej powszechne jest tworzenie wydziałów ds. handlu w ramach misji dyplomatycznych lub konsularnych. Polskie przedstawicielstwa handlowe działają obecnie jako biura radcy handlowego (wchodzące w skład misji dyplomatycznej, lecz podległe Ministerstwu Gospodarki). Zasadniczym celem tego typu organów jest działanie na rzecz rozwoju współpracy między państwem wysyłającym a państwem przyjmującym w zakresie handlu, ułatwianie kontaktów gospodarczych przez podmioty z obu państw oraz promocja towarów i usług pochodzących z państwa wysyłającego. 

 Terytoria nie podlegające suwerenności państwowej

 

Pojęcie morza pełnego

 Postanowienia Konwencji Prawa Morza z 1982 r. stosuje się odpowiednio do wszystkich części morza, które nie należą ani do wyłącznej strefy ekonomicznej, morza terytorialnego lub do wód wewnętrznych państwa ani do wód archipelagowych państwa archipelagowego. Za morze pełne należy więc uznaćwszystkie obszary morskie znajdujące się na zewnątrz granicy wyłącznej strefy ekonomicznej lub granicy morza terytorialnego, jeżeli państwo nie posiada takiej strefy. Podstawą statusu prawnego morza pełnego jest zasada wolności mórz, na mocy której morze pełne jest otwarte dla wszystkich narodów
 a żadne Państwo nie może prawnie próbować poddania żadnej jego części swej suwerenności (art. 2 Konwencji o morzu pełnym).

 

Wolności morza pełnego

 

Wolność mórz, z której korzystać mogą wszystkie państwa, także te nie posiadające 
własnego wybrzeża obejmuje:
1) wolność żeglugi, czyli prawo do żeglowania dla statków handlowych i okrętów wojennych oraz zasadę jurysdykcji państwa bandery (państwa przynależności statku) na morzu pełnym,
2) wolność rybołówstwa, oznaczającą prawo wszystkich państw i ich obywateli do korzystania z zasobów żywych morza pełnego,
3) wolność zakładania kabli podmorskich i rurociągów, oznaczająca także ich ochronę i zakaz niszczenia,
4) wolność przelotu, oznaczającą prawo swobodnej żeglugi powietrznej oraz zasadę jurysdykcji państwa przynależności statku powietrznego nad morzem pełnym,
5) wolność budowy sztucznych wysp,
6) wolność badań naukowych.

Należy podkreślić, iż morze pełne może być wykorzystywane wyłącznie w celach pokojowych. 

 

Zasada zwierzchnictwa okrętowego

 

W stosunku do statków na morzu pełnym obowiązuje zasada zwierzchnictwa okrętowego, według której wszystkie statki i okręty wojenne znajdują się pod wyłączną władzą i jurysdykcją państwa bandery. 
Każdy statek powinien posiadać określoną przynależność państwową. Nabywa ją napodstawie rejestracji w danym państwie, czego zewnętrznym wyrazem jest podniesienie przez statek bandery tego państwa. Statek morski może być zarejestrowany tylko w jednym państwie. Współcześnie wszystkie państwa świata także te bez dostępu do morza mogą posiadać własną flotę. 

 

Prawo morza przewiduje kilka wyjątków od zasady zwierzchnictwa okrętowego:
1) prawo powszechnej represji piractwa. Piractwo, czyli każdy bezprawny akt gwałtu,
zatrzymania lub grabieży popełniony dla celów osobistych przez załogę albo pasażerów prywatnego statku lub samolotu, a także okrętu wojennego czy innego statku w służbie państwowej, którego załoga dokonała buntu i przejęła nad nim kontrolę, uważa się za zbrodnię prawa międzynarodowego. Każde państwo ma prawo zatrzymać statek piracki, aresztować piratów i ukarać ich według swego prawa lub wydać państwu macierzystemu.
2) prawo wizyty i rewizji. Okręt wojenny innego państwa ma prawo dokonać wizyty i rewizji,gdy istnieje uzasadnione podejrzenie, że dany statek: trudni się piractwem, zajmuje się handlem niewolnikami; zajmuje się nadawaniem nielegalnych audycji, nie posiada przynależności państwowej lub chociaż podnosi obcą banderę lub odmawia pokazania swojej bandery, posiada w rzeczywistości tę samą przynależność państwową co okręt wojenny. 
3) prawo pościgu. Państwo nadbrzeżne ma prawo ścigać obcy statek na morzu pełnym, jeżeli istnieją dostateczne podstawy, aby podejrzewać, że statek ten naruszył ustawy i inne przepisy prawne tego państwa. Taki pościg musi się rozpocząć, gdy obcy statek lub jedna z jego łodzi znajduje się na wodach wewnętrznych, na wodach archipelagowych, morzu terytorialnym lub w strefie przyległej państwa ścigającego, i może być kontynuowany poza morzem terytorialnym lub strefą przyległą, pod warunkiem że pościg nie został przerwany. 
Nie jest konieczne, aby statek wydający rozkaz zatrzymania się obcemu statkowi, płynącemu przez morze terytorialne lub strefę przyległą, również tam się znajdował w chwili odbioru tego rozkazu przez statek wezwany. Pościgu mogą dokonać tylko okręty wojenne oraz statki i samoloty pozostające w służbie państwowej i posiadające odpowiednie upoważnienie. 
4) stan wyższej konieczności. Obecnie uznaje się, iż w przypadku gdy statek uszkodzony w wyniku katastrofy stwarza istotne zagrożenie dla środowiska naturalnego (dotyczy to w szczególności tankowców) państwo nadbrzeżne może go zająć lub zniszczyć. 

 

Należy zaznaczyć, iż w przypadku zderzenia lub innego wypadku w żegludze dotyczącego statku na morzu pełnym, powodującego odpowiedzialność karną lub dyscyplinarną kapitana lub każdej innej osoby zatrudnionej na statku, postępowanie karne lub dyscyplinarne przeciwko takiej osobie może być wszczęte wyłącznie przed władzami sądowymi lub administracyjnymi państwa bandery albo państwa, którego obywatelstwo posiada ta osoba.

Dno mórz i oceanów poza granicami jurysdykcji państwowej

 

Kontrowersje wokół praw do korzystania z zasobów dna morskiego były jednym z głównych powodów opóźnienia przez wiele państw procesu podpisania i ratyfikacji Konwencji Prawa Morza. Wcześniej pod koniec lat sześćdziesiątych, status dna morskiego był przedmiotem obrad Zgromadzenia Ogólnego ONZ, które w 1970 r. przyjęło Deklarację o korzystaniu z zasobów dna morskiego, przewidującą, że stanowić one powinny wspólne dziedzictwo ludzkości. Konwencja Prawa Morza potwierdza ten stan rzeczy. 
Zgodnie z jej postanowieniami dno morskie poza granicami jurysdykcji państwowej, w Konwencji nazywane obszarem, jest terytorium niezawłaszczalnym, w którym żadne państwo nie może rościć sobie prawa do wykonywania suwerenności. Obszar ten ma być ponadto wykorzystywany wyłącznie w celach pokojowych. 

Eksploatacją dna mórz i oceanów ma zajmować się Organizacja Dna Morskiego, działająca w imieniu i dla dobra całej ludzkości. Eksploatacja dna morskiego ma odbywać się z zastosowaniem tak zwanego równoległego systemu eksploatacji, w którym Organizacja Dna Morskiego wykonuje swoje funkcje zapośrednictwem międzynarodowego przedsiębiorstwa, a także nadzoruje eksploatacji prowadzoną przez państwa-strony  Konwencji oraz osoby fizyczne i prawne na podstawie licencji. 

 

Obszary podbiegunowe

 

Arktyka

 

Arktyka obejmuje obszar polarny wokół bieguna północnego, składający się przede wszystkim z wód morskich pokrytych lodem i nielicznych wysp na obrzeżach. Kanada i Związek Radziecki, a obecnie Rosja przyjęły w stosunku do Arktyki tak zwaną teorię sektorów geograficznych, na podstawie której państwa położone wokół bieguna północnego są zwierzchnikami terytoriów znajdujących się w sektorach wyznaczonych zgodnie z przebiegiem południków geograficznych i granic podstawowych terytoriów państw (linia brzegowa państwa stanowi podstawę sektora, a jego wierzchołkiem jest biegun północny). W 1996 r. na konferencji w Ottawie utworzono Radę Arktyczną. członkami Rady jest osiem tzw. państw arktycznych: Dania, Finlandia, Kanada, Islandia, Norwegia, Rosja, Szwecja i Stany Zjednoczone. Zadaniem Rady jest ochrona środowiska naturalnego Arktyki oraz zapewnienie trwałego i harmonijnego rozwoju regionu. 

 

Antarktyka

 

Antarktyka obejmuje obszar polarny i subpolarny na półkuli południowej, który składa się z Antarktydy oraz otaczających go mórz wraz z wieloma wyspami. Jest to obszar istotny z powodów strategicznych,a przede wszystkim z uwagi na liczne bogactwa naturalne. Status prawny Antarktyki regulowany jest obecnie przez Traktat Antarktyczny podpisany w Waszyngtonie w 1959 r. , który przewiduje zamrożenie dotychczasowych roszczeń terytorialnych oraz zakaz wysuwania nowych nie przesądzając jednak kwestii ich zasadności. Traktat postanawia, że obszar Antarktyki będzie wykorzystywany wyłącznie
 w celach pokojowych, w szczególności zakazane jest tworzenie baz wojskowych oraz wszelkiego rodzaju fortyfikacji, a także przeprowadzanie próbnych eksplozji nuklearnych. W Traktacie przewidziana została wolność badań naukowych i zakładania stacji badawczych. W 1991 r. podpisano Protokół do Traktatu Antarktycznego przewidujący pięćdziesięcioletnie moratorium na eksploatację bogactw mineralnych Antarktyki. Naukowcy prowadzący badania na tym terytorium oraz członkowie personelu 
towarzyszącego podlegają jurysdykcji osobowej państw, których są obywatelami. 

 

Terra nullus

 

Ziemią niczyją (terrra nullus) może być wyłącznie terytorium, które nigdy nie podlegało suwerennej władzy państwowej bądź zostało porzucone przez własnego suwerena. Współcześnie, kiedy w zasadzie cały świat, w którym funkcjonuje człowiek, został "podzielony" na terytoria podlegające władzy państwowej oraz obszary niezawłaszczalne (morze pełne, przestrzeń kosmiczna, dno morskie poza granicami jurysdykcji krajowej), instytucja ziemi niczyjej ma znaczenie wyłącznie historyczne. Ziemią niczyją, czyli obszarem, który podlega ewentualnemu zawłaszczeniu przez państwa, może być dziś 
w zasadzie tylko nowo powstająca wyspa (np. na skutek wybuchu wulkanu) na morzu pełnym bądź terytorium porzucone. Porzucenie terytorium, czyli derelikcja jest ze względu na współczesne realia międzynarodowe, bardzo mało prawdopodobne i stanowi w zasadzie konstrukcję wyłącznie teoretyczną.  

 

Przestrzeń kosmiczna

 

Prawo kosmiczne jest dziedziną bardzo młodą. W 1959 roku powołano Komitet do Spraw Pokojowego Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej, w 1963 roku przyjęto Deklarację zasad prawnych rządzących działalnością państw w zakresie badania i korzystania z przestrzeni kosmicznej, a w 1967 roku podpisano, równocześnie w Londynie, Moskwie i Waszyngtonie, układ o zasadach działalności państw w zakresie badania i korzystania z przestrzeni kosmicznej, łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi.
 Zgodnie z tym układem, przestrzeń kosmiczna jest wolna dla badań i użytkowania przez wszystkie państwa i nie podlega niczyjemu zawłaszczeniu. Na mocy układu ustanowiono zakaz umieszczania na orbicie okołoziemskiej broni nuklearnej lub jakiejkolwiek broni masowej zagłady oraz zakaz instalowania takiej broni na ciałach niebieskich i umieszczania jej w jakikolwiek inny sposób. Układ postanawia, że Księżyc i inne ciała niebieskie mogą być wykorzystywane wyłącznie w celach pokojowych.

Zgodnie z postanowieniami układu, astronauci są wysłannikami całej ludzkości i należy im udzielić pomocy w każdym wypadku, w tym również w przypadku konieczności awaryjnego lądowania na obcym terytorium lub morzu pełnym. Wszystkie obiekty wypuszczone w przestrzeń kosmiczną muszą być zarejestrowane w państwie, które tego dokonało. Państwo to zachowuje jurysdykcję i nadzór nad takim obiektem i jego załogą. Państwa strony układu ponoszą także międzynarodową odpowiedzialność za działania w przestrzeni kosmicznej, na Księżycu i innych ciałach niebieskich. W szczególności odpowiadają one za szkody wyrządzone przez te obiekty na powierzchni ziemi, w przestrzeni powietrznej i w przestrzeni kosmicznej.

