Barbara Murawska „Segregacja na progu szkoły podstawowej”

Procedury segregacyjne to intencjonalne i nie intencjonalne praktyki prowadzące do powstania lub zwiększenia różnic między szkołami i oddziałami klasowymi ze względu na cechy społeczne (Dolata 2002).

Poziom segregacji w systemie oświaty jest wynikiem działania 3 czynników:

1. socjodemograficznych - podział na miasto i wieś, zróżnicowanie społeczne społeczności lokalnych

2. procedur rekrutacji do szkół

3. procedur podziału uczniów na oddziały klasowe

Procedury segregacyjne można wyróżnić także w świetle ich funkcji:

- jawnych gromadzenie w jednej szkole lub klasie uczniów o zbliżonych cechach, co ma służyć lepszemu dostosowaniu oferty edukacyjnej do ich możliwości

- ukrytych  konserwatywnej reprodukcji struktur społecznych

Przeciwnicy tychże procedur podkreślają ich bezskuteczność w sferze funkcji jawnej i upatrują w nich mechanizm nasilenia nierówności edukacyjnych czyli nierówności społecznych w edukacji, na które składają się : równość szans edukacyjnych oraz oczekiwanie równości efektów nauczania.

W wymiarze społecznym można rozpatrywać wielkość różnic analogicznie jak równość szans.

Polityka rynkowa w edukacji:

1. przyznanie prawa rodzicom do swobodnego wyboru szkoły dla swojego dziecka

2. dystrybucja środków proporcjonalnie do liczby uczniów w szkole

3. publikowanie rankingu szkół prezentujących wyniki w egzaminach zewnętrznych

Zwolennicy tejże polityki uważają, że uwolnienie rywalizacji przyczyni się do podniesienia jakości kształcenia. Krytycy natomiast, że podniesienie jakości jest iluzoryczne a zwiększają się tylko nierówności szans edukacyjnych i osiąganych wyników.

Aspekty równości szans edukacyjnych:

1. jednolitość organizacyjna szkół

2. identyczność warunków materialnych ( budynki, wyposażenie, dostęp do szkoły )

3. programy nauczania

4. kwalifikacje nauczycieli

5. skład społeczny szkoły

6. skład społeczny klasy

System szkolny niesegregacyjny - uczniowie o różnym kapitale kulturowym - przyczynia się do wyrównania szans edukacyjnych.

Zasadnicze pytania:

 Jaki jest poziom segregacji społecznych na progu szkoły podstawowej w polskim systemie oświaty? Jakie są procedury rekrutacji i podziału uczniów na klasy?

• Jak dobierani są nauczyciele do poszczególnych klas? Czy strategie doboru pozwalają prognozować zmniejszanie ( wypełnianie funkcji kompensacyjnej ) czy pogłębianie się nierówności edukacyjnych w pierwszym cyklu kształcenia?

• Jaki jest poziom zróżnicowania umiejętności typu szkolnego ( pisanie, czytanie, umiejętności matematyczne ) na progu szkoły podstawowej? Jaki udział w tym zróżnicowaniu mają cechy statusu rodziny pochodzenia ucznia?

Co do poziomu segregacji szkoły bardzo różnią się pod tym względem: od 55% dzieci rodziców z wyższym wykształceniem, na 10% dzieci z niższym wykształceniem do 13% na 35% analogicznie. Dominuje rejonizacja, z tymże rodzice z wyższym wykształceniem maja tendencję do szukania lepszej szkoły poza rejonem.

Badania w gimnazjach miejskich ( Dolata 2002 ) pokazały iż znaczna część tychże przyczynia się do segregacji, głównie przy podziale na klasy. Istnieje jednak spora grupa gimnazjów, która stosuje intencjonalnie procedury antysegregacyjne.

Łączny wkład systemu szkolnego do procesu segregacji wynosi 50%, a drugie 50% to czynniki socjodemograficzne ( miejsce zamieszkania, ilość dzieci na jedno miejsce w szkole itp. ). Nasilenie tego zjawiska wykazuje jednak zróżnicowanie. Znaczna część szkół, szczególnie wiejskich nie przyczynia się do pogłębienia tego zjawiska. W miastach sytuacja jest odwrotna przez proces rekrutacji oraz podział na oddziały klasowe.

Badania Murawska 2003 - szkoły podstawowe (38 sztuk ): w dużych ośrodkach miejskich - grupa reprezentatywna dla miast oraz większe szkoły wiejskie - grupa reprezentatywna jedynie dla większych szkół wiejskich ( od 240 uczniów wzwyż ).

Badanie na podstawie ankiet wśród rodziców, uczniów oraz rozmów z pracownikami szkół.

