LesławŻukowski

Największekłamstwai

mistyfikacjewdziejachkościoła

[Wydawnictwo:ForumSztuk2002]

Pojawieniesięokrągłejdaty,jakastałsięrokdwutysięczny,nanowoożywiło

wszelkiespekulacje–czytoprzepowiedniejasnowidzów,czywizjemistyków–
sugerującezbliżającysię„koniecświata”.Ludziekulturyzachodniejżyliw
przeświadczeniu,żetamilenijnagorączkaogarnęłacałąplanetę.Jednakprzekonanie
tonieuzasadnione.Przecieżwiększaczęśćludzkościniewyznajechrześcijaństwa,idla
tychludzirok2000erychrześcijańskiejniemawiększegoznaczenia.Buddyścijuż
dawnoprzeszlidoswojegotrzeciegomilenium,muzułmaniesądopierowdrugiej
połowiedrugiego,ajudaiściprzeżywająszóstetysiąclecie…

Rokdwutysięcznystworzyłjednakdobrąokazjędorefleksjinadnaturąidziejami

chrześcijaństwa.Tymbardziej,żepozycjatejreligiigwałtowniesięzmienia.Odchodziw
przeszłośćbezwzględnadominacjaKościoła,–chociażnadalsąobecnejejhistoryczne
przeżytki,aduchowieństwociąglejeszczeusiłujezachowaćswojąniegdysiejszą
pozycję.

WprzedstawianymCzytelnikowizbiorzeesejów,stanowiącympewnaspójną

całość,Autorprezentujekrytycznespojrzenienachrześcijaństwowrozmaitych
aspektach.Próbujeteżwyjaśnićpochodzenie,awięcipowstaniewieluelementówtej
religii,atakżemechanizmyjejekspansjiiupadku.Zwłaszczawieleuwagipoświęca
porównaniuchrześcijańskiejideizfaktycznąpraktyką,widocznąwżyciuspołecznymi
wdziejachKościoła.

Swoistympodsumowaniem,azarazempunktemodniesienia,jestkronika

chrześcijaństwazamieszczonanakońcuksiążki.MazazadanieułatwićCzytelnikowi
orientacjęwprezentowanymtemacie.

Monoteizmniejednomaimię

Monoteizmjestformareligii,znanąoddawnaipojawiającąsięnierazwwielu,

niezależnychodsiebieośrodkachkulturowych.Wydajesię,żewiarawjedynego,
uniwersalnegobogajestnaturalnymetapemrozwojupoliteistycznegopanteonu
bóstw,patronującychróżnym,mniejlubbardziejwyodrębnionymdziedzinomżycia
społecznego.Tak,naprzykład,Meksykaniemieliswojegobogakukurydzy,Grecy–
bogakupcówizłodziei,aHindusi–kilkabóstwpłodności.Wyznawcymusieli,więc
orientowaćsię,doktóregobogazwracaćsięwokreślonejsprawie.

Stopniowospośródtejmnogościbóstwwyłaniasięjedno,uważaneza

najważniejsze,itoonoprzejmujerolęzwierzchnikanadpozostałymi,
Charakterystycznejest,żezwyklebogiem„naczelnym”zostawałreprezentantsiły:
władcapiorunów(greckiZeus),bógwojny(izraelskiJahwe)lubpansłońca(egipski
Re).Zawszesukcesywnieprzejmowałcechypomniejszychbogówalbo–jakbyłoto
wEgipcie–zawierałswoistąkoalicjęzinnym,równiesilnymbóstwem,i–taktosię
teżzdarzało–występowałpodkilkomaalbopodwójnymimieniem.Wkażdymrazie
pojawiasięboskimonarchaijegopodwładni,copodejrzanieprzypominastosunki
panującemiedzyludźmi.Zwłaszcza,żetrenddowyróżnianiajednegobóstwajako
najważniejszegozwyklezbiegasięwczasiezróżnicowaniemspołeczeństwa,
kształtowaniemstrukturwładzyipowstawaniempolitycznych,plemiennychczy
państwowychorganizacji.Wyglądanato,żeziemscywładcychcielimiećswojego
odpowiednikawświeciebogów.

Wtokudalszejewolucjireligiinajwyższebóstwoprzejmujecorazwięcej

kompetencjiswoichpodwładnychistopniowoograniczaichwpływy.Zczasem
pogłębionarefleksjanadreligiadoprowadzawręczdozanegowaniasamodzielnie
istniejącychbogów,którzyokazująsiębyćzaledwiewcieleniami,emanacjamialbo
aspektamitegojedynego–prawdziwego.Spotykamyto,naprzykład,whinduizmiei
wniektórychformachbuddyzmu.Prostyludzwykledługojeszczeczcilicznebóstwa,
duchy,anawetdemony–jeżeliwogólewieojakichśkoncepcjachichunifikacji.
Filozofowieimędrcytwierdzą,wprost,żepoliteizmjestzaledwieformąprzybliżenia
prawdynapoziomieodpowiednimdlaprostaczków.Onisami,umysłowaelita,
dostrzegajązatymiludowymiwyobrażeniamijedynebóstwo.Wtejsytuacjiłatwo
sobiewyobrazić,cosięstanie,gdyproceswzrastanianajwyższegobóstwakosztem
powstałychbędziesięrozwijałnadal.Nadejdziepoprostumoment,kiedyzaistnieje
wyłączniejedenbóg,apoddanemubóstwautracąswójdotychczasowystatusi
stanąsięjedynieduchami,demonami,aniołami,diabłami…Itakzrodzisięwkońcu
monoteizm–jedynobóstwo.Wniektórych,skrajnychprzypadkach,jakstałosięw
buddyzmie,nawettojedynebóstwobędzienegowane,anajwięksimędrcydojdądo
koncepcjibezosobowegoabsolutu.Monoteizmstaniesięwtedyjedynieuproszczoną
interpretacjąkosmicznegowszechbytu,wiecznegoinajbardziejpodstawowegodla
wszelkichreligii.

Warto,zatemdokonaćpobieżnegoprzeglądumonoteistycznychreligiiw

rozmaitychkulturach,abyzorientowaćsięwskalizjawiska.Pamiętaćprzytym
należy,żemonoteizmwczystejpostaci,kiedytorzeczywiściewierzysięwjedynego
bogaitylkojemuoddawanajestcześć,praktycznienieistnieje.Dlategoteżprzegląd
tendotyczyćbędzieraczejróżniewyrażanychdążeńichęciuznawania
jedynobóstwa,wyrażanychniejednokrotniejedyniewoficjalnychdeklaracjach
wyznawców.Wkażdejreligiispotkamyp[przecieżrozmaiteaniołyidemonyalbo
otaczanychczciąświętych,pełniącychrolęidentyczną,jakniegdyśpomniejsi
bogowiezpoliteistycznychpanteonów.

WXIVwiekupnepanującywEgipciefaraonAmenhotepIV,wprowadzakult

jednegobogaAtona,któregowidomymznakiemjesttarczasłoneczna.Samfaraon–
nacześćnowegobóstwa–przyjmujeimięEchnaton.Jednakopórkapłanówi
ludnościsprawia,żemonoteizmsięnieprzyjmujeinatychmiastpoprzedwczesnej
śmierciwładcynastępujeprzywróceniedawnejformyreligii.Wkońcujednak
egipscykapłanistopniowojednocząiujednolicająróżnorakiekulty.Powstają
systemy,wktórychbóstwouważanezanajwyższe,aprzezwtajemniczonychza
jedyne,jestczczonepodpostaciąkilkudawnychbogówuznanychterazzajedność.
Charakterystycznymprzykłademtakichtendencjijesttrójca:Re(słońce)–Amon
(bezosobowyduch)–Ptah.

Xwiekpne–Vwiekne.NaBliskimWschodziepojawiasięszeregkultówo

tendencjachmonoteistycznych.Semiciczcząnajwyższego,azczasemjedynegoboga
El–jestnimhebrajskiElohim,arabskiAllah.WIraniepowszechnymszacunkiem
cieszysięAhuraMazda–bógświatłaisłońca,którystopniowowchłaniawszystkie
innekulty.Jednakwtymprzypadkuniemożnatumówićomonoteizmiesensu
stricto,ponieważrówniesilnyiważnyjestAryman–bóstwomroku,antytezaAhura
Mazdy.Tegorodzajusystem,określanymianemdualizmu,typowydlaIranu,
rozprzestrzeniasięteżwinnychkrajach,przybierającnajróżniejszepostacie.
Pojawiasię,więckultMitry,słonecznegobóstwawalczącegozsiłamiciemności
reprezentowanymiprzezbyka,apotemmanicheizmściślezwiązanyzwczesnym
chrześcijaństwem.DlamanichejczykówświatłośćreprezentujeChrystus(różnyod
historycznegoJezusa),amrok–Szatan.WRzymieszerokorozpowszechnionystaje
siękultZwycięskiegoSłońca–wkońcuzamienionyiczęściowowchłoniętyprzez
chrześcijaństwo.

IXwiekpne–IVwiekne.Hindusitworządziesiątkisystemówreligijnychi

filozoficznych,wniektórychpojawiasięideabóstwajedynego.Wdżinizmiejestto
bezosobowaenergiakarmanprzenikającacaływszechświat.Podobniejestw
pierwotnymbuddyzmie,któryjednakstopniowowyradzasięwludowypoliteizmz
dziesiątkamibóstw,duchówidemonów.Alenawetwtejpostacizachowujewyraźne
inklinacjedouznawaniawszystkichtychfantastycznychistotzaemanacjenaszego
umysłualbokosmicznegoumysłujedynegoboga.Nawettypowopoliteistyczny
hinduizmwytwarzatrójcębóstwrazemstanowiącychistotęświata:Brahma–
Wisznu–Sziwa.

Ostatnietysiącleciepne.Izraelicitworząjudaizm–nowąwersjęmonoteizmu

łącząckultnajwyższegobogaSemitów,wIzraeluzwanegoElohim,zwłasnym
bóstwemplemiennym,bogiemwojnyoimieniuJahwe.Wpraktycejednakwiększość

znichdopuszczaistnienieinnychbóstwrozumiejąc,żekażdykrajczyplemięma
odrębnąreligię,asukcesylubklęskiludziodzwierciedlająpoprostusiłęlokalnych,
plemiennychbogów.Czystymonoteizmzapanujedopierowostatnichwiekach
przederąchrześcijańską.

Ostatnietysiącleciepneipierwszetysiącleciene.Chińczycyczczącydziesiątki

bogówpostrzegająjenajczęściejjakoprzejawbezosobowejkosmicznejenergii
utożsamianejzwyklezniebem,czylibogiemSzangtilubTien.Tasamaidea
przyświecataoistomikonfucjanistom.

I–IIIwiekne.JudaistycznasektaJezusaprzekształcasięwuniwersalnareligie

chrześcijańską,coprawdazjednymBogiem,alewystępującymjakotrójca:Bóg
(stwórca)–DuchŚwięty(bezosobowy)–Chrystus(zwykleutożsamianyzJezusem).
Ujawniająsięsilnezwiązkiideowezirańskimdualizmemwidocznezwłaszczaw
kosmicznejwalceBoga–światłościiSzatana–mroku.

WVIIwiekunearabskiprorokMahomet(Muhammad)wprowadzaściśle

monoteistycznykultAllahatraktowanyjakorozwiniecieniedoskonałegojudaizmui
chrześcijaństwa,zpominięciemchrześcijańskiejtrójcy,alezachowujewalkę
dobregobogaAllahaizłegoSzatana.

Naprzestrzeni2000latnerozwijasięwPolinezjimanaizm–kult,coprawda

politeistyczny,alesilnieakcentującybezosobową,kosmicznąenergięstanowiącą
istotębytu.

Przeglądtenpozwalanamwysnućpewienwniosekogólny:monoteizmniejest

koncepcjareligiipojawiającąsiętylkojedynyrazitylkowjednejkulturze,ale
stanowidośćtypowyetaprozwojureligii,występującywnajróżniejszychpostaciach
iformachzaawansowaniawwieluepokachiczęściachświata.Należynatomiast
przyznać,żenajbardziejświadomieikonsekwentniemonoteistycznąpostaćnadali
swoimreligiom„ludzieKsięgi”,jakichnazywalimuzułmanie,czylijudaiści,
chrześcijanieimuzułmanie,wszyscyopierającyswąwiaręnażydowskiejBiblii.

Żydowskiekorzeniechrześcijaństwa

Semickieplemiona,awśródnichkoczownicyIzraelici,rozprzestrzeniająsiępo

BliskimWschodziewtrzecimtysiącleciuprzednasząerą.Mówiąbardzozbliżonymi
językamiiżyjąwpatriarchalnychspołeczeństwach,wktórychkobietaniewielema
dopowiedzenia.Powszechnymzwyczajemjestobrzezaniestanowiącezarówno
wyrazofiaryzłożonejbóstwomjakteżelementwiążącytospołeczeństwo.Semitów
łączycześćoddawanaciałomniebieskim–zwłaszczaksiężycowi,gwiazdomisłońcu
–orazkultboganajwyższego,zwanegoEl.Toodjegoimieniapochodząpóźniejsze
nazwybiblijnegobogaElohimimuzułmańskiegoAllaha.Mimotejzasadniczej
jednościkażdagrupawytwarzawłasneformykultuiczciodrębnebóstwa
opiekującesiętylkookreślonymplemieniem.Tokrozumowaniatychludzibył
bardzoprostyilogiczny:bógnajwyższy,El,jestistotązajmującąsięcałym
wszechświatemiprzeztotakodległą,żeniemożetroszczyćsięoposzczególne
plemiona.Prawdęmówiąc,zwykliludziewogóleniepowinnisiędoniegozwracać.
Unikasię,więcużywaniajegoimieniai,wkonsekwencji,Elstajesięraczejodległą
abstrakcją.„Doużytkucodziennego”służąraczejbogowiepomniejsi,specjalizujący
sięwposzczególnych,konkretnychdziedzinach,idonichzaliczasięteżplemienne
bóstwaopiekuńcze.Należytutajuprzytomnićsobie,żekultjednegobóstwawcale
niewykluczaistnieniainnego.Jeżeliwięcjednoplemiępokonujeinne,oznaczatopo
prostu,żebóstwategopierwszegookazałysięmocniejszeodbóstwopiekuńczych
drugiego(KsięgaPowtórzonegoPrawa28,13-14).Tensposóbmyśleniajest
doskonalewidocznychoćbywformułowaniuprzykazańDekalogu(KsięgaWyjścia
20),gdziewcaleniezaprzeczasięistnieniuinnychbóstw,ajedyniezakazujeich
czczenia.Oczywiściepóźniejsze,ściślemonoteistyczneinterpretacjeposuwająsię
dalejodmawiającwogóleprawaistnieniainnymbogom,jaktowidzimyw
rozwiniętymjudaizmie,chrześcijaństwieiislamie.Pięcioksiąg,wpostaci,wjakiejgo
zredagowanodoVIIIwiekupne,najwyraźniejpołączyłdwie–odrębnewcześniej–
tradycje:starsząibardziejuniwersalną–Elohim,orazmłodszą,silniezwiązanąz
osobąMojżesza–Jahwe,ponieważwróżnychczęściachstosujerazjednorazdrugie
określenie.Wyglądanato,żekapłaniredagującyoficjalnytekstPismaŚwiętego
korzystalizgotowychmitów,któretylkozestawiliiujednolici,aleniezdołalizatrzeć
śladówkompilacji.Prawdopodobniewynikatoztego,żeobieszkołybyłyrównie
silne,iwświadomościredaktorówfunkcjonowałyobaimionatworzonegowłaśnie
jedynegobóstwa.Śladystarszychpoliteistycznychmitówzdająsięrównieżtrwaćw
niektórychformachużytychwBiblii,kiedyBógmówiosobie„my”(KsięgaRodzaju
3,22),cojednakmożnateżinterpretowaćjakowyrazdostojeństwa.

Izraeliciprzeszlidodziejówświatajakotwórcynajsławniejszegodzieła

religijnegowszechczasów,którejestnietylkoPismemŚwiętymjudaizmu,alebędzie
teżpunktemwyjściadladwóchinnychuniwersalnychwyznańmonoteistycznych.To
dziełoto,oczywiścieBiblia.Należytylkoodrazuzaznaczyć,żeprzezdługiokres
historiiIzraelitówniebyłotakiejksiążki.Funkcjonowałyzatoluźneopowieści
mieszającreligijnąmitologięirealnahistorię.Izraeliciprzejęlitradycyjne

opowiadaniasumeryjskieibabilońskie,apotemegipskie,przerabiającjedla
własnychpotrzebiłączączesobąwnowecałości.Przezwiekibyłyone
przekazywanewwersjiustnej,cotymbardziejsprzyjałoichprzetwarzaniu.Dopiero
podkoniecdrugiegotysiącleciaprzednasząerąizraelscykapłanizaczynająje
spisywaćdlacelówoficjalnegokultupaństwowego.Niktjednakniemyślijeszczeo
stworzeniujakiegośjednolitegozbioruuznawanegozakanonalboto,coróżne
wyznaniaokreślająpotemjakoPismoŚwięte.Jesttoraczejcałośćreligijno–
historycznejliteraturyżydowskiejprzechowywanejwnajróżniejszychformach,
spisanejiustnej,wkompilacjachiodrębnychutworach,przeróbkachdokonywanych
przezrozmaitychautorówalbowręcztłumaczeniachzinnychjęzyków.Językiemtej
literatury,podobniejakużywanymwtedy,nacodzień,jesthebrajski.

NajstarszaczęśćpóźniejszejBibliiobejmujePięcioksiąg,czyliToręskładającą

sięzKsięgiRodzaju,KsięgiWyjścia,KsięgiKapłańskiej,KsięgiLiczbiKsięgi
PowtórnegoPrawa.OstatecznaredakcjaPięcioksięgunastąpidopierowIX–VIII
wiekupne,mimożeutworywniejzawartesączasemstarszenawetodwa
tysiącleciaitradycjaprzypisujejeMojżeszowi.Torabędziejedynaświętąksięgą
IzraelitóważdoVI–IVwiekupne.Innetekstyreligijneniemająwtedycharakteru
dziełnatchnionychprzezniebiosa.Alewłaśniedoczwartegowiekudotegoświętego
kanonudodawanesąstopniowoksięgiprorockiepisaneprzezautorówuznanych
zaprorokówbożych.NależądonichKsięgaJozuego,KsięgaSędziów,Księgi
Królewskie,KsięgiKronikiinneażdoKsięgiMalachiasza.TaczęśćBibliirozrasta
sięstopniowowmiarępowstawanianowychutworów.Najpóźniejdodanezostaną
Psalmy,utworypoetyckieoróżnymcharakterze,któramająwyrażaćchwałę
jedynegoBoga.Tepoezjezróżnychokresówniebyłyuznawanezaliteraturę
natchnionąażdokońcaeryprzedchrześcijańskiej,choćposługująsięnimirozmaici
prorocyłączniezJezusem.DopierowIwiekunaszejeryostateczniestałysię
niekwestionowanączęściąBiblii.

Takogromnedzieło,pisaneprzezrozmaitychautorów,wnajróżniejszych

warunkachiepokach,iobejmującezarównoutworystrictereligijnejakteż
historyczne,poetyckie,dydaktyczne,mistyczne,anaweterotyczne,stanowi
nieustającewyzwaniedlawszystkich,którzypróbujązmierzyćsięzdziejamiIzraela
ipoczątkamichrześcijaństwa.Myteż,wmiaręmożliwości,sięgniemydotegoźródła
ispróbujemywskazaćkolejnośćpojawianiasięelementów,którewejdąpóźniejw
składchrześcijańskiejwizjiświata.

Stworzenieświatawedługdanychbiblijnychnastąpiłozaledwiekilkatysięcylat

przedJezusem.PoczątkowoIzraeliciniezastanawialisięnadwiekiemZiemii
Kosmosu.Boguzostawiającliczenie,albowiemwszelkiewnikaniewbożetajemnice
byłogrzechemimogłoskończyćsiękarąniebios.Abiblijneopowieściwyraźnie
wskazują,żeBógłatwosięmściinieprzebierawśrodkach.Dopierowokresie
hellenistycznymzaczynająsiępróbydokładniejszegooszacowania,kiedyBóg
stworzyłwszystko,conasotacza.Otrzymanoprzytymdośćzbliżonedaty:5508pne
(Bizancjum),5500pne(Aleksandria),5493pne(BizantyjczykPandorus).W
pierwszymtysiącleciuerychrześcijańskiejjudaiścikalibrująwłasnaskalęczasowąi
jakodatęstworzeniaświataotrzymująrok3761pne.Chrześcijaństwooficjalnie

będzietrzymaćsiębiblijnegowiekuświataażdokońcadziewiętnastegostulecia,
mimopostępówhistorii,paleontologii,geologiiczyastronomii.Itak,naprzykład,w
roku1654irlandzkiarcybiskupUsherogłasza,żeBógstworzyłświat4004lataprzed
Chrystusem.Ktoośmieliłbysiętemuzaprzeczyć,byłtraktowanyjakoheretyk
godzienstosu,ponieważpodważałautorytetPismaŚwiętego.Jednakitutajwidać
postęp,boparęlatpóźniejbiskupLightfootuściślatęmałoprecyzyjnąinformację
wykazującniezbicie,żeświatzacząłsięogodzinie9rano2październikawroku
4004przedChrystusem.

BiblijnyBógstworzyłświatwciągusiedmiudnii,zhistorycznegopunktu

widzenia,tonicnowego,albowiempodobneopowieściwtejczęściświataznały
rozmaiteludy.Najpierwzchaosuwydobyłnieboiocean,ponadktóryunosiłsię
DuchBoży,apotemdodałświatło,oddzieliłjeodciemnościizobaczył,żejest
dobrze.Światłośćnazwałdniemaciemnośćnocą.Drugiegodniarozdzieliłwody
dolne,czyliziemskie,odgórnychwypełniającychniebo.Wreszcieoddzieliłsuchyląd
odwódistworzyłwszelkierośliny.Czwartegodniapokryłniebieskiesklepienie
gwiazdamiidodałsłońcemająceświecićzadniaorazksiężycpojawiającysięnocą,
abyodmierzałyupływającedni,poryrokuilata.Następniewodyipowietrze
zasiedliłzwierzętami.Wciąguszóstegodniastworzeniaumieściłnalądzie
zwierzętaiczłowieka,któremudałprawodopanowanianadinnymiistotami.Itak
nastałdzieńsiódmy;Bógprzerwałpracędającwtensposóbprzykład,aby
świętowaćszabat,czylisobotę.Tenschematpowstawaniaświatajest
uszlachetnionaprzeróbkąkilkubliskowschodnichmitów.Naprzykład,z
babilońskimpoematem,znanymjakoEnumaelisz,zbieżnajestkolejnośćtworzenia
poszczególnychelementóworazmotywodpoczynkubogówpopracysiódmego
dnia.Abiorącpoduwagęfakt,żeBabilończycyuczylisięodSumerów,można
przypuszczać,żetewątkisąjeszczestarsze.Nienależyprzytymdziwićsię,że
podstawowaosnowabiblijnegomitujestzapożyczonazMezopotamii,skoro
stamtądpochodziAbraham,praojciecIzraelitów.

Dobrymprzykłademzmiandokonanychprzezżydowskichkapłanówwdawnych

opowieściachjestDuchBożyunoszącysięnadpierwotnymiwodami.Jesttoidea
wyraźniepokrewnatakimmitom,jaktenzsyryjskiegomiastaUgarit,gdzie
opowiadanooBoguunoszącymsięjakptakponadwodamichaosu,którywkońcu
osiadłnaoceanie,jaknajajach,iwysiedziałświat.Przypomnijmy,żeDuchBoży
staniesiępotemDuchemŚwiętymiwtejpostacibędzieelementemchrześcijańskiej
TrójcyŚwiętej.

Pozornieniewinnaopowieśćotym,jakBógzlikwidowałchaos,rozdzieliłmroki

światłoizobaczył,żeświatłojestdobre,teżmaswojeprastarekorzeniewSumerzei
Babilonii.Tam,bowiemopowiadano(znowuEnumaelisz)obogach,którzychcieli
wprowadzićwświecieporządek,alespotkalisięzoporembogaAbzuijegożony
Tiamat.Abzuzostajezamordowany,leczwtedydowalkistaje,Tiamat,bogini
chaosu,przedstawianajakopotwórlubsmok,którąjednakzabijewkońcu
sumeryjskibógEnlil,babilońskiMarduk,asyryjskiAszurczyizraelskiJahwe,zależnie
odtego,ktoten,mitopowiada.Smok–Lewiatan–morskipotwórpojawiasię
potem,wUgaritiwBibliijakosynonimzła,awystąpirównieżwchrześcijaństwie,
gdzie,naprzykład,pogromcąsmokastaniesięświętyJerzy–chociażtenostatnimit

najwyraźniejniejestbezpośredniozwiązanyztradycjąsumeryjską.Chaosnieuległ
jednakdokońca,azostałjedynieograniczonyizepchniętynadnoświata.Dlatego
Sumerowie,Babilończycy,IzraeliciiludySyriiwierzyły,żepodziemiąznajdujesię
mrocznyoceanchaosuizła.Nieprzypadkowo,więcchrześcijańskieimuzułmańskie
piekłoteżzostałoumiejscowionewłaśniepodziemią.Bógzałożyłcudownyogród
Eden,jakmówiBiblia,„nawschodzie”,cowyraźniewskazujenaMezopotamię,
ponieważzbiblijnegoEdenumiałypłynąćczteryrzeki,wtymTygrysiEufrat.Nazwa
Edenupochodziodsumeryjsko–babilońskiegookreśleniaedinoznaczającego
równinęlubstep.Sugerujetojakieśzatartewspomnieniaopierwotnejojczyźnie
Sumerów,któratezmogłaznajdowaćsięnawschodzie.Jakwwiększościkultur,
równieżtupraojczyznajestutraconymrajem.USumerówrajskiogródbogaEnki
znajdujesięwDilmun,cotymbardziejwskazujenazwiązektegomituzwędrówką
Sumerów,którzymielidoMezopotamiiprzybyćmorzemprowadzeniprzezboga–
półrybęEnki.WdodatkuDilmun(lubDilnum)jestzwykleidentyfikowanez
Bahrajnem,niegdyśważnymcentrumnamorskimszlakukomunikacyjnym
przebiegającymprzezZatokęPerską.DlachrześcijanrajskiogródEdenznajdował
sięgdzieśwMezopotamiiistałsięjakbywstępemdoniebiańskiegoraju,oczym
wyraźnieświadczychoćbyBoskakomediaDantego.

BógumieściłwEdeniepierwszegoczłowieka,któregoulepiłzgliny(powszechny

motywnacałymBliskimWschodzie).DałmuimięAdam(pohebrajskuoznacza
człowieka),apotemprzydałtowarzyszkężycianazwanąEwa(hebrajskieHawah,
czylikobieta).HebrajskaBibliapodajedośćdziwniebrzmiącąinformację,żeEwa
zostałastworzonazżebraAdama,coczasemtłumaczonoteżjako„bokAdama”.
PowtarzajątopóźniejwszystkieprzekładyBiblii,używaneprzezrozmaitereligie,
dodającewentualnieteologicznąinterpretację,żechodzio„istotę,życie”tosamo,
któretkwiwAdamie.Takierozumieniejestoczywisteiwłaściwieniemożnaznim
dyskutować,alenadalpowstajepytanie,skądtodośćzabawneżebro.Dopiero
porównaniezmitologiasumeryjskądostarczawyjaśnienia.Zdarzyłosięponoć,że
bógEnkimiałchoreżebro,któreuleczyłaboginiNin–ti,asłowotioznaczałou
Sumerówzarównożebrojakiżycie.Izraelicipoprostupomylilisięprzy
przekładaniusumeryjskiegomitunajęzykhebrajski.Szkodatylko,żeprzezkilka
tysięcylattenbłądtłumaczastaniesięprzedmiotemwiary,azaprzeczaniemu
będziesurowokaranejakoherezja.

Wydajesięjednak,żenajciekawszymelementemopowieściorajskimogrodzie

jestdrzewoznajomościdobregoizłegorosnącewśrodkuEdenu.Kultdrzewjest
znanywewszystkichzakątkachświata,gdziedrzewawogólewystępują,choćw
ciąguhistoriiulegałcorazbardziejidącymprzemianomażdoniemalpełnego
zatraceniaswojejpierwotnejpostaci.Krągsumeryjsko–babilońsko–izraelsko–
chrześcijańskijesttegodoskonałymprzykładem.JużSumerowieiBabilończycy
tworzyliwizerunkidrzewaoplecionegoprzezwęża–symbolżycia.Możemy
przypuszczać,żenieobyłosiębezwpływuIndii,zktórymihandlowanoodwiekówi
gdzierozwijałsiękultdemonówalbobóstwjakszazamieszkującychdrzewa.
ZnaczniepóźniejMojżeszwmagicznysposóbleczyłIzraelitówumieszczajączłotego
wężanawysokimsłupie,coteżzdajesięnawiązywaćdodrzewa.Nawetmesjaszjest
zapowiadanyjakoprzyszłedrzewoizraelskiejchwały(KsięgaIzajasza11,1).I

wreszcieJezussammówiosobiewkategoriachsymbolikidrzewa(Łk.23,31),a
potemumrzenakrzyżu,którywchrześcijańskiejteologiijestteżnazywany
drzewem.WedługBiblii,Bógzakazałludziomjedzeniaowocówzdrzewaznajomości
dobregoizłego.JednakzanamowąwężanajpierwEwa,azaniąAdamzjadają
zakazanyowoc.Popełniajągrzech,czyliaktnieposłuszeństwawobecbóstwa.Bóg
wypędzaichwtedyzraju,ponieważobawiasię,żezjedząjeszczeowoczdrzewa
życiaiwtedystanąsięrównijemusamemu.

Koncepcjadrzeważyciajeststarajaksamaludzkość:odmitologiiindyjskieji

japońskiejdopodańgermańskichczyafrykańskich,wszędziegigantycznedrzewo
mabyćzasadniczymszkieletemwszechświata.Azatemanibiblijnepodanieo
Edenie,anichrześcijańskieutożsamieniedrzeważyciazkrzyżemJezusaniesą
oryginalne.ZazdrosnyowładzęBógobarczawygnanychludzipracą,chorobamii
nieszczęściami,awkońcuzapowiada,żewszyscybędąumierać.

