METODOLOGIA NAUK GEOGRAFICZNYCH
Opracowanie do egzaminu.
Zestaw I
1) Co to jest metodologia i jej zastosowanie?
Metodologia jest częścią logiki, opiera się na gałęziach semantyki logicznej - bada wyrażenia językowe od strony ścisłości tematycznej. Z problematyką metodologii oprócz logiki łączy się TEORIA POZNANIA i TEORIA PRAWDY - (eoistemologia, gnozeologia)traktuje o przedmiocie, treści, procesach, sposobach, granicach, kryteriach poznania ludzkiego. PRAKSEOLOGIA - nauka formująca normy odnoszące się do skutecznego działania. ZADANIA METODOLOGII - metody uzasadniania twierdzeń naukowych, klasyfikacja nauk, metodyczna odrębność.
2) Dialektyka Hegla.
Dialektyka polega na wykrywaniu przeciwieństw we wszystkich zjawiskach i stopniowe pokrywanie sprzeczności. Dialektyka, to umiejętność dochodzenia do prawdy przez ujawnianie i przezwyciężanie sprzeczności w rozumowaniu przeciwnika (wywodzenie za pomocą pytań i odpowiedzi pisemnych prawd z samego pojęcia). Dialektyka heglowska - idealistyczna teoria rzeczywistości, wg której rzeczywistość jest procesem rozwoju ducha przez powstanie i znoszenia przeciwieństw. Rozwój rzeczywistości uzależniony jest od rozwoju myśli i idei.
3) Sposób wyjaśniania
Wyjaśnianie dedukcyjno-predykcyjne - istotą jest formułowanie twierdzeń i praw przez dedukcję do przewidywania. Starano się wyjaśnić dane przechodząc od teorii przez hipotezy do faktów jednoznacznych.
Wyjaśnianie przez analogię - zawiera opis czegoś nie obserwowalnego - opis prawdziwy odpowiadający faktom - opis nadający zjawisku formy neutralności.
Wyjaśnianie przez wykrycie powiązań - to łączenie dwóch wcześniejszych.
4) Funkcje czasu
Kryterium czasu określane jest w sposób bezwzględny (lata, wiek) oraz względny (jednostki stratygraficzne w geografii fizycznej). Zagadnienia związane z czasem to:
- ustalenie synchroniczności między zjawiskami
- ustalenie chronologii czasowej
- ustalenie cykliczności, czy zjawisko jest powtarzalne, jeśli tak, to z jakim cyklem jest związane .
Elementy reliktowe w geografii: np. rośliny, zwierzęta, resztki mórz.
Elementy progresywne - wskazują na rozwój, prognoza rozwoju.
5) Metody obserwacji i ich zastosowanie
Obserwacje to podstawa badań geograficznych, dostarczają materiałów, które porównując z wcześniejszymi można ocenić drogę rozwoju, zmian. Do obserwacji służą zmysły ludzkie, dlatego obserwacja jest subiektywna. Podział obserwacji:
* wielokrotność i miejsce:
- jednokrotne ( często, zawsze co innego)
-wielokrotne (ten sam obiekt wiele razy, np. lodowiec)
-stacjonarne (to samo miejsce, ten sam obiekt)
* charakter
- jakościowe
- ilościowe
-pomiarowe
- kombinowane
* czas
- periodyczne
- regularne
*relacje obserwator - obiekt obserwowany
- bezpośrednie (np. wywiad)
- pośrednie (satelity)
Obserwacja musi być odpowiednio udokumentowana.
6) koncepcja twierdzeń, jak się tworzy twierdzenia?
Twierdzenia to zdania warunkowe postaci „jeśli coś - to”, zbudowane z założenia (jeżeli) i tezy (to). Niektóre tezy nie wymagają wyjaśnienia i dowodów - aksjomatów (pewników). Teza powstaje na podstawie obserwacji, eksperymentu lub metody indukcyjnej. Aby powstało twierdzenie musi zaistnieć problem do rozwiązania. Drogą wyjaśnień rozwiązujemy problem, otrzymujemy fakty, dochodzimy do syntezy, a potem formułujemy twierdzenie. Twierdzenie musi spełniać warunki:
wyniki prób muszą być podobne
ma być komunikatywne i intersubiektywne
osoby kontrolujące muszą mieć podobną wiedzę emipryczną i powinny wyciągać podobne wnioski.