Należy podkreślić, że układ nie zawiera określenia granicy przestrzeni kosmicznej. Większość teorii zakłada, iż przestrzeń kosmiczna, znajduje się powyżej wysokości 90-100 km od powierzchni ziemi. Jednakże wolność korzystania z przestrzeni kosmicznej obejmuje także orbitę geostacjonarną znajdującą się na wysokości ok. 35 800 kilometrów.

  

Organizacja międzynarodowa jako podmiot prawa międzynarodowego. 

Elementy organizacji międzynarodowej

Według jednej z definicji przez organizację międzynarodową należy rozumieć celowy, wielostronny związek państw utworzony na mocy zawartego między nimi porozumienia, wyposażony w system stałych organów. W doktrynie prawa międzynarodowego przyjmuje się, iż dla jej powstania niezbędne jest zaistnienie trzech przesłanek. 
1. co najmniej trzy państwa członkowskie,
2. podstawą prawną jej działania jest umowa międzynarodowa będą jednocześnie statutem organizacji określającym jej cele,zasady i mechanizmy działania,
3. system stałych organów wewnętrznych.

Rodzaje organizacji międzynarodowych 

W zależności od przyjętego kryterium można dokonać wielu podziałów. 
Biorąc pod uwagę zakres terytorialny działalności wyróżniamy organizacje: 
powszechne, regionalne i inne. 
1. organizacje powszechne otwarte są dla wszystkich państw spełniających 
kryteria akcesyjne np. Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ), 
Międzynarodowa Organizacja Pracy (MOP), Międzynarodowa Organizacja Zdrowia (MOZ). 
2. organizacje regionalne stanowiące większość wszystkich organizacji są otwarte jedynie dla państw określonego regionu np. Rada Europy, Wspólnoty Europejskie (WE), Organizacja Państw Amerykańskich (OPA), Organizacja Jedności Afrykańskiej (OJA).
3. inne organizacje międzynarodowe nie są ograniczone do państw określonego regionu,
 jednak ze względu na wymogi członkowskie nie mogą być uznane za organizacje
 o charakterze powszechnym np. Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD).

Biorąc pod uwagę zakres przedmiotowy działalności organizacji wyróżniamy 
organizacje o charakterze wszechstronnym oraz organizacje o charakterze wyspecjalizowanym, które można z kolei podzielić na organizacje polityczne, polityczno-wojskowe, gospodarcze, techniczne i inne. 
1. organizacje o charakterze wszechstronnym np. Wspólnota Europejska, która 
zajmuje się nie tylko problematyką polityczną i gospodarczą ale i techniczną czy kulturalną. 
2. organizacje o charakterze wyspecjalizowanym
a) polityczne,
b) polityczno-wojskowe,
c) gospodarcze,
d) techniczne,
e) inne.

Funkcje organizacji międzynarodowych

Wyróżniamy 3 podstawowe funkcje organizacji międzynarodowych:
1. funkcja regulacyjna polegająca na tworzeniu określonych norm i wzorców działań. 
W praktyce najczęściej będą to akty zaliczane do tzw. miękkiego
 prawa międzynarodowego, rzadziej zaś wiążące uchwały o charakterze prawotwórczym. 
2. funkcja kontrolna pozwala na podejmowanie działań o charakterze kontrolnym
zarówno w aspekcie wewnętrznym (kontrola działalności organizacji) jak i wobec państw członkowskich. 
3. funkcja operacyjna polega natomiast na bezpośrednim świadczeniu przez organizacje
międzynarodowe różnego rodzaju usług na podstawie ich własnych decyzji. 

Organy organizacji międzynarodowych

Posiadanie stałych organów jest warunkiem sine qua non powstania organizacji międzynarodowej.  Mimo różnorodności rozwiązań zapisanych w statutach można wyodrębnić pewne kategorie organów zazwyczaj występujące w organizacjach międzynarodowych. 
1. organy o charakterze plenarnym, w których skład wchodzą przedstawiciele
państw członkowskich reprezentujący interesy tych państw np. Zgromadzenie Ogólne ONZ.
2. organy o charakterze decyzyjnym, które podejmują bieżące decyzje związane
 z funkcjonowaniem organizacji np. Komitet Ministrów Rady Europy. 
3. organy o charakterze parlamentarnym, mające zwykle kompetencje doradcze 
np. Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy.
4. sekretariaty czyli organy zajmujące się obsługą administracyjną. 

Międzynarodowe organizacje pozarządowe

Organizacje te różnią się od organizacji międzyrządowych przede wszystkim podstawą prawną działania. 
Organizacje pozarządowe są bowiem powoływane do życia na podstawie prawa 
wewnętrznego państw, ich członkami mogą być osoby fizyczne lub prawne 
a zatem nie są one podmiotami prawa międzynarodowego. Współcześnie działa około 5000 takich organizacji. Do najbardziej rozwiniętych trzeba zaliczyć: Amnesty International, Komitet Helsiński, Greenpeace czy Stowarzyszenie Prawa Międzynarodowego.

Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ)

Została powołana na podstawie Karty Narodów Zjednoczonych podpisanej w San Francisco w 1945 r., którą niejako zapowiedziały takie akty prawne i polityczne z czasów II wojny światowej jak: Karta Atlantycka z 1941 r., która określiła zasady, na jakich winna oprzeć się powojenna organizacja narodów świata; Deklaracja Narodów Zjednoczonych z 1942 r., w której blok państw koalicji antyhitlerowskiej przybrał nazwę Narodów Zjednoczonych; deklaracje polityczne z głównych konferencji czterech mocarstw (ZSRR, USA, Wielka Brytania, Chiny) odbytych w Teheranie 1943 r., Dumbarton Oaks 1944 r., Jałcie 1945 r., podczas których uzgodniono konieczność powołania organizacji, opartej na zasadzie suwerennej równości państw, dostępności dla wszystkich państw miłujących pokój oraz mających na celu utrzymanie międzynarodowego bezpieczeństwa i pokoju. Założycielska konferencja ONZ odbyła się w dniach 25 IV - 26 VI 1945 r. w San Francisco, kiedy to 50 państw ostatecznie opracowało i przyjęło Kartę Narodów Zjednoczonych. Polska przystąpiła do ONZ 16 X 1945 r.

Organizacja Narodów Zjednoczonych jest organizacją międzynarodową o charakterze uniwersalnym, posiadającą najszerszy zakres działania ze wszystkich organizacji międzynarodowych. ONZ posiada własne: emblemat i flagę; zdolność prawną i osobowość międzynarodową; siedzibę w Nowym Jorku i jej odpowiedniki w Genewie i Wiedniu; nietykalny okręg administracyjny; immunitety i przywileje dla własnych pracowników; oficjalne języki (angielski, arabski, chiński, francuski, hiszpański, rosyjski). 

Głównymi celami ONZ są: utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa;
organizowanie współpracy międzynarodowej w wielu dziedzinach; popieranie przyjaznych stosunków między państwami; harmonizowanie działań państw zmierzających do tych celów. Dla osiągania swych celów
ONZ kieruje się następującymi zasadami: suwerennością i równością członków; przestrzeganiem zobowiązań międzynarodowych; pokojowym załatwianiem sporów bez używania groźby lub użycia siły; współdziałaniem członków w akcjach ONZ mających na celu zachowanie lub przywrócenie pokoju; walką o pokój na całym świecie, także w państwach nie będących jej członkami; nieinterwencją w sprawy wewnętrzne członków. Członkami ONZ mogą być tylko te państwa - a jest ich obecnie 191
- które przestrzegają przyjętych przezeń celów i zasad.  

Podstawą prawną funkcjonowania Organizacji Narodów Zjednoczonych jest Karta Narodów Zjednoczonych. Mimo, iż w prawie międzynarodowym nie występuje formalna hierarchia norm Karta zajmuje w tym systemie miejsce szczególne. Świadczy o tym m.in.
1. W razie sprzeczności między zobowiązaniami członków ONZ wynikającymi z Karty 
i jakiejkolwiek innej umowy międzynarodowej, zobowiązania wynikające z Karty przeważają. 
2. Każda inna umowa międzynarodowa musi zostać zarejestrowana w sekretariacie ONZ.
W razie braku rejestracji żadna z jej stron nie będzie mogła powoływać
 się na nią wobec jakiegokolwiek organu ONZ. 
3. Żaden z organów ONZ nie jest uprawniony do wiążącej interpretacji Karty. Każdy organ dokonuje interpretacji jedynie na własny użytek. Nie jest ona jednak wiążąca
 dla pozostałych organów czy państw członkowskich. 
4. Tekst Karty może ulec zmianie jedynie w szczególnej formie. Może to nastąpić na skutek:
a) wniesienia poprawek - uzyskują one moc wiążącą jeżeli zostały uchwalone 
większością 2/3 członków Zgromadzenia Ogólnego i ratyfikowane przez 2/3 członków ONZ, w tym przez wszystkich stałych członków Rady Bezpieczeństwa.
b) rewizji Karty - której można dokonać na specjalnie w tym celu zwołanej 
Konferencji Rewizyjnej przy czym liczba głosów wymagana do wprowadzenia rewizji jest taka, jak w przypadku poprawek.
5. Karta została sporządzona w pięciu oficjalnych językach: chińskim, francuskim, rosyjskim, angielskim i hiszpańskim, które są jednakowo autentyczne, tzn. że mogą one być podstawą dokonywanej wykładni. 

Członkostwo w ONZ

Wśród członków ONZ karta Narodów Zjednoczonych wyróżnia członków pierwotnych oraz takich, którzy zostali przyjęci na podstawie procedury akcesyjnej. 
Członkami pierwotnymi są państwa, które bądź uczestniczyły w konferencji Narodów Zjednoczonych w San Francisco bądź uprzednio podpisały Deklarację Narodów zjednoczonych z 01.01 1942 r. a później podpisały Kartę Narodów Zjednoczonych. Ten drugi przypadek dotyczył tylko i wyłącznie Polski, która nie uczestniczyła w konferencji w San Francisco z powodu nie uznawania przez większość rządów Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej. Kilku członków pierwotnych ONZ w momencie powstania tej organizacji nie było jeszcze niepodległymi państwami. Filipiny i Syria uzyskały bowiem niepodległość w 1946 r. zaś Indie rok później. Ponadto na skutek porozumień zawartych w Jałcie członkami pierwotnymi stały się także dwie republiki radzieckie - Białoruś i Ukraina, dzięki czemu Związek Radziecki miał w Zgromadzeniu Ogólny prawo do trzech głosów.
Członkostwo pochodne przysługuje z kolei państwom, które spełniają łącznie trzy podstawowe warunki:
1. są państwami miłującymi pokój,
2. zobowiązały się do przestrzegania postanowień Karty,
3. są zdolne do przestrzegania postanowień Karty. 
W praktyce ONZ pojawiły się przypadki przyjęcia państwa bez formalnej 
procedury akcesyjnej np. Egipt reprezentował Zjednoczoną Republikę Arabską powstałą przez połączenie tego państwa z Syria. Po wystąpieniu Syrii z ZRA żadne z państw nie kwestionowało jej statusu jako członka ONZ. 
Prawo reprezentowania danego państwa w ONZ ma jedynie rząd, który sprawuje efektywną władzę w tym państwie i dzięki temu gwarantuje wykonywanie wszystkich zobowiązań wynikających ze statusu członka organizacji np. Chiny do 1971 r. były reprezentowane w ONZ przez dawny rząd chiński rezydujący na Tajwanie. 
W Karcie Narodów Zjednoczonych przewidziano możliwość zawieszenia praw i przywilejów członkowskich państwa, "przeciwko któremu Rada Bezpieczeństwa zastosowała akcję prewencji lub przymusu". Decyzję o zawieszeniu podejmuje Zgromadzenie Ogólne na zalecenie Rady Bezpieczeństwa. Dotychczas nie zawieszono praw członkowskich żadnego z państw przeciwko któremu Rada Bezpieczeństwa zastosowała akcję w celu utrzymania lub przywrócenia światowego pokoju i bezpieczeństwa. 
Prawo do głosowania w Zgromadzeniu Ogólnym można zawiesić w stosunku do państwa członkowskiego, które zalega z płaceniem składek członkowskich w wysokości należnej za dwa lub więcej lat, chyba że Zgromadzenie Ogólne uzna, iż powstanie zaległości jest niezależne od tego państwa. 
Zgromadzenie ogólne może ponadto na zalecenie Rady Bezpieczeństwa wykluczyć z ONZ państwo, któreuporczywie łamie postanowienia Karty Narodów Zjednoczonych. 
Karta Narodów Zjednoczonych nie przewiduje co prawda możliwości wystąpienia państwa z ONZ, ale wydaje się, iż takie prawo jest nieodłączną konsekwencją władzy państwowej. 