Wniemalidentycznej,alestarszejodBiblii,opowieściSumerówbógEanamawia

pierwszychludzidozjedzeniazakazanegoowocu,zacoEnkiwypędzaludzina
ziemię.RóżnicapolegatylkonazamianieEanabiblijnegowęża,uosobieniezłai
nieposłuszeństwawobecBoga.Widaćwtymrównieżjakieśreminiscencje
sumeryjsko–babilońskiegoeposuGilgamesz,wktórymbóstwo,właśniewpostaci
węża,odbierabohaterowiroślinęzapewniającąnieśmiertelność,ależadenczłowiek,
nawettakijakGilgamesz,nieżyłwiecznie.Sugerujetoteżzwiązekzdawnym
bliskowschodnimzwyczajemprzedstawianiabóstwajakowężaizniemal
uniwersalnąsymbolikąwęża–bóstważycialubodradzaniasiężycia
(mezopotamskieprzedstawieniewężanadrzewieżyciawraju;KsięgaLiczb21,4-9;
greckiEskulap).Cociekawe,kultboga–wężarozwijałsiętakżewśródIzraelitów.Na
przykład,ródLewiegomanazwęnawiązującądolegendarnegoLewiatana,ito
przedstawicieletegowłaśnierodustająsiędziedzicznymikapłanami.Kultboga–
wężautrzymasięwIzraeluprzezkilkasetlatstanowiącmocnąkonkurencjędla
wiarywjedynegoBoga.Mogłobytowyjaśnić,dlaczegopoostatecznymzwycięstwie
kultuJahwewśródIzraelitówwążstałsięsynonimemwszelkiegozłaioporuwobec
Boga.

NastępnymwydarzeniemzprehistoriiIzraelaopisanymwBibliiwformie

symbolicznejjestspórKainaiAbla,synówAdamaiEwy.Kainzajmującysię
rolnictwemzamordowałAbla,hodowcęzwierząt,ponieważBógnieprzyjął
Kainowejofiaryzpłodówrolnych,alezaakceptowałofiaręAbla.Sugerujeto
metaforycznyopiskonfliktówmiedzyrolnikamibudującymimiastaiwędrownymi
hodowcami,częstonajeżdżającymiludnośćosiadłą,oczymdonosząpraktycznie
wszystkiezachowanedokumentyzMezopotamii,SyriiiPalestyny.JakpodajeBiblia,
potomstwoKainaiAblazasiedlałostopniowoziemię.Tujednakzachowałysię
najwyraźniejelementyjakiejśpradawnejlegendy,bowiemjacyśSynowieBogabrali
zażonycórkiczłowiecze,anaziemiżylinieopisywanibliżejgiganci.
Prawdopodobniechodziopozostałościpoliteistycznychmitówpodobnychdotych
opowiadanychwstarożytnejGrecji.TeologiachrześcijańskawSynachBoga
dopatrujesiępotomkówAbla,akceptowanychprzezBoga,awcórkachczłowieczych
chcewidziećodrzuconalinięKaina.Milczyjednaknatematgigantów.Fantaścichcą
natomiast,abyjacyśprzybyszezobcychplanetwchodziliwzwiązkizZiemiankami.

Dlanasjednaknajważniejszejestchyba,coinnego.Zwróćmyuwagę,żeludzinazywa
sięSynamiBogamającnamyśliraczejichstworzenieprzezBoga,aniebiologiczne
pochodzenie.Jesttorzeczkapitalnadlaprawidłowegorozumieniatytułów
nadawanychpotemJezusowi.

Mieszkańcyziemiokazująsięcorazbardziejgrzeszni.WreszcieBógpostanawia

zgładzićwszystkichludzizsyłającogromnypotop.Przezczterdzieścidnilałdeszcz,
ażwodazalałacałyświatzabijającwszystko,cożyło.Ocalałjedyniesprawiedliwy,
Noewrazzrodzinąizwierzętami,ponieważBógkazałmuwcześniejzbudować
statek,czyliarkę.Kiedydeszczustał,awodyopadły,arkawylądowałanagórze
Ararat,zaśwNoemijegopotomstwieocalałaludzkość.Żydzi,apotemchrześcijanie
imuzułmanie,widząwtejopowieścinaukęokarze,jakaspadłanagrzeszników,i
nagrodziedanejpobożnymprzezBoga.Okazujesięjednak,żerównieżtahistoria
jesttylkozapożyczonymsumeryjskimibabilońskimmitem.Tamogromnedeszczei
powódźtezzalałyświat,azkataklizmuuratowałsięzaledwiejedenczłowiek,Ut–
napisztim,któryswojarodzinęizwierzętaumieściłnałodzi.Onrównieżwysyłał
najpierwkruka,apotemgołębicę,abysprawdzić,czyjakikolwieklądwynurzyłsię
jużzwody.Nakoniecwylądowałnaszczyciegóry.Tylemity.

Rzeczprzedstawiasięjeszczeciekawiej,kiedyweźmiemypoduwagędane

archeologiczne.Otóżniebyle,kto,bosamLeonardWoolley,przekopałsięprzezcałą
grubośćosadównawarstwionychwUr,starożytnymmieścieSumerów.Pod
miastemodkryłnajstarszekrólewskiegroby,ajeszczeniżej–kilkumetrową
warstwęrzecznegomułu.Podniąodnalazłjednakznowuśladyosadnictwa,tyle,że
całkowicieodmiennejkulturyprzedsumeryjskiej.Wyglądanato,żeponadtrzy
tysiącelatprzednasząerąmieszkalituludzieuprawiającyziemięi9znający
ceramikę.Niespotykanapowódźzalałajednakkrajdowysokościkilkumetrów,a
wodazostałanamiejscuprzezwielemiesięcy.Wtedyodmorzaprzybywają
SumerowiepodwodzalegendarnegobogaEnkiizakładająwłasneosady,apotem
miastaipaństwa.Jednakpamięćostraszliwymkataklizmietrwaiprzechodzido
mitologiinajpierwsumeryjskiej,potembabilońskiej,asyryjskiej,izraelskieji
wreszciechrześcijańskiejorazmuzułmańskiej.Przytymlokalna,chociaż
rzeczywiściegigantyczna,powódźurastadorozmiarówklęskiobejmującejcały
świat,nabieraznaczeniareligijnegoimoralnego.Dochodziwkońcudoabsurdu,
kiedywXVIIIiXIXstuleciunaukowcyzajmującysięgeologiączybiologiąmuszątak
interpretowaćobserwowanefakty,abyniekolidowałyzmitemoglobalnympotopie
uznanymzaniepodważalnydogmat.Cuvierniemożezaprzeczyć,żewykopaliska
wyraźniepokazujązmiennośćorganizmówżywychwminionychepokach
geologicznych.Wymyśla,więckoncepcjępowtarzającychsiękatastrof,które
cyklicznieniszczążyciepowodującjegoodradzaniesięzakażdymrazemwnowej
formie.Ostatniatakakatastrofą,miałbyćwłaśniebiblijnypotop.Niemiecki
paleontologJohannJ.Scheuchzeropisujenawetskamieniałyszkieletczłowieka,
któryzginąłwpotopie.Okazałosiępotem,żetoszczątkidużejsalamandry.Jeszcze
wXXwiekuniektórzyuczenipoważniezajmująsięwyliczaniemrozmiarówarki
Noego,żebymogłapomieścićpojednejparzewszystkich(dosłownie!)zwierząt
lądowychalboobliczająilośćwodynaZiemipotrzebnadozalaniawszystkich
kontynentów.

PopotopieBibliadalszedziejecorazbardziejzbliżającsiędowydarzeń

historycznychopisanychwinnychźródłach.TrzejsynowieNoegodają,zatem
początekpóźniejszymnarodomzamieszkującymcały,jaktosobiewtedy
wyobrażano,świat:Sem–ludomsemickim,Cham–chamickimzpółnocnejAfryki,
aJafet–jafetyckim,czylieuropejskim.OdChamamiałpochodzić,Kanaan,przodek
Kananejczyków.Tenprostypodziałrasczłowiekautrzymasiębardzodługo,mimo
konfrontacjizcorazbardziejzłożonarzeczywistością.Najpierwtrzebabyło
wkomponowaćwtenschematMurzynówiChińczyków,awXVIwieku–Indian,co
doczłowieczeństwa,którychbyłynawetpewnewątpliwościspowodowanewłaśnie
tym,żeBiblianiconichniewiedziała.

NaprzełomieXIXiXVIIIwiekupnewmezopotamskimmieścieUrmieszkał

człowiekimieniemAbraham.BógnakazałAbrahamowiprzenieśćsiędalekona
zachód,gdzieprzeznaczyłdlaniegobogatykrajKanaanjakoZiemieObiecaną.
PotomkowieAbrahamabędązwaćsięHebrajczykamilubIzraelitami(hebrajskie
Israelpochodziodsarah,cooznacza„walczyć”iel–„bóg”).Sądośćprymitywni,a
przedewszystkimsłabi,wporównaniudoKananejczyków.Niemogą,więcdokonać
bezpośredniegopodboju,lecztylkoosiedlająsięwnowymkraju.Utrzymująsięz
hodowliirolnictwa.Bibliazredagowanamniejwięcejtysiąclatpóźniej,całąhistorie
AbrahamaprzedstawiajakorezultatwiarywjedynegoBoga.Niejesttojednak
zgodnezdanymihistorycznymiiarcheologicznymi:zarównoBabilończycyjakteż
wcześniHebrajczycyczciliwielebóstw,iniemażadnychpowodów,abysądzić,że
Abrahamróżniłsięodnichpodtymwzględem.PoliteizmutrzymasięwIzraeluażdo
połowypierwszegotysiącleciaprzedChrystusem.

NatomiastpojecieZiemiObiecanejstaniesięskładnikiemideimesjańskieji

przejdziedochrześcijaństwa,alezamienisięwtedywKrólestwoBożerządzącesię
pobożnymiprawamiibędącewstępemdoprawdziwegoostatecznegozbawienia.W
tensposóbściślenacjonalistycznaideaIzraelitówprzerodziłasięwuniwersalne
pojęciereligiiświatowych.

Około1650pnewielkasuszaigłóddotykająKanaan.Niektórzypotomkowie

AbrahamaszukająratunkuwżyznejdelcieNiluprzyjmujączwierzchnictwoEgiptu.
BibliaopisujepodróżJakuba,synaAbrahama,doziemiGoszen(deltaNilu).Egipt
jestwtymokresierządzonyprzezobcądynastię,którachętnieopieraswojawładzę
naprzybyszachzewnątrz,anieEgipcjanach.DlategoteżbiblijnyJózef(pohebrajsku
„uciekłtu”),bratJakuba,osiedlasięwGoszemimożenawetdojśćdowysokiego
stanowiska(wBibliijestdoradcąfaraona).KilkusetletnipobytwEgipcieda
Izraelitomwieleelementówichkultury,aprzedewszystkimwzmocnienietendencji
domonoteizmu.ZapożyczająodEgipcjanpsalmykuczcibogów,niektóreformy
literackie,pojęciaimetodymagii…

TymczasemwKanaaniepozostaliHebrajczycy,którzyzachowaliswojestare

tradycje.

Pousunięciuobcejdynastii,postępującaodXVwiekupneodbudowaEgiptu

powodujeniechęćdoIzraelitów,którzywrazzinnyminieegipskimiplemionami
zostajązepchnięcidopoziomuludnościniewolnej(biblijnaniewolaegipska).W
końcugdzieśwXIIIwiekupne,częśćIzraelitówopuszczaEgipt.Wedługtradycji
dokonujątegopodwodząMojżesza.Imię„Mojżesz”jesttłumaczoneprzezhebrajskie

„wyprowadzać”(moszah)alboegipskie„uratowanyzwody”.Tadrugaetymologia
odpowiadalegendzie,wedługktórejMojżesz,abyuratowaćgoprzedegipskimi
prześladowaniami,zostałprzezmatkępuszczonywkoszykunawodę(częstymotyw
wżyciorysachbohaterów),skądmiałagowyłowić,apotemwychowaćegipska
księżniczka.JużjakodorosłyczłowiekpopełniajednakMojżeszjakąśzbrodnieimusi
uciekaćzEgiptu.WielelatspędzapotemwśródMadianitówprzejmującichidee
religijne.ToodnichiodEgipcjanuczysięmonoteizmu,którypostanawia
wprowadzićwśródIzraelitów,kiedypolatachwracadoEgiptu.Pragnieuwolnić
Izraelitówzniewoli.Ponieważfaraonniechceichwypuścić,BógsprowadzanaEgipt
kilkaklęsk(plagiegipskie):czerwonypopiółzNilu,kamieniespadająceznieba,
kilkudnioweciemności,śmierćzwierzątiludzi…Opisplagodpowiadazjawiskom
towarzyszącymwybuchowiwulkanu.Możliwe,więc,żepóźniejsiredaktorzyBiblii
połączyliopuszczenieEgiptuzwielkąerupcją,abyuprawdopodobnićcelową
interwencjęsamegoBoga,nawet,jeżelitewydarzenianiebyłyrównoczesne.
Zwłaszcza,żeredaktorzyBibliiopisujątokilkasetlatpofakcie.Przedkarawana
uchodźcówmiałposuwaćsięsłupdymuzadniaisłupognianocą,coBiblia
przedstawiajakowyraźnydowódboskiegoprzewodnictwa.Należyjednakpamiętać
oarabskimzwyczajunoszeniapochodniprzedkarawanąciągnącąprzezpustynię.

Sammomentopuszczeniaziemiegipskiejteżbyłpełendramatyzmu,bowiemza

odchodzącymiIzraelitamiruszyłpościg.Zapewnezpowoduzbrojnegobuntu
Izraelitówiobrabowanieegipskichdomostw,oczymBibliazaledwiewspomina
(KsięgaWyjścia2,21;12,36).WtedyjednakBógIzraelitówdokonujeniesamowitego
cudu:uciekinierzyprzechodząpodniemorza,awodyzalewająnagleoddziały
Egipcjan.Bibliahebrajskapiszeprzytymomorzusitowia,aleNowyTestamenti
chrześcijańskietłumaczeniautrzymują,żechodzioMorzeCzerwone,gdziesitowia
naogółniema.NatomiastistniejetakipunktwpółnocnymEgipcie,awięcna
najkrótszejdrodzezGoszendoPalestyny,gdziepłytkiezagłębienieoddzielonejest
odMorzaŚródziemnegozaledwiewąskimwałempiachuitam,namoczarach,rośnie
dużositowia.Chodziomiejsceznanedziśpodarabskanazwą,Sabkhatal.-Bardawil,
aprzezGrekówzwanejezioremSirbonis.Tamtędywłaśniekilkakrotnie
maszerowałyoddziałyGrekówirzymian(naprzykładTytusw68rokune)
potwierdzającprzydatnośćtejdrogi.Wepocehellenistycznejkilkakrotnie
odnotowanotamkatastrofy,kiedyburzenaMorzuŚródziemnymprzerywały
piaszczystąmierzejęigwałtowniewlewałysiędopołożonejniżejnieckijeziora
zatapiającludzi.I,byćmoże,otakimwłaśniewydarzeniuopowiadacud
przypisywanywBibliiMojżeszowi.PotemzresztąMojżeszdokonujecałejserii
cudów,któreprzybliższejanalizieokazująsięwydarzeniaminormalnymii
obserwowanymitamdodziś.Manna(pohebrajskuman-huoznacza,„cotojest”)
danaIzraelitomzniebaprzezBoga,czylibiałajadalnasubstancja,jestwydzielina
tamaryszku.Ptakispadającenaglezniebaisiedzącebezsilnienapustynizdarzają
siętakżeidzisiajpodługiejwyczerpującejpodróży.Mojżeszuderzeniemlaskio
skałęodsłaniaźródłowody.Jesttosposóbznanywszystkimobeznanymzpustynią,
ponieważwodazbierasięwzagłębieniach,anajejpowierzchnipowstająi
twardniejąmineralneosady.Trzebatylkoumiećrozpoznaćtakiemiejsceirozbić
cienkąmineralnapokrywę.

PodczaswędrówkipoopuszczeniuEgiptuformujesięnarodowycharakter

południowychIzraelitów,czyliJudejczyków.MojżesznadajeIzraelitomprawo
spisanewdziesięciuprostychzasadach(dziesięćprzykazańalboDekalog)
wyprowadzonychztradycjiiwyraźnienawiązującychjeszczedostarożytnych
kodeksówprawnychBliskiegoWschodu,jakchoćbykodeksuHammurabiego.
Przywódcy–kapłanitworząswoistąnarodowąideologięreligijnamającą
uzasadniaćagresjęnaKanaan.Izraelici,wedługniej,sąnarodemwybranym,
pozostającympodszczególnąopiekąichnarodowegobogaJahweutożsamionego
potemzElohim.KultJahwerozwinąłMojżesz,imożliwe,żebyłnawetkimśw
rodzajumisjonarzatej,nowejdlaIzraelitów,wiary.Intensywniezwalczał
dominującywtedypoliteizm,alepodnaciskiemluduzezwoliłnaczczenieniektórych
starychsymboli(naprzykładwęża).WzorującsięnaEgipcie,tworzykastękapłanów
(ródLewitów)iwprowadzaArkęPrzymierzabędącądosłownympowtórzeniem
egipskichświętychskrzyńobnoszonychpodczasprocesji.Napamiątkęwyjściaz
Egiptużydzimająodtądświętowaćpaschę.Jesttozarazemświętowiosnyi
odradzaniasiężycia.Poczterdziestu(podejrzanietradycyjnaświętaliczba)latach
wędrówkiiśmierciMojżeszawodzemzostajeJozue(Jehoszua–„bógjestjego
pomocą”)itoonmawkroczyćdoKanaan(ZiemiObiecanej).ZJozuemwiążesię
sławnybiblijnyustępopowiadający,jakwódzzatrzymałsłońce,abydokończyć
zwycięskabitwę.Przezwiekibyłtokoronnydowóddlawszystkichzwolenników
płaskiejziemiiukładugeocentrycznegoorazpodstawadozwalczaniainnychteorii
astronomicznych.

Danehistoriiiarcheologiipokazująnamniecoinnyobraztejepoki.Jakjuż

wspomnieliśmy,częśćHebrajczykówpozostaławKanaanieinieprzesiedliłasiędo
Egiptu.JużwXIVwiekupnezaczynająonip[odbójpółnocnegoKanaanu,czyli
późniejszejGalilei.Donosząotymmiejscowiwładcyskarżącsięegipskiemu
faraonowinarozbójniczeplemięHaribu(Hebrajczycy?)orazichprzywódcę
zwanegoJeszua(Jozue?).Wyjaśniatoteż,dlaczegowykopaliskapokazują,żeJerycho
zostałozdobytewXIVwiekupne,jeżeliMojżeszopuściłEgiptdopierowXIII.
ZrozumiałateżstajesięwzajemnawrogośćpółnocnychipołudniowychIzraelitów,
czylibardzotradycyjnychGalilejczykówinowocześniejszychJudejczyków,co
widaćjeszczewczasachJezusa.KiedyzwycięzcyJudejczycyuczyniliJerozolimę
stolicącałegokraju,zlikwidowalipółnocneośrodkikultuinarzuciliwszystkimswoją
monoteistycznareligięzJahwewroligłównej.NatomiastJozuezostałwlegendzie
sprowadzonydorolipomocnikainastępcyMojżesza.

WokresieXII–XIwiekupneIzraelicizEgiptuopanowująnajsłabszemiasta

Kanaanu,abypotemkolejnoatakowaćcorazsilniejszeośrodki.Podwpływem
kontaktuzmiejscowąwyższąkulturąKananejczykówprzechodząstopniowood
koczowniczegodoosiadłegotrybużycia.Naichczelestojąobieralniwodzowie
(biblijnisędziowie).

WXIIIiXIIwiekupneegejscykupcyosiedlająsięnamorskimwybrzeżu

południowejSyrii.Przynosząwysokorozwiniętąkulturęwrazzrzadką
umiejętnościąwytopużelaza,zakładająmiasta,wkońcutworząsamodzielna
kolonię.SąnazywaniFilistynamiiodnichpochodzipóźniejszanazwacałegokraju–
Palestyna.DlaIzraelitówstanowiąpoważnaprzeszkodęnadrodzedopodboju

całegoKanaan,cowywoławojnyciągnącesiępotemprzezkilkawieków.

ZkońcemXIwiekupneekonomiczneróżnicowanieklasspołecznychwśród

Izraelitówpowodujecentralizacjewładzywrękumonarchy,cospotykasięz
potępieniemostatniegosędziegoimieniemSamuel(pohebrajsku„głosboga”).
PierwszymkrólemzostajeSaul(pohebrajsku„wybranyprzezBoga”),aleginiew
walcezFilistynami,coredagującyBibliekapłaniprzedstawiająjakokarębożąza
nieposłuszeństwo.

NAprzełomieXI/XwiekupnewódzDawid(pohebrajsku„najukochańszy)

odpieraatakFilistynówiprzejmujewładzęjakokról(około1010–970pne).
FormujesiękrólestwoIzrael.StolicazostajezdobytanaKananejczykachw1005–
1000pneJerozolima.SymbolemnaroduwybranegoizwycięstwaJahwenadinnymi
bogamistajesięgóraKarmel(pohebrajsku„winnica”,apoarabsku„owocowe
pole”)orazświętarzekaJordan(pohebrajsku„płynącawdół).Dawidpodbija
niektóreplemionaaramejskienawschodzie,ado998pnejednoczywszystkie
plemionaizraelskie–łączniezwrogonastawionymiGalilejczykami.

Około970–931pneIzraelemrządzikrólSalomon(odhebrajskiegoszalom–

„pokój”),synDawida.Państwoprzeżywarozkwit.Izraelicipodbijająresztęziemi
Kanaan.Dwórkrólasłyniezprzepychu,centralnaświątyniabogaJahwew
JerozolimienależydonajbogatszychnaBliskimWschodzie.Ludnośćformalnieczci
Jahwe,alewrzeczywistościznanyzprzysłowiowejmądrościSalomonnietępi
innychkultów.ZnakiemwiaryIzraelitówizarazemichkrólestwajest
sześcioramiennagwiazda(gwiazdaDawida)orazsiedmioramiennyświecznik
menorahprzechowywanywŚwiątyniJerozolimskiej.Rozwijasięhandeli
rzemiosło.KrólutrzymujekontaktyzmiastemTyr,FelicjanamiikrólestwemSabaw
południowejArabii.Izraelskaflota,wdużejczęściobsługiwanaprzezFelicjan,pływa
poMorzuCzerwonymiŚródziemnym.JednakpośmierciSalomonaodżywająsię
ambicjearystokracjizpółnocnegoIzraela–niezadowolonejzdominacjipołudniowo
izraelskiegoroduDawida(zadawnionawrogośćGalileiiJudei).Wkońcu
doprowadzatodorozpadupaństwanapółnocnyIzrael,gdziepanujeJeroboamI,i
południowąJudęzestolicąwJerozolimie.JudaznajdujesięwrękusynaSalomona
imieniemRehabeam.

WIXwiekupnedziaławIzraeluEliasz–jedenznajwiększychproroków,czyli

nauczycieliireformatorówjudaizmu.PostępujeosłabieniepaństwaIzraelitów,co
tymbardziejsprzyjadziałalnościproroków.WVIIIwiekupneprorocyIzajaszi
MicheaszwJudzieorazOzeasziAmoswIzraelunawołujądoodbudowydawnejsiły
opierającsięnawierzewJahwe.PodkoniecVIIwiekupnepojawisięsławnyprorok
Jozjasz.RosnąwpływyAramejczyków,zktórymiIzraelicipróbująrazem
przeciwstawićsięcorazgroźniejszejAsyrii.Przejmująnawetjęzykaramejskiw
miejscezamierającegohebrajskiego,któryzostajejęzykiemświętym,ograniczonym
dotekstówreligijnych.

Mimotow721rokupneAsyryjczycypodbijająkrólestwoIzraela.Ludność

SamariizostajedeportowanadoMezopotamii,aod680Samariajestzajmowana
przezludnośćasyryjską,costajesiępoczątkiemreligijnegosynkretyzmu
mieszkańcówSamarii.Będązatouważanizanieczystychipogardzaniprzez
tradycyjnychjudaistów,oczymmożnaprzekonaćsięczytającewangeliczna

opowieśćJezusaomiłosiernymSamarytaninie.AsyryjczycyrządząIzraelitamido
swegoupadkuw605rokupne.Jednakiwtedynieprzychodziczasspokoju,
ponieważpaństwonowobabilońskie,czyliChaldea,podbijawkrótcePalestynę,
niszczykrólestwoJudy(586pne),ostatecznierozbijaFilistynówidokonuje
kolejnychprzesiedleńIzraelitówdoBabilonii(biblijnaniewolababilońska,
598/597,582/581pne).

Wiążesięztymciekawymiot.Bibliapodaje,żeludziezaczęlibudowaćzcegieł

wielkąwieżęBabel,chcącdosięgnąćzniejnieba,gdziemieszkaJahwe.
ZniecierpliwionytymBógpomieszałimjęzyki,abyrobotnicyniepotrafilisię
porozumieć,więcbudowastanęła,aróżnojęzyczniludzierozeszlisiępocałym
świecie.IrzeczywiściearcheolodzyodnaleźliwMezopotamiiwielepiramidalnych
wież–zikkuratów,budowanychjakopodstawydlaświątyń.Anajwiększąznichbył
odkrytywBabilonieceglanyzikkuratowysokościokoło90metrów,naktórym
władcapostawiłdumnynapis,żezmusiłdojegobudowyludycałegoświata.
Babilońskanazwamiastaoznaczabramęboga,cosugeruje,żestamtądpowinnobyć
najbliżejdonieba,ahebrajskiesłowobalaltotyle,comieszać.ZbieżnościzBibliąsą,
więcuderzające.NadodatekIzraeliciiinne,różnojęzyczneludyznalazłysięwtym
mieściejakoniewolnicyspędzenitamprzezzwycięzców,ifaktycznieuczestniczyły
wbudowaniuwieży.Niemogli,więcIzraelicidobrzewspominaćaniBabilonu,ani
jegoogromnejbudowli.

W538rokupnePersjaniszczypaństwoChaldejczykówipozwalaIzraelitom

wrócićdoswegokraju,któryterazprzekształcasięwperskaprowincjęJehud.
IzraeliciotrzymująautonomięorazswobodęreligijnąimogąodbudowaćŚwiątynię
wJerozolimie(536–515pne).Wroku458pnewracajądokrajuIzraeliciz
MezopotamiipodwodząprorokaEzdrasza.Zwyklejesttomomentuznawanyza
formalnypoczątekjudaizmujakomonoteistycznejreligiiIzraelitów.

Nowyrozdziałichdziejówzaczynasięw332rokupne,kiedyziemieIzraelitów,

jakoJudea,zostająwłączonedoimperiumAleksandraMacedońskiego.Wkrótce
stanąsięjużczęściąhellenistycznejmonarchiiPtolemeuszyzEgiptu.Izraelicize
względunaprowadzonyprzeznichhandel,częstoosiedlająsiędalekopozaojczyzną
tworzącżydowskądiasporę.Największeskupiskażydowskiejludności,poza
Izraelem,powstająwtedywEgipciezcentrumwAleksandrii,wCyrenejcez
ośrodkiemwCyrenie,naCyprze,wMezopotamiiwokolicachBabilonuiNiniwy,w
południowejArabii,AksumiEtiopii.Aleznaczącegminyizraelskierozwijająsięteż
wportachAzjiMniejszej(Efez,Smyrna),atakżewGaliiiHiszpanii,wKartaginie,w
RzymieczynatereniePersjiiBaktrii.Wtejsytuacjiwyznawcyjudaizmuczęstostaja
przedpytaniem,jakzachowaćsięwobecotaczającejichkulturygreckiej.Bywa,że
izraelscyintelektualiściłączągreckąfilozofięzjudaizmem,coniezawszeodpowiada
tradycjonalistom.

Powstajewtedyjednozpierwszychwdziejachludzkościtłumaczeńświętejksięgi

naobcyjęzyk.JesttoSeptuaginta(pogrecku:Pięcioksiąg),czylipodstawowaczęść
Bibliiwgreckiejwersjijęzykowej.Potempowstająteżtłumaczeniaaramejskie.W
tensposóbpochodząceodJahwesłowaświęte,mająceznaczeniemagiczne,zostają
zamienionenainne,pozbawionejużwaloruoryginalności,alezatozrozumiałedla
obcych.

WtymczasiedlapodtrzymaniaduchaoporujudaistówpowstajeKsięgaDaniela.

Wedługniej(9,24-27)odmomentuodbudowaniaŚwiątyniJerozolimskiejzaCyrusa
dopoczątkuKońcaCzasówmaupłynąć70tygodni,copoteminterpretujesięjako
siedemdziesiątrazysiedem,czyli490lat.PrzypadatonaokołoIwiekpne.Izraelici
zaczynajączekaćnamesjasza–zbawiciela.Pojawiająsiędziesiątkiruchówisekt,
wieluprorokówizapowiedzizwycięstwaIzraela,zwłaszczapopodbojuprzez
Seleucydóww198rokupne.

KiedySeleucydaAntiochIVEpifanes,próbujenarzucićIzraelitomgreckich

bogów,umieszczaposągZeusawŚwiątyniJerozolimskiejikażeskonfiskowaćjej
skarbiec(168pne),wybuchapowstanie,naktóregoczelestajekapłańskiród
Machabeuszy.Pozwycięstwiewydajesię,żeprzyszedłwreszciemesjasziród
DawidaodzyskanależnąautraconąwVIwiekupnewładzę.Jednakwbrewtym
nadziejom,Machabeuszezakładająwłasnadynastię(140pne).Owładzękonkuruje
kilkaugrupowań.Faryzeuszegłosząścisłeprzestrzeganieprzepisówbiblijnych.
Saduceusze(pohebrajskusaduk–„święty”)reprezentująkierunekreformatorsko–
synkretycznyłączącizraelskietradycjezgreckafilozofią.Wreszcieesseńczycy
oczekującyprzyjściamesjasza,któryodbudujepotęgęIzraelawoparciuodawna
dynastięDawida.Jednozgłównychcentrówsekciarstwaznajdujesięwokolicach
QumrannadMorzemMartwym.CzłonkowiewspólnotyzQumranrazempracują,
nakazująmiłośćidobroć,posłuszeństwoJahweiprzepisomBiblii,nowych
wyznawcówchrzcząwodą.Czekająnarychłykonieczepsutegoświatainastanie
KrólestwaBożego.Wieleszczegółówwskazuje,żeJanChrzcicieliJezussąpod
silnymwpływemtychsekt,iwielezichtradycjiprzejdziepotemdochrześcijaństwa.

WIzraelutrwakonfliktmiedzyrozwiniętąikulturalniejszą,hellenizowanąJudeą

azacofanąikonserwatywnąGalileą(ciostatnitylkosiebieuważajązaprawdziwych
judaistów).

W143–134pnerządziSymeon(„sławny”)Machabeuszizakładanowąlinie

dynastycznązwanąHasmonejską,którautrzymawładzędo37rokupne.Wtym
czasiejednakRzymnarzucaswojezwierzchnictwoPalestynie(63pne),aanty
rzymskisojuszHasmonejczykówzPartamispowodujereakcjęRzymianwpostaci
ostatecznegoodsunięciatejdynastiiw37rokupne.