Zestaw II
1) Metodologia geografii i jej założenia
Metodologia geografii należy do grupy metodologii szczegółowych, obejmuje całokształt metod badawczych, stosowanych w danej dziedzinie. Musi spełniać następujące warunki:
określa przedmiot badań geograficznych
posiada własne czynniki poznawcze, metody badań
rozpatruje wyniki badań jako zbiór twierdzeń
Metodologia geografii jest nauką dualistyczną (g. Fizyczna i społeczno-ekonomiczna). Droga badań: szczegół - ogół - ocena - interpretacja. Geografia nie posiada dobrej metodologii.
2) Założenia idealizmu krytycznego
I.Kant (XVIII/XIX) stworzył idealizm transcedentalny - prawdziwe poznanie jest możliwe ze względu na to, że umysł ludzki narzuca rzeczom niepoznawalnym samym w sobie aprioryczne formy i kategorie. Wszystko, co występuje poza zasięgiem poznania rzeczy samych w sobie Kant nazywa transcendentalnością. Krytycyzm poglądów idealistyczno - transcedentalnych polega na gotowości do zmian twierdzeń, które powinny być stale kontrolowane ze względu na dopływ nowych faktów mogących je zmodyfikować. Angostycyzm - negacja możliwości poznania rzeczy, jej istoty, pochodzenia.
3) Model analizy przestrzennej.
Analiza przestrzenna- ostatni etap formułowania twierdzeń. Celem analizy przestrzennej jest wykrycie genezy zjawisk lub przedmiotu, zjawisk geograficznych. Mamy 6 typów analizy przestrzennej:
funkcjonalna
strukturalna
budżetowa
bonitacyjna
bilansowa
kompleksowa.
Analiza przestrzenna w geografii to badanie całości zjawisk lub przedmiotów geograficznych drogą ich rozkładu na części składowe, których genezę współzależności wyjaśniają całości badanego zjawiska lub przedmiotu.
4) Odrębność geografii.
Odrębność geografii polega na separatyzmie przedmiotowym i podmiotowym. Separatyzm przedmiotowy - odrębność geografii w strukturze rzeczywistej będącej przedmiotem poznania lub w metodach jej badania. Posiada dwie wersje:
* Substancyjna - odrębność geograficzną wyznacza jej dziedzina, na którą składają się określone typy obiektów lub ich własności. Ma dwa ujęcia:
a) systemowe (przedmiotem geografii są obiekty materialne)
b) atrybutowe ( przedmiotem geografii są rodzaje własności obiektów, a nie same obiekty)
* metodologiczna - specyfika geografii to określone koncepcje metod badawczych, posiada również dwie koncepcje:
a) metody geograficzne (przestrzenne i geograficzne ujmowanie zjawisk)
b) metody regionalne (formalne pojęcie regionu, róznicowanie i integracja przestrzenna zjawisk)
Separatyzm podmiotowy - odrębność wiedzy geograficznej jest w sferze badań prowadzonych przez geografów. Geografia to jest to, co badają geografowie.
5) Regionalizacja strukturalna.
Regionalizacja wyodrębnia regiony przez postępowanie badawcze, raczej przez rezultat tego postępowania. Każde postępowanie regionalizacyjne jest albo pierwotne, albo wtórne. Mamy 3 rodzaje regionalizacji:
- analityczno-poznawcze
- strukturalne
- praktyczne
Regionalizacji dokonuje się przez wyznaczenie regionów węzłowych, ich podstawą jest układ domknięty, granice są płynnymi strefami oddziaływania. Takie granice wyznacza teoria zbiorów rozmytych. W regionalizacji strukturalnej regiony odróżniają się strukturą różnych zjawisk, w ten sposób wykazuje charakter obszaru. Np: wydzielanie obszarów infiltracyjnych, ewapotranspiracyjnych, migracji, dojazdów.
6) Wyjaśnienie w Geografii.
Wyjaśnienie to podstawowy problem metodologii współczesnej geografii, dotyczy twierdzeń, które można przypisać za cel nauki. Mamy dwa nurty wyjaśniania:
formalny - główny przedmiot stanowi wewnętrzna struktura i zgodność wyjaśnienia (podstawy logiki, matematyki i epistomologii).
Behawioralny - (Kant) wyjaśnienie w geografii stanowi silniejszą orientację filozoficzną i psychologiczną niż logiczną, dotyczy na przykład motywów poszukiwania wyjaśnienia.
Harvey - wyjaśnienie to każda zadawalająca lub rozsądnie brzmiąca odpowiedź na pytanie: Dlaczego? Jak? Wyjaśnienie jest obiektywne i predykcyjne.