Organy ONZ

1. Zgromadzenie Ogólne - jest organem plenarnym składającym się ze wszystkich członków Organizacji Narodów Zjednoczonych. Każdy członek może mieć nie więcej niż pięciu przedstawicieli w Zgromadzeniu Ogólnym, ale zawsze tylko jeden głos. Zgromadzenie ogólne obraduje na corocznych sesjach zwyczajnych, rozpoczynających się tradycyjnie w trzeci wtorek września i trwających zwykle do początku następnego roku. Na wniosek Rady Bezpieczeństwa lub większości członków Zgromadzenia Ogólnego może zostać zwołana sesja nadzwyczajna np. sesja nadzwyczajna w sprawie apartheidu - 1989 r. 

Kompetencje Zgromadzenia Ogólnego: 
1. Może ono omawiać wszelkie zagadnienia lub sprawy, wchodzące w zakres Karty, albo dotyczące kompetencji i funkcji któregokolwiek organu w niej przewidzianego, jak również może ono, z pewnymi wyjątkami udzielać w tych wszystkich zagadnieniach 
i sprawach zaleceń członkom Organizacji Narodów Zjednoczonych albo Radzie Bezpieczeństwa, albo też członkom Organizacji Narodów Zjednoczonych i Radzie Bezpieczeństwa.
2. Może rozważać ogólne zasady współdziałania dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, łącznie z zasadami dotyczącymi rozbrojenia i regulacji zbrojeń, oraz udzielać w związku z tymi zasadami zaleceń członkom Organizacji Narodów Zjednoczonych, albo Radzie Bezpieczeństwa, albo też członkom Organizacji Narodów Zjednoczonych i Radzie Bezpieczeństwa. Jeżeli jednak Rada Bezpieczeństwa wykonuje w związku z jakimkolwiek sporem lub sytuacją funkcje powierzone jej przez Kartę, Zgromadzenie Ogólne nie może w związku z takim sporem lub sytuacją udzielać żadnych zaleceń, chyba że Rada Bezpieczeństwa zwróci się o to.
3. Inicjuje ono badania i udziela zaleceń w celu:
a) rozwijania współpracy międzynarodowej w dziedzinie politycznej i popierania postępowego rozwoju prawa międzynarodowego i jego kodyfikacji,
b) rozwijania współdziałania międzynarodowego w dziedzinie gospodarczej, społecznej, 
kulturalnej, oświaty i ochrony zdrowia oraz ułatwiania, by wszyscy bez różnicy rasy, płci, 
języka lub wyznania korzystali z praw człowieka i podstawowych wolności.

Zalecenia uchwalone przez Zgromadzenia Ogólne mają w zasadzie charakter niewiążący 
jednak w sprawach o charakterze wewnątrzorganizacyjnym, takich jak wybór nowego członka ONZ, czy wybór sekretarza Generalnego - mają charakter wiążący. 

Każdy członek Zgromadzenia Ogólnego posiada prawo do jednego głosu. Rezolucje Zgromadzenia Ogólnego podejmowane są zwykłą większością głosów, z wyjątkiem spraw ważnych, które zapadają większością dwóch trzecich głosów członków obecnych i głosujących. Do takich spraw należą: zalecenia dotyczące utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, wybór niestałych członków Rady Bezpieczeństwa, wybór członków Rady Gospodarczej i Społecznej, wybór członków Rady Powierniczej, przyjęcie nowych członków do Organizacji, zawieszenie w korzystaniu z praw i przywilejów członkowskich, wykluczenie członków z  Organizacji, sprawy dotyczące funkcjonowania systemu powiernictwa i sprawy budżetowe. Przy wyborze sędziów Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości wymagana jest bezwzględna większość głosów natomiast dla uchwalenia poprawek Karty i zwołania konferencji rewizyjnej potrzeba większości kwalifikowanej dwóch trzecich wszystkich członków ONZ. Wreszcie w Zgromadzeniu Ogólnym niektóre uchwały podejmowane są przez konsensus, czyli bez przeprowadzania formalnego głosowania. 

2. Rada Bezpieczeństwa - składa się z piętnastu członków w tym pięciu stałych: Republika Chińska, Francja, Rosja, Wielkiej Brytania oraz Stany Zjednoczone Ameryki i dziesięciu niestałych powoływanych przez Zgromadzenie Ogólne na okres dwóch lat przy czym po roku 1/2 składu jest wymieniana. Dziesięciu członków niestałych RB w 2004 r. to: Algieria (2005), Angola (2004), Benin (2005), Brazylia (2005), Chile (2004), Filipiny (2005), Hiszpania (2004), Niemcy (2004), Pakistan (2004), Rumunia (2005).  
Zgromadzenie Ogólne dokonuje wyboru mając specjalnie na uwadze 
przede wszystkim wkład poszczególnych członków do utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, realizacji innych celów Organizacji oraz sprawiedliwy podział geograficzny.

Zadania Rady Bezpieczeństwa:
1. W celu zapewnienia szybkiego i skutecznego działania ponosi główną odpowiedzialność za utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa działając we wspólnym państw członkowskich podczaswykonywania swych obowiązków wynikających z tej odpowiedzialności.

Przy wykonywaniu tych obowiązków Rada Bezpieczeństwa kieruje się celami i zasadami Organizacji Narodów Zjednoczonych.
2. Podejmowanie "akcji w razie zagrożenia pokoju, naruszenia pokoju i aktów agresji".
3. W celu przyczynienia się do ustalenia i utrzymywania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa z jak najmniejszym zużyciem światowych zasobów ludzkich i gospodarczych na zbrojenia,  ponosi odpowiedzialność za opracowywanie, przy pomocy przewidzianego w artykule 47 Karty Narodów Zjednoczonych Wojskowego Komitetu Sztabowego, planów ustanowienia systemu regulowania zbrojeń.

Każdy członek Rady Bezpieczeństwa posiada prawo do jednego głosu. Decyzje Rady Bezpieczeństwa w sprawach proceduralnych zapadają większością głosów dziewięciu jakichkolwiek członków natomiast w sprawach merytorycznych np. przeprowadzenia "akcji w razie zagrożenia pokoju, naruszenia pokoju i aktów agresji". wymagana jest większość głosów dziewięciu członków, włączając w to głosy wszystkich stałych członków - zasada prawa weta stałych członków Rady Bezpieczeństwa.

3. Rada Gospodarczo-Społeczna - składa się z 54 członków wybranych przez Zgromadzenie Ogólne 
kwalifikowaną większością głosów zgodnie z zasadą "sprawiedliwości geograficznej". 
Co roku wybieranych jest 18 państw na trzyletnią kadencję. W praktyce stali członkowie Rady Bezpieczeństwa zawsze znajdują się w składzie Rady Gospodarczo-Społecznej. W skład Rady wchodzą następujące państwa: Armenia (2006), Australia (2004), Arabia Saudyjska (2005), Azerbejdżan (2005), Bangladesz (2006), Belgia (2006), Belize (2006), Benin (2005), Bhutan (2004), Burundi (2004), Chile (2004), Chiny (2004), Ekwador (2005), Federacja Rosyjska (2004), Finlandia (2004), Francja (2005), Ghana (2004), Grecja (2005), Gwatemala (2004), Indonezja (2006), Indie (2004), Irlandia (2005), Jamajka (2005), Japonia (2005), Kanada (2006), Katar (2004), Kenia (2005), Kolumbia (2006), Kongo (2005), Kuba (2005), Libia (2004), Malezja (2005), Mauritius (2006), Mozambik (2005), Namibia (2006), Nigeria (2006), Nikaragua (2005), Niemcy (2005), Panama (2006), Polska (2006), Republika Korei (2006), Salwador (2004), Senegal (2005), Stany Zjednoczone (2006), Szwecja (2004), Tunezja (2006), Turcja (2005), Ukraina (2004), Węgry (2004), Wielka Brytania (2004), Włochy (2006), Zimbabwe (2004), Zjednoczone Emiraty Arabskie (2006) i Zjednoczona Republika Tanzanii (2006).  

Każdy członek Rady Gospodarczo-Społecznej ma prawo do jednego głosu zaś rezolucje przyjmowane są większością głosów członków obecnych i głosujących. Rada Gospodarczo-Społeczna jest odpowiedzialna za promowanie międzynarodowej współpracy w sprawach gospodarczych, społecznych, kulturalnych, praw człowieka i w dziedzinach pokrewnych. Na mocy Karty NZ Rada Gospodarczo-Społeczna może udzielać zaleceń Zgromadzeniu Ogólnemu oraz państwom Członkowskim ONZ w dziedzinie współpracy gospodarczej i społecznej, w szczególności dotyczących poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności a także może przygotowywać projekty konwencji i zwoływać konferencje międzynarodowe. Jedną z najważniejszych funkcji Rady Gospodarczo-Społecznej jest także koordynacja systemu organizacji wyspecjalizowanych. Może ona zawierać z tymi organizacjami porozumienia określające warunki, na jakich mają one być związane z ONZ a także udzielać im zaleceń. 

3. Rada Powiernicza -wszyscy stali członkowie Rady Bezpieczeństwa (Chiny, Francja, Federacja Rosyjska, Wielka Brytania i Stany Zjednoczone) wchodzą w skład Rady Powierniczej. Wraz z uzyskaniem niepodległości przez Palau, ostatniego Terytorium Powierniczego Narodów Zjednoczonych, Rada Powiernicza zawiesiła formalnie swą działalność z dniem 1 listopada 1994 r. Rada Powiernicza wniosła poprawki do zasad proceduralnych, znosząc zobowiązanie odbywania corocznych posiedzeń postanawiając zwoływać spotkania w razie potrzeby, na podstawie decyzji Rady, jej prezesa

lub większości członków, a także decyzją Zgromadzenia Ogólnego lub Rady Bezpieczeństwa.

4. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości - jest on głównym organem sądowym ONZ i najważniejszym sądem międzynarodowym. Organizację i funkcjonowanie Trybunału określa jego statut, stanowiący integralną część Karty Narodów Zjednoczonych.

Trybunał składa się z 15 sędziów "wybranych bez względu na obywatelstwo spośród osób o wysokim poziomie moralnym, które posiadają kwalifikacje wymagane w odnośnych krajach do mianowania na najwyższe stanowiska sędziowskie, albo są uczonymi w prawie o uznanej biegłości w zakresie prawa międzynarodowego". Sędziowie sprawują swoje funkcje przez 9 lat z prawem reelekcji. Co trzy lata następuje odnowienie 1/3 składu sędziowskiego. Sędziowie są wybierani przez Radę Bezpieczeństwa i Zgromadzenie Ogólne bezwzględną większością głosów spośród kandydatów proponowanych przez grupy narodowe arbitrów Stałego Trybunału Arbitrażowego.

Obecnie są nimi: Awn Shawkat Al-Khasawneh (Jordania) (2009); Nabil Elaraby (Egipt) (2006); Thomas Buergenthal (Stany Zjednoczone) (2006); Gilbert Guillaume (Francja) (2009); Rosalyn Higgins (Wielka Brytania) (2009); Shi Jiuyong (Chiny) (2012); Pieter H. Kooijmans (Holandia) (2006); Abdul G. Korona (Sierra Leone) (2012); Hisashi Owada (Japan) (2012); Ganzalo Parra - Aranguren (Venezuela) (2009); Raymond Ranjeva (Madagaskar) (2009); Jose Francisco Rezek (Brazylia) (2006); Bruno Simma (Niemcy) (2012); Peter Tomka (Słowacja) (2012); i Vladlen S. Vereshchetin (Federacja Rosyjska) (2006).