Wlatach37–4pneHerodWielkiprzypoparciuRzymuopanowujeJudeęi

zasiadanatroniejakokróluznającysięzacesarskiegowasala.Niewywodzisięz
wysokiegoroduaniteznieprzestrzegaściślenakazówjudaizmu,czymzrażado
siebiewiększośćspołeczeństwa.Herodjestznanyzniebywałegookrucieństwai
wręczparanoidalnejpodejrzliwości,nawetwobecwłasnejrodziny,cojestczęściowo
uzasadnione,jeśliweźmiemypoduwagęwrogośćotaczającychgożydów.Obawiając
sięożycieiwładzękażemordowaćswoichnajbliższychkrewnych,zanajmniejsze
podejrzenieskazujenaśmierćikrwaworozprawiasięzwszelkimiobjawamioporu.
MiarąskrzywieniapsychikiHerodamożebyćwydanyprzezniegoostatnirozkaż.
Wiedząc,żeIzraelicinienawidzągoiuciesząsię,kiedyumrze,zapowiedział,żebędą
jednakpojegośmiercipłakać.Każemianowicie,abytuzpojegozgoniezabito
pierworodnychsynównajważniejszychizraelskichrodów.Naszczęścierozkazten
niezostaniejużwykonany.MimotoHerodWielkipropagujewiaręIzraelai,
opierającsięnalicznychkoloniachizraelskichkupcówprowadziplanową

działalnośćmisyjnąpozagranicamipaństwa.Planujeteżstworzeniewielkiej
monarchii.Anużudasię,żezostanienawetjejcesarzem…Wrezultacie
uzyskiwanychnadużąskalęnawróceńpowstajerozróżnieniemiedzyjudaistą–
Izraelitą(Żydemwsensienarodowym)aneofitąjudaistą–nawróconym(żydemw
sensiereligijnym).Wtensposób,wbrewdotychczasowymopiniom,judaizm
przestajebyćwyznaniemwyłącznienarodowym.Dopieropóźniej,główniepod
wpływemchrześcijańskichprześladowań,zamykasięijaknajstaranniejodgradzaod
wrogiegoświatazewnętrznegouznając,żetylkowtradycjimożeszukaćratunkui
sposobunaprzetrwanie.

WmitologiichrześcijańskiejimięHerodakojarzysięjaknajgorzej,przyczymna

ogółutożsamiasięHerodaWielkiegozHerodemAntypasemrządzącymwlatach4
pne–39ne.NiedoceniasięnatomiastroliHerodaWielkiego,jakąodegrałw
przyszłymrozpowszechnianiuwiarywJezusa.Aprzecieżideadziałalnościmisyjnej
pochodziwłaśnieodniegoiżydowskieośrodkiwdiasporzezostałyprzeztego
właśniewładcęzamienionewsiećmisjiszerzącychideejudaizmu.Dziękitemuśw.
Pawełbędziemógłpotemstosunkowołatwopodróżowaćiznajdowaćsłuchaczy.
Pamiętajmy,żewIwiekuneniedostrzeganojeszczeróżnicymiedzyjudaizmemi
wczesnymchrześcijaństwem,awięcżydowskiewspólnotystałyotworemrównież
przedmisjonarzamisektyJezusa.Wystarczyporównaćpierwotneośrodki
chrześcijaństwaimapękoloniiżydowskich.Zbieżnośćjestuderzającaiwłaściwiew
pełnizrozumiała.Samiżydzirównieżtodostrzegają,arabinioniecoszerszym
światopoglądziemówiąnawet,żechrześcijaństwoniejestniczyminnym,jaktylko
kontynuacjąjudaizmuiwypełnieniembożegoplanu,ażebyrozpowszechnićwiaręw
jedynegoBoganacałymświecie.

Narodzinymesjasza

MimoupływudwóchtysiącleciJezusciąglebudzikontrowersje.Opinieonim

wahająsięoduwielbienia,anawetuznaniagozabóstwo,dowrogościewokowanej
historiąipolitykąkościołów,azwłaszczaroląidziejamipapiestwa.Bylinawettacy,
którzytwierdzili,żenigdynieistniał,ijakoargumentswejtezypodają,że
przekazanyprzezewangelistówimitologizowanyprzezduchowieństwoobraz
Jezusajestnadmierniebaśniowy.Religioznawcyzłatwościąpotrafiąwskazaćwtym
wizerunkuliczneelementyzapożyczonepraktyczniezewszystkichreligiiBliskiego
Wschodu.I,niestety,podtakamitologicznapoliturąznikanamrealnyczłowiek,a
jegomiejscezajmujejeszczejednodośćtypowewtejczęściświata,bóstwo.

Nadomiarzłegoniemamyżadnych,niezależnych,awięcpozareligijnych,źródeł

oJezusie.NajwcześniejszyjestNowyTestament,któryjednaknapisalijego
wyznawcyitodopierokilkadziesiątlatpośmiercimistrza.Azatemniesąiniemogą
byćobiektywni,ponieważichdziełomacharakterpropagandowy,aniehistoryczny.
Dziwnejestnatomiast,żeotakcharyzmatycznejpostaci,jakąbyłJezus,nie
wspominażadenhistoryktychczasów.PrzeciwnicyautentycznościprorokazGalilei
uznalitozadowód,żemamydoczynieniazeklektycznymmitemzłożonymz
najróżniejszychwątków,oczymzdająsięświadczyćliczneiwyraźnenawiązaniado
innychreligiiibóstw.Chrześcijanie,którzybardzowcześniezauważylitenbrak
źródeł,dopisali,FlawiuszowisławnącharakterystykęJezusa.Tajednakjesttak
ortodoksyjnymwyznaniemwiary,obcobrzmiącymwcałejWojnieżydowskiej,że
fałszerstwodemaskujesięsamo,tymbardziej,żeFlawiuszbyłprzeciwnikiem
chrześcijan.ObrońcyhistorycznościJezusaskłaniająsięnawetdotezy,zechodzitu
oświadome,celowezacieranieśladówjegodziałalności.Podejrzaniepachnieto
jednakspiskowąteoriadziejówisugerujedziałaniejakiejśrzymskiejcenzury
państwowejzdolnejdokontrolowaniawszystkichpisarzy.Amożeistniejejeszcze
jednowyjaśnienie?MożeJezusniebyłkimśażtakznaczącym,jaknamsiętodziś
wydaje,ipoprostugoniezauważono?Wdodatkujestcałkiemprawdopodobne,że
istniałyjakieśwspominającegolokalne,izraelskieźródła,którejednakuległy
zniszczeniulubzagubieniuwkolejnychantyrzymskichpowstaniach.Wkażdym
raziedziśdysponujemywyłącznieEwangeliami,itylkonanichmożnasięopieraćw
analizowaniufenomenuJezusa.

Praktycznienicniewiemyojegodzieciństwie.Tekstyuznanezakanoniczne

pomijajątenokrescałkowicie,ainne,niestetymłodszeewangelieapokryficzne,
podajątakfantastycznieibaśniowobrzmiąceinformacje,żemożnajepotraktować
wyłączniejakopropagandowelegendytworzonenaużytekwyznawców.Możeto
oznaczaćtylkojedno–przedswoimpierwszympublicznymwystąpieniemJezusnie
byłkimśznaczącyminiewyróżniałsięspośródinnychŻydówniczymgodnym
uwagi.Wiadomojedynie,żebyłpierworodnymsynemJózefaiMarii(Miriam–po
hebrajsku„gorycz”).Amoże,jaktosugerujeEwangeliaMateusza(1,18-25),Józef
tylkouznałnieślubnedzieckoMarii?WedługtradycjirodzinaJózefanależaładorodu

Dawida,czyliszerokorozgałęzionegoklanuwywodzącegosięoddynastiipanującej
niegdyśwKrólestwieIzraela.

Niestety,mimotakwspaniałegopochodzenia,domrodzicówJezusabyłubogii

Józefmusiałciężkopracować,abyutrzymaćsporąrodzinę.Jezusmiał,bowiem
czterechmłodszychbraci–Jakuba,Jozesa,JudęiSzymona–orazprzynajmniejdwie
siostry,którychimionEwangelienieprzechowały(Mk6,3).Wdomupanowała
prawdopodobniegłębokoreligijnaatmosfera,oczymzdajesięświadczyćcały
późniejszysposóbmyśleniaJezusa.Wrodzinietrwałytradycjeżydowskiejświętości
wyrażającejsięwrozlicznychsektach(możedziśnazwalibyśmyjezakonami?)tak
charakterystycznychdlaGalilei.BratJezusa,Jakub,będziepotemprzywódcąjednejz
takichgrupocechachwyraźnieesseńskichizostanieukamienowanyw62rokuw
Jerozolimie.Pozatymniewolnozapominać,żerzeczdziejesięwłaśniewbiednej,
zacofanejGalilei,najbardziejtradycyjnejikonserwatywnejczęściziemżydowskich.
ZcałąpewnościąsilniewpłynęłotonaosobowośćJezusa.Możemytylko
przypuszczać,żebyłnaturalnieinteligentnymizapewnewrażliwymdzieckiem,
chciwiechłonącymopowieściodziejachIzraela,świętetekstybiblijneikrążące
wśródludulegendy.Musiałdysponowaćdobrąpamięciąizdolnościąkojarzenia,
jeżeliwdwunastymrokużycianatylejużznałkanontekstówreligijnych,żezbudził
podziwuczonychwjerozolimskiejŚwiątyni.

Wszystkowskazuje,żetenepizodwJerozolimiebyłjednymzpierwszych

zewnętrznychsymptomówbudzącejsięwizji.Przełomertookres,kiedyżydowski
mistycyzmnarastaażdogranichisterii,coniezwyklesilnieoddziałałonamałego
Jezusa.Chłopak,zgodnieznastrojemswoichczasów,zacząłwotaczającymświecie
dopatrywaćsięznakówbliskiegoprzewrotu.Rodzisięwnimpodejrzenie,żebyć
możetoonsamjestprzyszłymmesjaszem.Zamykasięwsobie,wsłuchujewe
własneprzeżycia,dogłębnieanalizujewszystkiewydarzeniaistarasięjedopasować
doznanychproroctw.RównieżwŚwiątyniJerozolimskiejposzukiwałwiedzyu
mędrców.Dlategopatrzynawszystkoprzezpryzmatideimesjańskiejiztakim
dystansemodniósłsiędoniepokojuiwyrzutówrodziców,kiedyciwkońcuodnaleźli
godyskutującegowŚwiątyni(Łk2,42-49).

GdzieśwtymczasieumieraJózef,oczymzdajesięświadczyćjegozniknięciez

kartEwangelii.Osierociłrodzinę,cozmuszaJezusadozajęciasięmłodszym
rodzeństwemimatką.JezusprzyjąłzawódojcaijakocieślakrążypoPalestynie
zarabiającnażycienaprawami,wykonywaniempracnazamówienie,przeróbkami…
Wyobraźmygosobiewędrującegoodwsidowsi,rozmawiającegozdziesiątkami
ludzi,poznającegoichżycie.Dziękiwrodzonejinteligencjiizmysłowiobserwacji
(widocznemu,naprzykład,wJezusowychprzypowieściachodnoszącychsiędo
palestyńskichrealiów)stajesięznawcąGalilei.Okażesiętoniezwyklecennewjego
późniejszejdziałalności,kiedybędziepozyskiwałzwolennikówswojejnaukiikiedy
przemówieniamipotrafiwzbudzaćemocjeizrozumienietłumów.

Niejestoszustempragnącymdlawłasnychcelówwykorzystywaćwiaręludu,

ponieważjegopostępowanieopisanewEwangeliachsugerujecałkowite
poświeceniedlawyznawanejidei.Jezusznaprzepowiednieiwyobrażeniadotyczące
oczekiwanegomesjasza.Czekanaichpotwierdzenie,abymiećpewność,żeBóg
wybrałwłaśniejego.Musi,bowiemjaknajlepiejprzygotowaćsiędowypełnienia

powierzonejmisjiopodjąćwszelkiekoniecznedotegodziałania,iliczysięjedynie
wolaBoga,aon,niczegoniezmieniając,możejątylkospełnić.Spróbujmywyobrazić
sobie,jakimiałbyćwyczekiwanymesjasz.

Popierwsze.Przedewszystkimbyłrozumianyjakozwornikłączący

dotychczasowąhistorięIzraelaizapowiadaneKrólestwoBoże.Powszechnie
przyjmowano,żetakzwanyKoniecCzasówmanadejśćpozapowiedzianychw
KsiędzeDaniela„siedemdziesięciutygodniach”ododbudowaniaJerozolimy.
Rozumianotojakosiedemdziesiątrazysiedem,codaje490lat.Zauważmyprzytym,
że7i49sątradycyjnymiliczbamiświętymi,znanymijużwSumerzeiwBabilonii,
skądprzejęlijeŻydzi.Jeżelido536pne,kiedyCyruszezwoliłnaodbudowęŚwiątynii
Jerozolimy,dodamyowe4990lat,otrzymamyrok46pne.Wmyślżydowskich
wierzeńmiałtobyćpoczątekKońcaCzasów,kiedynaIzraelpowinnyspaśćwszelkie
nieszczęścia,azatriumfująchwilowosiłyzła.WkońcujednakzostanąprzezBoga
pokonane,azwieńczeniemtychwszystkichprzemianbędzieprzyjściemesjasza.
TakieinterpretacjeupowszechniłysięwIzraelupoIIwiekupne,bowtymwłaśnie
okresieHasmoneuszetracązniszczonywewnętrznymisporamiautorytet,aIzrael
corazbardziejsłabnienaareniemiędzynarodowej.Prorocyostrzegająjednakprzed
nadciągającąjeszczegorsząklęską,któramaznaczyćwejściewKoniecCzasów.Ioto
w63rokupneRzymianieopanowująIzraelzdającsiępotwierdzaćwszystkiefatalne
proroctwa.Rośniemistycznenapięcie,Żydzioczekująkolejnychzapowiadanych
wydarzeń,mnożąsięsekty,działająprorocynawołującydopokuty…Jednymznich
jestznanyzEwangeliiJanChrzciciel,któryanonsujerychłenadejścieKrólestwa
Bożego.Mesjaszmożeobjawićsięwkażdejchwili.Jezusdobrzeotymwie,idlatego
porównujeproroctwazsobąsamymczłonkiemroduDawida.

Powtóre.MesjaszmabyćpotomkiemDawida,bowiempozawodziesprawionym

przezMachabeuszy–HasmonejczykówŻydzizwrócilisiędostarszej,prawowitej
dynastiiwniejupatrującwybawieniaodnieszczęść.Natomiastbardzotradycyjnie
nastawienifaryzeuszeiesseńczycypodkreślająroleprzymierzaŻydówzBogiem,co
oznacza,żemesjaszmożeteżreprezentowaćkapłańskiródLewiego.Wspominao
tym,naprzykładprorokJeremiasz.Wtejsytuacjikształtująsię,conajmniejdwie
koncepcjemesjasza:wojownikitwórcapotęgipolitycznejzroduDawidaoraz
najwyższykapłanzroduLewiego.Dokonanoniemałejpracy,abytesprzeczneze
sobąideepogodzićuznającwkońcu,żekapłanmastaćprzedwojownikiem
(esseńczycy)albopoprzedzaćgoswoimwcześniejszympojawieniem(faryzeusze).
Mesjasz–kapłanmabyćMesjaszemsprawiedliwościanieczłowiekiemzmieczem
wdłoni.PisząotymIzajasz,sekciarskietekstyznadMorzaMartwegoiPsalmy(na
przykładXVII,28-31).SamJezuszdajesiępodobnieinterpretowaćrolęmesjasza
skoromówi,że„SynCzłowieczymusiwielewycierpieć,musibyćodrzuconyprzez
starszych,arcykapłanóworazuczonychwPiśmieimusibyćzabity,apotrzech
dniachzmartwychwstać”(Mk8,31).Niejesttoopisbojownikaiwodza,ale
sprawiedliwego,skrzywdzonegoprzezzaślepienieinnych.Wartotuprzypomnieć,że
JezuswywodziłsięzroduDawida,jakzapowiadałytoproroctwa,iniebyłtypem
przywódcy,araczejsamotnymmyślicielem.Odpowiadałby,więcżydowskim
proroctwom,choćniespełniałnadzieiprostychludzioczekującychraczejzbrojnego
mścicielakrzywd.

Nadaljednakniemapewności.Każdyżydowskiprorokmusiałprzecieżprzeżyć

chwilenagłegooświecenia,gdyspływałnaniegoDuchBożyotwierającjegooczyna
innąrzeczywistość.AJezusciągleczekanatakiewydarzenie.Wiedoskonale,że
spełniawszystkiepodstawowewymaganiastawianemesjaszowi,alebeztego
„kluczowegoprzeżycia”niemamowyospełnieniuproroctw.Ktowie,byćmoże
niebagatelnarolęwodsuwaniumomentupublicznegowystąpieniaodgrywateż
prozaicznakoniecznośćpracy,abyutrzymaćrodzinęosieroconąprzezJózefa?
Siostrytrzebawydaćzamąż,zapewnićjakiśstartmłodszymbraciom…Najwyraźniej
dopieropozaspokojeniupodstawowychpotrzebrodzeństwaJezusdecydujesięna
drogęsłużbybożej.Siostryprzypuszczalniejużwyszłyzamąż,abraciastalisię
samodzielnymi.WtedyJezusopuszczarodzinę,abypodążyćzawewnętrznym
głosemnakazującymposzukiwanieprawdy.

Ewangeliezgodniewskazująmoment,kiedyJezus,żyjącyprzeztewszystkielata

wdojmującejniepewności,uznałwreszcie,żejestowymoczekiwanymi
zapowiadanymprzezprorokówmesjaszem,stałosiętodziękiwizji,któramiałpo
obmyciugowodąJordanuprzezJanaChrzciciela.Obmywaniejakosymboliczne
ponownenarodzinydosłużbybożejjestoddawnaznaneesseńczykomiJantutaj
wyraźnienawiązujedoichtradycji.DlaJezusanatomiastchrzestwJordaniestanowi
przełom.OtopowszechnieczczonyiuznanyzanatchnionegoJanosobiście
przeprowadziłgoodzwykłegożyciaświeckiegodouduchowionegożycia
nazarejczyków.Tymterminemokreślanoświętych,zwyklewędrownych,
działającychpodnatchnieniembożym,asamosłowopochodziodhebrajskiego
nezeroznaczającegoodroślodpniaizraelskiejwiaryinarodu.TegotytułuEwangelie
używają,naprzykład,wobecJanaChrzciciela.Natomiastpóźniejchrześcijaniebędą
staralisięwprowadzićrozróżnieniemiędzyJezusem„Nazarejskim”i
„nazareńczykami”lub„nazirejczykami”(KsięgaLiczb6,1-21),abymaksymalnie
zatrzećwrażenie,żeJezusbyłtylkojednymzwieludziałającychwtedyproroków,i
podkreślićjegowyjątkowość.Wskazują,więcnaNazaret,małegalilejskie
miasteczko,któremiałodaćJezusowijegoprzydomek.Sytuacjęjeszczebardziej
komplikujefakt,żeżydzinazwy„nazarejczycy”będąpotemużywaćjakookreślenia
wczesnychwyznawcówJezusa.

WkażdymraziepodwpływemtegochrztuJezusdoznajeprawdziwegowidzenia,

wktórymotwarteniebiosawyznaczajągoswoimSynem.Jesttoniesłychanieważne,
ponieważrozmaitetekstyżydowskieokreślająmesjaszawłaśniejakoSyna
Człowieczego,SynaBożego,SprawiedliwegoKrólaalboCierpiącegoJedynego.
Używatychokreśleń,naprzykład,KsięgaDaniela,atakżeznajdujemyjewtekstach
znadMorzaMartwego.TerazJezusjestjużprzekonanyoswoimmesjaństwiei
podejmujedziałaniaświadomiezmierzającedoobjawieniapowierzonegomu
posłannictwa.Udajesię,więcnapustynię,abyprzezmedytacjeprzygotowaćsię
duchowo,apopowrocierozpoczynanauczanie.Tworzyjeszczejednasektę,kolejną
wGalilei–regioniepełnymświętychibuntownikówwystępującychnietylko
przeciwwładzypogańskichRzymian,aleteżiJudejczykówzpołudnia,którychwiara
takznacznieodbiegłaoddawnychtradycji,żeGalilejczycynazywająichpogardliwie
„żydami”wodróżnieniuodludziprawdziwiepobożnych(Mk7,1-4;J7,1-13).

Dziśpodwóchtysiącleciachzdominowanychprzezideechrześcijan,musimy

sobieuprzytomnić,żeJezusbyłjaknajbardziejortodoksyjnymjudaistą,anawetzbyt
ortodoksyjnymGalilejczykiemdlażydowskichfaryzeuszyczysaduceuszy
pozostającychpodpewnymwpływemGrekówiRzymian.Chrześcijaństwonałożyło
namspecyficzneokulary,przezktóredostrzegamywJezusiecoś,czegoonsam
nigdybyniezaakceptował.PrzedewszystkimdogmatoJezusie,którymiałbybyć
wcieleniemBoga,spowodował,żemesjańskietytułysądziśrozumianejako
potwierdzeniejegowcielenia.TymczasemżydziepokiJezusaokreśleniatypu„Syn
Boży”czy„SynCzłowieczy”stosowaliwobecmesjasza,któregoniktniepoważyłby
sięuznaćzawcielenieBoga.Byłobytoabsolutniesprzecznezichścisłym
monoteizmemipoczytanobytozabluźnierstwotakwielkie,żejedynakarązanie
mogłabybyćśmierć.Wizraelskiejtradycji„synemBoga”jestcałyIzrael(Księga
Wyjścia4,22),apóźniejtegotytułuużywająkrólowiepouroczystymodczytaniu
Psalmu2,7.Takwłaśnienazywanyjestmesjaszwwspomnianychtekstachznad
MorzaMartwego,którejasnomówiąoczłowiekuwybranymprzezBoga,alenieo
bożymwcieleniu.SamJezuspodkreśla,żenietworzynowejwiary,ajedynieodnawia
lubumacniastarą,niezmieniającwniejanijednejlitery(Mt5,17-19),tozaś
oznacza,żeniemożesiebieuważaćzabóstwo.JesttylkojedenBógIzraela.Onsam,
coprawda,jestwybrańcemtegoBoga,alenadalpozostajeczłowiekiem.Cowięcej,
nawetśw.PawełwLiściedoRzymian(1,3-4)pisze,żeJezuszostałustanowiony
SynemBożympozmartwychwstaniu.

Ijeszczejedno,chybanajbardziejfantastyczneprzypuszczeniezwiązanezosobą

Jezusa.Jakoprawowityżydniemógłnawetpomyślećosprzeciwiewobecboskiej
woli,apamiętajmy,żeproroctwamesjańskiesąwłaśnieprzejawemwoliBoga.A
zatem,jeżeliJezusuznałsięzamesjasza,powinienspełnićbożąwolęwyrażonąw
proroctwachomesjaszu.Jesttosposóbrozumowaniaabsolutnieobcyczłowiekowi
wychowanemuwtradycjigrecko–rzymsko–europejskiej,wktórejcenisię
indywidualnąaktywność,dajeludziomwolnośćwyboru,obarczajączarazem
odpowiedzialnościązapodjętedecyzje,iobdarzaszacunkiemnależnymosobom
samodzielnym.NatomiastżydzizepokiJezusapostrzegajączłowiekawkategoriach
wypełnianiabożegoplanu.Nieinteresująichosobistezamierzenialudzi.Ztego
punktuwidzeniazachowanieJezusa,któryuważałsięzamesjasza,możebyćtylko
wynikiemjegoświadomegopodporządkowaniasięplanomStwórcy,wyrażonymw
proroctwach.NiemajużmiejscanainicjatywęJezusa,całąjegodziałalnośćmożna
interpretowaćjakocelowewypełnianiedawnychproroctw.Czyrzeczywiściesam
siebiezredukowałdoroliinteligentnegonarzędzia?Trudnoodpowiedziećnato
pytanie,boniedysponujemydostatecznąilościąmateriałufaktograficznego,a
Ewangeliebyłypisanezmyśląoudowodnieniuzgóryzałożonejtezy,żeJezusbył
mesjaszem.Muszą,więcprzedstawiaćwydarzeniajakospełnienieproroctw.Nie
wiemyjednak,naileEwangelieodpowiadająrzeczywistymfaktomani,cochyba
jeszczeciekawsze,jakiefaktyodrzuciły,ponieważniepasowałydokonstruowania
obrazu.

ZdrugiejstronyJezuschybarzeczywiściezpremedytacjąkreujeijaknajmocniej

podkreślawszelkiesytuacje,któremogąbyćinterpretowanejakowypełnienie
mesjańskichzapowiedzi.Wedługnaszychdzisiejszychkategoriibyłabytojakaś
formamistyfikacjiluboszustwa.Wtedyjednakrozumianotoprawdopodobniej

inaczej–tylkojakospełnienieproroctw.Jakomesjasz,Jezusmusiprzyjśćdo
Jerozolimy,chociażsłuszniespodziewasięzłegoprzyjęcia.Przybywawięc,ale
zachowujesięniezwykleostrożnie,abynieprowokowaćaniRzymian,ani
Sanhedrynu–zgromadzeniakapłanów:nauczawyłączniewŚwiątyni,doczegoma
prawokażdydorosłyżyd,iniewywołujezgromadzeńnaulicy,coRzymianiemogliby
uznaćzazebraniebuntowników.Jeszczeniemówiotwarcieoswoimmesjaństwie,
abyniezaniepokoićSanhedrynu,kapłani,bowiemdoskonalewiedzą,żeludoczekuje
mesjasza,którywygnaokupanta.Pojawieniesiętakiejosobymusinieodwołalnie
spowodowaćpowstanie,aonomusisięskończyćkatastrofalnąklęską.Wiara
trzeźwomyślącychkapłanówniebyładostateczniesilna,abyichzaślepićwstopniu
wystarczającymdopopełnieniazbiorowego,narodowegosamobójstwa.Dlatego
Sanhedrynchcezawszelkacenępowstrzymaćniebezpiecznychfanatykówdladobra
wszystkich.

EwangelienigdyniewspominająonocleguwJerozolimie:wydajesię,żeJezus

każdegowieczoruopuszczamiasto,żebynienarażaćsięnaskrytobójstwozestrony
wrogonastawionychfaryzeuszyikapłanów.NocspędzauswegoprzyjacielaŁazarza
wBetanii.Zadniachronigopoparciedużejczęściludu.Jezusteżwie,żemesjasz
spowodujewybuch,ale,wprzeciwieństwiedokapłanów,wierzywostateczne
zwycięstwonadRzymem.OstrożnedziałanieJezusamasłużyćtylkoprzeciągnięciu
sprawy,ażebymesjaszujawniłsiędopieropodczaspaschy,wtymnajważniejszymz
ważnychmomentówwrocznymcyklużydowskiegożycia.Amożepocichuliczyna
natychmiastowezwycięstwoantyrzymskiegopowstania,oconajłatwiejwłaśniew
takiejchwili?Podczaspaschynietylkozbierająsięludzie,aleteżnastępuje
szczególnakoncentracjabożejenergii,cotworzywyjątkowosprzyjającyklimat.
Pamiętajmy,żejesttowkońcuświętodorocznegoodradzaniasiężyciaiodnowy.
Czyżsięnajlepszyczasdlamesjasza?WkażdymrazieJezusstarasięzgraćwczasie
swojeotwarciemesjańskiewystąpieniewświętymmieściezpaschalnąofiarą,co
samowsobiemożebyćrozumianejakoszczególnaiznaczącazbieżność.Przezkilka,
możekilkanaście,dniprzychodzidoŚwiątyninauczać(J7),alepotemprzezornie
odjeżdżazJerozolimywśródluduposobiepozostawiającniejasneprzeczucie,żeto
właśnieonjestmesjaszem.Dopierotużprzedpaschąaranżujeznanyepizodwjazdu
doJerozolimywsposóbprzypominającytriumfalnewkroczeniemesjasza–
zdobywcy.Możemysobiewyobrazić,żepodobnychmarszówrozentuzjazmowanych
tłumówzmierzającychprzedpaschądoŚwiątynimusiałowtedybyćsporo,nikogo,
więcniemógłanizdziwić,anizaniepokoićjeszczejedentakipochód.Rzymianie,
zwykleobawiającysięfanatycznychwystąpieńIzraelitów,zwłaszczawokresieich
świąt,nieodnotowalitegojakoczegośgodnegouwagi.AjednakJezus,
przypuszczalniewsposóbzamierzony,uczyniłcoś,comiałoutkwićwpamięci
uczestnikówiwidzów,abypotemmogłobyćdowodemjegomesjaństwa.Wysyła
uczniówpoosła,prawdopodobniedowcześniejumówionegomiejsca,gdziekuich
zdziwieniu,osiołrzeczywiścieczekał.Dosiadago,abywypełnićzapowiedźproroka
Zachariasza(9,9),inaosiołkuprzybywadoświętegomiasta.Jesttorównoznacznez
publicznymprzyznaniem,żeuważasięzamesjasza.Wszystko,conastąpiłopóźniej,
tojużtylkokonsekwencjategofaktu.

Logicznaanalizaewangelicznychwydarzeńnieuchronnieprowadzidowniosku,

żeJezuspopełniacośwrodzajusamobójstwa,choćrealizowanegorękami
żydowskichkapłanówirzymskiegoprokuratora.GodzisięnazdradęJudasza(może
nawetbyłznimpotajemniewzmowie,abyspełniłasiękolejnaprzepowiednia?)i
organizujewieczerzę,naktórejsamsiebieprzedstawiajakoofiaręskładanąprzed
paschą.WyraźnienawiązujedoucztymesjańskiejzKsięgiIzajasza(25,6-9)ido
paschalnejtradycjiskładaniaofiaryzezboża,abyodrodziłosiężycie.Mesjaszteżma
zmartwychwstać,ale,abytonastąpiło,najpierwmusiumrzeć,itopodczaspaschy.
Niepodejmujeobronywmomencieschwytaniagoprzezrzymskichżołnierzy
przyprowadzonychprzezJudaszapoostatniejwieczerzy.Postawionyprzedoblicze
rzymskiegoprokuratoraPiłata–Jezusuniemożliwiamuuratowaćsiebie,chociaż
urzędnikstwierdza,żeprorokjest,conajwyżejniegroźnymfanatykiem,którynie
działanaszkodęRzymu.Należy,więcprzypuszczać,żesektaJezusa
prawdopodobnieniezostaławogólezauważona.Jedyniekapłanidostrzegaliwniej
groźbęwywołaniaantyrzymskiegobuntu,cowkonsekwencjimogłobydoprowadzić
dozagładyżydówwwojnie.