Wskaźniki 

1. siła segregacji międzyszkolnej czyli rekrutacja i czynniki demograficzne

2. siła segregacji między oddziałowych czyli zróżnicowanie przy podziale na klasy

3. siła segregacji wewnątrzszkolnej czyli zróżnicowanie klas ze względu na poziom wykształcenia rodziców

Zróżnicowanie szkół i oddziałów ze względu na wybrane cechy społeczne uczniów

Efekt segregacji występuje głównie ze względu na poziom wykształcenia rodziców ( rodzice z wyższym wykształceniem bardziej dbają o swoje pociechy o co za tym idzie - o poziom nauki ) oraz ze względu na opozycje miasto - wieś ( mniejszy na wsi, większy w mieście ).

Dlatego też efekt segregacji między oddziałowej ( między klasowej ) jest silniejszy niż międzyszkolnej - rodzice mają wpływ na to do jakiej/której klasy chodzą ich dzieci i szkoły przy procedurach podziału na klasy często patrzą na względy socjodemograficzne oraz ekonomiczne.

W szkołach wiejskich różnice w składzie społecznym są za to znaczne. W niektórych szkołach jest bardzo dużo lub bardzo mało dzieci z rodzin o wysokim statusie społecznym - od 13% do 62%.

Procedury rekrutacji do szkół

Międzyszkolny efekt segregacji jest wynikiem czynników demograficznych oraz procedur rekrutacyjnych.. Szkoły podstawowe w obliczu niżu demograficznego są skłonne przyjmować wszystkich uczniów, których rodzice o to zabiegają. Chętnie przyjmowane są dzieci spoza rejonu ( zwłaszcza w szkołach wiejskich ).Tylko 4 szkoły miejskie nie przyjęły wszystkich chętnych uczniów. W sytuacji wyboru są szkoły, które rozpoznają cechy uczniów i przyjmują tych, którzy lepiej rokują. Głównym kryterium przyjęć jest aktualna sytuacja szkoły, kolejność zgłoszeń a przypadku małej ilości miejsc takie względy jak: rodzeństwo w szkole, odległość od miejsca zamieszkania, rodzic pracujący w szkole, samotna matka, rodzic wspierający lub sponsorujący szkołę.

Do szkół spoza rejonu uczęszcza w mieście średnio 15% uczniów, na wsi 4%. Przy czym dane wahają się między 0% a 35% w mieście i 0% a 10% na wsi. W Warszawie ( Murawska 2003 ) średnio 25% pierwszoklasistów z poza rejonu a w gimnazjach miejskich ( Dolata 2002 ) średnio 17% uczniów.

Ponadto w mieście można zauważyć istotny statystycznie lecz niezbyt silny związek między wyborem szkoły poza rejonem a poziomem wykształcenia rodziców. Podobny wynik w poprzednich badaniach : Murawska 2003 w Warszawie i Dolata 2002 w gimnazjach miejskich. Czyli rodzice z wyższym wykształceniem chętniej posyłają dzieci do szkół poza rejonem a także dzieci takich rodziców są chętniej przyjmowane.

Natomiast na wsi nie ma takiej zależności.

Segregacje wewnątrzszkolne - procedury podziału uczniów na oddziały klasowe

Przy podziale uczniów na klasy biorą udział: dyrektor, pedagog szkolny i sekretarka. Czasem także przyszły wychowawca - już coraz rzadziej w obawie przed stronniczością. Kryteria są bardzo różne, najczęściej mieszane, a główne z nich to:

- rejonizacja - czyli wspólne osiedle, ulica lub wieś

- wola rodziców - ich wpływ bywa wręcz nieograniczony

- odległość od miejsca zamieszkania

Tylko w jednej ze szkół było jawne kryterium segregacyjne :

Klasa A - językowa, z odpłatną nauką języka

Klasa B - informatyczna, na wyrażną prośbę rodziców

Klasa C - dzieci inne

Średnia wskaźnika segregacji wewnątrz szkolnej dla miasta to 9,6% i odpowiednio dla wsi 3,2%. W poprzednich badaniach: Dolata 2002 - miasto: 21% , Murawska 2003 - 8%. Lecz istotny statystycznie był jedynie w 8 szkołach miejskich ( od 40% do 6% ).

Niski wskaźnik jest często wynikiem umieszczania w jednej klasie dzieci z tego samego rejonu lub wszystkich dojeżdżających. Wysoki za to powoduje faworyzowanie - przy podziałach na klasy - dzieci bardziej uzdolnionych, zamożniejszych lub tych, których rodzice mają wyższe wykształcenie. Mało szkół miejskich( 5 sztuk ) i żadna wiejska dzieli uczniów ze względu na wcześniejsze, wspólne uczęszczanie do przedszkola lub zerówki. A szkoda bo to nie sprzyja segregacji.

10) Barbara Murawska „Segregacja na progu szkoły podstawowej”

3

---