Do kompetencji Trybunału należy:

1. rozstrzyganie sporów wniesionych przez państwa,

2. wydawanie opinii doradczych na prośbę Zgromadzenia Ogólnego lub Rady Bezpieczeństwa, czy innych upoważnionych do tego organów ONZ i organizacji wyspecjalizowanych.Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości działa w pełnym składzie. Dla ważności posiedzenia wymagana jest obecność 9 sędziów. Statut Trybunału przewiduje także możliwość tworzenia izb dla poszczególnych kategorii spraw. Siedzibą MTS jest Haga. "Nie może to jednak stanowić przeszkody, żeby Trybunał odbywał swe sesje i wykonywał swe funkcje w innym miejscu, gdy kiedykolwiek uzna on to za pożądane"(art. 22.1 Statutu). Zgodnie z art. 36 Statutu "Orzecznictwu Trybunału podlegają wszelkie spory, które doń wniosą strony, oraz wszelkie sprawy wyraźnie wymienione w Karcie Narodów Zjednoczonych albo w obowiązujących traktatach i konwencjach". Ponadto, "Państwa, będące stronami w niniejszym Statucie, mogą w każdym czasie oświadczyć, że w stosunku do każdego innego państwa, które przyjęło takie same zobowiązanie, uznają za przymusową ipso facto i bez specjalnego porozumienia,

jurysdykcję Trybunału w sporach natury prawnej, dotyczących:

a) wykładni traktatu;

b) każdej kwestii prawa międzynarodowego;

c) rzeczywistości każdego faktu, który, o ile by został stwierdzony, stanowi pogwałcenie zobowiązania międzynarodowego;

d) rodzaju lub wysokości odszkodowania należnego za zerwanie zobowiązania międzynarodowego.Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości orzeka na podstawie:

a) konwencji międzynarodowych, bądź ogólnych, bądź specjalnych, ustalających reguły, wyraźnie uznane przez państwa spór wiodące;

b) zwyczaju międzynarodowego, jako dowodu istnienia powszechnej praktyki, przyjętej jako prawo;

c) zasad ogólnych prawa, uznanych przez narody cywilizowane;

d) wyroków sądowych tudzież zdań najznakomitszych znawców prawa publicznego różnych narodów, jako środka pomocniczego do stwierdzania przepisów prawnych.

Językami urzędowymi Trybunału są francuski i angielski. Jeżeli strony zgadzają się żeby cały przewód odbywał się po francusku, wyrok ogłoszony zostanie po francusku. Jeżeli strony zgadzają się żeby cały przewód odbywał się po angielsku, wyrok ogłoszony zostanie po angielsku. W braku porozumienia co do tego, jaki język ma być użyty, obie strony będą mogły w swych przemówieniach używać tego z tych dwóch języków, który będą wolały; a orzeczenie Trybunału ogłoszone będzie po francusku i po angielsku.

W takim przypadku Trybunał równocześnie ustali, który z tych dwóch tekstów uważany ma być zawiarygodny.

Zgodnie z art. 42 Statutu " Strony są reprezentowane przez agentów. Mogą one korzystać

przed Trybunałem z pomocy doradców albo adwokatów. Agenci, doradcy i adwokaci stron przed Trybunałem powinni korzystać z przywilejów i immunitetów, niezbędnych do niezależnego wykonywania swych obowiązków.

Postępowanie przed Trybunałem składa się z dwóch części: pisemnej i ustnej. Część pisemna obejmuje podawanie do wiadomości sędziemu i stronom memoriałów, kontr memoriałów i, w razie potrzeby, replik, jak również wszelkich aktów i dokumentów, służących do ich poparcia. Te zawiadomienia uskutecznia się za pośrednictwem Pisarza Trybunału, w porządku i w terminach, oznaczonych przez Trybunał. Wszelki dokument, złożony Trybunałowi przez jedną stronę; powinien być zakomunikowany drugiej stronie w odpisie uwierzytelnionym za zgodność. Część ustna polega na przesłuchaniu przez Trybunał świadków, biegłych, agentów,doradców i adwokatów.

Wyroki wydane przez MTS są ostateczne i nie podlegają odwołaniu. "Żądanie rewizji wyroku może być zgłoszone tylko wtedy, gdy opiera się na odkryciu faktu, który, w chwili wydania wyroku, był nieznany ani Trybunałowi, ani stronie, żądającej rewizji, a mógł mieć wpływ decydujący, zawsze z zastrzeżeniem, że nieświadomość ta nie była zawiniona skutkiem niedbalstwa". Żądanie rewizji może być zgłoszone nie później niż w sześć miesięcy od chwili odkrycia nowego faktu.

5. Sekretariat -składa się z Sekretarza Generalnego, który jest "najwyższym funkcjonariuszem administracyjnym organizacji", oraz personelu. Należy podkreślić, że kompetencje przewidziane w Karcie Narodów Zjednoczonychprzysługują przede wszystkim Sekretarzowi Generalnemu a nie Sekretariatowi. Sekretarz Generalny powoływany jest przez Zgromadzenie Ogólne na zalecenie Rady Bezpieczeństwa.

Karta Narodów Zjednoczonych nie zawiera postanowienia określającego długość kadencji Sekretarza Generalnego, jednak rezolucja Zgromadzenia Ogólnego z 1946 r. ustaliła czas jej trwania na pięć lat.

Ze względu na szczególną pozycję Sekretarza Generalnego w społeczności międzynarodowej trudno jest uzyskać consensus co do osoby konkretnego kandydata. Dotychczas stanowisko to sprawowali:Norweg Trygve Lie, Szwed Dag Hammarskjöld, Birmańczyk U Thant, Austriak Kurt Waldheim, Peruwiańczyk Javier Perez de Cuellar oraz Egipcjanin Butros Ghali.

Obecnie Sekretarzem Generalnym jest Kofi Annan z Ghany.

Jedną z najważniejszych kompetencji Sekretarza Generalnego jest:

możliwość zwrócenia uwagi Rady Bezpieczeństwa na każdą sprawę, która jego zdaniem może zagrażać utrzymaniu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.

Poza tym: "Sekretarz Generalny działa w tym charakterze na wszystkich posiedzeniach Zgromadzenia Ogólnego, Rady Bezpieczeństwa, Rady Gospodarczej i Społecznej i Rady Powierniczej oraz pełni inne funkcje zlecone mu przez te organy. Sekretarz Generalny składa Zgromadzeniu Ogólnemu roczne sprawozdanie z działalności Organizacji". Wreszcie podstawowym zadaniem personelu Sekretariatu jest bieżąca obsługa administracyjna, finansowa i prawna pozostałych organów ONZ.

Organizacje wyspecjalizowane w systemie ONZ

Status organizacji wyspecjalizowanych systemu ONZ może być przyznany organizacjom międzyrządowym " posiadającym z mocy swych statutów rozległe kompetencje międzynarodowe w dziedzinach gospodarczej, społecznej, kulturalnej, wychowawczej, zdrowia publicznego i innych dziedzinach pokrewnych".

Organizacje wyspecjalizowane są związane z ONZ na podstawie porozumień zawartych z Radą Gospodarczo-Społeczną.

Najważniejszymi organizacjami wyspecjalizowanymi są organizacje tworzące tzw. wielką czwórkę:

1. Międzynarodowa Organizacja Pracy (ILO) zajmująca się przede wszystkim opracowywaniem projektów konwencji międzynarodowych określających warunki pracy w państwach członkowskich.

2. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), której podstawowym zadaniem jest podniesienie poziomu opieki zdrowotnej, zwłaszcza w państwach trzeciego świata.

3. Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO),

zajmująca się wspieraniem rozwoju rolnictwa na świecie oraz poprawą poziomu życia

ludności mieszkającej w rejonach wiejskich i utrzymującej się z rolnictwa.

4. Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO),której zadaniem jest promowanie współpracy międzynarodowej w dziedzinie kultury,

badań naukowych i szkolnictwa.

Przegląd wybranych organizacji międzynarodowych

1. Rada Europy - więcej informacji również na oficjalnej stronie organizacji www.coe.int

2. Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE) - więcej informacji również na oficjalnej stronie organizacji www.osce.org

3. Światowa Organizacja Handlu (WTO) - więcej informacji również na oficjalnej stronieorganizacji www.wto.org

4. Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) - więcej informacji również na oficjalnej stronie organizacji www.oecd.org

5. Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego (NATO)- więcej informacji również na oficjalnej stronie organizacji www.nato.int

 

Status osób fizycznych w prawie międzynarodowym

Międzynarodowa ochrona praw człowieka (niniejszy tekst opracowałem w oparciu o informacje Ośrodka Informacji ONZ w Warszawie)

Znaczące miejsce we współczesnym prawie międzynarodowym zajmują kwestie praw człowieka.

Ta wyodrębniona gałąź prawa międzynarodowego nazywana jest w doktrynie międzynarodowym prawem praw człowieka. Jeszcze na początku XX wieku uznawanie praw człowieka leżało w gestii poszczególnych państw. Nie istniał żaden uniwersalny i prawnie wiążący katalog praw człowieka. Dopiero II wojna światowa skłoniła zwycięzców do podjęcia próby utworzenia międzynarodowego forum rozmów, aby wspólnymi siłami sprostać wyzwaniom powojennej rzeczywistości, ale przede wszystkim, aby nie dopuścić do powtórzenia błędów historii w przyszłości. Owym forum dyskusyjnym stała się Organizacja Narodów Zjednoczonych.

Na Konferencji w San Francisco, gdzie 26 czerwca 1945 roku podpisano Kartę Narodów Zjednoczonych, blisko 40 organizacji pozarządowych zaapelowało o poświęcenie większej uwagi przestrzeganiu praw człowieka. Karta Narodów Zjednoczonych stanowi, iż ludy Narodów Zjednoczonych są zdecydowane między innymi: „chronić następne pokolenia przed klęską wojny" oraz „przywrócić wiarę w podstawowe prawa człowieka".
Artykuł 1 Karty głosi, że jednym z celów Organizacji Narodów Zjednoczonych będzie dążenie do osiągnięcia międzynarodowej współpracy w „popieraniu praw człowieka oraz zachęcaniu do poszanowania tych praw i podstawowych wolności dla wszystkich bez względu na różnice rasy, płci, języka lub wyznania ". Treść artykułów Karty ma moc prawa międzynarodowego, a więc jest dokumentem prawnie wiążącym jego strony. Zawarte w Karcie zobowiązania wszyscy członkowie Narodów Zjednoczonych powinni wypełniać w dobrej wierze. Szczególnie godne uwagi jest przyjęcie zasady bezwarunkowego poszanowania praw człowieka oraz daleko idąca współpraca z Narodami Zjednoczonymi i innymi państwami w tym zakresie. Karta nie wyszczególnia praw człowieka i nie zawiera żadnych wyraźnych wskazówek odnośnie wdrożenia jej postanowień do krajowego porządku prawnego państw - członków.

W 1946 roku, Narody Zjednoczone utworzyły w obrębie swojego systemu Komisję Praw Człowieka, główne ciało legislacyjne ds. praw człowieka i organ pomocniczy Rady Gospodarczej i Społecznej.

Pierwotnie Komisja składała się z 18 państw-członków; obecnie liczy 53. Odbywa corocznie regularne sesje w Genewie w celu omówienia najważniejszych problemów, kodyfikacji międzynarodowych norm oraz tworzenia zaleceń dla rządów państw - członków. Aktywną rolę w tym procesie odgrywają organizacje pozarządowe. Nowo powstała Komisja, pod przewodnictwem Eleonory Roosevelt (USA), aktywistki w dziedzinie praw człowieka oraz wdowie po byłym prezydencie USA Franklinie Roosevelcie, podjęła się zdefiniowania praw człowieka i podstawowych wolności. Współautorami projektu byli Rene Cassin (Francja), Charles Malik (Liban), Peng Chun Chang (Chiny), Hernan Santa Cruz (Chile), Alexandre Bogomolov/Alexei Pavlov
(Związek Radziecki), Lord Dukeston/Geoffrey Wilson (Wielka Brytania), William Hodgson (Australia) i John Humphrey (Kanada). Gruntownej analizie poddano praktycznie każde słowo i paragraf, o czym świadczy przeprowadzenie 1400 rund głosowania. Projekt Deklaracji skierowano poprzez Radę Gospodarczą i Społeczną do Komitetu Zgromadzenia Ogólnego ds. Społecznych, Humanitarnych i Kulturalnych (tzw. III Komitet). Został on przez tenże Komitet pozytywnie rozpatrzony i przekazany do Zgromadzenia Ogólnego, celem podjęcia ostatecznej decyzji. 10 grudnia 1948 roku, Zgromadzenie Ogólne, w nowo wybudowanym Palaise de Chaillot w Paryżu, przyjęło Powszechną Deklarację Praw Człowieka.
Wskazując na przyrodzoną godność ludzką oraz niezaprzeczalność prawa do wolności i równości, Deklaracja była aktem bezprecedensowym. Stworzyła pierwszy filar praw człowieka oraz stanowiłaswego rodzaju kamień węgielny, w oparciu o który dokonywał się proces ewolucyjnego powstawania międzynarodowego prawa specjalizującego się w ochronie praw człowieka. Chociaż Deklaracja jest wyrazem woli politycznej, a nie prawnie wiążącym dokumentem o randze traktatu czy konwencji, uzyskała ona powszechną akceptację ze strony państw członkowskich. Wiele z nich cytowało
Deklarację albo włączało jej treść do swoich podstawowych aktów prawa wewnętrznego. Podobnie, zawierane po 1948 roku umowy dwustronne i wielostronne dotyczące praw człowieka, opierały się na podstawowych założeniach zawartych w Deklaracji.