AleJezus,wbrewfaktom,mówiPiłatowi,żejestkrólemIzraela,cooznacza

formalneodrzuceniewładzycesarzaijużmusibyćukaranyśmiercią.Prokuratornie
możegozwolnićbeznarażeniasięnaoskarżeniezestronykapłanów,żewypuszcza
cesarskiegowroga.Gdybytozrobił,odpowiednidonoskapłanówdotarłbydoRzymu
łamiącjegokarierę.Mamychybatylkojednomożliwewyjaśnienietakiego
postępowaniaJezusa:uwierzył,żemusispełnićsięwolaBoga,któryjużdawno
zdecydował,żemesjaszmacierpieć.Niemógł,więcmyślećozmianiewyroków
boskich(Mt16,21-23).

Ztąwiarąwbożyplanwiążesięściśletypowożydowskawizjahistorii.Mamyjej

próbęwBiblii,któraprzedstawianamdziejeIzraelajakociągdecyzjiBogaoraz
odstępstwigrzechównieposłusznychludzi,naktóreBógodpowiadakaramiw
postaciplag,wojen,zaborówiinnychklęsk.Wszystkojestbogatoprzeplatane
cudamipotwierdzającymiboskamociludzkaznikomość.Wtakiejhistoriiwszystko
jestmożliwe:Izraelicisuchąstopąprzechodząprzezmorze,samaniołschodzina
ziemię,abyukaraćEgipcjan,apotężnemuryJerychawaląsięoddźwiękówtrąb.Dziś
czytamyteopowieścizprzymrużeniemoka.Nawetwierzącymówiąoliterackich
wizjach,przenośniachisymbolach,anaukowcydoszukująsięprawdziwych
wydarzeńubranychwbaśnioweszaty.Inaczejwidzielitostarożytniżydzi.Dlanich
morzerozstąpiłosięnaprawdę,aJozuerzeczywiściezatrzymałsłońce,abyIzraelici
moglipokonaćprzeciwnika.Taksamo,jaktypowyżyd,musiałrozumowaćJezus.
Dlatego,jeżelimyślałomesjaszu,którywedługproroctwmiałcierpiećiumrzećw
Jerozolimie,wierzył,żeonnaprawdępowinienpójśćdoJerozolimyitamumrzeć.A
potemzmartwychwstanie,abywcudownysposóbpokonaćwrogówIzraelajużjako
mesjasz–wojownik.Nieliczyłysięprzytymjakiekolwiekargumentyrozumowe–
dyspozycjasiłmiedzyIzraelitamiiRzymem,realiapolityczneaniobecnośćobcej
armii.Niemogłysięliczyć,skorosamBógwłączysiędosprawyi,jakrobiłtojużw
dziejachIzraelawielokrotnie,wcudownysposóbzrealizujeswojezamiary.

Takąpostawęnazwalibyśmydziśfanatyzmem,alewtedyniebyłototak

jednoznaczne,aprzynajmniejniedlawszystkich.Wbardzokonserwatywnej,
zacofanejpodwzględemcywilizacyjnymGalileiideeJezusaniebyłyczymś

szokującym.Jeślitamgowyśmiewano,totylko,dlatego,żetrudnobyłouwierzyćw
mesjaństwokogoś,kogoznałosięoddzieciństwa,znałosięjegorodzicówi
rodzeństwo,pamiętałorozmaitepsotyichłopięcesprawki(Mk6,1-3).Gorzejbyło
wznacznienowocześniejszej,bardziejwyrafinowanejkulturowoibogatszejJudei.
Judejczycy,uważaniprzeztradycyjnychGalilejczykówniemalzaodszczepieńcówod
prawdziwejwiary,odpłacaliimpogardą.Śmialisięzprowincjonalnejwymowy
typowejdlaGalilei,odmiennychzwyczajówiogromnejmnogościsektpleniącychsię
napółnocy.DlajudejskichfaryzeuszyikapłanówJezusbyłtakimwłaśnie
fanatykiem,groźnymzpunktuwidzeniainteresównarodowychsekciarzem,bomógł
doprowadzićdokatastrofy.

Ewangelieopowiadają,żeGalilejczykzostałukrzyżowanynawzgórzukoło

Jerozolimytuzprzedpaschąiumarłjużpokilkugodzinach.Zatemukrzyżowania,tej
typowejdlaRzymukaryzaprzestępstwopolityczne,dokonaliRzymianie.
TymczasemwbrewtejprawdziezwolennicyJezusautrzymują,żezabiligożydzi.
Mająoczywiścierację,jeśliwziąćpoduwagę,żefaktycznietożydowscykapłani
chcielijegośmierci.Jednakwyrok,jegouzasadnienieviwykonanienależałyjużdo
Rzymian.Dowodemtegojestwłaśnieukrzyżowanie,anieżydowskie
ukamienowanie,choćzdrugiejstronywśródżydówistniałaniegdyśtradycja
wieszaniaprzestępcównasłupie(KsięgaPowtórzonegoPrawa21,22-23),aleniena
krzyżu.Pamiętajmyprzytym,żechrześcijaństwowwersjirozpowszechnianej
potemnaświeciebyłooficjalnareligiąCesarstwaRzymskiego.Niewypadałowiec
Rzymuoskarżaćośmierćtwórcytejreligii.Owielełatwiejszeiwygodniejsze
okazałosięzrzuceniewinynakonkurencję,czylijudaizm.Rzymianiewidzieliw
Jezusiepolitycznegoprzestępcę(ukrzyżowanie),żydowscykapłaniifaryzeusze–
groźbęcałkowitejzagładyIzraelawsamobójczympowstaniu,(dlategotakchętnie
oddaliJezusapodrzymskisąd),aczłonkowiesektyJezusaijegozwolennicy–
wypełnieniemesjańskichproroctw(stądusilnedopasowywanieJezusado
biblijnychprzepowiedni).

Paradoksalne,żeciostatnizyskająnajwiększywpływnadziejeświata

przekształcającsięwnowągrupęwyznaniową–chrześcijan.Nieprzeszkodziłtemu
nawetkłopotliwyfaktniespełnieniasięproroctwJezusa–zarównoojegorychłym
powrociewchwale,jakiokońcuświata.

SektaJezusowa

Słowo„sekta”zawszewzbudzałoemocje.Pamiętajmy,żeoficjalnahierarchia

kościelnaodwiekówpracujenadtym,abysamonazywaniejakiegośruchusektą
byłorównoznacznezjegonegatywnąoceną.Niejest,więcprzypadkiem,żewszelkie
przejawiającesięnadanymobszarzenoweruchyreligijnesąnatychmiastnazywane
sektami.Dziejesiętaknawetwtedy,gdysątoduże,zarejestrowaneidziałające
oficjalniekościoły–jaktojestchoćbywprzypadkuŚwiadkówJehowyalboRuchu
ŚwiadomościKryszny.Nanicsięzdająprotestyanipowoływaniesięnawolność
wyznania.Dlapanującegokościołakonkurencjapozostajesektą,botakjest
wygodniejiłatwiejprzekonaćludzi,żemajądoczynieniazczymśzłymalbo
przynajmniejpodejrzanym.Innasprawa,żerzeczywiściewielenowychruchów
religijnychposługujesięmetodami,conajmniejdyskusyjnymi,aceleichdziałania
mniezawszesązgodnezogólnieprzyjętymipojęciamidobrainormamiwspółżycia
wspołeczeństwie.Przyjrzyjmysię,zatemcechom,którepowszechnieuznawanesą
zawyróżnikisekciarstwaiporównajmyjezchrześcijaństwem.

Naczelesektyobowiązkowomusistaćmistrz.Nazywanyjestróżnie:guru,

nauczyciel,pan,prorok,ojciec,święty…Mistrzdysponujepełniawiedzy,znacałą
prawdęijakojedynymaprawokierowaćżyciemswoichwyznawców.Wtejsytuacji
nikogoniepowinnochybadziwić,żejestuznawanyzaosobęświętą,bożegosyna,a
wskrajnychprzypadkachwręczbóstwo.Wmłodych,małychsektachmistrzjest
zazwyczajkonkretnąosobą,alezczasemnawetonumieraalbo„odchodzi,znika,
przechodzinainnąpłaszczyznębytowania,wstępujedonieba…”.Wtedysekta
oficjalnienadalczcinieobecnegomistrza,alejegowładzęiuprawnieniaprzejmują
realnieżyjącynastępcy.

Przyjrzyjmysię,zatemgrupieJezusa.Założycielemimistrzemjestoczywiście

Jezus.Wielokrotniemówiotym,żejakojedynyznacałąprawdęisamsiebienazywa
SynemBożym(Mt16,13-20).Sowicierozdzielapouczeniaipotępienia,auczniów
uważazanarzędziewykonującejegowolę(Mk834-38).Jakwiększośćgurunie
umierazwyczajnie,boprzecieżspełniaproroctwamesjańskieipotrzechdniach
zmartwychwstaje,abywstąpićdonieba.Jegowyznawcywierzą,żezniebanadal
duchowoprzewodziswemukościołowi,chociażrzeczywistąwładzęsprawują
ziemscyprzedstawicieleJezusa,czylibiskupi,patriarchowieipapieże.Ciostatni,
jakonastępcymistrza,posunęlisięnawetdouznaniasiebiezanieomylnych.

Sektajestgrupąelitarną,ostroiwyraziścieprzeciwstawianącałejreszcie

świata.Tylkowniej,zniąiprzezniąmożnarealizowaćswojeżyciowecele.A
przypomnijmysobie,iletorazyewangelicznyJezusmówiłcośbardzopodobnego?
Ontakżestarałsięwpoićswoimuczniomprzeświadczenieoichszczególnejrolii
wyjątkowymszczęściunależeniadojegogrupy.Natomiastswoimprzeciwnikom
alboniewierzącymwjegoposłannictwoJezusobiecywałraczejniemiłąperspektywę
potępienia(Mt10,14-15).Tęmyślkontynuująpotemkościołychrześcijańskie

zapowiadającpiekłodlapogan,heretykówigrzeszników.

Sektyzwykletwierdzą,żewszystkozginiewkosmicznejkatastrofieiniemaod

tegoucieczki.Oczywiściewyjątkiemjestnaszajedyna,wybranagrupa.JakArka
Noegoocalizpotoputych,którzysięnaniejznajdą.Pozostałychczekanieuchronna
zagłada.WedługJezusatakąwłaśniearkąjestwiarawniego(Mt24,29-31;Łk21,
25-28),aniewierzącychspotkazguba.Groziwięczagładanieposłusznym(Łk10,13-
16)izapowiadabliskikoniecświata.Nieprzeszkadzachrześcijanomnawet
ewidentnapomyłkaJezusa–proroka,którybyłprzekonany,żesądostateczny
nadejdziejeszczezażyciawielujegouczniów(Mt16,27-28;Łk21,25-32),czego
oczekiwałteżPaweł(1.Kor7,29-31).Bardzotoprzypominasetkipodobnych–iteż
nieudanych–zapowiedzikońcaświata,comanastąpićtuż,zamiesiąc,rokczyjużw
przyszłymdziesięcioleciu.Jakdotądżadnaniespełniłasię.Mimotochrześcijanie
nadaloczekująjakiejśkatastrofyna„koniecczasów”,choćteraznaogółnieupierają
sięjuż,żestaniesiętowkrótce,niedługo.Bógmawtedyzbawićwierzącychi
pognębićswoichprzeciwników.

Zwyklenaukasektyjesttakprostaijasna,żeprzystępującydoniejdoznajewręcz

olśnienia.Kilkaoczywistychprawdtłumaczynaglecałązłożonośćbytu.Niemajuż
żadnychwątpliwości,wszystkojestzrozumiałeiukładasięwspójnącałość.Bywa,
żeobjawiasięczłowiekowicoś,czegoniepotrafiłznaleźćprzezcałedotychczasowe
życie.Awszystkozasprawąkilkusłówdobregomistrza.Niejestwcaleprzypadkiem,
żesektyczęstopozyskująwyznawcówpośródnieszczęśliwych,biednych,
zagubionych,aprzedewszystkimmłodychisłabowykształconychludzi.Brakiw
wiedzy,niedoświadczenieiproblemyzwłasnąosobowościązwiększająpodatność
nasekciarskiewpływy.

Jezusdziałapodobnie–główniewśródprostegoludu.Większośćczasuspędzaw

Galilei(byłprzecieżGalilejczykiem),którawjegoepocebyłauważanazaszczególnie
zacofanaiprowincjonalnączęśćziemżydowskich.Galilejczycybylitraktowaniprzez
Judejczykówzpobłażaniemiwyższością,mówiononawet,żezGalileiniemożebyć
nicdobrego.ZdecydowanawiększośćuczniówJezusatoludziemłodzii
niewykształceni,awięctacy,którychświatopoglądalbojeszczeniejest
ukształtowany,albobrakmusolidnejpodbudowy.Naogółsątobiednimieszkańcy
wsi.

AcoimproponujeJezus?Każetylkonaśladowaćsiebie(Mt16,24-26)oraz

kochaćBogaibliźnich(Łk10,25-28).Wszystkoinneodrzucajakonieistotne.
Zresztądlaprostychludzitamtejepokipraktycznienieistniejązagadnienia
poznawcze,naukowe,filozoficzneczyartystyczne.NietegooczekująodJezusa.A
przyograniczonymwidzeniuświatjest,oczywiście,możliwesformułowaniejednej,
prostejitakogólnej,żezawszesłusznejprawdy.Zwłaszcza,jeślitaprawdaz
premedytacjąp[omijacałązłożonośćbytu,azeswojejtrywialnościczynicnotę.
Zahukany,zagubionyicierpiącyprostyczłowieksłyszynaglezustproroka,żewcale
nietrzebamiećwiedzy,żebypoznaćizrozumiećfunkcjonowanieświata.Jezus
wręczpreferujenieuctwo,apotępiawiedzę(Mt11,25-26).Czytoniejest
olśniewające?Zgodniezczęstopowtarzanymchrześcijańskimsloganem„prawda

naswyzwoli”,prostaczeknagleczujesięwolny,boposiadłnajwyższąprawdę.
Przecieżsamprorokmujawyjawił.Inowywyznawcajużniechcezastanawiaćsię
nadistotnymsensemtej„prawdy”,niedostrzegajejmiałkościitego,żewzasadzie
prorokniemówinicnowegoaniważnego.

Każdasektaodrzucawszelkąnaukęniepochodzącąodmistrzalubjego

następców.Tojestimmanentnacechasekciarstwa,ponieważistotasektyjestjej
wyższośćnadresztąludzi.Albopostrzegamswojągrupęwyznaniowąjako
prawdziwą,wybranąprzezbóstwoidającąrzeczywiściezbawienie,albo
dopuszczamteżinnepoglądy.Alejeślitak,tomojagrupaniebyłabyjużtąjedyną
wybranąipowstałbyniebezpiecznypluralizm.Aprzecieżniemadwóchprawd.Coś
jestalboniejestsłuszne,bezstanówpośrednich.Takiemuwidzeniuświatasprzyja
fenomenzdefiniowanywroku1972przezamerykańskiegopsychologaIrvingaL.
Janisa.Analizowałonstenogramynaradprowadzonychprzedpodjęciemdecyzjio
amerykańskiejinwazjinakomunistycznąKubę.Zauważył,żemała,względnie
izolowanagrupadoradcówprezydentaKennedy’ego,opanowanajednąwizjąi
mającapoczuciemisjidospełnienia,zatraciłazdolnośćmyśleniarealistycznego.
Takiegrupkiodrzucająwszystko,coniepasujedozgóryzałożonegoobrazu,nie
uwzględniająpoglądówosóbzachowującychtrzeźwośćumysłui,wkonsekwencji,
częstopodejmująbłędnedecyzje,czegodoskonałymdowodemmożebyćpóźniejsza
klęskawZatoceŚwiń.

Jezustakwłaśnienauczał:„ktoniejestzemną,jestprzeciwkomnie”(Mt12,30)i

żądałodwyznawców,abybylialbogorący,albozimni,nigdyletni.Odrzucał
poznanieracjonalnejakopodszeptySzatana,coteżzbliżagodowiększościsekt
działającychnaprzestrzenikilkutysięcylatażdoXXwieku.Niedziwmysięwięc,że
chrześcijaństwowsławiłosiępóźniejprześladowaniamiuczonych,zamykaniem
greckichszkółczykolejnymiedycjamiIndeksuksiągzakazanych.Przecieżte
wszystkienaukiifilozofiesąbłędne,aprzynajmniejzbędne,skoroniepochodząod
Jezusa.Zrozumiałejestteż,dlaczegochrześcijańskieduchowieństwoznajduje
poparcieprzedewszystkimwśródswoichulubionych„prostaczków”,„ubogich
duchem”i„maluczkich”,atakczęstozwalczaintelektualistów.Wszakzdradziecki
JudaszbyłjednymznielicznychwykształconychuczniówJezusa.

Zezwalczaniemlogicznegomyśleniawiążesięcharakterystycznydlasekt

„syndromoblężonejtwierdzy”.Wszyscywokółgrupywybrańcówsądoniej
nastawieniwrogo,wręczczyhająnanią,starająsięjązwalczaćiwyśmiewać.Iwcale
niejestważne,czykrytykajestracjonalnaiuzasadniona,czynie.Mistrzuczy,ze
właśnieniechęćalbotylkoironiazzewnątrzparadoksalniedowodzisłusznośćnauk
sekty.Oznaczatobowiem,żeSzataniinnesiłyzłapanującegowświecieczująsię
zagrożoneipragnązlikwidowaćjedynąwolnaodnichenklawę,czylinasząświętą
wspólnotę.Wbrewpozoromtakainterpretacjaokazujesiędoskonałątarcząprzed
krytyką.Nawetnajbardziejoczywistedowodyniespójnościzasadsekty,
najlogiczniejszeinterpretacjeiwskazanierażącychpodłościjejprzywódcówmożna
zawszeprzedstawićjakopodstępne,kłamliweoskarżeniazestronywrogówi
odrzucićjebezwyjaśnienia.

SektaJezusajestwprostpodręcznikowym,idealnymprzykłademtakiego

postępowania.SammistrzwKazaniunagórzemówi:„błogosławienijesteście,gdy
wamzłorzeczyćiprześladowaćwasbędąikłamliwiemówićnawaswszelkiezło”
(Mt5,11).CaładziałalnośćJezusawykazuje,żebyłprzekonanyooblężeniuprzez
wszechogarniającezło(Jn15,18-21).Zresztąstanowionosensistnieniawspólnoty,
któramożefunkcjonowaćiposiadaswojatożsamośćtylkowopozycjiwobecobcych,
złych,grzesznychitp.Jesttosilnyczynnikjednoczący.Potemprzezcałedwa
tysiącleciaduchowieństwowpajaćbędziewiernymmyślonapierającymzewsządna
ichkościółkrólestwieSzatana.Stądstrachchrześcijanprzedwszelkaradością,
zabawą,nowymiformamiartystycznymi,przemianamispołecznymi,odkryciami
naukowymiiwynalazkami.PrzecieżwtymwszystkimmożeczaićsięKsiążę
Ciemności!Popatrzmy,cosiędziejewspółcześnie.Kościółtrąbiokolejnych
zamachachnajegonauczanie,podstępnychknowaniachwrogów,spiskach,
masonachiniewiadomo,czymjeszcze.Antychrześcijańskatajnaalbojawna
działalnośćjestponoćwidocznadosłowniewewszystkim:nietylkowwielokrotnie
potępianejdemokracji,aleteżwsystemachtotalitarnych,wruchachlewicowychi
liberalizmie,worganizacjachfeministycznychinowychreligiach,wwolności
sumienia,wyznaniaiprasy,wmuzyceinspirowanejpodobnoprzezsatanizm,w
pornografiiiwteoriiewolucji…Natomiastsamekościołynieprzejmująsię
zarzutamionadmiernebogaceniesięduchowieństwa,współpracęzprawicowymi
reżimami,antysemityzm…Tosąoczywiściebezpodstawne,inspirowaneprzez
piekłooskarżenia,naktóreniewartoodpowiadać.

Każdasektajestnapoczątkumałągrupąobardzoosobistychstosunkach

wewnętrznych.Tojestwłaśniepotężnyczynnikprzyciągającyludzi,którzynie
potrafiąalbojeszczemniezdążyliodnaleźćswegomiejscawspołeczeństwie.Adept
jestzauroczonyzainteresowaniemskierowanymkonkretnienajegoosobę,
przesłaniemodmistrzaprzeznaczonymtylkodlaniego.Takagrupastajesię,więc
jego„prawdziwąrodziną”albo„prawdziwymkościołem”wprzeciwieństwiedo
tego,cooferujemuzastanarzeczywistość.Jezuswyraźniemówiotym,kiedy
przychodząjegomatkaibracia,aonprzedkładanadnichswoichwyznawcówjako
„prawdziwych”krewnych(Mt12,46-50;Mk3,31-35;Łk8,19-21).Należy,więc
zerwaćdotychczasowestosunkirodzinneizwiązkizprzyjaciółmi,którezamykają
wyznawcomdrogędonieba,zbawieniaczyspełnienia,bo„nigdzieprorokniejest
pozbawionyczci,chybatylkowojczyźnieswojejipośródkrewnychswoich,iw
domuswoim”(Mk6,4).Nieudajesię,więcMariizabraćJezusadodomutaksamo,
jakdziśrodzicenapróżnousiłująwyrwaćzsektswojedzieci,kiedyonewcaletego
niepragną.

Częstowynikatoztakzwanego„przeżyciakluczowego”–szczególnego

wydarzenia,którebardzosilnieodciskasięwludzkiejświadomościpowodując
całkowiteprzewartościowanieiprzebudowępsychiki.Możetobyćnagłe
uświadomionepoczuciewspólnoty,jakieśprzeżyciemistycznelubwidzenie,
spotkaniezcharyzmatycznąosobowością,awskrajnychprzypadkachnawet
halucynacjenatlenarkotycznym.Odpowiadatoopisomewangelicznym,kiedy

napotkaniludziepoddająsięurokowiJezusaiposłusznieidązanim(Jn1,35-51),
widzącudownewydarzeniainterpretowanejakodowódboskościmistrza(Mk9,2-
8;Łk8,32-39)albo,kiedyJezusprzygarniaodrzuconychipogardzanych(Mt9,9-
13).

Sektanarzucaczłonkomswojezasadymyślenia,ubieraniasię,zwyczaje…Owe

zewnętrzneoznakiprzynależnościdogrupywybranychnależyprezentowaćzdumą
tymwiększą,imbardziejodróżniająwyznawcówodresztyspołeczeństwa.Ta
prowokacjaspełnianiezwykleważnarolębudującwumysłachprzeświadczenieo
własnejodmiennościrozumianejjakowyższośćnad„nieoświeconymi”.Naogół
wyznawcyniezdająsobiejednaksprawy,żemanifestacyjnaodmiennośćodreszty
ludzisłużyprzedewszystkimmistrzowisekty,ponieważwzmagapsychologiczne
uzależnienieodnaukmistrza,pogłębiającizolacjęwobecspołeczeństwa.Dlatego
właśnieKrisznaicizogolonymigłowamiiubraniwstrojenaśladującemieszkańców
Indii,hałaśliwieśpiewając,chodząulicamieuropejskichmiast.DlategoteżJezus
każeuczniomnauczaćinnychigłośnomówićoswojejwierze,albowiem„niktnie
zapalaświecyiniestawiajejwukryciuanipodkorcem,alenaświeczniku,ażebyci,
którzywchodzą,widzieliświatło”(Łk11,33).Ztegopunktuwidzeniamożna
zrozumieć,dlaczegoJezustakprowokacyjnienieprzestrzegaszabasuanirytualnej
czystości,wzbudzającoburzeniefaryzeuszy(Łk6,1-5;11,37-41).

Ipodwóchtysiącleciachsytuacjapowtarzasię,aletymrazemtowyznawcy

Jezusaniemogąznieśćmanifestowaniaodrębnościprzeznowegrupyreligijne.
Duchowieństwoztrudemprzełykagorzkąpigułkękonstytucyjnejwolności
wyznaniaiprzesuwaniareligiidoprywatnegożyciakażdegoczłowieka.Usiłuje
przekonaćswojeowieczkidociągłego,publicznegopodkreślaniaswojejwiarycałym
sposobemżycia,noszeniemreligijnychemblematów,uczestnictwemw
widowiskowychrytuałach.Oczywiścietylkoprzestrzeganiewszystkichnakazówi
posłuszeństwomistrzowiorazkapłanomdajeczłowiekowiszansęzbawienia.Jestto
owo,symbolizującedrogędoBoga,sławneigielneucho,przezktóremaprzechodzić
ewangelicznywielbłąd.

Niezwykleważnaczęściążyciakażdegoczłowieka,ijegopraktycznieniemożliwą

dopominięciaprzezrozmaitesekty,jestżycieseksualne.Albostajesięonojednym
zcentralnychpunktównauczania,alboteżzostajezmarginalizowaneizepchniętew
pozornyniebyt.Wpierwszymprzypadkumożedojśćdopraktykocharakterze
tantrycznym,rytualnychorgiiseksualnychalboreglamentacjiseksuprzezmistrza.
Wdrugimtastrefażyciajestpostrzeganajakozło,nieczystośćalbowręczdzieło
Szatana.

WprzypadkuJezusasekszdajesięnieodgrywaćszczególniejszejroli.Onsam,

przynajmniejwedługEwangelii,prawieniewykazujezainteresowaniaseksualnością
człowieka–jakbypozostawiałjąindywidualnejdecyzjiwyznawców.Jednakjużjego
bezpośredninastępcydostrzegająznaczenieproblemuitakśw.Paweł,opętany
chybaczymśnakształtantykobiecejobsesji,ruszazkrucjatąprzeciwtemuźródłu
grzechuiwystępku(1.Tym2,9-15).Stopniowogromadząsięantyseksualnei
antykobieceprzepisytworzoneprzezkolejnychświętych,papieżyisobory.Kościół

pokilkusetlatachwprowadzaślubyudzielaneprzezksiężyiuzurpujesobieprawo
dodecydowaniaotym,codobreacozłewtejdziedzinie(naogółwszystkojestzłe).

Przezdwatysiącelatseksnależydoulubionychtematówchrześcijańskiej

teologiiimoralistyki.Schizofrenicznośćtegozainteresowaniawidaćjednakna
każdymkroku,bojednocześniekatolicyzmwprowadzadlaksiężynajpierw
zalecenie,apotembezwzględnynakazżyciawcelibacie.Nikogoprzytymnie
interesuje,iletowywołapsychicznychdewiacji,urazówicierpień.Ideałem
chrześcijańskimjest„bezpłciowy”świętywyłączniezajętymodlitwą,astosunek
seksualny,mimojegoroliprokreacyjnej,jestzawszegrzeszny.Kobietęnazywa
pogardliwie„naczyniemnieczystości”,alekażejednocześnieczcićmatkęJezusai
nakazujepłodzićjaknajwięcejpobożnychchrześcijan.Doprowadzatowkońcudo
prawdziwegodogmatuoMarii–dziewicy,któraurodziłaJezusaaseksualnie,„w
cudownysposób”.Nieprzeszkadzachrześcijanomnawetto,żewEwangeliach
wyraźniewymieniasięczterechbraciJezusaijegosiostry(Mt13,55-56;Mk6,3).
Dośćdowolniepróbująprzedstawiaćichjakokuzynów,mimożeniemanato
żadnychdowodów.

Cechąwiększościtypowychsektjestwymaganieodczłonkówcałkowitego

oddaniaipoświęceniaorazodrzuceniajakichkolwiekinnychwpływów,zwłaszczaz
poprzedniego„grzesznego”życiazokresuprzedwstąpieniemdoświętejwspólnoty.
Wyznawcymajapodporządkowaćsięprzełożonym,aroląprzywódcówjesttak
zorganizowaćczas,abyowieczkiniemiały,kiedyzatchnąćsięz„wrogimi,
nieprawdziwymi”poglądami.Wmałychgrupach,gdziepraktyczniewszyscyznają
sięosobiście,jesttonaogółdośćłatwe.Adepcicałyczasspędzająwewspólnocie,
razemmodląsię,odprawiająwspólnerytuały,słuchająwykładówzapewniających
zbawienie.

ZajrzyjmydoEwangelii,abyzobaczyć,jaktowyglądałowgrupieJezusa.

Nauczyciel,jakkażdyrasowyprzywódcasekty,żądałcałkowitegoposłuszeństwai
zaparciasiędotychczasowegożycia(Mk8,34).Dlategonaprzykład,Lewiporzucił
dlaniegopracęidom(Łk5,27-28),aSzymona,Andrzeja,JakubaiJanaskłoniłJezus
doopuszczeniarodzin(Mk1,16-20).Podejrzanieprzypominatowspółczesne
problemyzmłodzieżą,któraodchodzidosektzapominającouczuciachwobec
swoichrodzicówiprzyjaciół,oszkoleczypracy.Trzebaprzyznać,zeswojejrodziny
Jezustezniepotraktowałlepiej:najpierwporzuciłowdowiałąmatkę,apotemja
odpędził,kiedyprzyszładoniegozmłodszymibraćmi(Łk8,19-21).Byłotozresztą
wpełnizgodnezjegonauką:„jeśliktoprzychodzidomnie,aniemawnienawiści
ojcaswegoimatki,iżony,idzieci,ibraci,isióstr,anawetiżyciaswego,niemoże
byćuczniemmoim”(Łk14,26).Wtymkontekścieniedziwiinnaszokująca
wypowiedźJezusa,kiedyniepozwalauczniomoddalićsięzewspólnotynawetna
pogrzebaniezmarłegoojca(Łk9,59-60).Oddaniemabyćcałkowiteibezwzględne.
Niewolnodopuszczaćdojakichkolwiekzwiązkówzludźmiz,zewnątrz,którychnie
dasiękontrolowaćiktórzymoglibyosłabićpsychiczneuzależnieniewyznawcówod
mistrza.Wspólnawędrówka,wspólneposiłkiimodlitwy,słuchaniekazańipouczeń
mistrzamająbyćjedynatreściążyciajegouczniów.Jeżelicokolwiektemu
przeszkadza,należytoodrzucićbezzastanowieniaiżalu.Temetodydziśnazywasię

praniemmózgu.

Podobieństwaidąznaczniedalej.Bardziejzaawansowaniczłonkowie

dwudziestowiecznychsektsąwysyłani,abysprzedawaliwydawnictwa,nauczalii
werbowalinowychwyznawców.Jezuszrobiłtosamorozsyłającsiedemdziesięciu
dwóchzaufanych,abypozyskiwalidalszeposłuszneowieczki(Łk10,1-12).

Charakterystycznym,bardzoczęstowymienianymwrozmaitychpublikacjach,

rysemwielunowoczesnychsektsąichroszczeniafinansowe.Niektóreotwarcie
żądająoddaniawszystkichposiadanychzasobówmaterialnych,itylkopodtym
warunkiemakceptująproszącegooprzyjęciedoświętejwspólnoty.Inneproszą
tylkoojałmużnęnautrzymaniegrupy.Dodatkowymźródłemdochodówsektyjest
zwyklesprzedawaniewydawnictwpropagandowychiwygłaszanieodczytów.W
skrajnychprzypadkachreligijnaorganizacjastajesięzaledwiezasłonadla
nielegalnychinteresów.