Scriven - wyjaśnianie to jednorodna tematycznie wiadomość, która pozwala rozumieć jakieś zjawisko naukowo.
Workman - wyjaśnianie to spowodowanie by zdarzenia dziwne wydawały się normalne.
Mamy trzy sposoby wyjaśniania:
dedukcyjno-predykcyjne
wykrycie powiązań
analogie
Kryteria wyjaśnienia to czynniki, na podstawie których przyjmujemy wyjaśnienie za zadowalające.
ZESTAW III
1) Geografia starożytna i jej nurty.
VI/V wiek p.n.e. - początek nauk o Ziemi w kręgach wysokorozwiniętych cywilizacji starożytnych (Egipt, Mezopotamia, Grecja, Chiny, Indie). Stanowiły one część kultu religijnego (mitologia), kosmologia.. Geografia starożytna dotyczyła opisu krain lub części państw, wykonywano mapy i plany. Pojęcie geografii powstało w VI w. p. n.e. w Grecji. Geografia starożytna dzieliła się na dwa nurty:
Kartograficzno - matematyczny - od czasów Dickeharda na mapach greckich pojawiały się siatki. Ptolemeusz z Aleksandrii - geometryczny pogląd na układ planetarny, Arystoteles wykazał kulistość Ziemi, Erastotenes - dokonał pierwszego pomiaru obwodu Ziemi, Hipparch - rzut stereograficzny. Ptolemeusz - zebrał i opisał osiągnięcia tego nurtu. Rozwija się dlogika i matematyka, powstaje dialektyka.
Regionalny - najstarsze opisy to Iliada i Odyseja Homera (VIII w. p. n. e.), Dzieje Herodota to pierwszy naukowy opis geograficzny. Podobne opisy tworzyli: Heketeusz, Erastotenes, Popiliusz, Straton, Kajus Plinius, Julius Solinus.
Wszystkie te prace posiadały jeden nurt teologiczny (pod wpływem Mitologii greckiej). Grecy jako pierwsi zwrócili uwagę i opisali strefy klimatyczne. Powstawały wtedy pierwsze mapy świata: Babilońska, Anaksymanderyjska, Herekateuszowska.
2) Założenia i koncepcje regionalizmu.
Regionalizm to stan świadomości społecznej jaka dominuje wśród mieszkańców danego obszaru (kręgi opiniotwórcze, naukowe), co przejawia się w postaci aktywności gospodarczej, kulturowej i polityki zbiorowości. Więzi ludzkie i psychologiczne tworzą świadomość regionalną. To świadomość społeczna, poczucie odrębności terytorium i społeczeństwa. Zbiorowości cechują właściwości gospodarcze, kulturowe i polityczne, niektóre z nich (nadrzędne) stanowią o regionie. Są one kultywowane, umacniane, upowszechniane. Prawa ludności do danego regionu:
kulturowo - historyczne (odrębność kulturowa i historyczna)
organizacyjno - reformatorski (instytucjonalizacja regionu np. województwo)
3) Obserwacje pośrednie i bezpośrednie w geografii.
Obserwacje w geografii to podstawa badań, dostarczają nowych aktualnych informacji, które mogą być porównywane ze starymi, dzięki temu można zanotować zmiany. Do obserwacji służą zmysły (wzrok, słuch, węch). Obserwacja przeprowadzona przez dwie różne osoby daje odmienne efekty. Ze względu na relacje obserwator - obiekt obserwowany obserwacje dzielimy na:
bezpośrednie - brak pośrednika w badaniu, np. wywiad na praktykach ze speku.
pośrednie - aby przeprowadzić obserwację trzeba pośrednika, np. luneta w astronomii, ankiety na speku, wykorzystywane, gdy obiekt jest oddalony, trudno dostępny.
4) Zależności między posybilizmem a indeterminizmem w geografii.
Funkcjonuje wzajemne oddziaływani środowiska na człowieka i odwrotnie na najniższym poziomie rozwoju społecznego człowiek jest uzależniony od czynników przyrody , od wszelkich uwarunkowań zjawisk przyrodniczych ale gdy następuje rozwój społeczny, kulturowy i technologiczny zależność maleje i człowiek coraz silniej oddziaływuje na środowisko.