Uchwalając Deklarację, Zgromadzenie Ogólne zwróciło się do Rady Gospodarczej i Społecznej oraz do Komitetu Praw Człowieka, aby w następnej kolejności skupiły się na przygotowaniu projektu Paktu Praw Człowieka i propozycjach jego implementacji, dążąc tym samym do realizacji idei Międzynarodowej Karty Praw (International Bill of Rights) i stworzenia systemu praw człowieka.
Mimo, iż Zgromadzenie Ogólne stało na stanowisku, że „korzystanie z wolności obywatelskich i politycznych oraz z praw ekonomicznych, społecznych i kulturalnych jest wzajemnie powiązane i współzależne", przygotowanie tak wszechstronnego i ujednoliconego projektu okazało się w praktyce niemożliwe. Ostatecznie wyżej wymienione kategorie praw człowieka zostały ujęte w formie dwóch dokumentów: Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych. Oba Pakty zostały przyjęte w 1966 roku i weszły w życie w roku 1976. Stosunkowo długi czas oczekiwania na spełnienie wymogu 35 ratyfikacji, niezbędnego dla wejścia Paktów w życie, wynikał w dużej mierze z wyrażanych przez państwa obaw o ograniczenie przez Pakty możliwości swobodnego uznania przez państwo odnośnie tego czy prawa człowieka są na jego terytorium przestrzegane. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych wymaga ochrony i realizacji praw w nim zawartych bez żadnych warunków i w pełnym wymiarze. Natomiast strony Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych są zobowiązane podjąć odpowiednie kroki indywidualnie i w ramach pomocy i współpracy międzynarodowej, wykorzystując maksymalnie dostępne im środki, w celu stopniowego osiągnięcia pełnej realizacji praw uznanych w tym Pakcie. Na powyższe obawy nałożyły się rozbieżności wynikające ze stanu zimnej wojny
między Wschodem a Zachodem. Kontrowersje ZSRR budziło między innymi zaliczenie do
 podstawowych praw i wolności prawa do strajku oraz nieskrępowanej działalności
związków zawodowych czy prawa do pracy w godnych warunkach i odpowiedniego poziomu życia.
Sytuacja uległa polepszeniu w latach 70-ch w związku z przygotowaniami do Konferencji
Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. Próby odejścia od blokowej konfrontacji ku poszukiwaniu możliwości "pokojowego współistnienia" musiały zostać oparte na pewnych formach współpracy dla rozwiązywania różnych, wspólnych problemów, w tym praw człowieka. Państwa zachodnie zastosowały taktykę tzw. linkage, czyli w zamian za własne ustępstwo w jednej sprawie, uzyskiwano koncesję drugiej strony w innej dziedzinie. ZSRR, któremu bardzo zależało na przyjęciu pewnych postanowień w sferze gospodarczej i bezpieczeństwa, skłonny był do ustępstw w sferze tzw. III koszyka, obejmującego postanowienia z zakresu praw człowieka. Na fali tego odprężenia w stosunkach międzynarodowych, ratyfikacja i wejście w życie Paktów stało się możliwe. Akty te stanowią prawnie wiążące międzynarodowe instrumenty ochrony praw człowieka. Z uwagi na fakt, że większość państw jest stroną tych dwóch Paktów, praktyczna kontrola przestrzegania praw człowieka może zostać urzeczywistniona.

Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych wraz z Powszechną Deklaracją Praw Człowieka, tworzą Międzynarodową Kartę Praw Człowieka. W uniwersalnym systemie NZ, obok praw o charakterze powszechnym powstały też regulacje partykularne, chroniące pewne kategorie podmiotów i szczegółowe przedmiotowo. Ich instytucjonalnym wsparciem stały się nowoutworzone agencje wyspecjalizowane i komitety. Powołano je w celu monitorowania i wprowadzania w życie standardów praw człowieka zajmujących się specyficznymi zagadnieniami, takimi jak prawa uchodźców, prawa pracowników oraz specjalne prawa dzieci. Od 1948 roku, pod auspicjami ONZ, przyjęto blisko 60 traktatów i deklaracji. Oto niektóre z nich:

KONWENCJE

• 1948r. Konwencja o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobójstwa (Convention on
  the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide)

• 1951r. Konwencja dotycząca statusu uchodźców
  (Convention Relating to the Status of Refugees)

• 1965r. Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej
   (International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination)

• 1973r. Konwencja o zwalczaniu i karaniu zbrodni apartheidu (International Convention
  on the Suppression and Punishment of the Crime of Apartheid)

• 1979r. Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet
  (Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women)

• 1984r. Konwencja przeciwko torturom i innemu okrutnemu, nieludzkiemu lub
  poniżającemu traktowaniu lub karaniu (Convention against Torture and Other
  Cruel, Inhuman or Degrading Treatment or Punishment)

• 1989r. Konwencja o prawach dziecka (Convention on the Rights of the Child)

• 1990r. Konwencja o ochronie praw wszystkich pracowników - migrantów
  i członków ich rodzin (International Convention on the Protection of the Rights of
   All Migrant Workers and Members of Their Families)

DEKLARACJE

• 1960r. Deklaracja o przyznaniu niepodległości krajom
   i narodom kolonialnym (Declaration on the Granting of Independence to Colonial Countries and Peoples)

• 1967r. Deklaracja w sprawie wszelkich form dyskryminacji kobiet
  (Declaration on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women)

• 1967r. Deklaracja o azylu terytorialnym (Declaration on Territorial Asylum)

• 1984r. Deklaracja o prawie ludów do pokoju (Declaration on the Right of Peoples to Peace)

• 1986r. Deklaracja o prawie do rozwoju (Declaration on the Right to Development)

• 1992r. Deklaracja o prawach osób należących do mniejszości narodowych
   lub etnicznych, religijnych i językowych (Declaration on the Rights of Persons
  Belonging to National or Ethnic, Religious and Linguistic Minorities)

W ramach systemu Narodów Zjednoczonych, istnieje siedem komitetów, których zadaniem
jest monitorowanie włączania do krajowego porządku prawnego uniwersalnych umów
międzynarodowych dotyczących praw człowieka i podstawowych wolności
i przestrzegania zawartych w nich postanowień:

·         Komitet ds. Eliminacji Dyskryminacji Rasowej (do Konwencji w sprawie
likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej)

·         Komitet Praw Człowieka (do Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych)

·         Komitet Praw Ekonomicznych, Społecznych i Kulturalnych (do Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych)

·         Komitet przeciwko Torturom (do Konwencji przeciwko torturom i innemu okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu lub karaniu)

·         Komitet ds. Eliminacji Dyskryminacji Kobiet (do Konwencji w sprawie
likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet)

·         Komitet Praw Dziecka (do Konwencji o prawach dziecka)

·         Komitet do Ochrony Praw Wszystkich Pracowników - Migrantów i Członków
ich Rodzin (do Konwencji o ochronie praw wszystkich pracowników - migrantów i członków ich rodzin)

 

 

20 grudnia 1993 roku, na mocy rezolucji Zgromadzenia Ogólnego zostało utworzone stanowisko
Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Praw Człowieka. Do obowiązków wynikających
z pełnienia tej funkcji należy:

·         troska o powszechne respektowanie praw człowieka i ich promowanie;

·         świadczenie na prośbę państwa usług doradczych, pomocy technicznej i udzielanie finansowego wsparcia na polu praw człowieka;

·         koordynowanie programów informacji publicznej i edukacji, poświęconych
zagadnieniom praw człowieka;

·         zaangażowanie w dialog z rządami, mający na celu zapewnienie poszanowania praw człowieka oraz umacnianie współpracy międzynarodowej w tej dziedzinie.

Jako pierwszy stanowisko Wysokiego Komisarza objął 5 kwietnia 1994 roku, mianowany przez Sekretarza Generalnego i zatwierdzony przez Zgromadzenie Ogólne, Jose Ayala Lasso z Ekwadoru. Na kolejną kadencję 12 września 1997 roku wybrano Mary Robinson, byłą prezydent Irlandii. Obecnie funkcję Wysokiego Komisarza pełni Sergio Vieira de Mello, (Brazylia), którego kadencja rozpoczęła się 12 września 2002 roku. W związku z radykalną zmianą sytuacji międzynarodowej, wynikającą z zakończenia zimnej wojny i wzrastającej liczby konfliktów regionalnych, na przestrzeni lat 90-tych zaobserwowano wzmożoną aktywność Narodów Zjednoczonych na polu praw człowieka. W sferze pokoju i bezpieczeństwa, organizacja kładzie nacisk na zapobieganie sporom i konfliktom, a nie reagowanie już po ich wybuchu. Działania prewencyjne realizowane są przy pomocy misji i operacji pokojowych, skierowanych na rozwiązywanie konfliktów regionalnych oraz pomoc w budowaniu trwałych warunków pokoju wewnętrznego. Narody Zjednoczone
 udzielają również pomocy humanitarnej osobom poszkodowanym w wyniku zmian politycznych czy klęsk żywiołowych. Zajmuje się problematyką uchodźstwa, działalnością edukacyjną, szkoleniową i informacyjną. Tego typu działalność możemy obecnie zaobserwować w Abchazji/Gruzji, Burundi, Kambodży, Kolumbii, Strefie Gazy, Gwatemali, Haiti, Malawi, Mongolii, Demokratycznej Republice Konga, Ruandzie i byłej Jugosławii.

 

Istotną rolę w pracach Narodów Zjednoczonych na rzecz kształtowania systemu praw człowieka, odegrały również liczne organizacje pozarządowe, takie jak np. Amnesty International czy Human Rights Watch będące nie tylko wiarygodnymi źródłami informacji, ale i aktywnymi inicjatorami dalszych, znaczących zmian.

W 1968 roku, Narody Zjednoczone zwołały pierwszą Światową Konferencję Praw Człowieka w Teheranie (Iran). Przyjęta Proklamacja Konferencji podkreślała powiązania między prawami obywatelskimi i politycznymi oraz ekonomicznymi, socjalnymi i kulturalnymi. Dokonując oceny realizacji prac związanych z ochroną praw człowieka, państwa uznały, że ustanowiono wiele ważnych międzynarodowych konwencji, natomiast „dużo pozostaje do zrobienia w kwestii urzeczywistnienia tych praw i wolności."

Dwadzieścia pięć lat później, w 1993 roku, Narody Zjednoczone zwołały druga Światową
Konferencję Praw Człowieka w Wiedniu. Deklaracja Wiedeńska i Program Działań położyły nacisk na uniwersalną naturę praw człowieka i potrzebę walki z wszelkimi formami rasizmu, dyskryminacji, ksenofobii i nietolerancji. Zwrócono także uwagę na prawa kobiet, dzieci, mniejszości i ludności autochtonicznej.

 

Jednakże, lata 90-te to również masowe naruszenia prawa humanitarnego, które przywróciły aktualność zagadnienia odpowiedzialności sprawców zbrodni wojennych za pogwałcenia praw człowieka.
W 1993 roku Rada Bezpieczeństwa powołała do życia Międzynarodowy Trybunał Karny dla b. Jugosławii, a w 1994 roku utworzyła Międzynarodowy Trybunał Karny dla Rwandy. Potrzeba utworzenia stałego sądu wynikała z faktu, że istniejące trybunały są jedynie sądami ad hoc. Ich każdorazowe powołanie wymaga prowadzenia długotrwałych negocjacji, co powoduje nierzadko trudności dowodowe z racji tego, że przedmiotem śledztwa są wydarzenia już odległe. W lipcu 1998 roku, na Konferencji Rzymskiej,
państwa uchwaliły Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego mającego sądzić sprawców ludobójstwa, zbrodni wojennych, zbrodni przeciwko ludzkości, a w przyszłości również agresji, po osiągnięciu consensusu co do definicji tej zbrodni. Trybunał ukonstytuował się 1 lipca 2002 roku., po spełnieniu wymogu 60 ratyfikacji.

Na mocy rezolucji 49/184 z dnia 23 grudnia 1994 roku, Zgromadzenie Ogólne proklamowało lata 1995 - 2004 Dekadą Edukacji Praw Człowieka. Rezolucja stanowi, że: „edukacja praw człowieka powinna obejmować więcej niż tylko informację, powinna zapoczątkować długoterminowy proces, w toku którego ludzie znajdujący się na różnych szczeblach rozwoju oraz pochodzący z różnych warstwach społecznych będą mogli uczyć się szacunku dla godności innych oraz poznają środki i metody, dzięki którym ów szacunek zapanuje we wszystkich społeczeństwach".

Prawa człowieka w ujęciu Karty Narodów Zjednoczonych

Karta Narodów Zjednoczonych odwołuje się w swojej treści do praw człowieka 
i podstawowych wolności. Preambuła stanowi:

My, Ludy Narodów Zjednoczonych, zdecydowane ...przywrócić wiarę w podstawowe 
prawa człowieka, godność i wartość jednostki, równość praw mężczyzn i kobiet oraz narodów wielkich i małych... .