WewspólnociezałożonejprzezJezusadopewnegostopniabyłopodobnie.

Przedewszystkimzbieranodatkiodwszystkichpragnącychpomóc(Łk8,1-3).
Wędrującyapostołowiemielibyćkarmieniprzeztych,którychuczyli(Łk9,2-5),co
możnachybainterpretowaćjakozapłatęzanaukę.Zdarzająsięteżznamienne
sytuacjeopisanewEwangeliach.Naprzykład,kiedypewienbogatymłodzieniec
prosiJezusaoradę,jakżyć,słyszy,żewinienwszystkosprzedać,apieniądzeoddać
ubogim(Mt19,16-21).Nienakazanomujeszczepodarowaćmajątkusekcie.Alejuż
wDziejachApostolskich(2,42-45)wyznawcyoddająwszystkowspólnocie.Mimoto
materialnebogactwochrześcijańskiegoduchowieństwazaczniesiękształtować
dopierozakilkasetlat.

Początkowokościołyżyłygłówniezjałmużny,któraniepodlegałajakiejkolwiek

kontrolizestronypaństwa.Potemprzyszłycorazwiększenadaniaodwładcówi
bogatych,zwolnieniaodświadczeńnarzeczpaństwa,wreszcieprawachroniące
kościelnefinanse…

DoXXwiekusytuacjazmieniłasiędiametralnie,choćtypowosekciarskazasada

tajnościdochodówibrakukontrolizewnętrznejpozostaje.Kościołyprowadzą
jednakrozległe,czasemnielegalne,interesypowiązanenawetzgrupami
przestępczymi,copowoduje,żeposzczególnepaństwacorazczęściejwprowadzają
przepisyumożliwiającekontrolęichfinansów.Aletojużinneczasy,całkowicie
odmienneodepokiJezusa.

Iwreszciekwestiapracy.Aniwspółczesnesekty,anigrupaJezusaniepracują.

PracapojawiasięwJezusowychprzypowieściach,aletylkojakoilustracjajego
rozważańnaturyreligijnejimoralnej.Mistrz,coprawdapochwalapracęinnych,ale
swoimuczniomnakazujedomagaćsięutrzymaniaodtych,którzysłuchająichnauk
(Mt10,9-10;Łk10,4-8).Otwarciemówiłozbytecznościjakiejkolwiekpracy(Łk12,
22-34),ponieważsądostatecznymiałprzecieżnastąpićwnajbliższymczasie.Nic
dziwnego,żeprzezkilkadziesiątlatpojegośmiercichrześcijanienadalwkażdej
chwilispodziewająsięzapowiedzianegokońcaświata,cowskazuje,żepracaniema
sensu.Wystarczysięmodlić,bo„żaden,któryprzyłożyrękędopługaioglądasię
wstecz,nienadajesiędoKrólestwaBożego”(Łk9,62)Wtymkontekściebardziej

zrozumiałastajesięopiniaRzymianuważającychsektęJezusazaszkodliwąi
aspołeczną.Ajużdziwniezbieżnajestzopiniądwudziestowiecznychspołeczeństw
natematwieluwspółczesnychsekt.

Tozestawieniecechuważanychzawyróżnikisektypozwalawysnućkilka

ogólniejszychwniosków.

Popierwsze:wspólnotaJezusaidealniepasujedodzisiejszejdefinicjisekty.

Właściwiewszystkieelementywymienianewmonografiachosektachzłatwością
odnajdujemywkanonicznychEwangeliachiwhistoriiróżnychreligii.

Stądpłyniewniosekdrugi:współczesneokreślenie„sekta”pasujedowielu

rozmaitychorganizacji.Najwyraźniejniepotrafimyjednoznacznieokreślić,jakijest
zakrespojęciasekty,skoromieścisięwnimzarównodzisiejszyKościół
Scjentologiczny,jakteżwspólnotaJezusowasprzeddwóchtysiącleciiwielkie
kościołychrześcijańskie.Cowięcej,gdybyśmychcieliprzeprowadzićpodobne
analizydlainnychreligii,okazałobysię,żeonerównieżodpowiadająpojęciusektyw
postaciproponowanejprzezwiększośćbadaczy.Możnanawet,coprawdanieco
żartobliwie,wtensamsposóbspojrzećnaklubymłodzieżowychfanów„czczących”
artystówczysportowców.Oneteżmająwielecechtypowychdlasekt.

Wszystkotoupoważnianasdokolejnegowniosku:wistocienieposiadamy

dobrejdefinicjisekty,boniemawyraźnejgranicymiedzy„sektą”,„religią”czy
„kościołem”.Jedneprzechodząpłynniewdrugie.To,żepewnewspólnotynazywamy
sektą,ainnychtąnazwąnieokreślamy,jesttylkobezmyślnympowtarzaniemopinii
lansowanychprzezpropagandępanującegokościoła.Towinteresiejego
duchowieństwa,leżykompromitacjakonkurencjijako„sekty”.Ajednocześnie
nikomunieprzeszkadza,żeNowyTestamentteżnajwyraźniejopisuje„sekciarzy”.
Aletosąci„słuszni”,awięcpozostającypozawszelkąkrytyką.

Nakoniecpowinniśmychybapodjąćpróbęsformułowaniajakiejśogólniejszej

definicjisekty,jeżelichcielibyśmyjąodróżnićodkościoła.Azatemwpotocznej
opiniijesttozwyklenielicznagrupa(nieodważęsięokreślićliczby,odktórej
zaczynasięgrupa„liczna”),ajejsiłąjednoczącąstanowiwiaraibardzomocne
poczuciewspólnotywopozycjidoświatazewnętrznego.Tojestczęśćdefinicji
wspólnadlawszelkichgrupreligijnych.Drugaczęśćmawydzielićztychgruptypowe
sekty:sąonezazwyczajpasożytemżyjącymnakosztresztyspołeczeństwa
nienależącegodosekty,ponieważsekciarzeniebudująwłasnych,
samowystarczalnychstruktur,własnegospołeczeństwa.Żyjąnamarginesie.

Oczywiście,jeżelisektastajesiębardzoliczna,rozprzestrzeniasięiosiągastatus

religiipaństwowej,alboprzynajmniejdominującej,siłąrzeczytracicechę
marginalnościWtakiejsytuacjiwśródwyznawcówdanejsektypojawiająsię
najrozmaitsiludzie,wszelkichzawodów,którzymogąformowaćpełnaspołeczność.
Niewystarczajuż„pasożytowanie”nainnych,bowyznawcówjestzbytwielu,isekta
przeradzasięwnowykościół.Takwięc,startującodtakiegozałożenia,jako
generalnazasadęmożnaprzyjąć,żeabsolutniekażda,nawetnajwiększareligia
musiałaswojąkarieręzaczynaćodetapusekty.

Dotyczytorównieżchrześcijaństwa.

PawełzakładaKościół

KiedyprorokzGalileiumarłnarzymskimkrzyżu,wydawałosię,żejegosekta

rozpadniesięiznikniezpowierzchniziemi.Przynajmniejtakmoglisądzić
Rzymianieikapłani,którzymielinadzieję,żedoprowadzającdośmierciJezusa
zabezpieczyliIzraelprzedszaleństwemzbrojnegopowstania.TymczasemJezus
pozostawiłswoistytestament:zapowiedziałswojąśmierćizmartwychwstanie(Łk
9,21-22),anastępnierychłypowrótwchwalewrazzkońcemświatajeszczezażycia
swoichuczniów(Łk21,32).Jesttozapowiedźtypowadlawielusektniemal
wszystkichepok,równiepoważnietraktowanaprzezwyznawcówJezusadwa
tysiącelattemu,jakiteraz,przezczłonkówsektwspółczesnych.

TrudnodziśjednoznacznieocenićewangelicznerelacjeozniknięciuciałaJezusaz

grobu.Jestoczywiste,żejegozwolennicyuznalitozadowódzapowiadanego
zmartwychwstania.Natomiastzdaniemwieluwspółczesnychtosamiuczniowie
wykradlizwłoki,abypotwierdzićproroctwaozmartwychwstaniu.Pojawiałysię
nawettezyosymulowaniuśmiercinakrzyżuipóźniejszymuratowaniuskazańca.W
każdymraziezabrakłoprzywódcy,mimolegendopośmiertnychwędrówkach
Nauczycielaijegoostatnichnaukachudzielanychuczniomjużpodomniemanym
zmartwychwstaniu.Wbrewobietnicomnienastąpiłkoniecświataanipowtórne
przyjściemistrza,iJezusniezostałmesjaszem–wyzwolicielem.Niewielkagrupka
stanęłaprzedwidmemcałkowitegorozpadu,bo,chociażtrwaakcjakrzewienia
Jezusowychidei,spotykasięonazezrozumiałymoporemfaryzeuszy.KrólAgrypa
podejmujepróbyograniczeniawpływównowejsektyrepresjami,jakożegrupa
zagrażajednościżydówtakpotrzebnejwwarunkachrzymskiejokupacji,anadto,
ponieważprzezswójostentacyjnymesjanizmmożewywołaćantyrzymskibunti
doprowadzićdonarodowejkatastrofy.

Sektęuratujejednakkilkacharyzmatycznychosobowości.Paręlatpozgonie

JezusajegowyznawcaSzczepanponosiśmierćprzezukamienowanie,czyliwsposób
typowydlareligijnychprzestępcówwIzraelu,inatychmiastzostajeobwołany
męczennikiemzaJezusa.Posłużyzasymbolwalkionowaformęwiary.Saulalbo
SzawełzTarsu,wykształconyfaryzeuszaktywniezwalczającynaukęJezusa,po
sławnejwizjipodDamaszkiemuznajesłusznośćsektyizprzeciwnikastajesięjej
gorliwymzwolennikiem.ZasłyniepotemjakoPawełitoonwłaśniestaniesię
właściwymtwórcąchrześcijaństwa.

Wroku45nawróconyPawełwyruszawpierwsząpodróżmisyjną,mającąnacelu

rozpowszechnianienaukJezusapozaIzraelem.Okażesiętonajistotniejszym
momentem,któryzadecydujeoprzetrwaniusekty.Paweł,dziękiwszechstronnemu
wykształceniuiobyciuwświecie,stosunkowołatwoprzechodziodzaściankowego
myśleniawyłączniewkategoriachżydówiIzraeladoideiogólnoludzkiej.Wbrew
tradycjikolejnychżydowskichprorokównauczarównieżnie–żydów,czylitych,
którychjudaiścinazywalipoganami.SamJezusograniczałswojadziałalnośćdo
Izraela,chociażEwangelieprzypisująmuambicjeznacznieszersze(Mt28,19-20).

PrawdopodobniePawełwykorzystujeistniejącejużdawnogminyżydowskie
rozsianepocałymcesarstwie,anawetsiećjudaistycznychmisjitworzonychjeszcze
zaHerodaWielkiego.Silnewdiasporzewpływyhellenistyczneorazwykształcenie
Pawłamusiałyznaleźćodbiciewjegodziałalności.Ostatecznie,więc,todzięki
PawłowiżydowskasektaJezusaprzekraczasamąsiebiestającsięzalążkiemczegoś
znaczniewiększego.Możemysobiewyobrazićreakcjewśródtradycjonalistów,ich
oburzenie,amożenawetpotępienie.Słaberefleksytychsporówodnajdujemyw
zdawkowychinformacjachozjeździewyznawcówJezusawJerozolimiewroku50
(DzAp15,1-21).

Zjazd,czymożekonferencjazwanaczęsto„SoboremJerozolimskim”,świadczyo

dynamicznymrozwojunowejgrupywyznaniowej.Gdyby,bowiempozostałaonana
etapienielicznejsekty,podobnezjazdyniebyłybypotrzebne.

Zarysowujesięjużsprzecznośćmiedzychrześcijanami–żydami,obecnymi

główniewIzraelu,ichrześcijanami–poganami,zwyklespozaIzraela.Piotr–jedenz
uczniówJezusawyznaczonyprzezniegonaprzywódcę–pojmujenaukęNauczyciela
raczejjakoreformiejudaizmu,coznaczy,żeniedotyczyonaludziinnegowyznania.
Trudnozresztąpotępiaćgozato,jeśliprzypomnimysobie,żePiotrbyłprostym
rybakiemzGalilei.Niebyłwstanieprzekroczyćograniczeńnarzuconychtradycją.
Pawełnatomiastniewymaga,ażebynawracającysięnanowąwiaręmusielibyć
przedtemżydami.Rodzisięostryspórideowy,naktórymzpewnościązaważyłyteż
indywidualne,osobistecechyobuludzi.Piotrtozapewnesilnyfizyczniei
psychicznie,mocnostojącynaziemiprostak.Pawełnatomiastjestniskim,
brzydkim,alezatodobrzewykształconymczłowiekiem.Cierpijednaknaataki
przypominająceepilepsję(stądwidzeniepodDamaszkiem)iprzepełniajągo
kompleksyseksualne,cododatkowowzmagaskłonnośćdoślepegofanatyzmu.

ZjazdwJerozolimiekończysięformalnaugodą:tradycjonaliścimajaprowadzić

działalnośćpostaremu,Pawełzaśuzyskujeoficjalnąakceptacjedlamisjipoza
żydowskich.OdbędziejeszczekilkapodróżymisyjnychpobasenieMorza
Śródziemnegozakończonychostatecznieuwiezieniemiskazaniemnaśmierćw
Rzymiewroku67.Pozostawiaposobieszereglistówskierowanychdorozmaitych
gmin,wtym1.ListdoTesaloniczandatowanynarok51iuznawanyzapierwsze
literackiedziełochrześcijaństwa.

Zperspektywynastępnychwiekówokazałosię,żetoPawełmiałrację.WIzraelu

sektaJezusowaroztopiłasiępośróddziesiątkówinnychiustąpiłaostateczniepod
naporemoficjalnegojudaizmu.Uwzględnićnależyteżfakt,żeżydówdotknąwkrótce
straszliweklęskiiwygnanie.Wtakichmomentachhistorycznychprzełomów
ujawniająsięostrerozgraniczenia,którepozwalająłatwoijednoznacznieokreślać
poglądyiprzynależnośćposzczególnychludzi.Opiniedyskusyjne,wymagające
zastanowieniaalbotolerancji,poczytywanesąwtedyzachwiejnośćigroźbę
odszczepieństwawczasie,gdytrzebabezwzględnegopoświeceniaiwalki.Wcześni
chrześcijaniezichideologiąpokojuiniejasnymjeszczestosunkiemdojudaizmu
stanowiliistotnezagrożenie.Wymaganozdecydowanychdeklaracji,ato
natychmiastseparowałosektęJezusa.Judaizmnatomiastumacniałsięwbastionie
tradycjonalizmu,któryzapewniałzachowanietożsamościiumożliwiałprzetrwanie
wopozycjidowrogiego,pogańskiegoRzymu.

Źródłahistorycznekonsekwentniemilcząnatematnajwcześniejszychdziejów

wyznawcówJezusa.Tworzylizaledwiejednazlicznychiniewyróżniającychsię
specjalniejudaistycznychsekt,którepleniłysięwtymgorącymokresieoczekiwań
namesjasza–wyzwoliciela.

Sytuacjepogarszajeszczezmianasytuacjipolitycznej.W44rokuneumierakról

Agrypa,copowodujeoddanieIzraelapodbezpośredniakontrolęrzymskich
prokuratorów.Cizaśtraktująswójurządbądźtojakorodzajkaryizesłaniana
zapadłąprowincjecesarstwa,bądźteżjakotrampolinęsłużącąwybiciusięnalepsze
stanowiskoiwyciśnieciemaksymalnychzysków.Jestoczywiste,żerodzito
ogromnakorupcję,któratymbardziejdrażniżydów,żepostrzegajątęsytuacjęjako
uciskzestronypogańskiejwładzy.Nic,więcdziwnego,żerośnieniezadowoleniei
krajtylkoczekanajakąkolwiekokazjędootwartegobuntu.Wtejsytuacjiobietnice
Jezusadotyczącerychłegopowrotuizwycięstwaznajdujądoskonałąpożywkę,aw
każdymraziestająsięskładowączęściąswoistejspołecznejmieszankiwybuchowej.
NawetJózefFlawiuszwspominaomesjańskichnadziejachtejepoki,które
doprowadziłydorewolty,chociażuważa,żezapowiadanyprzezżydowskie
proroctwawielkiwładcatorzymskicesarzWespazjan.

Wreszciew66rokunedochodzidoeksplozji.Niewiarygodnieokrutnewalkiz

Rzymianamitrwająkilkalat.MimoniesamowitegooporuIzraeliciprzegrywają,bo
przecieżtakmiażdżącejprzewadzemusieliulec.JerozolimaiŚwiątyniazostają
zburzone.Flawiuszpiszeoponadmilionieofiar,częstoplanowomordowanych,a
niktniewie,iluludzimusiałoopuścićkraj.Nadomiarzłegowroku132dochodzido
drugiegopowstania.Iznowurzymskieoddziaływyrzynająludność,systematycznie
burząipalą,abyspacyfikowaćniepokornaprowincję.Tysiącejeńcówstająsię
niewolnikami,Izraeliciwygnanizeswegokrajurozpraszająsiępoświecie.
Dokumentyulęgajązniszczeniu,co,przynajmniejczęściowo,wyjaśniabrakźródeł
pisanych.Wszystkieapokaliptyczneproroctwa(Daniel7),łącznieztymi
pochodzącymiodJezusa(Mk13,1-20),zdająsięspełniać.

SektaJezusadzielilosycałegokraju.Rzymianienierozróżniajążydówz

„głównegonurtu”judaizmuiżydówsekciarzy.WyznawcyJezusazostają,więcteż
częściowowymordowani,częściowozaśrozproszenirazemztradycyjnymi
judaistamiitracągłównąsiedzibęwJerozolimie.Wdiasporzetradycyjnijudaiści,
podkreślającstarezwyczajeireligię,umacniająswojaodrębność.Tylkodzięki
drobiazgowymprzepisomregulującymżyciepozostajążydami–stającwopozycji
wobecresztyświata.WyznawcyJezusa,częstorekrutującysięspośródnie–żydów,
niemajątakichoporówwobecgreckichirzymskichzwyczajów,którebyłyprzecież
ichwłasnymi.Łatwiej,więcadaptująsięnatereniecesarstwa,aleteżioddalająod
Izraelitów.Wrezultacienastępujeostatecznezerwaniełącznościmiedzyjudaistami
ichrześcijanami,którerozpocząłjeszczePaweł(DzAp28,17-29).Żydzipatrząodtąd
nachrześcijanjaknaodszczepieńcówiheretyków,achrześcijanieuważajążydówza
mordercówJezusa.

MitoChrystusie

HistorycznyJezus,żydzGalilei,synJózefaiMarii,założycielkolejnejsektyna

początkunaszejery,niewielemawspólnegozChrystusem–ideą,naktórej
zbudowanochrześcijaństwo.Taideakształtujesięstopniowo–przezokoło40latod
śmierciJezusa–główniewprzekazachustnych.NaukiJezusaspisanewyrywkowo,
krążąbardzonieliczne.Dopierozczasem,wmiaręprzekazywaniaichzustdoust,
wzrastafantastycznośćopisów.MitologizacjapostaciJezusa–człowiekaimesjasza
postępujeipotęgujesięwrazzrosnącymdystansemczasowymodhistorycznego
Jezusa.Doskonalewidaćtowliteraturze.

NajwcześniejszezapiskidotycząceJezusabyłyprawdopodobniewyboramijego

mówspisanychnażywolubodtworzonychzpamięci.Wroku51powstaje1listdo
TesaloniczanpisanyprzezPawła,apoteminnejegolisty,okołoroku70–najstarsza
EwangeliaMarka,wkilkalatpóźniejewangelieMateuszaiŁukasza–poczęści
wzorowanenaMarku,poczęścinakrążącychzapisachoJezusie.Łukaszpiszetez
DziejeApostolskieodziałalnościświętychPiotraiPawła.WreszciepodkoniecI
wiekupojawiasięEwangeliaJana,zaśniecopóźniejPapiasztworzyswoje
ObjaśnieniamówJezusa,odnoszącesiędopierwotnejwersjinaukproroka.

Dajewieledomyślenia,żeMarekzaczynaswojąopowieśćodmomentu,gdyJezus

rozpocząłswenauki,iwtekścieMarkajestnajmniejcudów.MateusziŁukasz
elementówcudownychdodająjużcorazwięcejorazopisujądzieciństwomesjasza,
najwięcejcudównatomiastzawieranajpóźniejszedzieło–Jana.

TrzypierwszeEwangelie,określanewspólnymmianem„synoptycznych”,

uznawanesązanajstarsze,zatemnajbliższeopisywanymwydarzeniom.Naogół
badaczeprzyjmują,żeichautorzymogliwidziećżywego,działającegoJezusa.W
przeciwieństwiedonich–EwangeliaJanapowstajewokresie,gdyistniejejuż
ustabilizowanawspólnotaijużwielupamiętajeszczeJezusa.Jegomiejscew
świadomościwyznawcówcorazbardziejzajmujeChrystus,czylibożypomazaniec,
stopniowoidealizowanymesjasz,założycieliprawodawcawspólnoty.

Chyba,więcniedziwifakt,żewłaśnieEwangeliaJanazostałaprzezKościół

uznanazawzorcowąitodoniejnajczęściejsięodwołujeuzasadniającswoje
istnienieifunkcjonowanie.

Wartoprzyjrzećsiętemuidealnemuobrazowimesjaszaiewentualnieodnaleźć

jegowzorce,abyprześledzićewolucjęideiodJezusa–człowiekadoChrystusa–
bóstwa.

Jezus–żydowskiproroklubmesjasz

Takgowidząjemuwspółcześniidlategozwracająsiędoniego„Nauczycielu”,

„SynuCzłowieczy”lub„SynuBoży”.Wszystkietetytułysątypowedlamesjańskiego
językażydówi,wbrewpóźniejszymchrześcijańskiminterpretacjom,niemajanic
wspólnegozuznaniemgozabóstwo.Byłobytoniewiarygodnymbluźnierstwem
wobecjudaistycznegomonoteizmu.Takipunktwidzeniazdająsięreprezentować

EwangelieMarkaiMateusza,amożenawetŁukasza,któreopierająsięna
najstarszych,przypuszczalnietylkoczęściowospisanych,relacjachoraznatradycji
ustnej.Raczejwtymduchunależałoby,więcinterpretowaćnawettakzpozoru
jednoznacznewypowiedziJezusa,jaktazMateusza,gdzieJezusnazywasiebie
SynemBożym,aBogazwieOjcem(Mt11,25-30).Przypomnijmysobiejednak,żedo
dzisiajwszyscyżydzi,chrześcijanieimuzułmaniezwracająsiędoBogaJakodo
„Ojca”inazywająsiebie„dziećmibożymi”,aprzecieżnikomunieprzychodzido
głowyuznawaćsięzaprawdziwychpotomkówBoga.Uwidaczniasiętozresztąjużw
następnychwersetachtejsamejEwangeliiMateusza(12,15-21),gdzieJezus
przytaczafragmentKsięgiIzajaszaopisującymesjaszajakowybranegoprzezBoga,
umiłowanegosługę,azatemczłowieka,chociażwyjątkowego.PodobnieuŁukasza
(18,18-19)JezusodróżniajednoznaczniesiebieodBogamówiąc,żetylkoBógjest
dobry.RównieżPawełwListach(1.Tym1,1-2)wyraźnierozróżniaBogajakoojcai
stwórcęświataorazJezusazwanegojużChrystusem,cojestgreckim
odpowiednikiemmesjasza.

PawłowewidzenieJezusaujawniająniektórecharakterystycznezwrotyi

określenia.Naprzykład,w2LiściedoTymoteusza(2,8)powiada,żeJezuszostał
wskrzeszony,cosugerujedziałanieBogastojącegoponadmesjaszem,alenieich
równość.Mesjaństwo,nieboskośćJezusaopisująteżListy:doFilipian(2,5-11;3,
14),doRzymian(2,16)czy2ListdoTesaloniczan(2,1-12),wedługktóregoJezus
Chrystusmaprzyjśćponowniedopieropoobjawieniusięnajwiększegozła,które
ośmielisięnawetwejśćdoŚwiątyni,miejscaabsolutnienajświętszego.
Przypomnijmysobie,żetakiezapowiedzisąjaknajbardziejcharakterystycznedla
żydowskiegomesjasza.ZdrugiejstronyPawełrzeczywiściemógłtakpisać,
ponieważŚwiątyniaJerozolimskajeszczestała.Natomiastwyobraźmysobie,co
musielimyślećwcześnichrześcijaniepojejzburzeniuprzezRzymiani
wprowadzeniutamwłasnegokultu.Przecieżtobyłowyraźnespełnieniewszystkich
proroctwłącznieztymizListówPawła!Nienależy,więcdziwićsię,żeporoku70
chrześcijanienarówniztradycyjnymiżydamispodziewająsięrychłegoprzyjścia
mesjasza.

Generalnie,dopókichrześcijaństwozachowujeswójżydowskicharakter,nie

możebyćmowyoubóstwieniuJezusa.Przezdwatysiącleciaciągleodnowabędą
pojawiaćsięmyślicielewidzącywJezusieChrystusa,czylimesjasza,alenieubóstwo.
NaprzykładwVIIwiekuarcybiskupElipanduszToledogłosi,żeJezuszostał
adoptowanyprzezBoga,więcniebyłjegoprawdziwymsynem.Podobnepoglądyw
najrozmaitszychwariantachbędąciągleżywe,ponieważchrześcijanieusilnie
próbująuprawdopodobnićhistorieznanezNowegoTestamentuicorazliczniejsze
stopniowowypracowywaneprzezKościółdogmaty.

GnostyckiwizerunekJezusa

SektaJezusabardzowcześniezetknęłasięzeświatemgrecko–rzymskimi,

podobniejakcałażydowskakultura,podjegowpływemuległawieluprzemianom.
Żydzistanęliprzedniezwykletrudnymzagadnieniem,jakswojąopartąnawierze
tradycjęobronićprzedchłodnym,ścisłymrozumowaniemhellenizmu,czyliprzed

filozofią.

Pierwszątakąpróbąfilozoficznejobronyjudaizmubyłneoplatonizm,którynie

przypadkoworozwinąłsięwAleksandrii,nastykuWschoduiZachodu,mieście
greckim,aprzecieżznajdującymsięwEgipcieiskupiającymlicznąspołeczność
Izraelitów.Zakładałon,żewszystkowewszechświeciejestemanacjąAbsolutu–
Boga–wszystkowysnuwasięzBogaipoprzezkolejneetapy(neoplatońskie
emanacjealbognostyckieeony)corazbardziejoddalaodswegoboskiegoźródła.

Oczywiścienarastająceoddalenieodbóstwapowodujeosłabienieizanikanie

elementówduchowychnakolejnychszczeblachowej„drabinyistnienia”ażdo
pojawieniasięprzeciwieństwaBoga–materii.Atojużjesttypowognostycki
dualizm,przeciwstawienieświataduchaświatumaterii,zapożyczonyzidei
irańskich.Bógnieoddziaływa,więcnaświatsam,aledziałapoprzezszczeble
pośrednie,przyczympierwszympośrednikiemjestLogos–myśl,nauka,słowo.
Przypomnijmysobie,jakwżydowskiejBibliiwłaśniesłowojestnarzędziemBoga
stwarzającegoświat,awNowymTestamencieChrystusjestzwanySłowem.
RównoleglewystępujeDuchŚwięty,innaboskaemanacja,którasłuży
przekazywaniuiwypełnianiuwoliBoga–Stwórcy,azatemrównieżpełnirolę
pośrednika(DzAp1,8;1,16;2).

Filozofianeoplatońskawydawałasięnajbliższabiblijnejideistworzeniaświata

przezBogaidlategostałasiępomostemłączącymhellenistycznyracjonalizmz
żydowskimkreacjonizmem.Oczywiścieniezadawalałaanireligijnychortodoksów,
aninaderlogicznierozumującychmyślicieli,alewswymkształcieogólnym,można
powiedziećwersjipopularnej,byłanaogółchętnieprzyswajanadającpoczucie
rozwiązaniafundamentalnejsprzeczności.Takwłaśniepojawiłsięgnostycyzm–
luźnyzbiórrozmaitychkierunkówreligijnychopartychnaplatonizmieidualizmie,
alesilnieakcentującypoznanieprawdyabsolutnejpoprzezuczucie,emocjeczy
przeżyciemistyczne.Wielegnostyckichsektrozwijałosięnastykujudaizm–
hellenizmjeszczeprzedJezusem,awIIwiekudołączyłysięrównieżwpływy
wczesnegochrześcijaństwa(BazylidesSyryjczykczyWalentynEgipcjanin).Należy
pamiętać,żejesttoepokasłabnięciaRzymu,postępującejerozjigospodarkii
powolnego,alezauważalnego,rozkładuniewolnictwa.Okresyniepewnościi
głębokichzmianzawszesprzyjająmistycyzmowiistądwydajesięzrozumiała
popularnośćneoplatonizmu,wgruncierzeczyzepsutejfilozofiigreckiej.Łatwiejteż
pojąć,dlaczegowRzymieszerząsięwschodnie,akcentującemistycyzm,irracjonalne
religiegnostyckie,powstajądziesiątkinajrozmaitszychsektiprzebąkujesięo
nadchodzącymzałamaniuistniejącegoporządku,anawetzbliżającymkońcuświata.
Kształtująsięzaczątkiżydowskiejkabały–czylineoplatońskiego,opartegona
judaizmie,mistycyzmu–powstająrozliczneformymagiiiwróżenia.

Wtakiejdośćdusznej,atmosferzewieluzwolennikówzyskujekultMitryiinne

systemydualistycznezapożyczonebezpośredniozPersji,synkretycznereligie
czczące,międzyinnymi,egipskaIzydę,judaistycznasektaJezusa,kultprzeróżnych
bogiń–mateksymbolizującychseksipłodność,jakchoćbyKybelezSyriialbo
obdarzanawielomapiersiamiArtemida.

Wzoremwschodnichmonarchiiteokratycznychrzymscycesarzeuznająsięza

bóstwa,istotywcielonewczłowieka,abyznadaniabożegorządziłypaństwem.

Przyjmujągórnolotniebrzmiące,pompatycznetytuływrodzaju„zbawiciel”,
”błogosławiony”albopoprostu„boski”.

SpróbujmybezuprzedzeńiwstępnychzałożeńpopatrzećnakoncepcjęChrystusa

utrwalonąwNowymTestamencie.Czyniejesttonajzwyklejszywświecie
neoplatonizmzjegoteoriaemanacjiodBogapoprzezJezusaChrystusaażdoLudu
Bożego,czyliwyznawców?