Indeterminizm (nihilizm)- odrzucenie, negowanie wszystkich wartości, norm, zasad, praw życia zbiorowego i indywidualnego. Nie uznaje prawidłowości, wszelkich zjawisk (przyrodniczych i społecznych). Człowiek jest niezależny od przyrody, od wszelkich uwarunkowań zjawisk od przyrody. Zaburzona równowaga między człowiekiem a przyrodą powoduje degradację podstawowych elementów środowiska. Zakłada, że człowiek swoją wolą, techniką stał się niezależny od środowiska geograficznego, może żyć i przebywać w każdym środowisku.
5) Prawo naukowe - definicje, założenia.
Prawo naukowe to stwierdzenie ogólne, którego zastosowanie powinno być nieograniczone, mieć charakter uniwersalny i obojętność czasowo-przestrzenną. Prawo naukowe to uzasadnione, sprawdzone twierdzenie ogólne odbijające obiektywną prawidłowość, kolejność następstw lub współistnienie. Prawa naukowe są twierdzeniami, które udowodniono, ale wynikają z obserwacji i doświadczenia , dla których nie ma wytłumaczenia. Prawa działają w każdym miejscu i czasie. Prawa to słownie lub materialnie ujęta formuła związku między występowaniem pewnych okoliczności zawsze z jednym i tym samym następstwem. Gdy w pewnych warunkach lub zawsze istnieje to samo następstwo mówi się o prawie wiążącym okoliczności z ich następstwem. Prawo przyrodnicze to reguła , że jeśli w przyrodzie istnieje jakaś podstawa to z niej wynika określone następstwo (kobieta + facet = dziecko).
6) Paradygmat - definicja.
Paradygmat to cała konstrukcja przekonań, wartości i technik dla danego okresu jednocześnie przyjmuje, że badania muszą być oparte na jednym lub więcej osiągnięciach, które pozostają przez pewien czas aktualne (np. '98 paradygmat dotyczył gospodarki centralnej obecnie rynkowe). Paradygmat zmienia się w czasie, to wyraz poziomu wyjaśniania zasad. Paradygmat to powszechnie uznawane osiągnięcie naukowe, które przez jakiś czas dostarcza naukowcom wzorów.
7) Prawo naukowe zastosowanie.
Prawo naukowe to uzasadnione i sprawdzone twierdzenie ogólne odbijające obiektywną prawidłowość, kolejność następstw lub współistnienia. Wykrywanie prawa jest jednym z podstawowych celów nauki. Są one formułowane przez człowieka i służą do poznania wielu praw w wielu dziedzinach naukowych. Geografia jest nauką na styku wielu praw przyrodniczych i nie tylko, dlatego korzysta też z dorobku tamtych.
ZESTAW IV
1) Charakterystyka geografii okresu średniowiecza (z uwzględnieniem Europy).
Od średniowiecza w Europie zarzucane są osiągnięcia greckie. Teologia staje się głównym wyznacznikiem prawdy, wszystkie dziedziny nauki są jej podporządkowane. Zahamowany zostaje wszelki rozwój nauki. Poglądy i założenia naukowe musiały być zgodne ze Starym i Nowym Testamentem. Każdy przeciwnik ginął na stosie (inkwizycja). Dorobek Greków przetrwał dzięki Arabom. Po zdobyciu biblioteki aleksandryjskiej, przetłumaczyli tamtejsze księgi na arabski. Potem mnisi z Półwyspu Pirenejskiego, przetłumaczyli z arabskiego na łacinę i dzięki temu stały się dostępniejsze.
2) Elementy przyrodnicze i społeczno-ekonomiczne.
Elementy przyrodnicze, to takie, które powstały i działały niezależnie od wiedzy i woli człowieka, podlegając prawom fizycznym lub biologiczno-chemicznym. Zaliczamy tu:
- formy terenu
- punkty roślinne
-stany pogodowe
- budowę litosfery.
Elementy społeczno-ekonomiczne - powstały w wyniku działania człowieka, świadomego lub podświadomego wykorzystania i stosowania praw fizyczno-chemicznych i biologicznych w produkcji i technice. Należą tu:
- osiedla ludzkie
-fabryki
- kopalnie
- drogi.
Niektóre elementy mogą być przyrodnicze i ekonomiczno-społeczne:
- pola uprawne
- pola hodowlane
- gospodarka leśna.
Element przyrodniczy pod wpływem odpowiedniego poziomu cywilizacji może stać się elementem społeczno-ekonomicznym (np. ruda uranowa wydobywana).
3) Zasada i charakterystyka regionalizacji praktycznej.