Cele Narodów Zjednoczonych wymienione są w art. 1 Karty, gdzie 
w paragrafie 3 czytamy:

Rozwiązywać w drodze współpracy międzynarodowej problemy międzynarodowe
o charakterze gospodarczym, społecznym, kulturalnym lub humanitarnym, jak również popierać prawa człowieka i zachęcać do poszanowania tych praw i podstawowych wolności dla wszystkich bez względu na różnice rasy, płci, języka lub wyznania.

Po pierwsze, Karta Narodów Zjednoczonych nie definiuje dalej treści praw człowieka, 
pozostawiając zadanie stworzenia Międzynarodowej Karty Praw Człowieka samej Organizacji. 

Aktami, które wyłoniły się na skutek podjętych przez ONZ działań były: Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (1948 r.), Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (1966 r.), Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz dwa Protokoły Fakultatywne: ustanawiający prawo do wnoszenia indywidualnej petycji (1966 r.)i  w sprawie zniesienia kary śmierci (1989 r.). Wyżej wymienione 5 dokumentów składa się na Międzynarodową Kartę Praw Człowieka i mogą one być uważane za autentyczną wykładnię praw człowieka wymienionych w Karcie Narodów Zjednoczonych. Podstawowym założeniem Karty, znajdującym odzwierciedlenie w późniejszych dokumentach ONZ, jest równość wszystkich ludzi wobec prawa. Zakaz dyskryminacji ujęty w słowach: "bez względu na różnice rasy, płci, języka lub wyznania" oraz eliminacja dyskryminacji stały się głównym celem działalności Narodów Zjednoczonych na polu praw człowieka.

Na spójny system kontroli przestrzegania praw człowieka składają się liczne instrumenty prawne, w tym między innymi tzw. ciała traktatowe, czyli specjalne komitety powołane do monitorowania wypełniania przez państwa postanowień konwencji. Najczęściej stosowaną formą kontroli jest obowiązek składania przez państwa okresowych sprawozdań z realizacji konwencji. Istnieje również możliwość składania skarg o pogwałcenie praw człowieka w danym państwie, które uruchamia odpowiednią procedurę postępowania, mającą na celu wyjaśnienie sprawy i doprowadzenie do eliminacji owych naruszeń. Inną metodą weryfikacji przestrzegania zobowiązań traktatowych są niezapowiedziane inspekcje na miejscu, wysyłanie misji lub wyznaczanie specjalnych sprawozdawców, którzy mają zadanie obiektywnie przedstawić sytuację praw człowieka w danym państwie.

Po drugie, prawa człowieka zostały umieszczone przez Kartę w systemie współpracy międzynarodowej. Poszanowanie praw człowieka bez wątpienia ma wartość nadrzędną i ponadczasową, dlatego też nie może podlegać podziałom terytorialnym. Pojęcie międzynarodowej współpracy oznacza także, iż prawa człowieka są przedmiotem troski ze strony państw członkowskich i jeśli gdziekolwiek dochodzi do zagrożenia lub naruszenia praw człowieka, wspólnota międzynarodowa jest upoważniona do podjęcia wszelkich starań, by to zagrożenie usunąć lub przywrócić właściwy stan rzeczy. Państwa - członkowie ONZ mają obowiązek międzynarodowej współpracy w tej dziedzinie.

Największą zdobyczą ONZ jest jej uniwersalizm, czyli dążenie do objęcia działalnością tej organizacji wszystkich państw. Zrzesza ona obecnie 191 państw oraz setki organizacji rządowych i pozarządowych. Uniwersalizm ONZ przejawia się również w szerokim ujęciu jej kompetencji, pozwalającym na zajmowanie się praktycznie każdym aspektem życia jednostek i narodów.

Kategorie praw człowieka

Prawa człowieka mogą być klasyfikowane w wielu kategoriach. Powszechnie przyjął się podział na prawa obywatelskie i polityczne z jednej strony, oraz prawa gospodarcze, społeczne i kulturalne 
z drugiej. Początkowo przewidywano, że obie kategorie praw zawarte będą w jednym dokumencie. 
Ostatecznie, zostały one umieszczone w dwóch różnych dokumentach: Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowym Pakcie Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych. Racjonalnym uzasadnieniem tego podziału był fakt, iż prawa te mają odmienną naturę - jedna kategoria praw podlega natychmiastowemu i bezwarunkowemu wykonaniu.
 Natomiast do pełni praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych państwa mają dochodzić stopniowo, w miarę swych możliwości finansowych. Faktem spornym jest to, czy istnieje możliwość dokładnego rozróżnienia pomiędzy prawami obywatelskimi i politycznymi oraz gospodarczymi, socjalnymi i kulturalnymi. Stanowią one bowiem swoje wzajemne uzupełnienie i razem tworzą katalog praw przynależnych żyjącej w społeczeństwie jednostce. Preambuły obu Paktów, poprzez wyraźne uznanie, że zgodnie z Powszechną Deklaracją Praw Człowieka idealny system prawny może zostać osiągnięty tylko wtedy, gdy prawa gospodarcze, socjalne i kulturalne będą w takim samym stopniu udziałem każdego człowieka, jak prawa obywatelskie i polityczne, podkreślają pojęciową współzależność obu kategorii praw. Ponadto w wielu wypowiedziach przedstawicieli 
Narodów Zjednoczonych czy późniejszych dokumentach podkreśla się niepodzielność tych praw. I tak na przykład przyjęta w 1986 roku Deklaracja o prawie do rozwoju stanowi: Wszystkie prawa człowieka i podstawowe wolności są niepodzielne i wzajemnie od siebie zależne; szczególnej uwagi i pilnego rozpatrzenia wymaga implementacja, promocja i ochrona praw obywatelskich i politycznych oraz gospodarczych, socjalnych i kulturalnych.

Nie ulega wątpliwości natomiast, że oba Pakty, są prawnie wiążące dla państw, które je 
ratyfikowały. Prawa człowieka doczekały się wielu szczegółowych opracowań i analiz. 
Ogólnie jednak można wskazać, iż do praw obywatelskich i politycznych zaliczane są: 
prawo do życia; prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego; prawo do rzetelnego procesu sądowego; prawo do prywatności; prawo do swobodnego przemieszczania się; prawo do zrzeszania się i pokojowego gromadzenia się; prawo do udziału w życiu publicznym; wolność wyznania oraz wyrażania własnych poglądów; wolność od tortur i od niewolnictwa. Prawa gospodarcze, społeczne i kulturalne zawierają: prawo do pracy, wolności przynależne związkom zawodowym; prawo do życia na godnym poziomie, włączając w to: wyżywienie, ubranie oraz zamieszkanie; prawo do opieki medycznej; prawo do edukacji oraz do udziału w życiu kulturalnym.

Wszystkie te prawa zawarte są w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka oraz szeroko 
ujęte w Paktach Praw Człowieka, a także w licznych aktach prawnych chroniących pewne 
kategorie podmiotów i szczegółowe przedmiotowo. Wzmacniają one zawartą w Karcie Narodów Zjednoczonych fundamentalną zasadę, iż wszyscy ludzie podlegają tym samym prawom, bez jakiegokolwiek rozróżniania ze względu na rasę, kolor skóry, płeć, język, religię, poglądy polityczne i inne, narodowość lub pochodzenie społeczne czy stopień zamożności.

Innym szeroko stosowanym podziałem jest rozróżnienie praw człowieka na prawa indywidualne oraz kolektywne. Prawa indywidualne są przyrodzone, nienaruszalne, niezbywalne i uniwersalne. 
W Międzynarodowej Karcie Praw Człowieka wiele praw sformułowanych jest w sposób, który każdego człowieka czyni głównym beneficjentem: "Każdy ma prawo..." Wśród nich istnieją prawa i wolności, które w żadnych okolicznościach nie mogą być legalnie zawieszone. Są to:

• prawo do życia;

• prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania;

• prawo każdego człowieka do uznawania wszędzie jego podmiotowości prawnej;

• zakaz stosowania tortur, nieludzkiego lub poniżającego traktowania lub karania;

• zakaz trzymania człowieka w niewolnictwie lub poddaństwie;

• zakaz skazywania człowieka za czyn, który nie stanowił przestępstwa w chwili jego popełnienia;

• zakaz pozbawiania wolności jedynie z powodu niemożności wywiązania się z zobowiązań umownych.

Niektóre z praw indywidualnych, ze względu na ich naturę, są prawami większych zbiorowości. 
Za przykład może posłużyć prawo do zrzeszania się i tworzenia związków zawodowych czy prawa osób należących do mniejszości. Narody Zjednoczone uznają również istnienie kolektywnych praw człowieka, których podmiotem jest wspólnota ludzi, naród. Zgromadzenie Ogólne, w rezolucji 421.V, przyjętej 2 grudnia 1950 roku, prawo ludów i narodów do samostanowienia określiło jako "fundamentalne prawo człowieka." Deklaracja w sprawie przyznania niepodległości krajom i narodom kolonialnym, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne 14 grudnia 1960 roku, stanowi, że "wszystkie ludy mają prawo do samostanowienia; na mocy tego prawa określają według własnej woli swój status polityczny i swobodnie rozwijają swoje życie gospodarcze, społeczne i kulturalne. Prawo narodów do samostanowienia zostało umieszczone w art. 1 zarówno Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, jak i Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, a następnie potwierdzone w Deklaracji Wiedeńskiej i Programie Działań, przyjętych na zakończenie II Światowej Konferencji Praw Człowieka w 1993 roku. Traktatem, który ze względu na specyfikę regionu, uwzględnia prawa ludów (jako kategorię różną od narodu) jest Afrykańska Karta Praw Człowieka i Ludów, przyjęta w Nairobi w 1981 roku . 
Drugim z kolektywnych praw jest prawo wszystkich narodów do swobodnego rozporządzania dla swoich celów własnymi bogactwami i zasobami naturalnymi bez uszczerbku dla zobowiązań wynikających z prawa międzynarodowego i międzynarodowej współpracy gospodarczej, ale opartej na zasadzie wzajemnych korzyści. Pakty stanowią, że w żadnym przypadku nie można pozbawić narodu jego własnych środków egzystencji.

Prawa człowieka trzeciej generacji

Mimo kompleksowości obszarów ochrony praw człowieka przyjętych przez Pakty, w latach 70-ch uznano, że postęp cywilizacyjny niejako wymusza konieczność odpowiedzi na nowe wyzwania.
Przedmiotem dyskusji stała się tzw. trzecia generacja praw człowieka, związana ze wzrastającą współzależnością państw w procesach postępującej globalizacji świata. Zalicza się do niej: prawo do pokoju, prawo do rozwoju, prawo do bezpiecznego środowiska, prawo do korzystania ze wspólnego dziedzictwa ludzkości.

Prawa trzeciej generacji mogą być urzeczywistniane stopniowo 
i jedynie wspólnym wysiłkiem społeczności międzynarodowej. Są to prawa indywidualne, ale zarazem kolektywne. Narody Zjednoczone potwierdziły istnienie tych praw człowieka w różnych rezolucjach i deklaracjach.

Prawo do pokoju

Pośród celów Organizacji Narodów Zjednoczonych, nakreślonych w  artykule 1 Karty 
zachęcanie do poszanowania oraz promowanie praw człowieka i podstawowych wolności stoi w jednym szeregu z utrzymaniem międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, rozwojem przyjacielskich stosunków między narodami, opartych na równouprawnieniu oraz samostanowieniu narodów oraz działaniem na rzecz międzynarodowej współpracy 
w rozwiązywaniu międzynarodowych problemów ekonomicznych, społecznych, kulturalnych i humanitarnych. Koncepcja ta stanowić powinna tło dla wszelkich rozważań nad prawami człowieka.

Komitet Praw Człowieka, utworzony na podstawie Międzynarodowego Paktu Praw 
Obywatelskich i Politycznych, we wszystkich swoich działaniach podkreśla wagę współistnienia wszystkich praw człowieka, w szczególności prawa do życia oraz zapobiegania wojnie. Komitet wyraża przekonanie, że: "...wojna oraz inne akty masowej przemocy są plagą ludzkości oraz zabierają każdego roku tysiące niewinnych ludzkich istnień." Komitet dalej zauważa, że:
 "Każdy wysiłek, który podejmują członkowie ONZ w celu odwrócenia niebezpieczeństwa wojny, szczególnie nuklearnej zagłady, oraz wzmocnienia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa powinien zagwarantować prawo do życia". Jednocześnie, jak określa sformułowana w 1992 roku przez Sekretarza Generalnego Agenda dla Pokoju, relacje pomiędzy prawami człowieka a pokojem są wielowymiarowe. Pokój jest istotnym warunkiem wstępnym dla realizacji idei praw człowieka i podstawowych wolności. Ilekroć pokojowe relacje między ludźmi, grupami osób i narodami są zagrożone, prawa człowieka także znajdują się w niebezpieczeństwie. Wojny oraz konflikty zbrojne powodują jawne pogwałcenia praw człowieka. Z drugiej strony, w pewnych okolicznościach, działania na rzecz praw człowieka mogą wprowadzać perturbacje do pokojowych stosunków. Wiele walk wyzwoleńczych jest walkami o prawa człowieka, do czego odwołuje się preambuła Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka:

Zważywszy, że istotne jest, aby prawa człowieka były chronione przez przepisy prawa, tak 
aby człowiek nie musiał - doprowadzony do ostateczności - uciekać się do buntu przeciw tyranii i uciskowi.