Zwróćmyuwagę,żeDziejeApostolskieczyPawłoweListynakazująwierzącym

zwracaćsiędoChrystusa,bodopieroonmabezpośrednidostępdoBoga
znajdującegosięnaszczycietejdrabiny.Bardzotoprzypominakabalistyczny
systemsefirot,czylikolejnychpoziomówemanacjiznanychzneoplatonizmulub
eonów.Siedemgnostyckicheonów,stanowiącychkosmicznesiłyalboich
personifikacje,pochodzioddawnychsiedmiubabilońskichplanet–bóstw.Podobnie
jakwBabilonieplanety,wgnostyceeonysączęściowodobreizłe,ponieważ
uosabiająsiedemcnótisiedemgrzechów(wyjaśniato,skądpochodzą
chrześcijańskiecnotyigrzechygłówne).

KultJezusawwersjineoplatońskiejignostyckiejidealniewpisujesięwrzymską

rzeczywistośćnaprzełomieer.Cowięcej,wpostaciniejako„zamrożonej”przez
dogmaty,trwadodziśwchrześcijańskichkościołach.

Iodsamegopoczątkuwykazujedużądozęnietolerancji,bonaprzykładjużwIV

wiekuchrześcijanin–neoplatonikFirmicusMaternuszSyrakuznawołujedo
prześladowaniatakzwanychpogan,czylitych,którzynieakceptujątezy,żeJezusbył
Chrystusem,pierwotnąemanacjaBoga–stwórcyświata.

Jezus–hellenistycznywładca–bóg

DopókisektaJezusa,choćbynajbardziejpopularna,pozostawałatylkojednym

spośródlicznychwyznańnareligijnejmapieCesarstwaRzymskiego,mogła
zachowaćideezbliżonedonaukswegozałożyciela.Coprawdawzetknięciuz
umysłowymitradycjamiGrecjiiRzymuuległawpływomneoplatonizmu,alebyłato
raczejzmianaformyistosowanegonazewnictwa,niżsamejistotyideologii.Wiara
zostałaprzełożonanajęzykfilozofii.Prawdziwyprzewrótdokonasiędopieropo313
roku,kiedychrześcijaństwoprzechodzizpozycjisekty,którejwładzasięboiiczęsto
nawetaktywnietępi,napozycjeoficjalneuznawanejreligii,aniedługopóźniej–
wyznaniapaństwowego.

CesarzKonstantynWielkizresztąwcaleniechrześcijanin,dążydosilniejszego

zjednoczeniapaństw,iwnowejwierzedostrzegaideologięzdolnascementować
cesarstwoszarpanewewnętrznymisprzecznościami.Wnowejsytuacjitypowo
sekciarskiizolacjonizminiechęćdoorganizacjipolitycznychmusząustąpićmiejsca
poszanowaniupaństwaijegozasad.Państwoniejestjużczymśobcym,bostałosię
„nasze”.Takazmianamusijednakkosztować,ito–jaksięwkrótceokazało–całkiem
sporo.WizerunekJezusaulega,bowiemzasadniczejprzebudowieimajużniewiele
wspólnegozGalilejczykiemżyjącymtrzystalatwcześniej.Zbliżasięzatodoidei
AleksandraMacedońskiego.

Tentwórcahellenistycznegoświatazostałubóstwiony,kiedyprzyjąłtytuł

faraona,Dobrzewiedział,żewschodniekrajesąodwiekówprzyzwyczajonedo

rządówmonarchówuznawanychzawcielenia(inkarnacje)poszczególnychbóstw.
NiemożemytuwykluczyćwpływówIndiiipotężnegowtejepocebuddyzmuzich
doktrynąwędrówkidusz,znanejjakoreinkarnacjaalbopodgreckanazwą
metempsychozy(wchrześcijaństwiedyskutowanoomożliwościreinkarnacjiażdo
SoboruwKonstantynopolu,którywkońcu,w553roku,jaodrzuca).Równolegle
jednaktrwałajeszczestarszatradycjawładców–kapłanówzMezopotamiiikrólów
–bogówzEgiptu.Znaczniepóźniejsitybetańscylamowie,jakowcielenieBuddy,i
hinduistycznelinieboskichnauczycieli,strażnikówświętejwiedzyduchowej
przekazywanejzawszenajlepszymznajlepszych–tociągletensamsposóbmyślenia
owładzyjakodanejodniebios.Dotyczytorównieżprzełożonychposzczególnych
gminchrześcijańskich,czylibiskupówlubogólniejkapłanów,którzynaprzełomieIIi
IIIwiekuustalają,żeprzechowująniezmiennydepozytwiaryiprzekazujągow
nieustającejsukcesji,poczynającodJezusaiapostołów,następnympokoleniom.

AleksanderchcączjednoczyćWschódzZachodemwpisujesię,więcwgotowy

modelwładzypochodzącejodbóstwa.Coprawdaumarłprzedwcześnie,zanim
zdołałwpełniskonsolidowaćmłodepaństwo,alejegonastępcykontynuująte
tradycje.SeleucydziwzachodniejAzji,PtolemeuszewEgipcie,władcyBaktriina
WschodzieipomniejsikrólowiewAzjiMniejszej–wszyscyuznająsięprzynajmniej
zabożychpomazańców,jeśliniesamychbogów.

Wkrótcerównieżcesarzerzymscypodwpływemhellenizmuzaakceptowaliideę

boskiegopochodzeniaswojejwładzyprzypisujączarazemsobiecechybogów.Jeżeli
takzorganizowanepaństwooficjalnieprzyjmujejakąkolwiekreligię,toreligiata
musicośzrobićzboskimicesarzami,niemożeichtakpoprostupominąć.Dotyczy
totakżechrześcijaństwa.

DlategomesjaszJezusstopniowostajesiębóstwemnawzórhellenistycznych

władców–bogów.Niejesttrudnowyobrazićsobiesposóbrozumowaniachrześcijan
wtejepoce.PozburzeniuJerozolimyirozproszeniużydówwspólnoty
chrześcijańskieskładająsięprzedewszystkimznie–żydów.Dlanichjestoczywiste,
zewładcamacechyboskości,askoropaństwowareligiąstajesięchrześcijaństwo,
chrześcijańskimesjaszniemożebyćjużtylkoczłowiekiem.Powiniendorównać
królomzostającduchowymwładcąpaństwaizarazembóstwem.

Nietrzebachybatłumaczyć,iżdlatradycyjniemonoteistycznychżydówjestto

bluźnierstwotakstraszne,żeprawiezniczymniedasięgoporównać.Ubóstwienie
JezusaChrystusaostatecznieutrwalawięc–itakjużcorazgłębszy–rozłam
pomiędzychrześcijanamiiortodoksyjnymjudaizmem.

Jezus–synkretycznebóstwoświatłości

PoIVwiekuchrześcijaństwojakoreligiapaństwowa,mającajednoczyćwielo

wyznanioweiwielonarodoweCesarstwoRzymskie,siłąrzeczywchłanialiczne
elementyzapożyczonezinnychwyznań.Chrystus,jakohellenistycznebóstwo,
nabieracorazwięcejcechrozmaitychbogów,cosprzyjaupowszechnieniujego
kultu,aleoczywiście,ostateczniezamazujewizerunektegoprawdziwegoJezusa,
prorokazGalilei.

JezusChrystuswujęciuchrześcijańskimstajesięjeszczejednymludowym

heroseminauczycielemludziporównywalnymztakimipostaciami,jakchiński
cesarzHuang-ti,MojżeszwIzraelu,KukulcanuMajów…Praktyczniekażdakultura
maswegolegendarnegonauczyciela,zaktórymczęstokryjesięjakiśprawdziwy
geniuszzprzeszłości.Nauczycieltakidokonałpodstawowych,kluczowychwdanym
rejonieświatawynalazków,ustanowiłzasadyetyczne,wprowadziłprawoizałożył
panującąreligię,awwieluwypadkachzapoczątkowałteżorganizacjęspołecznąalbo
założyłpaństwo.

NarodzinomJezusamiałytowarzyszyćszczególneokoliczności.Gwiazda

wskazujemędrcom(magom)miejsce,gdzieprzyszedłnaświatjegozbawiciel.Trzej
mędrcy(mitraistycznimagowie?)udająsię,więcdoGalilei,abyzłożyćdziecku
symbolicznedary:mirrę,złotoikadzidło.Mirraoznaczacierpienieiśmierć,bowiem
używanojejdobalsamowaniazwłok.Złototosymbolsłońca,władzyibogactwa,a
kadzidło–oczyszczeniaiuzdrowienia.Rozmaiteniezwykłewydarzeniapowtarzają
sięwlegendachowszystkichludowychherosachinauczycielachludzkości,
ponieważsłużąprzekazaniuichspecjalnejroli,posłannictwaiopiekiniebios.
ŻydowskiMojżesz,cudemzostajeuratowanyodśmierci,apotemwychowujesięna
dworzeufaraona;zuluskiCzakaoddzieciństwawalczyzprzeciwnikami
politycznymi;towarzysząszczególneznakinarodzinomindyjskichDżinyiBuddy,
arabskiegoMahometaczySundżatyzMali.Przykładymożnamnożyć.

Większośćludowychbohaterówzaczynaswojąkarieręodjakiegośzagrożenia,

nieszczęścialubkalectwa,cowskazujenaspiseksiłzła,którejednak,wostatecznym
rozrachunku,musząprzegrać.SundżatazMaliurodziłsiękaleką,ajegorodzinę
wymordowano.CzyngisChanstraciłwszystkoinastawanonajegożycie.Mojżesza
uratowanoodśmiercipuszczającnoworodkanaNilwuszczelnionymkoszyku.
RemusaiRomulusa,założycieliRzymu,odśmierciuratowaławilczyca.Jezusachciał
zabićHerodidlategorozkazałwymordowaćwszystkichniedawnourodzonych
chłopców.OstrzeżonyprzezaniołaJezuszrodzinauciekawtedydoEgiptu.

ChrystusjestelementemdualistycznegosystemuzapożyczonegozIranu.

Światło,słońceidobro,reprezentowaneprzezChrystusa,walczązmrokiem,nocąi
złem,uosabianymprzezSzatana.WIraniejesttowalkaAhuraMazdyprzeciw
ArymanowialboświetlistegoMitryprzeciwwielkiemubykowioznaczającemu
zmrok.WRzymiepodobnecechymakultZwycięskiegoSłońca.

Chrystusjestteżkolejnymbóstwem,którecorokuumieraprzedzimąi

zmartwychwstajenawiosnę,symbolizującwtensposóbrocznycyklpórroku,
podobniejakgreckaPersefona,syryjskiTammuzalboegipskiOzyrys.Persefona
zostałaniegdyśporwanaprzezbogapiekieł,alecorokupowracawiosnąprzynosząc
noweżycie,zimęnatomiastspędzawmrocznymkrólestwiepodziemi.Wtedypanuje
śmierćismutek.OzyryszamordowanyprzezswegobrataSeta,każdegoroku
zmartwychwstajewiosnądostarczającświatuenergiidożycia.Innana,sumeryjska
boginimiłościipłodności,zstępujedopodziemnegoświataumarłych,abyich
wskrzesić(czyniepodobniemyśląchrześcijanieośmierciJezusa?).Potrzech
dniach,dziękiwodzieżyciaodnajwyższegobogaEnki,Innanazmartwychwstała.
Podobnesymboliczneopowieściznanesąwwiększościkultur.Bóstwoświatła,
słońcaiżyciaumieraalboskładanejestwofierze,abyznowuodrodzićsięi
zmartwychwstaćwrazznowymżyciowymcyklemnatury.

Właśniedlapodkreśleniategozwiązkuzprzyrodąustalono,żenarodzinyJezusa

nastąpiływmomencie,gdydzieńwreszciezaczynasięwydłużać,cooznacza
zwycięstwosłońcanadzimowąnocą.PrawdziwejdatynarodzinJezusachrześcijanie
nieznali,ponieważnikttegofaktunieodnotował(wbrewludowejlegendzieotrzech
mędrcach),ipoczątkowonarodzinyChrystusaświętowano1stycznia,kiedyto
zaczynałsięrzymskinowyrok.Potemnarodzinyprzeniesiononabardziej
przemawiającydowyobraźnidzieńzimowegoprzesilenia.Zauważmyteż,że
największechrześcijańskieświęto–Wielkanoc,czylidawnażydowskapascha,tow
gruncierzeczyświętowiosny,odradzającegosiężycia.KażdegorokuChrystussam
siebieskładawofierze,schodzidopodziemnegoświataizmartwychwstaje.Niejest
zresztąprzypadkiem,zewEuropiezbiegasiętozprzedchrześcijańskimi
wiosennymizielonymiświątkami,ceremoniamiizabawamijednoznacznie
służącymiuczczeniuiwzmocnieniuodradzającegosiężyciapól.Analogiezinnymi
kulturamisąwięcuderzające.

Podczaschrześcijańskichnabożeństwodbywasięrytualnespożyciechleba,

zwanegohostią,iwina(tradycjaprzejętazżydowskiejpaschy)napamiątkę
ostatniejwieczerzyJezusaijegouczniów.Chrześcijanie,widzącywJezusiemesjasza
iinterpretującyjegośmierćnakrzyżujakoświadomąofiarępaschalną,uznali,że
chlebiwinosymbolizująjegociałoikrew.Azatem,kiedywyznawcyspożywająten
chlebiwino,symboliczniespożywająBoga.

Niejesttoniczymnowym.Zjadanieduchowejsiłyjeststarejaksamaludzkość.

Oczywiścienapoczątkubyłotoczystofizycznezjadanieinnychistot,abyprzejąćich
energię.Przypomnijmysobieindiańskiealboeskimoskierytuałypoupolowaniu
dużegozwierzęcia,kiedymyśliwyprzepraszałidziękowałswojejofierze.NaSyberii
specjalniehodowanoświętegoniedźwiedzia,którybyłpotemrytualniezjadany.W
Indiachrolnicykupowaliniewolnika,abygozabićnawiosnęiczęściowospożyć
podczaszbiorowejorgii,comiałozapewnićpłodnośćpolom,ludziomi
zwierzętom.Jużneandertalczykdokonywałprawdopodobnierytualnego
kanibalizmu,oczymświadczączaszkirozbitewtakisposób,ażebywydobyćznich
mózg.LudyobuAmeryk,OceaniiiAfrykizachowywałykanibalistycznezwyczaje
czasemażdoXXwiekuizawszechodziłoorytuałmagiczno–religijnyanie
zwyczajnejedzenie.Ofiarazbóstwaispożyciego,zczasemtylkosymboliczne,są
typowymielementamiwielureligii.

ChrystusstałsiębóstwempaństwowymzasprawąKonstantynaWielkiego.Sam

cesarzczciłpopularnewtymokresienaterenieRzymuZwycięskieSłońce–
utożsamianezMitrą,monoteistycznymbóstwempochodzącymzIranu.Wcześniej
zwracałsięoopiekędoubóstwianegopatronacesarzy–Herkulesa.W310roku
ukazałmusię,zapowiadającdługierządy,bógApollo(teżbóstwosolarne).W312
roku–KonstantynzobaczyłnaniebieznakChrystusa,którypomógłcesarzowi
wygraćbitwę.Imimożesamniebyłchrześcijaninem–ochrzczonogodopierona
łożuśmierci–tojednakcesarzKonstantynjestwłaściwymtwórcąpodstaw
chrześcijańskiejdogmatyki.Widzącpopularnośćnowejreligii,aprawdopodobnie
równieżpodwpływemdoznanegowidzenia,przerywaw313rokuprześladowanie
chrześcijaństwaizrównujejewprawachzinnymikultami.Odbywasiętona

zasadzieugodyzbiskupami,którzywzamianzatolerancjęuznająmilczącoboskość
cesarzanoszącegooficjalnytytuł„zbawcy”.Matodalekoidącekonsekwencje,
ponieważcesarzzostajewtensposóbformalnymzwierzchnikiemchrześcijańskich
wspólnot.BiskupowiRzymu,SylwestrowiI,nadajedobratworzącpodwaliny
przyszłegobogactwaKościoła.Dlaujednoliceniaświątprzestrzeganychnaterenie
cesarstwa,jakodzieńwolnyodpracy,poświęconyZwycięskiemuSłońcu,ustala
niedzielę,(którawwielujęzykachEuropynazywanabędziepotem„dniemsłońca”),
zastępującsobotęświętowanadotądprzezchrześcijanrazemzżydami.

OstatecznympodsumowaniemdokonanychprzezKonstantynareform

chrześcijaństwajestzwołanynajegożyczeniewroku325SobórwNicei.Ustalaon
„nicejskisymbolwiary”,którywróżnychkościołachobowiązywaćbędzieprzez
następnedwatysiącleciatworzącichzasadnicząpodstawędogmatyczną.Dawny
judaistycznyjedynyBóg,któregopozycjęsystematycznieosłabiałkultJezusa
Chrystusa,przekształcasięwTrójcęŚwiętą.Jesttorozwiązaniekompromisowe,
godzącesprzecznetendencjetak,abymogłobyćzaakceptowaneprzezwyznawców
rozmaitychreligii.

BógOjciecjestdawnym,monoteistycznymbóstwemodpowiadającym,na

przykład,wyobrażeniomżydów.

JezusChrystus,wynikdługiejewolucjipostacihistorycznegoJezusazGalilei,

stajesiępanemświataibóstwemświatłościzaspakajającywiaręczcicieliświatła,
dualistów,wyznawcówZwycięskiegoSłońcaichrześcijan.UczestnicySoboru
ustalająwgłosowaniu,żeJezusmiałpodwójnąnaturę,boskailudzka,wtajemniczy
sposóbzjednoczonezesobą,comaostateczniezakończyćsporynatentemat.Tajne
głosowanierozstrzygateżgenealogieJezusadopisanądoEwangeliiMateusza.
ZachowanedotąddaneohistorycznymJezusiezostająocenzurowane,anajwiększy
udziałwtworzeniujegonowego,jużzupełniefantastycznego,wizerunkuma
mitraizm.Otoprzykładmitraistycznegotekstureligijnego:„Jeśliniebędziecie
spożywaćciałaSynaCzłowieczegoiniebędzieciepilikrwiJego,niebędzieciemieli
życiawsobie.Ktospożywamojeciałoipijemojakrew,mażyciewieczne,ajago
wskrzeszę”.PorównajmytesłowazpóźniejszymtekstemNowegoTestamentu(na
przykładMt.26,26-28),wnioskinasunąsięsame.Znamienne,że
wczesnochrześcijańskimyślicielTertulianprzekląłtesłowawidzącwnich
zapożyczeniepogańskiegorytu.

IwreszcietrzeciskładnikTrójcytoDuchŚwięty,raczejnieokreślonaboska

energia,wyraźnienawiązującadoneoplatońskichemanacji.Maonajednakswoje
dalekiekorzeniewsumeryjsko–babilońskimduchuunoszącymsięnad
pierwotnymiwodamiświataorazwżydowskiejBiblii,gdzieczęstopojawiasięduch
zsyłanyprzezBoga,apotemwEwangeliachiwDziejachApostolskich.

OczywiścietakpojmowanyjedynyBóg,mimoformalnychdeklaracjiuczestników

soboru,niemajużwielewspólnegozniemalczystymmonoteizmemżydów.Dlatego
teżkoncepcjaTrójcyŚwiętejspotykasiępotemzciągłymikrytykamiizarzutami
(choćbyzestronymuzułmanów),żewprowadzawielobóstwo.Jednak,wgruncie
rzeczy,ideatrójcyniejestniczymnowym.Podobne„sojusze”pomiędzybogami
znamy,naprzykład,zEgiptu(trójcaRe–Amon–Ptah),utożsamianiezesobą
różnychbóstwbyłonagminnąpraktykąwGrecjiiRzymie(Zeus–Jupiter,Afrodyta–

Wenus),ainnetrójcebogówstanowiącychjednośćpojawiałysiętakżewhinduizmie
(Brahma–Wisznu–Sziwa).

JeszczejednąkonsekwencjąSoboruNicejskiegostałosięustalenielistypism

uznanychzaświęte,kanoniczne.Wszystkieinneodrzucono,ponieważniepasowały
dozałożonegowizerunkuGalilejczykaijegonauk.ObrazprawdziwegoJezusaznika
ostateczniepodwizjąChrystusa–zbawicielaświataibóstwa–lansowanawtych
wybranychizaakceptowanychtekstach.

Zmiennośćdogmatów

Chrześcijaństwoopierasięnaprzekonaniuowłasnejwyjątkowościwopozycjido

resztyświata,błądzącejwmrokachniewiedzy.Jakjużwspominaliśmy,jesttocecha
typowadlakażdejsektyiogromnejwiększościkościołówwszelkichwyznań.Jednak
tylkonajwyżejrozwiniętewspólnotyreligijneposiadająoficjalny,ustalonyispisany
kanonzasadinorm,porządkującychżyciereligijneispołeczne,stanowiących
zarazemjednoznacznywyróżnikprzynależnościdodanegowyznania.Sąto
dogmaty,czylizdefinicjiniezmienneprawdypochodząceodniebiosczybóstwa.
Chrześcijaństwowewszystkichformachdysponujerozwiniętym,dość
skomplikowanymsystememprawduznanychzapodstawoweiniepodlegające
dyskusji,choćniewszystkiezostałyujętewspójnysystemoficjalnychdogmatów.
Przyjrzyjmysięniektórym,najbardziejpodstawowymprawdomreligijnym,
analizującichtreśćipochodzenie.

JestjedenBóg,którystworzyłnieboiziemię.Podstawowazasadaprzejętaz

judaizmu,aleprzekształconawdogmatoTrójcyŚwiętej,którywyraźniekłócisięz
czystymmonoteizmem.Zwracająnatouwagęzarównochrześcijanie,jakteż
muzułmanie.OficjalniedogmatoTrójcyŚwiętejustanowiononaSoborzeNicejskim
(325).PisaliśmyjużotymwszkicupoświęconymkształtowaniusięlegendyJezusa.

Opróczziemiistniejeniebo,piekłoiczyściec.Dziejetegodogmatuokazująsię

długieiciekawe.Pierwotneludysemickiemiałydośćprostąkosmologię–zziemia
zamieszkałąprzezludzi,niebiosami,gdzieżyłybóstwai,ewentualnie,podziemnym
światemzłychduchów.Nieboniebyłowżadensposóbdostępnedlaczłowieka,ale
teżświatpodziemnyniebyłmiejscemkary,ponieważniewierzonowżycie
pozagroboweporównywalnedoziemskiego.WidaćtochoćbynaprzykładzieHioba,
którywszystkiegodobregooczekujewyłącznietu,naziemi.Niemaanisłowao
jakiejśodpłacieczynagrodziepośmierci.Niebyło,więcpośmiertnegosąduza
przewinieniapopełnionewżyciu,awszystkieduszezmarłychwędrowałydo
podziemnego,szeolu,krainymrocznejismutnej,gdziepędziłyżywotnijaki,snując
siębezcelupopodziemiach,przypominającychgreckiePolaElizejskie.Dopiero
kilkasetlatp[przedJezusemrodzisięideakaryzagrzechyizesłaniedopiekła,aby
tamgrzesznaduszacierpiała.Pobożninatomiastmająiśćdonieba.Jezusniezna
jeszczeczyśćcadladuszgrzeszników,którzypoodbyciukaryprzejdądonieba.
Katolicyzm„wynajdzie”godopierookołotysiąclatpóźniej.Abyłonbardzo
potrzebnyduchowieństwu–przedewszystkimjakododatkoweźródłodochodów,
ponieważwiernimogliliczyć,żedającpieniądzenamszęzaduszęzmarłego,
skracajączasjegopobytuwczyśćcu.

Światskładasięzdwóchprzeciwstawnychelementów:duchaimaterii.Wyraźne

zapożyczeniezdualistycznychsystemówIranu,zwłaszczamitraizmu,wjudaizmiei
chrześcijaństwieujętewdogmatowalcezłegoSzatanazdobrymBogiem.

NicnaświecieniedziejesiębezwoliwszechmocnegoBoga.Typowacecha

ścisłegomonoteizmu,przyczympozostajebezodpowiedzipytanieowolnąwolę
duchówiludziorazpochodzeniezławświecie.Jeżelibowiemrzeczywiściewszystko
jestzależnewyłącznieodwszechmocnegoBoga,niktniemożesampodejmować
decyzji,awięcniktniemawolnejwoli.Podobniejestzezłem;albopochodziod
wszechmocnegoBoga,albozinnegoźródła,alewtedyBógjużniejestwszechmocny.
Oczywiściemożnatupróbowaćzasłaniaćsiętajemnicąbożąalbotwierdzić,że
człowiekniedorastadozrozumieniatychproblemów,jakrobitodogmatyka
katolicka.Takczyowakprawdąpozostajefakt,żeniemasensownegorozwiązaniaw
ramachdogmatykichrześcijańskiej,idlategologicyjużdawnoukładaliżartobliwe,
aledośćznamienne,nierozwiązywalnedylematy.Naprzykład:czywszechmocny
Bógmożestworzyćkamień,któregosamnieudźwignie?Nic,więcdziwnego,że
jednązpierwszychdecyzjiklerupouczynieniuchrześcijaństwareligiąpaństwowąw
Rzymie,byłopotępienie,apotemzakazuprawianialogikiifilozofii.Jako
samodzielnedyscyplinypowrócąnaeuropejskieuniwersytetydopieropotysiąculat
–wczasachrenesansu.

Bógjestsprawiedliwymsędziąkarzącymzazłoinagradzającymzadobro.

Dobremjestwszystko,cowypełniawolębożą,azłemalboinaczejgrzechem–
nieposłuszeństwowobecBoga.Innymisłowyoznaczato,żewszechmocnyBóg
najpierwsamtworzy„prawa”określającedobroizłoorazcharakterludzimających
tychprawprzestrzegać,apotemkarzeludzizałamanietychprzepisów,oczym
doskonalewiedziałjużwcześniej,będącwszakwszechwiedzącym.Nieco
humorystyczniemożnatemudogmatowizarzucićniezgodnośćzpodstawową
zasadąrozdziałuwładzyustawodawczejisądowniczej.Jednak,patrzącnarzecz
poważniej,znowustajemyprzedproblememsprzecznościmiedzywszechmocą
Bogaawolnąwolączłowieka,czylizdolnościądopodejmowaniadecyzji;alboBóg
kierujewszystkim–alboludziesąwolni.JeżelitowszechmocnyBógstworzyłludziz
ichwszystkimicechami,jakmożeichkaraćzaczynywynikająceprzecieżztych
cech?Pozatym,pocotacałafarsazżyciem,śmiercią,apotembożymsądemnad
ludźmi,skoroBógjestwszechwiedzącyiwie,jaksięzachowamy?Małotego,jeżeli,
zgodniezchrześcijańskąwiarą,Bógkochaludzi,dlaczegoniestworzyichwszystkich
dobrymiiszczęśliwymi?Tosąniestety,nierozwiązywalnesprzeczności.Katolicy
mówiąotajemnicybożejodsuwającwtensposóbwszelkiepytaniapozazasięg
rozumowania.Natomiastdlasporejczęściprotestantów,którzywXVIwieku
dostrzegliproblem,jedynymwyjściemokazałasięzasadapredestynacji.NImniejni
więcej,oznaczaona,żeBógzgóryzałożył,ktobędziezbawiony,aktoskazanyna
wiecznepotępienie.Bógzachowujewprawdziewtensposóbswojąwszechmoci
wszechwiedzę,alegdzieśpodziałasięjegosprawiedliwość.Zresztąkatolicyzmteż
naucza,żedlazbawieniakoniecznajestłaskaboża,zatem–żeczłowiekniczegosam
niemożeosiągnąć,aniteżsamnatęłaskęzasłużyć.Otymzaś,czyjąotrzyma,czy
nie,decydujewyłącznieBóg.Alekatolicyzmniewyciągaztegodalszych
konsekwencji,którenieuchronnieprowadząprzecieżdoprotestanckiejteorii
predestynacji.Mamy,zatemnastępnysplotsprzeczności.Dlaichrozwiązaniamożna

jeszczepodjąćpróbędowartościowaniaczłowieka,awięcobdarzeniagowolną
wolą,rzeczywiścieniezależnąodBoga.WtedyjednakBógspadadorolistwórcy–
pierwszegoporuszycielaświataitraciprzytymswojąwszechmoc,boniekieruje
bezpośrednioświatem,orazwszechwiedzę,boniepowinienwiedziećzgóry,co
zrobikażdyczłowiek.Natomiastwtedymógłbyludziosądzać,awięckaraćlub
nagradzać,beznarażaniasięnaoskarżeniaoniesprawiedliwośćistronniczość.

Grzechpierworodnyskaziłcałąludzkość,ponieważAdamiEwaokazalisię

nieposłuszniwobecBogaichcielizbytdużowiedzieć.ZaniepokojonyBógwygnał,
więcichnaziemięiobarczyłdziedzicznymgrzechem,który–przekazywany
dzieciom–maprzynosićkolejnenieszczęścia.Jesttomitznanyjuż4000latpne,
przejętypotemprzezjudaizm.Wchrześcijaństwiegrzechpierworodnybędzie
potemcorazściślejzwiązanyzseksualizmemiakrempłciowym,codoskonale
odpowiadaantyseksualnymfobiomtwórcówKościoła.JużwjudaistycznejKsiędze
Rodzajupierwszymznakiem,żeludziezjedlizakazanyowoc,zdrzewawiadomości
złegoidobregobyłichwstydipragnieniezakrycianarządówpłciowych.Oczywiście
mamytudoczynieniazsymbolem,albowiemchodzenienago,naprzykładw
Egipcie,nienależałodorzadkościiniemogłobyżydombyćdziwne.Tojednak
wskazujenam,jakajestwłaściwierolagrzechupierworodnegowmitologii
judaistycznejichrześcijańskiej.PodobniejakwewcześniejszychreligiachSumeru,
BabiloniiiSyrii,chodzitylkoouzasadnieniewygnaniaczłowiekazrajskiegoogrodu
iwydaniagonapastwęchorób,cierpienia,pracyiśmierci.Niemalautomatycznie
zakreślanamteżperspektywęostatecznegoceluczłowieka,jakimjestpowrótdo
bóstwa,stanuszczęśliwościiwyzwoleniaodzła.Pojawiasięzatemideazbawienia.