Regionalizacja praktyczna wyróżniona przez Chojnickiego - to postępowanie, które zmierza do ustalenia podziałów terytorialnych dla celów praktycznych, dla kształtowania organizacji terytorialnej (np. podział na jednostki administracyjne, okręgi kolejowe, wojskowe i parafie). Następstwem takich podziałów na jednostki terytorialne jest rozwój więzi społeczno-ekonomicznych. Mamy dwie strategie w wyznaczaniu rozwoju:
rozpoznanie struktury regionalnej kraju, stopnia zróżnicowania i scalenia a potem podział na regiony.
Ustalenie jednostek administracyjnych, którym po testach odpowiadają lub nie rzeczywistym układom powiązań społeczno-ekonomicznych.
Granice regionów powinny być wyraźnie określone (akty prawne), aby regiony były jednostkami rozłącznymi. Granice te są wyjściem dla wszelkiego typu innych działań.
4) Zasady zachowania energii i materii w odniesieniu do geografii.
Zasada jest to najważniejsze prawo. Zasada zachowania materii odkryta i ogłoszona przez La Rosiera, zasada zachowania energii ogłoszona przez Mayera. Połącenie ich to E = mc2 = constans - zasada względności Einstaina. W myśl tego Ziemia jako całość jest układem zamkniętym (np. dopływ materii kosmicznej a odpływ gazów do górnych warstw atmosfery). Ruchy te nie mają znaczenia dla masy Ziemi. W odniesieniu do części Ziemi nie jest ot układ zamknięty. Ziemia to układ otwarty w rocznej średniej wędrówce masy i energii (bilans bliski 0) to układ otwarty będący pod wpływem otoczenia.
5) Rodzaje obserwacji ze względu na ich charakterystykę na gruncie geograficznym.
Obserwacje to podstawa badań geograficznych, dostarczają materiałów, które porównując z wcześniejszymi można ocenić drogę rozwoju, zmian. Do obserwacji służą zmysły ludzkie, dlatego obserwacja jest subiektywna. Podział obserwacji:
* wielokrotność i miejsce:
- jednokrotne ( często, zawsze co innego)
-wielokrotne (ten sam obiekt wiele razy, np. lodowiec)
-stacjonarne (to samo miejsce, ten sam obiekt)
* charakter
- jakościowe
- ilościowe
-pomiarowe
- kombinowane
* czas
- periodyczne
- regularne
*relacje obserwator - obiekt obserwowany
- bezpośrednie (np. wywiad)
- pośrednie (satelity)
Obserwacja musi być odpowiednio udokumentowana.
6) Co to jest metoda naukowa - opisz, wyjaśnij podstawowe metody postępowania naukowego.
Metoda naukowa - zbiór naukowych reguł postępowania w celu uzyskania uporządkowanego, udokumentowanego wyjaśnienia (wg Harreya). Wg Wilsona celem metody naukowej jest budowa teorii i stałe ich sprowadzanie przez porównywanie z obserwacjami. wg Kotarbińskiego dzieli się ona na dwie metody:
metoda dedukcyjna - znajdują się tutaj dwa podzbiory, takie, że każde zdanie należące do drugiego podzbioru jest otrzymywane wyłącznie ze zdań należących do pierwszego podzbioru. Badanie dedukcyjne polega na formułowaniu, rejestrowaniu, i porządkowaniu aksjomatów i definicji i wyciąganiu wniosków.
Metoda indukcyjna - obserwowanie faktów, eksperymentowanie, tłumaczenie i obserwacji przez hipotezy. Mamy tu dwa etapy:
formułowanie zadań obserwacyjnych, indukcyjnych przy pomocy reguł językowych.
Formułowanie hipotez na podstawie uogólnień.
7) Na czym polega budowa teorii w geografii. Ujęcie teoretyczno-modelowe i heurystyczno-modelowe.
Budowa teorii może być kontrolowana przez pewne reguły według modeli. Model heurystyczny- empiryczne sprawdzenie modeli matematycznych. Model teoretyczny - budowa teorii przez konstrukcję modeli teoretycznych. Heurystyka - umiejętność wykrywania nowych faktów i związków między faktami, dzięki którym dochodzi do poznania nowych praw (stawianie hipotez). Budowa teorii nie ma charakteru standardowego, zawiera elementy spontaniczne, reguły jej nie obchodzą ale kontrolują. Model teoretyczny, to konstrukcja hipotez odwzorowujących daną rzeczywistość w sposób uproszczony (tylko rzeczy najważniejsze).