Dlatego też, żaden pokój nie może być utrzymany bez sprawiedliwości, równości 
i bez poszanowania praw człowieka. Prawo do pokoju Zgromadzenie Ogólne po raz 
pierwszy proklamowało w 1978 roku, w Deklaracji o przygotowaniu społeczeństw do życia w pokoju. Deklaracja stanowi, że pokój między narodami jest podstawowym dobrem ludzkości i niezbędnym warunkiem rozwoju. Dokument potwierdza, że wojna napastnicza jest zbrodnią przeciwko pokojowi i jest zakazana przez prawo międzynarodowe. Wzywa państwa do zaniechania podsycania uprzedzeń wobec innych narodów. 12 listopada 1984 roku, Zgromadzenie Ogólne uchwaliło Deklarację o prawie ludów do pokoju, która przypomina, że fundamentalnym zadaniem stojącym przed ONZ jest utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Deklaracja apeluje do wszystkich państw i organizacji międzynarodowych, aby wszelkimi sposobami przyczyniały się do realizacji prawa ludów do pokoju.

Prawo do rozwoju

Artykuł 55 Karty Narodów Zjednoczonych wymienia szczegółowo obszary międzynarodowej współpracy gospodarczej oraz społecznej, które na podstawie artykułu 56 Karty, wymagają wspólnych oraz samodzielnych działań podejmowanych przez członków Organizacji.
Owa współpraca obejmuje: a) Podnoszenie stopy życiowej, pełnego zatrudnienia 
oraz dbanie o warunki postępu i rozwoju gospodarczego i społecznego;
b) Rozwiązywanie międzynarodowych problemów gospodarczych, społecznych, 
zdrowia publicznego i pokrewnych, jak również międzynarodową współpracę 
na polu kulturalnym i wychowawczym;
c) Powszechne poszanowanie i przestrzeganie praw człowieka i podstawowych 
wolności dla wszystkich bez względu na rasę, płeć, język lub wyznanie.

Przez lata członkowie Narodów Zjednoczonych szukali odniesienia praw człowieka do 
globalnych kwestii, nie ustawali w wysiłkach zmierzających do znalezienia 
rozwiązań dotyczących milionów ludzi pozbawionych praw, wywłaszczonych, dyskryminowanych i żyjących w ubóstwie. Podejście, które znalazło swoje odzwierciedlenie w przyjętej na pierwszej Światowej Konferencji Praw Człowieka Proklamacji Teherańskiej (1968 r.) oraz wielu innych późniejszych dokumentach jest także znane jako podejście strukturalne. Pogląd ten proponuje:

• uwzględnianie praw człowieka przy tworzeniu podstawowych światowych wzorców;

• zidentyfikowanie źródeł naruszeń praw człowieka;

• ocenę przestrzegania praw człowieka w świetle konkretnych przepisów i sytuacji;

• rozpoznawanie różnorodności systemów politycznych i społecznych, kulturalnej 
  i religijnej wielości oraz różnych poziomów rozwoju.

Podejście strukturalne do praw człowieka jest także jasno wyrażone w Deklaracji o prawie 
do rozwoju, przyjętej w 1986 roku. Dokument ten podkreśla wagę jednostki ludzkiej 
w procesie jej rozwoju, stanowiąc duży wkład do pojęciowego ogniwa między prawami 
człowieka a rozwojem. Deklaracja może również służyć jako przewodnik dla tworzenia 
narodowych i międzynarodowych polityk. Może być instrumentem:

• uwzględniania praw człowieka w procesie rozwoju;

• uznania znaczenia czynnika ludzkiego w wysiłkach na rzecz rozwoju;

• dostarczania politycznej, prawnej, społecznej i moralnej oraz racjonalnej 
  podstawy dla współpracy rozwojowej;

• dialogu praw człowieka pomiędzy państwami rozwiniętymi a rozwijającymi się.

Stworzenie sprzyjających warunków dla rozwoju dużej części społeczności międzynarodowej wymaga między innymi likwidacji naruszeń praw człowieka będących wynikiem kolonializmu, neokolonializmu czy dyskryminacji rasowej. Z drugiej strony, prawo do rozwoju jest niezbywalnym prawem człowieka. Państwa zostały zobowiązane do prowadzenia wybranymi przez siebie metodami polityki rozwoju narodowego, mającej na uwadze stały wzrost dobrobytu społeczeństwa i wszystkich jednostek; wzrost oparty na sprawiedliwym podziale korzyści.

Zarówno Deklaracja Wiedeńska, jak i Program Działań, przyjęte na Światowej Konferencji Praw Człowieka w Wiedniu, stanowią, że rozwój ułatwia korzystanie ze wszystkich praw człowieka.
 Natomiast nie można powoływać się na brak rozwoju i tym samym usprawiedliwiać naruszanie praw człowieka. Bowiem uniwersalna natura tych praw jest poza wszelką dyskusją.

Prawo do środowiska

Narody Zjednoczone nie przyjęły dotychczas żadnego dokumentu o prawie człowieka do 
czystego i ekologicznie zrównoważonego środowiska. Zagadnienie ochrony środowiska naturalnego było przedmiotem obrad pierwszej światowej konferencji poświęconej środowisku człowieka, która odbyła się w Sztokholmie w 1972 roku. Przyjęta przez jej uczestników Deklaracja wyróżnia dwa aspekty środowiska człowieka: środowisko naturalne i środowisko stworzone przez człowieka. Człowiek ma prawo do wolności, równości i odpowiednich warunków życia w środowisku, którego jakość pozwala na życie z godnością i w dobrobycie. Ludzie mają również obowiązek chronić środowisko dla przyszłych pokoleń.

W Deklaracji o środowisku i rozwoju, przyjętej na światowej konferencji w Rio de Janeiro w 1992 roku, zwrócono uwagę na konieczność uwzględniania środowiska w planowaniu rozwoju i wzrostu gospodarczego. Program zróżnicowanych działań zawarto w tzw. Agendzie 21, będącej dla społeczności międzynarodowej swego rodzaju drogowskazem do osiągnięcia zrównoważonego rozwoju (sustainable development). Nad jego realizacją czuwa między innymi powołany do życia w 1972 roku Program Narodów Zjednoczonych ds. Środowiska (UNEP - United Nations Environmental Programme).

Prawo do wspólnego dziedzictwa ludzkości

Pojęcie wspólnego dziedzictwa ludzkości zostało sformułowane w toku prac nad konwencją prawa morza. Pojęciem tym określono dno mórz i oceanów leżące poza granicami jurysdykcji terytorialnej państw i to, co znajduje się pod tym dnem. Wszelkie prawa do zasobów tego obszaru przysługują całej ludzkości, w imieniu której występuje Organizacja Dna Morskiego. 
Obszar ten może być wykorzystywany jedynie w celach pokojowych. Za wspólne dziedzictwo ludzkości nie zostały dotychczas uznane Antarktyka i przestrzeń kosmiczna.

W 1972 roku UNESCO przyjęło Konwencję dotyczącą ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego (Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage). 
Państwa - strony Konwencji mają obowiązek zapewnić ochronę i konserwację dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, położonego na ich terytorium oraz udostępnić je dla obecnych i przyszłych pokoleń. 
Państwa mogą zgłaszać do powołanego na mocy Konwencji Komitetu Dziedzictwa Światowego obiekty znajdujące się na ich terytorium, które można zakwalifikować jako wspomniane światowe dziedzictwo. 
Komitet publikuje listę takich obiektów, a także sporządza rejestr zagrożonego dziedzictwa światowego. 
Pomocy w jego zachowaniu udziela UNESCO.

Spis instrumentów prawnych dotyczących praw człowieka.

Prawdopodobnie największym osiągnięciem Narodów Zjednoczonych na polu praw człowieka, będącym rezultatem wieloletnich wspólnych działań jest stworzenie kompleksowych i tworzących jednolitą całość uregulowań dotyczących praw człowieka. Głównym ich fundamentem jest 
Międzynarodowa Karta Praw Człowieka z jej pięcioma ukonstytuowanymi aktami prawnymi (Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Pakty Praw Człowieka i Protokoły Fakultatywne). W wyniku dokonanej w 1994 roku kompilacji Międzynarodowych Instrumentów Prawnych  dotyczących praw człowieka, ogłoszono listę blisko 95 tekstów międzynarodowych konwencji, deklaracji oraz innych dokumentów.

Spośród wszystkich instrumentów prawnych można wyróżnić kilka kategorii:

• Instrumenty ogólne i specjalne;

• Instrumenty globalne i regionalne;

• Dokumenty prawnie wiążące oraz inne instrumenty prawne.

Instrumenty ogólne zazwyczaj obejmują swoim zakresem szeroko ujęte prawa człowieka. 
Dokumenty te nie są formalnie częścią istniejących statutów organizacji międzynarodowych i instytucji, mają jednak najwyższą rangę prawną i funkcjonują w ramach działań podejmowanych przez Narody Zjednoczone czy struktur regionalnych. Najbardziej znakomitymi z tych aktów są:

• Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (1948 r.) (Universal Declaration of Human Rights)

• Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka (1966 r.) (The International Covenants on Human Rights)

• Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (1950 r.) (The European Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms)

• Europejska Karta Socjalna (1961 r.) (The European Social Charter)

• Amerykańska Deklaracja Praw i Obowiązków Mężczyzn (1948 r.) (The American Declaration of the Rights and Duties of Men)

• Amerykańska Konwencja Praw Człowieka (1969 r.) (The American Convention on Human Rights)

• Afrykańska Karta Praw Człowieka (1981 r.) (The African Charter on Human and Peoples' Rights)

• Arabska Karta Praw Człowieka (1994 r.) (The Arab Charter of Human Rights)

Dokumenty specjalne podlegają klasyfikacji na poszczególne kategorie, takie jak:

• Prawo do samostanowienia

• Przeciwdziałanie dyskryminacji

• Prawa kobiet

• Prawa dzieci

• Niewolnictwo, praca przymusowa oraz podobne formy i praktyki

• Prawa człowieka w wymiarze sprawiedliwości: ochrona osób przebywających w areszcie lub uwięzionych

• Wolność informacji

• Wolność zgromadzeń

• Zatrudnienie

• Małżeństwo i rodzina, dzieci oraz młodzież

• Opieka społeczna, postęp i rozwój

• Uczestnictwo w życiu kulturalnym: międzynarodowa współpraca i rozwój

• Narodowość, bezpaństwowość, azyl i uchodźstwo

• Zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości, ludobójstwo

• Prawo humanitarne

Na największą uwagę zasługują trzy cele: eliminacja dyskryminacji, ochrona najuboższych oraz walka przeciwko szerzącym się na dużą skalę złym praktykom. Instrumenty mające na celu zwalczanie rasizmu oraz rasowej dyskryminacji, dyskryminacji kobiet, dyskryminacji bazującej na wyznaniu, dyskryminacji pracowników oraz nierównego dostępu do edukacji są niezwykle ważnymi punktami w każdym programie działań ONZ. Uchodźcy, kobiety, dzieci, pracownicy, aresztowani oraz więźniowie, osoby upośledzone, ludność autochtoniczna, pracownicy migracyjni oraz ich rodziny - to tylko niektóre przykłady osób, których prawa i interesy wymagają szczególnej ochrony. Ludobójstwo, tortury, niewolnictwo oraz inne formy wykorzystywania ludzi są karygodnymi praktykami i uważa się je za naruszenia prawa międzynarodowego oraz zbrodnie przeciwko ludzkości. Zwalczaniu takich właśnie form barbarzyństwa mają służyć stworzone instrumenty prawne.