Jezuszostałniepokalaniepoczęty.Dlanormalniemyślącychludzijesttojedenz

najbardziejzdumiewającychdogmatów,który,wbrewpowszechnemuprzekonaniu
kształtowanemuprzezkler,niemaoparciawkanonicznychtekstachEwangelii.Gdyż
jedynieMateuszwspominaoniejasnympochodzeniuJezusa,alewtakisposób,że
zdajesięsugerowaćnawetnieślubnaciążę.Prawdopodobniewdogmacieopoczęciu
bezseksuchodziraczejomitologizacjępostaciJezusa,którypowiniennarodzićsię,
podobniejakinnibohaterowieipółbogowie,wdziwnychicudownych
okolicznościach.NaprzykładMitranarodziłsięzdziewicy.Stądteżznanetylkow
apokryfachopisygwiazdy(komety?)wskazującejdrogędoJezusaiwizytatrzech
mędrcówalbomagów(„króli”)wdomunoworodka.Magowietokapłani
zoroastryjscyzIranu,coznowuwskazujenazwiązkizmitraizmembędącymsektą
zoroastryzmu.AkiedyJezuszostajeuznanyzabóstwo,coostateczniepotwierdza
SobórNicejski,całkiemzrozumiałewydająsięspekulacjemającewyjaśnićstosunek
pomiędzypierwiastkiemboskimiludzkimwosobieJezusaChrystusa.Znaleziono,
conajmniejkilkarozwiązańtegozagadnienia,którelegnąpotemupodstaw
rozmaitychodłamówchrześcijaństwa:Jezusbyłduchemocieletylkopozornym
(Marcjon);człowiekiem,któryotrzymałłaskębożą(adopcjonizm);specjalnaistota
stworzonąprzezBoga(arianizm);miałludzkieciałoiduszęBoga(Apolinary);łączył
wsobiedwaniezależnepierwiastki–materialnyiduchowy(nestorianizm);miał
jedną,wyłącznieboską,naturę(monofizytyzm);wludzkimcielemiałjedyną,boska

wolę(monoteletyzm)…Jednakwkażdymztychprzypadkówtrzebajeszcze
dodatkowopowiedzieć,wjakisposóbubóstwionyJezusChrystusprzybyłnaziemię.
OdpowiedzinależałobychybaszukaćporównującJezusazinnymibóstwamitej
epoki.Pamiętajmy,żepółbogowie,którychrodzicamibyłaziemskakobietai
bóstwo,sązjawiskiembardzoczęstymwmitologiachśródziemnomorskich,i
dlategohellenizowanyJezustakłatwostałsię„biologicznym”aniejedynie
symbolicznym,jaktorozumieliżydzi,synemBoga.AlewtakiejsytuacjijegoMatka,
Mariamusiałabyćzapłodnionaduchowo(Bógjestistotąduchową)ipowinna
pozostaćdziewicąwsensiebiologicznym.JózefstajesięzaledwieojczymemJezusa,
idlategowoficjalnychwypowiedziachrozmaitychkościołówbywanazywany
„opiekunem”wbrewEwangeliommówiącymorodzicachJezusa(naprzykładŁk2,
41)iwyliczającymprzodkówJezusazestronyJózefa(Mt1,16).Wkońcujednak,po
tychwszystkichkombinacjachizaciągnięciach,otrzymujemypoczęcie
„niepokalane”zwykłymstosunkiemseksualnym,codoskonalepasujedoanty
seksualnychobsesjiśw.Pawłaiwiększościmyślicielichrześcijaństwa.Tępostać
dogmatuostatecznieutrwaliSobórTrydenckiwXVIwieku.

Aletojeszczenicwielkiegowporównaniudo„odkrycia”dokonanegotrzywieki

później.Otóżwroku1854papieżogłasza,żeMariamatkaJezusa,teżzostała
niepokalaniepoczętaidlategonigdyniebyłaskażonagrzechempierworodnym.
Pomijająckuriozalnośćsamejenuncjacjimamytudoczynieniazkolejną
wewnętrznąsprzecznościązasadchrześcijaństwa.Jeślizastanowićsięnadtym
nowymdogmatem,oznaczaon,żeMariajużwcześniejzostaławybrananamatkę
Chrystusa–Boga,aznanyzEwangeliipytającyjaozgodęaniołjest,conajwyżej
czczymgestemzestronywszechmocnegoiwszechwiedzącegoprzecieżBoga.A
zatemczemumiałosłużyćtomałeprzedstawieniezaniołemiMariąwroligłównej?

Wchrześcijaństwieistniejąliczneanioły,czyliduchyposłuszneBogu,i

przeciwnemudiabły.PodobneistotysąznanewwielukulturachzachodniejAzji,a
ichpierwowzorembyłysumeryjskieibabilońskiedemonymająceludzkąpostaći
skrzydłaznamionującenietylkozdolnośćdoszybkiegoprzemieszczaniasię,alei
związkizniebem.Częstoichatrybutembyłmiecz,takprzecieżtypowydla
późniejszegoarchaniołaGabrielawjudaizmie,chrześcijaństwieorazislamie.Anioły
pełniłyrolębożychposłańcówistrażników,aczasem,zgodniezbardzodawną
tradycją,miałypomagaćludziom.Przypomnijmysobie,zetoaniołprzynosi
wiadomośćodBogadlaAbrahamai9Marii,aniołzognistymmieczempilnuje
wejściadorajupowygnaniuAdamaiEwy,wreszciekażdyznasmamiećswego
aniołaopiekuńczego(aniołstróż).Pierwotniebyłytoraczejpersonifikacjesił
występującychwświecie(demony),późniejemanacjebóstwa(neoplatonizm),
wreszciesamodzielnebyty.Tastopniowaemancypacjaaniołówniewyszłaim
zresztąnazdrowie,bowmitologiichrześcijańskiejaniołyzbuntowaneprzeciwBogu
zostająusuniętezniebaiprzekształcająsięwdiabły.Nakoniecpowstajeswoista
hierarchiaaniołówidiabłów:najwyższyarchanioł–Gabrielinajwyższydiabeł
Szatan.JezusiautorzyNowegoTestamentujeszczejejnieznali,ponieważzamiennie
używająokreśleń„diabeł”i„Szatan”aniteżniemówiąwyraźnie,żeGabriel
przewodzianiołom.Hierarchicznaorganizacjaniewidzialnegoświataduchów

pojawiłasiępóźniejidoskonaleodwzorowujefeudalnąstrukturęspołeczeństw
chrześcijańskich.

Duszaludzkajestnieśmiertelna.Przekonanieoistnieniużyciapozagrobowego

jestwspólnedlawszystkichpraktyczniekultur,anajstarszeoznakitegowiodądo
czasówneandertalskich,zktórychpochodząnajstarsześladydokonywania
pochówkówludzi.Dbałośćozwłokidajesięświadczyćoistniejącejwierzewdalsze
istnieniezmarłego,chociażwinnejpostaci.Miniejednakwieletysiącleci,zanim
powstanieideapośmiertnejnagrodylubkaryzaczynydokonanezażycia.
PoczątkowonieznalijejrównieżGrecyorazIzraelici.Dopierowostatnichstuleciach
przedJezusemrodzisięwjudaizmiemyślosądzienadduszązmarłegoiorzeczenie
okarzelubnagrodzie.Zdrugiejstronysamaideanieśmiertelnościduszyjestdość
trudnadoprzyswojeniadlamonoteistów.Wdominującympoczątkowo
neoplatońskimwidzeniuchrześcijaństwaduszesąodpryskamialboemanacjami
Bogajakoduchanajwyższego.Chrześcijańscymistycybędąpóźniejmówićotrwaniu
wludzkiejduszynieśmiertelnegopierwiastkabożego.Natomiastprzyjęte
sformułowaniakolejnychsoborówidogmatykównauczają,żeBógstworzyłduszęi
uczyniłjenieśmiertelnymi(wbrewteoriomTomaszazAkwinutwierdzącego,żejeśli
cośmapoczątek,musimiećteżkoniec).Dogmatykajestwtympunkciedość
niejasnainiebezpieczniezbliżasię–chociażsolennietemuzaprzecza–dojakiejś
formypanteizmu,mówi,bowiemopowrocieduszdoichpraźródławBogu.Gdybytę
myślkonsekwentnierozwinąć,musielibyśmyuznać,żewszystkojestodBogaiw
Bogu,anakoniecdoniegopowraca.Aletobyłbyjużprawdziwypanteizm,poroku
325wchrześcijaństwieabsolutnieniedopuszczalny.

ŚwiecistojąnajbliżejBoga,ponieważzasłużylinatoswojaszczególna

działalnością.Tenpozornieprostydogmatmaszerokieimplikacjewewszystkich
dziedzinachreligiii,wdodatku,ulegałprzemianomwciąguhistorii.Zauważmy,że
wNowymTestamenciewystępująświęci,którzysąpoprostupobożnymiludźmi,
czasemmęczennikamiponoszącymiśmierćzawiarę.Zbiegiemstuleciświęci
przejmująfunkcjepoliteistycznychbóstwspecjalizującychsięwwąskich
dziedzinachżycia.Wierzącyproszą,więcśw.Antoniegoalbośw.Judęwznalezieniu
rzeczyzagubionych,św.Florianmachronićprzedogniem,innyuśmierzabólzęba…
Kształtujesięteż„zaświatowa”hierarchiaaniołówiświętychbędącawyraźnym
odwzorowaniemfeudalnejstrukturyspołeczeństwa,poczynającodkrólaiBoga
poprzezksiążątianielskiezastępyażdorycerstwaiodpowiadającychmuświętych,
anazwykłychludziach,wyznawcachBoga,kończąc.Widaćtodoskonalena
średniowiecznychilustracjachpokazującychniebo:najbliżejBogasąświęci,władcyi
rycerstwo,zaśprostyludzajmujemiejscanajbardziejoddalone.Początkowo
świętośćbyłastanem,doktóregodemokratyczniemógłdojśćkażdy,itozwykli
ludzienazywalikogośświętymobserwującjegożycieipostępowanie.Takjest
zresztąwwiększościreligiiświata,dodziś.NaprzykładPiotr,Paweł,JanChrzciciel
alboMikołajsątakimi„naturalnymi”świętymi,którychweryfikowałajedynie
tradycja.

JednakwXIwiekupapieże,dążącdojaknajwiększejcentralizacjiwładzyi

zbudowaniasilnejmonarchiikościelnej,wprowadzająformalneprzepisydecydujące
otym,jak,ktoikiedymożeuzyskaćtytułświętego.Okazujesięnagle,żepowszechna
opiniaświętościjużmniewystarczy,bozastąpiłająpapieskakomisja,apoSoborze
Trydenckimostatecznieutrwalasięoficjalna,bardzoskomplikowanaidługotrwała
–częstowieloletnia–procedurakanonizacji.Możnasięzżymać,żeduchowość,
subiektywneodczuciainiemierzalnedobrozostałyujętewbezduszneramy
formalizmu,aświętośćstałasięrodzajemsprawnościharcerskiejalbostopnia
wojskowegoczyurzędniczego.Niewątpliwiejesttoprawda.Chociażzdrugiejstrony
łatwozrozumieć,żekreowanieświętychzokreślonychludzistajesięwręku
papiestwadoskonałymnarzędziemgrypolitycznej.

Dlategowłaśnietakwieluludzicieszącychsięopiniąświętościniezostało

uznanychświętymiKościołakatolickiego,ainni,naderczęstooskarżanio
niemoralność,przeszliprocedurykanonizacyjne.

WeźmychoćbyIgnacegoLoyolę,któregożycieprzedzałożeniemzakonujezuitów

pozostawiałotakwieledożyczeniapodwzględemetycznym–alebyłowskazane,
abywepocewalkizprotestantyzmemjezuiciuzyskaliformalnewsparciepapieża.
TomaszzAkwinu,raczejniechętniecytowanyprzezsobiewspółczesnych,został
świętym,jakjegofilozofiastałasięoficjalnąwykładniakatolicyzmuzapapieża
KlemensaVI(1342-1352).CzeskibiskupAdalbertalboWojciech,wysłanyprzez
BolesławaChrobregodoPrusówjakoforpocztapolskiegopodboju,zostaje
kanonizowanyniemalnatychmiastpośmierci,ponieważmasłużyćjakopatron
polskiegoduchowieństwa.BiskupStanisławSzczepanowski,skazanyprzez
BolesławaŚmiałegonaśmierćzazdradę,zostałformalniekanonizowanydopiero
wtedy,gdynieżyłjużniktzpamiętającychtamtewydarzenia,bowiemwXIwieku
czynupolskiegokrólawcaleniepotępiano.Zatopóźniejśw.Stanisławstałsię
symbolempotęgiduchowieństwawobecwładzyświeckiej,aBolesławaobwołano
okrutnikiem.

WXXwiekusytuacjanieuległazmianie.Kanonizujesiętych,którzywdanym

momenciemogąbyćsymbolempotrzebnymKościołowi.DlategowłaśnieJanPaweł
IIwprowadziłnaołtarze,naprzykład,wsławionegowalkazprotestantami
kontrowersyjnegoJanazDukliczyEdytęStein,którąhitlerowcyzamordowali
przecieżniezakatolicyzm,azażydowskiepochodzenie.Tutajgesttenjesttym
bardziejrażący,żewczasachSteinpapiestwunieopłacałosięotwartewystąpienie
przeciwHitlerowi,anawysłanaprzeztęprzyszłąświętąprośbęooficjalne
potępieniehitleryzmuWatykanniezareagował.

NastąpikiedyśkoniecświataiSądOstateczny.Wtradycjijudeo–

chrześcijańskiejjesttokonsekwencjaideigrzechupierworodnego,wygnaniazrajui
liniowejkoncepcjiczasu–odstworzeniaświatadojegokońca.Zpunktuwidzenia
religioznawstwatakaideaniejestniczymnowym,bospotykasięjąwogromnej
większościreligiiBliskiegoWschodu,ijudaizmjawisięjakowyznanietypowedlatej
częściświata.Przypomnijmysobiechoćbyscenysądunadduszamizmarłych
malowanenaegipskichpapirusachiwgrobowcach.Wmitraizmiemówisięnaweto
końcowejwielkiejbitwiesiłdobraizła,codałoimpulspodobnymlegendom
chrześcijaństwa.Nic,więcdziwnego,żerozmaitesektyjudaistycznenauczałyo

zbliżającymsiękońcuświata,iJezusrównieżzapowiadał,żenastąpitowniedługim
czasie.WogólesensprzyjściaJezusajakomesjaszapolegałwłaśnienazbliżającym
siękońcu.Jezuswyraźniemówił,żekresczasównadejdziezanimprzeminie
pokoleniejegouczniów(Łk21,32).Oczywiście,proroctwotosięniespełniło,i
duchowieństwomusiałodokonywaćpotemcudówsłownejiintelektualnej
ekwilibrystyki,abybronićnieomylnościswegomistrza.Ostateczniepozostałatylko
ogólnawiara,żekiedyś,niewiadomo,kiedy,botojestbożątajemnicą,nadejdzie
kreswszystkiego.Wywołujetokolejnefalehisteriiwszczególnychmomentach
dziejów,atakżewlatachoznaczanychwkalendarzu„okrągłą”liczbą.Przykładem
tegomożebyćrok1000,1260(proroctwoJoachimazFiore),1348(epidemia
dżumy),1917(pierwszawojnaświatowaiobjawieniazFatimy)czywreszcieostatni
rok2000…

PismoŚwiętezostałonapisanepodnatchnieniembożym.Jestto

przeświadczeniewspólnedlawszystkichreligiiczczącychtekstyuznanezaświęte.
Oznaczato,żesamobóstwokierowałorękąpiszącegoalbo,rzadziej,żebóstwo
własnoręcznienapisałodziełokuzbudowaniusercswoichwyznawców.Judaiści,na
przykładwierzyli,żePięcioksiąg–najstarsza,azarazempierwszaczęśćBiblii–
zostałnapisanyprzezsamegoMojżesza,oczywiście,poddyktandoBoga.Wiadomo
dziś,żeautorówbyłowrzeczywistościkilku,choćbyzewzględunaodmienność
stylówposzczególnychczęściPięcioksięgu,aMojżeszbył,byćmożejednymznich.
PotemnalistępismkanonicznychwciągniętoteżksięgiprorockieiPsalmy,ale
wspólnymmianownikiemwszystkichtychdziełbyłazawszewiara,żeautorzypisali
jepodboskimwpływem.Tensamelementpojawiasiępóźniejwdziełach
chrześcijańskich–natchnieniebożemaodróżniaćutworykanoniczneodwszystkich
innych.Jestprzytymoczywiste,żeobecnośćnatchnieniamożebyćstwierdzona
tylkoprzezodpowiednieautorytety,toznaczyduchowieństwo.Iwtensposób
dochodzimydoostatecznej,adośćpouczającejkonkluzji.Toduchowieństwo
decydujeoistnieniunatchnieniabożegowutworzeliterackim,iciżsamiduchowni
zwalczająformywiaryzwaneherezjami,bosąodmienneodkultuakceptowanego
przeznichsamych.Azatemwykryteprzeznichnatchnieniebożemusibyćzgodnez
ichwłasnymipoglądaminareligię.Jeżeliniematejzdolności,niemateż
natchnienia.TensposóbrozumowaniajestdoskonalewidocznywNowym
Testamencie,gdzieczwartakanonicznaEwangelia,napisanaprzezJana,jestzwykle
uznawanazanajpełniejszywykładwiary,chociażJanpisałswojedziełowyłączniena
podstawieinnychautorówiJezusanieznał.Jednakzawartyładunekideologii,a
zwłaszczawypowiedzioorganizacjiwspólnoty,czyliprzyszłymKościele,okazałysię
najbardziejzgodnezinteresamikleru.DlategojegoEwangeliaweszładokanonu
jakopismonatchnione.

Duchowieństwoprzechowujedepozytprawdziwejwiaryimożejaprawidłowo

objaśniać,bosamJezuszałożyłKościółiustanowiłkler.Jesttojakbydalszyciąg
naszychpoprzednichrozważań.Księżauzurpowalisobieprawodowyrokowaniaw
sprawachwiarydotegostopnia,żeingerującwtekstPismaŚwiętegobardzoczęsto
przeinaczająinaginajągodowłasnychpotrzeb.Żebyniebyćgołosłownym,

przypomnijmykilkafaktów.Jezusniestworzyłodrębnejhierarchiiduchownejinie
istniejeonaażdokońcaIIIwiekune.WEwangeliachniemainformacjio
niepokalanympoczęciuJezusa,wymieniasięczterechbraciJezusaisiostry,aJózef
niejestnazywany„opiekunem”,alepoprosturodzicem.Kościółnatomiastnauczao
boskimojcuJezusa,ajegorodzeństwoprzedstawiajakodalszychkrewnych.W
listachśw.Pawłapowtarzasięnawoływaniedoubóstwa,któretopojeciebogate
duchowieństwointerpretujejakoubóstwoduchowe,aniematerialne.Niewiadomo
też,dlaczegoakuratrzymskibiskupzacząłsobierościćprawadorządzeniacałym
Kościołem–wNowymTestamencieniemaotymanisłowa.Alerzymscykatolicy
uznajązanienaruszalnydogmat,żejesttylkojeden,apostolski(wywodzącysięod
uczniówJezusa)powszechnyKościółkatolicki–wszystkieinnesąschizmatyckiei
heretyckie–abiskupaRzymunazywająpapieżem,ojcemświętym,księciem
apostołów.Trudno,tezwchrześcijańskiejBibliiznaleźćuzasadnieniedla–
wprowadzonegoprzecieżdopieropokilkuwiekach-celibatuksięży,kościelnego
ślubuipogrzebu,zakazurozwodu…Przykładymożnamnożyć.

Jednojestpewne,prawosławniikatolicynaogółnieznająswojegoPisma

Świętego,awokresiekontrreformacjiczytaniegomogłonawetoznaczaćkarę
śmierci,jakożetylkoprotestanciczytaliBiblię.Katolikpowinienznaćswojąwiarę
wyłączniezustksiędza,ponieważpodobnotylkoduchownypotrafiprawidłowo
zrozumiećizinterpretowaćPismoŚwięte.Ichybaniepowinniśmysiętemudziwić,
skorotylezasadrządzącychKościołemjestsprzecznychzBiblią.Natomiast
protestanci,nakazująwłaśnieczytaniePismaŚwiętego,kiedypróbujążyćdokładnie
wedługjegozasadczęstodochodządoabsurdów,gdyżnieuwzględniająfaktu,że
Bibliapowstaławinnejepoce,innejkulturze,anawetwinnychwarunkach
przyrodniczych.

Dekalogjestpodstawąetykichrześcijańskiej.Przynajmniejtakuczysię

wiernych,liczącnato,żeniktniesięgniedojegooryginalnegotekstu.Irzeczywiście
przytłaczającawiększośćprawosławnychikatolikównigdynieczytaBiblii.Zato
czytająjąiznająprotestanci,alewłaśnie,dlategosąprotestantami,itooninaogół
przestrzegająprzepisówbiblijnychwformieniemaldosłownej.Dekalog,czyli
dziesięćprzykazań,BógdałMojżeszowijakosumęmoralnychnakazówjudaizmu
(KsięgaWyjścia20,1-17iwersjaposzerzonaKsięgaPowtórzonegoPrawa5,6-21).

1.Niebędzieszmiałcudzychbogówobokmnie–tozakazpoliteizmu

powszechnegowśródIzraelitówepokiMojżesza.

2.Niebędzieszczyniłżadnejrzeźbyaniżadnegoobrazutego,cojestnaniebie

wysoko,anitego,cojestnazieminisko,anitego,cojestwwodachpodziemią.Nie
będzieszimoddawałpokłonuiniebędzieszimsłużył.Zakaztenchrześcijanieusunęli
wprowadzającpowszechnykultobrazów,któryokazałsiępotemniezwykle
dochodowyminteresemdziękitysiącompielgrzymów,ichofiarpieniężnych,atakże
darówodwładcówpodążającychdojakiegośświętegowizerunku.

3.NiebędzieszwzywałimieniaPana,Bogatwego,doczczychrzeczy–towistocie

nietylkozakaznadużywaniaświętegoimienia,aleteżzakazprzysięganiananie;
chrześcijaniezłagodzągopóźniejpotępiająctylkokrzywoprzysięstwo.

4.Pamiętajodniuszabatu,abygouświęcić–uległozrozumiałejprzeróbce,kiedy

KonstantynWielkiwprowadziłniedzielewmiejsceżydowskiejsoboty.

5.Czcijojcaswego,imatkęswoją,abyśdługożyłnaziemi–wyraźniepobrzmiewa

tuarchaicznawiarażydów,żewszystko,codobremożezdarzyćsięzażycia,apo
śmiercimożnaoczekiwaćzaledwiesmutnegotrwaniawpodziemnymszeolu.

6.Niezabijaj–jestnakazemuniwersalnym,ale,oczywiście,łamanymiprzez

żydów,iprzezchrześcijan.PierwotniewyznawcyJezusarzeczywiścieniezabijali
innychludziuznająctozapowóddousunięciazewspólnoty,apotemjużtylkoza
jedenznajpoważniejszychgrzechów.

Sytuacjazmieniłasięjednakpouznaniuchrześcijaństwazareligiepaństwową.

Jakmożna,bowiemutrzymaćpaństwobezwojskaiwojny?DlategowIVwieku
pojawiasięideawojnysprawiedliwejiniesprawiedliwej.Sprawiedliwato
oczywiścieta,wktórejchrześcijaniewalczązeswoimiwrogami–niechrześcijanami,
aniesprawiedliwaodwrotnie(podejrzanieprzypominatoSienkiewiczowskiego
Kalego:„jakKaliukraśćkrowatodobrze,jakKalemuukraśćkrowatoźle).Wtedy
zresztąbyłotodośćproste,ponieważRzymbyłchrześcijański,ainnekraje,z
wyjątkiemArmenii,pogańskie.Podobniekomfortowąsytuacjębędąpotemmieli
muzułmanietworzącyjedynepaństwoprawdziwejreligii,czyliKalifat.Resztaświata
mabyćpodbita.Alenic,codobredługonietrwa,więcanichrześcijańskiRzym,ani
muzułmańskiKalifatniezdołałyopanowaćcałegoświata;irozpadłysięnawiele
państwwyznającychtęsamąreligię,aleczęstoteżwalczącychzesobą.Kogoteraz
powinienwspieraćBóg?HitlerowskichżołnierzyznapisemnapasachGottmituns
czyli„Bógznami”–czyFrancuzów?Amożetych,którychrządypodpisałykonkordat
zpapiestwem?Jeślitak,towroku1939BógpowinienstaćpostronieTrzeciej
RzeszyiPolskijednocześnie.

WbrewszóstemuprzykazaniuKościółczęstonawoływałdozbrojnychkrucjat

przeciwPrusom,Litwinomczymuzułmanom.Wroku1099wysłaniprzezpapieża
UrbanaIIkrzyżowcyzdobywająJerozolimę,a70tysięcybezbronnychjuż
mieszkańcówmiastamordują,brodzącwekrwipokolana–oczymwspominają
rozanieleniarcybiskupWilhelmzTyruiksiądzRajmundzAgiles.Nazakończenie
rzeźni,pijaniradością,dziękiskładająBogunagrobieChrystusa.W1207roku
papieżInnocentyIIIzaczynaniezwyklekrwawąkampanięmającąfizyczniezniszczyć
katarówwpołudniowejFrancji.Mieszkalitamoboksiebie,tolerującswoje
odmiennepoglądy,chrześcijanie,żydziimuzułmanieorazdemokratycznie
usposobionachrześcijańskasektakatarów.Wciągutrzydziestulatwymordowano
planowookołomilionaludzi,alewkońcupapieżzdobyłupragnionawładzęw
heretyckotolerancyjnejprowincji.GrzegorzIX(1227-1241)prowadziłtakdużo
wojen,żedlazasileniapapieskiejkasytrzebabyłonakościołyposzczególnych
krajównałożyćspecjalnypodatek.Inkwizycyjnesądyprzezwiekicałeskazywałyna
torturyiśmierć,zaśzakonnicy,zwłaszczasławnidominikanie,samiuczestniczyliw
wydawaniuiwykonywaniuwyroków.

JeszczewXXwiekupapiestwopodżegadowojnyprzeciwZwiązkowi

RadzieckiemupopierającjednocześniegenerałaFrancowHiszpaniiczyPinochetaw
Chile–odpowiedzialnychzaplanowąeksterminacjęswoichprzeciwników
politycznych.Aw1959jezuitaGundlach,interpretującnaukępapieżaPiusaXII,bez
żenadypisze,żewojnanuklearnaniejestcałkiemniemoralna,ponieważświatitak
musisięskończyć,aprzecieżnicniedziejesiębezwoliBoga(znowuwychodzi

słabośćdogmatuowolnejwoliczłowieka).Można,więcpodjąćryzykoizaatakować
imperiumateizmu.

ZatoantykoncepcjaiaborcjawnomenklaturzeKościołakatolickiegosą

nazywaneludobójstwem.

NatomiastabsolutniezakazujeKościółsamobójstwaisamookaleczenia,

ponieważ,wedługchrześcijaństwa,życieczłowiekazostałomudaneprzezBogai
tylkoBógmożejeodebrać.Wistociechodzitunieożycieizdrowiewyznawców,a
jedynieojaknajwiększezniewolenieludziipodporządkowanieichwładzyKościoła.
Dowodemnatojestczczeniewielusamobójców,alejedynietych,którzypozbylisię
życiawimięchrześcijaństwaiposłuszeństwaKościołowi.PapieżGrzegorzWielki,
naprzykład,umartwiałsięażdokompletnegowycieńczeniaiśmierci.Pamięć
Kolbego,zakonnika,któryzgłosiłsięnazagłodzeniewOświęcimiu,otoczonajest
dzisiajpowszechnączcią.Kobiety,zwłaszczazakonnice,dokonującesamookaleczeń
lubsamobójstwa,abyuniknąćgwałtuczymałżeństwa,stawianesązawzór.Jak
widać,ważnejestjedynie,abytargnieciesięnaswojeżycieniewynikało
przypadkiemzgrzesznegopoczuciaswobodywpodejmowaniutakiejdecyzji.

Kościółsurowozakazujeteżeutanazji,mimożewprzypadkunieuleczalnych

schorzeńwieluchorychcierpistrasznekatuszeipragnieśmierci.Aleludzkie
cierpienieniemażadnegoznaczeniadlachrześcijańskiejmoralności,jeżeliniesłuży
większejchwaleBoga.EutanazjeznaliGrecy(wIIIwiekupneTrazjaspiszeo
samobójstwachpopełnianychmocnymwywaremzopium),występujeteżuwielu
ludówprymitywnych,awroku1936powstaławLondynieorganizacjaEuthanasia
Society,stawiającasobiezacelprawnedopuszczenieeutanazji.Bowiemwciągu
całegośredniowieczazdominowanegoprzezmyśleniechrześcijańskiewszelkie
formysamobójstwabyłyzakazane,anawetkaralne,itenstanrzeczyprzetrwałdo
XXwieku.Dopierowroku1996Australiajakopierwszadopuszcza–wszczególnych
wypadkach–eutanazjędokonywanapodokiemlekarzaijaknajściślejsząkontrolą.
Oczywiściegrozitoniebezpieczeństwemnadużyćiukrytychzabójstw,alewcalenie
większym,niżdopuszczanaprzezKościół„wojnasprawiedliwa”.Natomiast
znacznieposzerzazakresludzkiejwolności–decydowaniaosobie.Tymsamym
człowiekwyzwalasięspodzakazówKościoła,inawetwkrajachuważanychza
katolickamonokulturęnarastasprzeciwwobeckościelnegodyktatuwsprawach
moralności.WPolscewprzeprowadzonymw1999rokusondażuopiniipublicznej
okazałosię,żeeutanazjęnawyraźne,potwierdzoneżyczeniepacjenta51%
badanych,azdecydowanietemuprzeciwnychjesttylko36%.

7.Niebędzieszcudzołożył–oznaczazakazwspółżyciaseksualnegomiędzy

osobaminiebędącymimałżeństwem.Zjednejstronyporządkujetotęsferę
ludzkiegożycia,alezdrugiejjestdoskonałymnarzędziemnaciskuipozwalaklerowi
mieszaćsiędoprywatnychsprawposzczególnychludzi.Wpraktycestaniesię
jednymzgłównych,wręczobsesyjnietraktowanych,elementówmoralnościi
politykiKościoła.

8.Niebędzieszkradł–jestnakazemtypowymdlawiększościsystemów

etycznych.

9.Niebędzieszmówiłprzeciwbliźniemuswemukłamstwajakoświadek–to

uniwersalna,ponadreligijnaiponadkulturowazasadarówniepowszechnajak

przykazanieósme.

10.Niebędzieszpożądałdomubliźniegotwego.Niebędzieszpożądałżonybliźniego

twegoanijegoniewolnika,anijegoniewolnicy,anijegowołu,anijegoosła,aniżadnej
rzeczy,któranależydobliźniegotwego.Toostatnieprzykazaniezostałoprzez
chrześcijanpodzielonenadwa,dziewiąteożonieidziesiąteoreszcie,abyzgadzała
sięliczbadziesięć,mimousunięciaprzykazanianumerdwa.