Kolejną możliwością systematyzacji instrumentów prawnych jest podział na instrumenty opracowane przez organizacje globalnego zasięgu, takie jak Narody Zjednoczone, Międzynarodowa Organizacja Pracy (ILO), czy Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO), oraz instrumenty wywodzące się z regionalnych instytucji lub struktur. Należą do nich przede wszystkim: Rada Europy (Council of Europe), Organizacja Państw Amerykańskich (Organization of American States), Unia Afrukańska (African Union, dawna Organizacja Jedności Afrykańskiej) oraz Liga Państw Arabskich (League of Arab States). Instytucje te w znacznym stopniu przyczyniły się do rozwijania standardów praw człowieka. Szczególnie znaczący w kontekście minionej rywalizacji Wschodu z Zachodem consensus w zakresie priorytetów praw człowieka osiągnęli uczestnicy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, która w 1995 roku przekształciła się w Organizację Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE). W przyjętym w 1975 roku Akcie Końcowym, przestrzeganie praw człowieka uznano za zasadę stosunków międzynarodowych. Rozwój praw człowieka związano 
z pogłębianiem współpracy państw w dziedzinie oświaty, kultury i informacji oraz kontaktów międzyludzkich. Początkowe obawy, że regionalne instrumenty mogą stanowić zagrożenie dla integralności oraz ważności aktów globalnych w dużej mierze zniknęły. Wieloletnie doświadczenia udowodniły zasadność tezy, iż instrumenty globalne oraz regionalne są zbiorem komplementarnym i wzajemnie się uzupełniają.

Inne rozróżnienie zawiera podział na dokumenty prawnie wiążące oraz inne instrumenty
 prawne. Niezaprzeczalnym faktem jest, że standardy praw człowieka umieszczone 
w traktacie posiadają wysoką rangę wynikającą zarówno z rzetelnego przygotowania treści dokumentu, jak i ratyfikacji dobrowolnie przyjętych przez państwa członkowskie zobowiązań. Wiele z tych traktatów w swojej treści przewiduje tworzenie mechanizmów nadzorczych, które są przejawem urzeczywistnienia norm wyrażonych w tych aktach przez państwa członkowskie. Najnowsza praktyka pokazuje, że idąc za przykładem Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka oraz późniejszych dokumentów międzynarodowych innych niż traktaty - państwa coraz częściej skłonne są do wyrażania swojej woli w formie innej niż umowa międzynarodowa, takiej jak: 
deklaracje, zasady postępowania, kodeksy etyczne, wytyczne etc. Dokumenty tego typu 
nie wymagają ratyfikacji (co często powoduje duże opóźnienie momentu wejścia w życie takiego aktu) i adresowane są do wszystkich państw członkowskich ONZ oraz do innych uczestników społeczności międzynarodowej. Dokumenty te nie tylko zawierają polityczne zobowiązania, ale wyrażają podstawowe zasady mające na celu zachowanie poprawności stosunków międzynarodowych, ze szczególnym wskazaniem na przestrzeganie praw człowieka.  

 

Regionalne systemy ochrony praw człowieka

 

Problematyka praw człowieka podlega również regulacji międzynarodowoprawnej
na płaszczyźnie regionalnej. W Europie szczególną pozycję i znaczenie ma zawarta w ramachprac Rady Europy Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności oraz ukształtowany na mocy jej postanowień sądowy system dochodzenia praw i wolności przez poszkodowane jednostki. 

 

Na gruncie amerykańskim podstawowe znaczenie mają postanowienia Karty Organizacji Państw Amerykańskich z 1948 r. Zawiera ona kilka  dość ogólnych przepisów dotyczących kwestii praw człowieka. Zostały one rozwinięte w przyjętej w tym samym czasie Amerykańskiej Deklaracji Praw i Obowiązków Obywatela obejmującej swoim zakresem szeroki katalog praw i wolności. najważniejszą umową międzynarodową z zakresu praw człowieka obowiązującą w tym regionie jest bez wątpienia Amerykańska Konwencja Praw Człowieka (1969 r.) wraz z dwoma protokołami. Konwencja tworzy instytucjonalny system rozpatrywania skarg indywidualnych oraz skarg międzypaństwowych przez:

Międzyamerykańską Komisję Praw Człowieka oraz Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka. 

 

W ramach Organizacji Jedności Afrykańskiej przyjęto w 1981 r. Afrykańską Kartę Praw Człowieka i Ludów. 

Zawiera ona zarówno katalog praw człowieka jak też odpowiednie rozwiązania instytucjonalne. 
Na podstawie postanowień Karty powołano Afrykańską Komisję Praw Człowieka i Ludów. 
Podpisany w 1998 r. Protokół do Karty stanowi natomiast podstawę prawną dla powołania 
Afrykańskiego Trybunału Praw Człowieka i Ludów. 

 

Ochrona praw człowieka w ramach Rady Europy

 

W ramach prac Rady Europy powstał bogaty zbiór aktów prawnych. Centralne miejsce w tym systemie zajmuje Europejska Konwencja o ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. 

Konwencja, wraz ze swoim sprawnym systemem kontroli sądowej, została podpisana w Rzymie dnia 4 listopada 1950 roku. Data ta zasługuje na szczególną uwagę, bowiem europejski system ochrony praw człowieka jest najstarszy ze wszystkich działających. 
Powstał zaledwie dwa lata po przyjęciu Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka oraz aż 16 lat wcześniej niż przyjęto prawne podstawy systemu powszechnej ochrony, czyli Pakty praw człowieka. Niemniej, sama Konwencja weszła w życie dopiero 3 września 1953 r. po dokonaniu ratyfikacji przez pierwszych dziesięć państw Rady Europy. Każde państwo wstępujące do Rady Europy jest zobligowane do uprzedniego przyjęcia postanowień Konwencji. 
Przyjąć należy, że katalog praw jednostki gwarantowany w Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności oraz w jej protokołach dodatkowych obejmuje następujące prawa i wolności: 
·        prawo do życia,
·        wolność od tortur oraz od nieludzkiego lub poniżającego traktowania lub karania,
·        wolność od niewoli, poddaństwa, pracy przymusowej i obowiązkowej,
·        nietykalność osobistą,
·        gwarancje procesowe i prawa związane z wymiarem sprawiedliwości 
(tj. zakaz retroakcji prawa, oparcie postępowania sądowego na zasadach bezstronności, instancyjności, jawności i niezawisłości sądu),
·        zasadę in dubio pro reo,
·        prawo oskarżonego do obrony,
·        prawo oskarżonego do używania podczas rozprawy zrozumiałego dla niego języka,
·        zasadę ne bis in idem,
·        prawo do występowania przez jednostkę ze skargami i wnioskami do organów państwowych,
·        prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego,
·        tajemnicę korespondencji,
·        prawo do ochrony mieszkania,
·        wolność myśli, sumienia, wyznania i światopoglądu,
·        prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny,
·        prawo własności,
·        swobodę wyboru miejsca zamieszkania,
·        wolność posiadania opinii i pozyskiwania informacji,
·        prawo do pokojowych zgromadzeń,
·        prawo do swobodnego zrzeszania się,
·        wolność prasy,
·        wolność od dyskryminacji,
·        wolność badań naukowych i nauki,
·        prawo do wolnych wyborów.

Pamiętać przy tym należy, że Konwencja, wzorem innych umów prawa międzynarodowego chroniących prawa człowieka dopuszcza pewne ograniczeniaw korzystaniu z zagwarantowanych nią praw. Co do zasady ogólnej przyjętej w społeczności międzynarodowej, ograniczeniom podlegają tylko niektóre prawa, jeśli znajduje to uzasadnienie w przyczynach określonych przez prawo międzynarodowe oraz tylko w niezbędnym zakresie, przy zastosowaniu środków odpowiednich i rzeczywiście koniecznych dla osiągnięcia założonego celu. Na tym właśnie polega tzw. zasada proporcjonalności przy ograniczaniu praw.

Konwencja, w art.15 ust.1 stanowi, iż „w przypadku wojny lub innego niebezpieczeństwa publicznego zagrażającego życiu narodu każda z Wysokich Układających się Stron może podjąć środki uchylające stosowanie zobowiązań wynikających z niniejszej Konwencji w zakresie ściśle odpowiadającym wymogom sytuacji, pod warunkiem, że środki te nie są sprzeczne z innymi zobowiązaniami wynikającymi z prawa międzynarodowego”.

Istnieją jednakże na gruncie art. 15 ust.2 Konwencji tzw. prawa absolutne, czyli takie, które ograniczeniom w żadnych warunkach nie podlegają. W Europie do takowych należą: 

prawo do życia (wyjąwszy przypadki śmierci będące rezultatem podjętych zgodnie z prawem działań wojennych), wolność od tortur oraz nieludzkiego traktowania lub karania, wolność od niewolnictwa i poddaństwa, zasady nulla poena sine lege i lex retro non agit.  
O nakładanych ograniczeniach państwo-strona obowiązane jest notyfikować. Nota taka obejmować musi przyczyny wprowadzenia ograniczeń oraz czas na jaki je wprowadzono.

Do niedawna jeszcze, system kontroli przestrzegania postanowień Konwencji 
oparty był na dwóch organach, czyli na Europejskiej Komisji Praw Człowieka oraz na Europejskim Trybunale Praw Człowieka. Obecnie, prace swe zakończyła już Komisja, która uległa rozwiązaniu na mocy postanowień Protokołu 11 Konwencji, który wszedł w życie 1.11.1998 r. Konieczność przeprowadzenia reformy w ramach systemu europejskiego wyniknęła bezpośrednio z potrzeby usprawnienia pracy organów 
sztrasburskich „obsługujących" już obywateli ponad 40 państw. Teraz więc skargi wnosi się bezpośrednio do Trybunału, który jest stałym organem sądowym składającym się z izb oraz Wielkiej Izby. Cztery izby Trybunału rozpatrują teraz skargi w trzyosobowych komitetach oraz w siedmioosobowych składach orzekających. Wielka Izba orzeka w składzie 17-osobowym. 
Warunki dopuszczalności skargi pozostały nie zmienione, składać je mogą osoby fizyczne, organizacje pozarządowe lub grupy twierdzące, że padły ofiarą naruszeń praw zagwarantowanych Konwencją. Dopuszczalne są także skargi międzypaństwowe. 
Organem odpowiedzialnym za egzekucję orzeczeń Trybunału pozostał 
Komitet Ministrów Rady Europy.

Istnieją cztery materialne przesłanki skargi indywidualnej:

1)     interes osobisty - podmiot składający skargę musi posiadać status tzw. direct victim, czyli być ofiarą naruszenia, ale dopuszcza się też skargi tzw. indirect victim, czyli osób które ucierpiały na skutek działań skierowanych przeciwko innym osobom (np. członkowie rodzin ofiar); osoba wnosząca skargę może działać przez przedstawiciela,
2)     interes prawny - podmiot występujący ze skargą powinien wskazać, któreprawa doznały w jego przypadku naruszenia; skargę należy w każdym wypadku uzasadnić; naruszenie prawa i wolności zawsze musi być dokonane przez organy władzy publicznej, nigdy przez osoby lub organizacje nie działające w imieniu państwa,
3)     zasada subsydiarności - istnieje konieczność wykorzystania przed wystąpieniem ze skargą wszystkich dostępnych środków prawa krajowego,
4)      zakaz kumulacji - Trybunał nie rozpatruje skarg co do swej istoty identycznych z już wcześniej rozpoznanymi oraz skarg poddanych już innej międzynarodowej procedurze.

Odpowiedzialność jednostki za naruszenie prawa międzynarodowego 

W dzisiejszej doktrynie i praktyce międzynarodowej nie kwestionuje się faktu, iż jednostki odpowiedzialne za ciężkie naruszenie prawa międzynarodowego powinny podlegać tzw. jurysdykcji uniwersalnej. Tradycyjnie jurysdykcja karna wykonywana jest przez państwo, na którego terytorium został popełniony dany czyn (jurysdykcja terytorialna), bądź przez państwo obywatelstwa sprawcy (jurysdykcja personalna). Podstawą jurysdykcji jest wówczas prawo krajowe. Zasada jurysdykcji uniwersalnej przewiduje karanie sprawców zbrodni międzynarodowych bez względu na ich obywatelstwo lub miejsce popełnienia przestępstwa. Zasadę międzynarodowej odpowiedzialności karnej jednostek zrealizowano po raz pierwszy w historii po II wojnie światowej, na podstawie tzw. prawa norymberskiego. W sierpniu 1945 r. w Londynie Stany Zjednoczone, Związek Radziecki, Wielka Brytania i Francja zawarły porozumienie w przedmiocie ścigania i karania głównych przestępców wojennych Osi Europejskiej. Zadaniem utworzonego na podstawie Porozumienia Londyńskiego Międzynarodowego Trybunału Wojskowego tzw. Trybunału Norymberskiego było osądzenie zbrodniarzy wojennych "których przestępstwa nie są związane z określonym obszarem geograficznym, niezależnie od tego, czy będą oni oskarżeni indywidualnie, czy jako członkowie organizacji i grup, albo w jednym i drugim charakterze".

---