ZgodniezchrześcijańskadogmatykąodsamegoJezusapochodząsakramenty,

czylispecjalneobrzędysłużącekultowiipołączeniuczłowiekazBogiem–chociaż,
jaksamizobaczymy,większośćsakramentówniemawielewspólnegoz
ewangelicznymJezusem.Różnekościołychrześcijańskiedysponująrozmaitymi
sakramentami,przyczymnajwięcej,boażsiedem(tradycyjnaświętaliczba)posiada
rzymskikatolicyzm.Nadodateksakramentykatolickiesąnajbardziej
sformalizowaneiujętewramyprawakanonicznego,idlategowłaśnieposłużąnam
zapodstawękrótkiegoprzeglądu.

Chrzest–zawarcieprzymierzazBogiemalboponowne,symboliczne,narodziny

poprzezzanurzeniesięwwodzie(powiekachzastąpionepolaniem).Symbolika
wodyjakoznakużycia,odrodzenialubczystościjestpowszechnanaBliskim
Wschodzie,gdziezdawiendawnapraktykowanoróżneformychrztuwodą.Niejest,
więcprzypadkiem,żerównieżesseńczycyzanurzalisięwwodziedlazaznaczenia
swoichponownychnarodzindożyciawbożejwspólnocie.JanChrzciciel,pod
wpływemtychsamychidei,wodązJordanuzmywazludzigrzechyidokonuje
sławnegochrztuJezusa.Przypomnijmysobie,jakąprzemianęprzeszedłwtedyJezus,
jegowizjęipoczucie,żestałsięwybrańcem,nazarejczykiem.Nic,zatemdziwnego,
żechrzestwodawchodzidosektyJezusajakostałyelement,apotemstajesię
podstawowymsakramentemchrześcijaństwa,chociażnieustanowiłgoJezus.
Bardzoszybkopojawiasiętendencjadojaknajwcześniejszegochrzczeniadzieci,aby
tymłatwiejmócjekształtowaćwedługideologiichrześcijańskiej.Nieotojednak
chodzi,żeróżnekościołyrozmaicietraktująchrzestzalecającdokonywaniegobądź
towewczesnymdzieciństwie,bądźchrzczącjużdorosłych,przezpełnezanurzenie
lubtylkopolaniewodą,przezduchownegoalbokogokolwiekzwierzących…
Symbolikapozostajezawszetasama.

Bierzmowanie–topotwierdzenieprzynależnościczłowiekadowspólnoty

chrześcijańskiejpoprzezpomazaniemuczołaolejemświętym.Jesttojakby
powtórzeniechrztu.Namaszczeniebalsamami,olejkamiipachnidłamimabardzo
długątradycjęwśródludówBliskiegoWschodu–przypomnijmysobiechoćby
namaszczenieJezusapodczasucztywdomuSzymonawBetanii,arabskiewonności
wylewanepodczasuczt,egipskiepachnidłanoszonenagłowiealbomumifikacje
zmarłychwEgipcie.ZwłokinaBliskimWschodziezawszebyłynamaszczane
wonnościamiprzedzłożeniemdogrobuiprawdopodobniewsamejformie
bierzmowaniachodziwłaśnieosymbolikęśmierciczłowiekadlaświatai
ponownychjegonarodzindlaBoga.Alemożnateżdostrzecnawiązaniedobiblijnych
określeńłączącychwonnościzwiarąwBogaalbotraktującpachnidłajakocoś
niezmierniedrogie,jakbezcennajestwiara.Pamiętajmyoburzenieuczniów,którzy
uznalizamarnotrawstwowylewaniecennegoolejkunauczciewBetanii(Mt26,6-
13).WtedyjednaksłysząodpowiedźJezusa,żetonajegopogrzeb.Wodróżnieniuod

tychtradycji,oficjalnadogmatykachrześcijańskakoncentrujesięnaZesłaniuDucha
Świetnego(DziejeApostolskie2)napierwotnykościół.Właśnietowydarzeniema
byćpotemsymboliczniepowtarzanewakciebierzmowaniadokonywanymza
pomocąoleju.

Komunia–jestsakramentemwiązanymzostatniąwieczerzą,jakąspożyłJezusz

apostołamiwieczoremprzedschwytaniem,sademiukrzyżowaniem.W
EwangeliachJezusmówi,abywszyscyjedliipili,albowiemjesttoposiłekofiarny,
gdziechlebsymbolizujejegociałoawino–jegokrew(Mt26,26-28;Mk14,22-24;Łk
22,14-20).Dlategokomunię,czylizłączeniesięwierzącychzesobąwzajemniez
Bogiem,przyjmowanopierwotniejakochlebiwino.JednakjużokołoIIIwieku
pojawiasiętendencjadokomuniitylkowpostacichleba,ponieważzbytczęsto
dochodziłodonadużyć.Wkońcuwiększośćkościołówkomuniepoddwoma
postaciamirezerwujewyłączniedladuchowieństwa(tylkoniektórzyprotestanci
będąwracaćdopodwójnejformytegosakramentu).SkądjednakuJezusatendość
makabrycznypomysł,abydokonać,zdawałobysię,symbolicznegokanibalizmu?
Okazujesię,żejesttowyraźnenawiązaniedoofiaryzbarankatradycyjnieskładanej
przedkażdymżydowskimświętem,zwłaszczanapaschę,alepopularnejteżw
Rzymie.ZdrugiejstronyprorokIzajasz(Iż53,7)zapowiada,żemesjaszbędzie
prowadzonynarzeźjakpokornybaranek.Jezusnajwyraźniejstarasięwypełnićto
proroctwoisamsięprzyrównujedoofiarnegobaranka.Alejestteżinna,pozornie
przeciwnainterpretacja.Baranjest,bowiemsymbolemprzywódcy,władcy(Księga
Daniela8,3-22)albo,jakuwieluludówBliskiegoWschodu,płodności.Czyżnie
odpowiadatowizjimesjaszajakowojownika,wodzaimężczyzny?Wydajesię,że
Jezuswierzyłwswojezmartwychwstanieirychłypowrót,alejużjakozwycięzcai
mściciel.Ztegopunktuwidzeniadwoistainterpretacjasymbolubarankanabiera
dodatkowegosensu.

Następnysakramenttopokuta,któramasłużyćzadośćuczynieniuzapopełnione

grzechy.Niebardzowiadomo,kiedydokładniezaczętojapraktykować.Raczej
możnaprzyjąć,żejakieśformypokuty,znanepraktyczniewszystkimkulturom,
musiałyznaleźćsięrównieżwewczesnychwspólnotachchrześcijan.WEwangelii
Jana(20,22-23)Jezusswoimnastępcąnadajeprawoodpuszczaniagrzechów,iten
właśniefragmentjestformalnieuznawanyzapodstawęsakramentu.Wistocie
jednak,wodróżnieniuodnaukKościoła,odpuszczeniegrzechówodbywałosię
pierwotnietylkoprzezchrzest,którybyłzarazembramądozbawieniawobliczu
nadciągającego,izapowiedzianegoprzezJezusa,końcaświata.Oczywiście,kiedy
okazałosiępóźniej,żeJezusoweproroctwajakośsięniespełniają,Kościółodszedł
odformewangelicznychiprzetworzyłjezgodniezeswoimipotrzebami.Przede
wszystkimbardzozłagodziłswójstosunekdogrzechówciężkich,któredawniej
wręczwykluczałyzewspólnoty.Takapraktykadoprowadziłabydozbytdużychstrat
–takżefinansowych:mniejwyznawców,mniejszedochodyzofiar.DlategojużodII
wiekustosujesiędodatkowąpokutę,pochrzcie,opisanąwutworzeznanymjako
PasterzHermasa,copotwierdzipotembiskuprzymskiKalikstnapoczątkuIIIwieku.
Aleitookazałosięniewystarczające.WyznawcyJezusa,mimochrztuidodatkowego
odpuszczenia,ciąglegrzeszyli.DlategoodIXwiekustosujesięobowiązkowąpokutę
powtarzalną,wcyklurocznym,cozresztątworzyteżnowe,stałeźródłodochodudla

duchowieństwa.

Zpokutąwiążesiębardzointeresujący,typowochrześcijańskizwyczaj

spowiedzi.PoczątkowogrzesznikpoprostumodliłsiędoBoga,prosząco
wybaczeniepopełnionychczynów.Możemysobiewyobrazić,żeprzychodziłteżdo
najczcigodniejszychczłonkówwspólnoty,proszącoradęiduchowewsparcie(List
św.Jakuba5,15-16).Wniektórychodłamachmógłrozwinąćsięjeszczeinnyzwyczaj
polegającynapublicznymwyznaniuwinwobliczuzebranychczłonkówwspólnoty..
Takbędziepóźniej,naprzykład,wśródzielonoświątkowców.Zczasem,kiedy
powstałoduchowieństwojakoodrębnagrupaprzywódcówwspólnot,grzesznik
mógłiśćdoduchownegowyjawiającswojewinyioczekującinstrukcji,codoformyi
intensywnościpokuty.SamJezusniepozostawiłjednakżadnychwskazówek,a
judaizmniedostarczałjakichkolwiekgotowychwzorcówspowiedziipokuty.
DlategoKościółkatolickidopierowVI–Xwiekuustalaswojestanowiskowtej
kwestiiiwprowadzaspowiedźindywidualną,praktykowanątylkodowiedzyido
uszukapłana,któryformalniejestzobowiązanydochowaćtajemnicy.Wtensposób
kapłanstajesiępowiernikiemwszystkichwierzących.Znaichnajtajniejszemyślii
postępki,codajemupsychicznąprzewagęirealnąwładzę,nawet,jeżeliniedo
ujawniaaniniewykorzystujeposiadanychinformacji.Doskonaletowidaćna
przykładziezakonów,gdziedlazdyscyplinowaniamnichówiutrzymaniawczystości
(seks!)spowiadanoichzwykleczęściej,niżświeckich.WIrlandiispowiedźbyładla
nichobowiązkowanawetdwarazydziennie!Można,więcpowiedzieć,żespowiedź
indywidualnajestdlaKościołaznaczącolepszaodpublicznej.

Ostatnienamaszczenieświętymolejem–tosakramentniemającyrealnego

oparciawEwangeliach,alewywodzonyzListu,św.Jakuba(5,14-15).Zwróćmyw
tymmiejscuuwagęnapodobieństwozabiegówproponowanychwLiściedo
magicznychobrzędówznanychnacałymświecie,gdziemodlitwaiświęte
przedmiotymająuzdrowićchorego.Dziśbrzmitoraczejhumorystycznie,aledwa
tysiącelattemubyłonormalnapraktyką.Leczeniemzajmowalisięszamani,
duchowniiosobyoszczególnychuzdolnieniach,któreczasemrzeczywiściepotrafiły
wyleczyćchorego.Bardzowiele,wtymdwudziestowiecznych,sektzakazuje
kontaktuzlekarzem,ponieważtoBógmadecydowaćowszystkim,łącznieze
zdrowiemiżyciem,asprzeciwiaćsięjegowolinienależy.Amisze,Świadkowie
Jehowy,zielonoświątkowcyiinniuważają,ześmierćzesłanaprzezBogajestniedo
uniknięciaidlategozakazująwiększościformleczenia,abynieobrażaćBoga.Wten
schematmyśleniaświetniewpasowujesięsakramentostatniegonamaszczenia,
pierwotniepełniącyrolęmagicznegolekuisymbolicznegozdaniasięnawolę
niebios.

Kapłaństwo–jestraczejfunkcjaspołecznąizawodową,aniesakramentemw

sensieporównywalnymdochrztu,bierzmowaniaczypokuty.Jednakporoku200,
kiedywśródchrześcijanwyodrębniasięduchowieństwo,pojawiasiętendencjado
przedstawianiagojakogrupyspecjalnej,wybrańcówoszczególnychprawachi
funkcji.Nic,zatemdziwnego,żewkońcusprawowanieposługikapłanazostaje
uznane,zresztąprzezsamychkapłanów,zasakrament.Nieprzeszkodziłnawetbrak
jakiejśwyraźniejszejwypowiedziJezusanatentematzwyjątkiemogólników
kierowanychdouczniów,aledotyczącychszerzeniaideałówsekty,anie

duchowieństwa.Pamiętajmyprzecież,żewczasachJezusaistniałojuż
duchowieństwożydowskie,aonsamnietworzyłodrębnejreligii,więctrudnobyło
przypuścić,żechciałorganizowaćwłasnąhierarchiękapłanów.NigdziewNowym
TestamencieaniJezusaniPawełnienazywająapostołówkapłanami.Niebyłoteż
takiejp[potrzebyzewzględunaniewielkierozmiarysekty;wystarczyłmistrzijego
najbliżsiwspółpracownicy.Problempojawiłsiędopierowtedy,gdysekta
przekształciłasięwszeregniezależnychicorazliczniejszychwspólnotrozsianych
pocałymCesarstwieRzymskim,cogroziłoutratąłącznościmiędzynimiirozwojem
odrębnychinterpretacjinaukiJezusa.Wtymmomencieprzełożeniposzczególnych
gminmusielidogadaćsięzesobą,awspółwyznawcomnarzucićwspólnypunkt
widzenia.Uznaniesiebiezawybrańców,aswojejfunkcjizasakramentdoskonale
pomagałowosiągnięciucelu.Ogromniepodnosiłoprestiż.Popatrzmynawiernych
dzisiaj.Podwóchtysiącachlatwiększośćpobożnisiówciągleodżegnujesięod,bodaj
najmniejszej,krytykikleru,inazarzutyczęstoodpowiadaznabożeństwem,„aleto
ksiądz”.Uważajątosłowozaostatecznyargument,nawet,jeżeliksiądzdopuściłsię
podłości.Możemytylkostwierdzićzpodziwem,żeuczynieniezkapłaństwa
sakramentuzdałoegzaminwpełniiokazałosiękapitalnymposunięciemniezwykle
pomocnymwbudowaniukościelnejpotęgi.

Istniejejeszczejedenważnyaspekt.Sakramentniemógłbyćoddanywręce

kobiet,któresąprzecieżistotaminieczystymi.Poantyfeministycznychenuncjacjach
Pawła,Augustyna,TomaszazAkwinu,kolejnychpapieżyiteologów,żaden
prawomyślnychrześcijaninniezgodziłbysięnakapłaństwokobiet.Tenpogląd
zostałtaksilniewdrukowanywświadomośćEuropejczyków,żenawetreformatorzy
zXVI–XVIIIwiekunieodważylisięzrównaćkobietimężczyznwdostępiedo
kapłaństwa.ZresztązPismaŚwiętego,aprzedewszystkimnanimopierasię
Reformacja,wynikawyraźnieniższapozycjakobiety–odEwywrajupoczynając,a
naotoczeniuJezusakończąc.

Trzebabyłoażdziewiętnastuwiekówchrześcijaństwa,żebyKościółanglikański

odważyłsięwyświęcićpierwszakobietę–kapłana.W1987rokuAngelaBernes–
Wilsonzostajediakonem,aw1994–pastoremwBristolu.Idochodzidorozłamu
wśródanglikan:przeciwnikobiecemukapłaństwutradycjonaliściodrywająsięod
nadmiernienowinkarskichreformatorów.PapieżJanPawełIIzeswejstronyzżalem
konstatuje,żekobieta–pastorostatecznieniweczymożliwośćporozumieniasięz
katolikami.Oczywiściemówiącoporozumieniumanamyślipodporządkowanie
sobieKościołaanglikańskiego.

Natomiastdlapostronnegoobserwatora,którynieopowiadasiępożadnej

stronie,sytuacjajestjasna.Wszystkiekościołychrześcijańskienacałymświecie
przeżywającorazostrzejszykryzyspowołań.Czylimówiącinaczej–corazmniej
chętnychdozostaniakapłanem,itonawetwkościołachniewymagającychcelibatu.
Czas,więcdopuścićjużkobietydotegoświętegostanu.

Małżeństwo–jestpowszechną,znanąwszystkimkulturom–niezależnieod

wyznawanejreligii–formawspółżycia,iwiększośćdużychwyznańrozwinęła
własnezwyczajezwiązanezmałżeństwem.Dotyczytorównieżchrześcijaństwa,a
podniesieniegodorangisakramentuwskazuje,żetwórcychrześcijańskiej
dogmatykidocenializnaczenietejdziedzinyżycia.

Judaizmrozwinąłwłasneobyczajemałżeńskieidopuszczałrozwód(Księga

PowtórzonegoPrawa24,1-4),cozresztąpotwierdzaJezus(Mt19,3-11),jednak,
zgodniezduchemepoki,rezerwującgowyłączniedlamężczyzn.Przezdługiewieki
judaizmuichrześcijaństwamałżeństwobyłoprywatnadecyzjakażdego,raczej
niezależnąodreligii,naco,zdajesię,wpłynęłoteżpraworzymskietraktujące
małżeństwowoderwaniuodwiary,awkategoriachosobistychsprawczłowieka.
Dopieropotysiąculatkościołychrześcijańskiezaczynającorazśmielejwkraczać
równieżiwtędziedzinęnarzucającwkońcuswojądominację.OstateczniewXVI
wiekupotwierdzitoSobórTrydenckiwymuszającnawiernychślubyzawieranew
świątyniprzedobliczemksiędza,mimożeniemaotymmowywPiśmieŚwiętym.

JesttoistotnykrokdotyłuwstosunkachdoprawobowiązującychwCesarstwie

Rzymskim,ponieważznacznieograniczawolnośćczłowiekapoddającgokontroli
duchowieństwa.Klerswobodniewtrącasięterazwsprawyseksu,wdawnym
Rzymiepozostającepozakontroląpaństwową,pouczawkwestiachzwiązanychz
prokreacjąiwychowaniemdzieci,awkońcu,wII–IVwieku,znosirozwodychcąc
tymbardziejkontrolowaćwiernych.

FormalniezakazująrozwodówSobórLaterańskiiTrydencki,apotemoba

Watykańskie.Oczywiście,bogaciipotężnizawszemogli,p[odbyle,jakimpozorem,
przeprowadzićunieważnieniemałżeństwa(anierozwód),aleniezabyle,jakącenę.
Prawokanoniczneszczegółowoprzewidujesytuacje,kiedyunieważnienie,
dokonywanewyłącznieprzezpapieża,jestmożliwe.Itakmożetobyćmałżeństwoz
osobąinnegowyznaniaalbomiedzydwomaniekatolikami,brakwspółżycia
seksualnego,nieświadomośćalboprzymus,któreniegdyśspowodowaływyrażenie
zgodynamałżeństwo.Zabawne,żeczęśćtychpowodówjest,conajmniejtrudnado
udowodnienia,awięcpozwalasiędowolnieinterpretować.Zatemostatecznym
dowodemstająsięzawszepieniądze…

Kościołyzakazująmałżeństwmieszanych,miedzyludźmiróżnychwyznań,co

byłodopuszczalnewprawierzymskim,anawetjeszcze,choćniechętnie,przezśw.
Pawła(1ListdoKoryntian7,12-16),ponieważgrozitoutratawpływukleruna
życietakiejrodziny.DopierowXXwieku,kiedyEuropaiAmerykajużdawno
wprowadziłyślubycywilne(pozakościelne),Kościółkatolickidopuszcza
małżeństwokatolikazinnowiercą,podwarunkiemjednak,żeniekatolikzgodzisię
nakatolickiewychowywaniedzieci.

SzczególnymprzypadkiemzmianyobowiązującejwKościele„świętej”ijak

zawsze„niezmiennej”zasadyjestrelacjamiedzykapłaństwemimałżeństwem.Na
początkuobasakramentywogólenieistniały.KiedywIIIwiekuwyodrębniasię
wreszcieduchowieństwo,niemasprzecznościzmałżeństwem–duchowninaogół
majążonyidzieci,mimoutrwalonejwPiśmieŚwiętymniechęcizestronyśw.Pawła.
PotemwKościelełacińskimpowstająkolejneprzepisyprzeciwdzieciomksięży,
późniejprzeciwseksowiżonatychksięży,awkońcu,pokilkusetlatach,przeciw
samemumałżeństwuduchownychizakonników.JużSyrycjusz(384-399),rzymski
biskup,azarazemświęty,zazbrodnięmałżeństwazawartegoprzezduchownego
wyznacza„pokutę”wpostacidożywotniegowięzienia.PapieżZachariasz
wysławianyzadobroć,potwierdzatenprzepiswroku747.Następnipapieże
utrzymujągoażdoXIXwieku,kiedywreszcieustąpią,aleniepodwpływemnagle

obudzonegosumienia,leczzwyczajniepozbawieniwtymwzględziewładzyprzez
administracjeposzczególnychpaństw.

Bógwyrozumowany

Najważniejszymdogmatemchrześcijaństwajestoczywiście,istnieniejedynego

bóstwa.Jeżelijednakonorzeczywiścieistnieje,musibyćmożliweodnalezienie
jednoznacznychśladówjegodziałalności,cobyłobyzarazemdowodemsłuszności
dogmatu.Jaktegodokonać?Kościółdoczekałsiękilkupróbprzeprowadzenia
takiegodowoduiwszystkieuznałzawiążące,chociażlogicyifilozofowieodrzucilije
jakobłędne.

Pierwszedwadowody„ontologiczne”
WychodząodsamegopojęciaBoga,apodstawąichjestchrześcijańskawersja

platonizmulubneoplatonizmuodwołującasiędowiaryorazideiistniejącychw
umyśle.

Augustyn(354-430)opierałsięnaneoplatońskimzałożeniu,żeBógjest

najwyższymbytem.RozumowanieAugustynabyłoproste.PojęcieBogazawieraw
sobiewszystkienajwyższeinajdoskonalszejakości,ponieważtakstanowi
chrześcijańskawiara.Ajeśli,zgodnieztąwiarą,wszystkiecząstkowe,niedoskonałe
prawdynaszegoświatamająswójabsolutnyodpowiednikwBogu,Bógmusiistnieć.
WinnymprzypadkuchrześcijańskadefinicjaBoganiebyłabyprawdziwa.

PozornielogicznemyślenieAugustynajestwistocieklasycznątautologią,czyli

błędempolegającymnatłumaczeniutegosamegoprzeztosamo.Tojesttak,
jakbyśmydowodzili,żestółmusimiećnogi,ponieważdefinicjastołuzawieranogi,
albo,żeczłowiekjesttwórcącywilizacjinaZiemi,ponieważcywilizacjanaZiemijest
częściąpojęciaczłowieka.ZauważyłtojużTomaszzAkwinu,choćsformułował
niecoinaczej.Stwierdził,żedowódAugustynajestbłędny,ponieważzakłada,że
znamyistotę,(czyliwszystkiepodstawowecechy)Boga.Aprzecieżjegoistotynie
znamy.

Anzelm(1033-1109),którywychodziłzpodobnychzałożeńjakAugustyn,

równieżnawiązujedoideineoplatonizmu.Ponieważwszystko,coistniejew
obserwowanejprzeznasrzeczywistości,nigdyniejestdoskonałe,musigdzieś
istniećdoskonałośćabsolutna.ItojestwłaśnieBóg,wktóregoumyślemamy
doskonałeideewszystkiego.Wtensposóbświatniejestniczyminnym,jaktylko
niepełnarealizacjąowychidei.

Oczywiścieniejesttoniepodważalnydowód,ponieważbezwzględniewymaga

wstępnegozałożenia,żeświatpotrzebujejakiegośideału.Nicjednakniewskazuje,
żebytakmiałobyćrzeczywiście.Wręczprzeciwnie–wewszystkichdziedzinach
wiedzyspotykamysięzsytuacją,kiedyideał,jakiśstannajwyższyczyteżabsolutpo
prostunieistnieją.Naprzykład,wmatematycemamydążeniefunkcjialbociągudo
pewnejgranicznejwartości,którejjednaknigdyniedasięosiągnąć.Wfizyceznamy
pojęcie„gazudoskonałego”,którypowinien,zgodniezteoriązachowywaćsię
idealnie,alerzeczywiściegazysązaledwieprzybliżeniemowegoideałuinigdygo

nieosiągają,ponieważgazdoskonałynieistnieje.Szczegółoweobserwacje
przebiegunajrozmaitszych,zdawałobysiędoskonaleregularnychzjawisk,pokazały
zwolennikomdoskonałościcośzaskakującego.Otookazałosię,żewszystkiebadane
dotądprocesysąnieregularne,chaotyczne.Ocochodzi?Cieczpłynącawrurce,ruch
kulkitoczącejsięwdółpochylni,ruchwahadła…wszystkietezjawiskazostały
opisaneścisłymiwzoramimatematycznymiprzezgenialnegoNewtonajużwXVII
wieku.Jednakkonkretnepomiaryliczboweprzebiegutychprocesównigdynie
chciałyzgadzaćsięzteoretycznymiwzorami.Stwierdzanowtedy,żewinnesą
niedoskonałościpomiaru.Irzeczywiście,imwięcejpowtórzeńtychsamych
doświadczeńitychsamychpomiarów,ichśredniawartośćstawałasięcorazbliższa
teorii.Alenigdynietakasama,mimocorazwiększejprecyzji.Wkońcustworzono
komputerowe,awięcdoskonalezmatematyzowane,idealnieodpowiadająceteorii
modelezjawisk.Zaprogramowanodokładnietesamewarunkiiwynikiokazałysię…
znowuróżneodtychprzewidywanychprzezteorię.Dokładnietesamedane
wprowadzonedokomputeradająrozmaitewynikiprzykolejnychpowtórzeniach
doświadczenia.Wyeliminowanomożliwośćbłęduczynieścisłości,awynikiitak
uparciejedynieoscylowaływokółpewnejwartości.Niechciałybyćzawszetakie
same.Krótkomówiąc,nawetmatematycznemodeleniesąidealne.Tak,więcwbrew
Anzelmowi,światdoswegoistnieniawcaleniepotrzebujeabsolutu.

Drugagrupatodowody„kosmologiczne”
opierającesięnadoświadczeniu,odktóregomasiędojśćdopojęciaBoga.

OdpowiadatoracjonalizmowiArystotelesa.

TomaszzAkwinu(około1225-1274)skrytykowałdowodyaprioryczne,

słuszniewskazując,żeniemająrealnychpodstaw,ponieważodwołująsiędopojęcia
Boga,któregocechnieznamyrozumowo,alejedynieprzezreligię.Wzamian
sformułowałpięćwłasnychdowodówopartychnapoznawaniurealnegoświata.
Wszystkiejegodowodysąwistociewariantamitegosamegosposobumyślenia.A
zatemBógmusiistniećjakoabsolutniepierwotnaprzyczynaruchuwszechświata
(1)orazJegoistnienia(2).Pozatym,jeżeliwszechświatjestczymśniekoniecznym,
musiistniećcoś,coistniejekoniecznie,awięcBóg,ponieważinaczejnicnie
mogłobysięwogólepojawić(3).Obserwowanewewszechświeciestopnie
doskonałościwskazująnaistnieniestopnianajwyższegoabsolutnego,czyliBoga(4).
Iwreszcie,zgodniezostatnimdowodem,Bógmusiistniećjakoostatecznycel
wszystkiego,spełnieniewszystkichcelówmniejszych,pośrednich(5).

DowodyTomaszowe,chociażsprawiającewrażenielepszychodargumentów

AugustynaiAnzelma,teżniewytrzymująkrytyki.Przedewszystkimfaktistnienia
czegokolwieknieupoważnianasdoekstrapolowaniategownieskończoność.Jeżeli,
naprzykład,obserwujemywzrosttemperaturyodwiosnydolata,niemożemy
twierdzić,żepodobniebędziewciągucałegoroku.Podobniezwycięstwow
pierwszejbitwiewcalenieoznaczawygranejwojny…Przykładymożnamnożyć.

Innyogólnyzarzuttomnożeniebytów(filozoficznych)bezuzasadnienia.Poco

wprowadzaćhipotezęBoga,jeżelifizykaiinnenaukidoskonałe,obywająsię,
przynajmniejdotychczas,bezniej?Widzieliśmytojużnaprzykładziedowodu

Anzelma,alebeztrudnościmożnatakierozumowanierozciągnąćnawszystkie
argumentyTomasza.

Fizykaikosmologiauczą,żeenergiajestniezniszczalna,choćzmieniaswoją

postać,azatemwszechświatniepotrzebujepierwszegoporuszycielaaniprzyczyny
swegoistnienia.Onpoprostuistnieje,jest.Wnajogólniejszymsensiewszechświat
jestwieczny,ponieważenergiakrążybezustannie,atoobalatrzeciargument
Tomasza.

Absolutzczwartegoargumentunieznalazłjeszczepotwierdzeniawżadnejz

dziedzinwiedzy,itosamodasiępowiedziećocelucałegowszechświataz
argumentupiątego.Ewentualniemożnabyłobyzaryzykowaćutożsamienie
fizycznychenergiiczykosmologicznegowszechświatazposzukiwanymBogiem,
czyliotrzymujemyjakąśpostaćpanteizmu.JednakaniTomaszzAkwinu,aniżaden
innychrześcijańskimyślicielniezgodzilibysięnatakizabiegobstającprzy
osobowym,odrębnymodwszechświataBogu.

„Antydowód”Kanta
nazwanohipotezą„praktycznegorozumu”.

Kant(1724-1804)skrytykowałwszystkiedotychczasowepróbyudowadniania

istnieniaBoga.Stwierdził,żedowodyontologicznewychodząceodpojęciazawsze
sąbezwartościowe,bowskazują,conajwyżejnamożliwośćistnienia,aleniena
realneistnieniedanegoprzedmiotu.Naprzykład,nazwa„krasnoludek”niemożebyć
dowodem,żejakiśkrasnoludekfaktycznieistnieje,choćtegoniewyklucza.Azatem
AugustyniAnzelmniczegoniedowiedli.

NatomiastkosmologicznedowodyTomaszaopierająsięnaobserwowanejwe

wszechświeciezasadzieprzyczynowości.Niestetyniemożemystwierdzićz
pewnością,żetesamezasadywiążąwszechświatzczymkolwiekzewnętrznym.
Oznaczato,żeBógwedługchrześcijaństwaistniejącypozawszechświatem,
niekonieczniemusipodlegaćprzyczynowościtegowszechświata.Azatemznowu
błądwdowodzeniu.

Kantwysnuwastądwniosek,żeniemożnadowieśćaniistnienia,aninieistnienia

Boga.Stawianatomiasttezę,żehipotezaBogajestkoniecznadlarozwojuczłowieka
jakoistotyrozumnejitwórcycywilizacji.WtensposóbBógstajesięzaledwie
hipotezą„praktycznegorozumu”,alejednakhipoteząkonieczną.Otrzymujemywten
sposóbswoisty„antydowód”,któryjednakwspierazałożenie,żejakaśformabóstwa
powinnaistnieć,przynajmniejwświadomościspołecznej.Nietrzebachyba
dodawać,żekantowskiepodejścieniespotkałosięzżyczliwymprzyjęciemzestrony
Kościoła.

SzatannieodzownyBogu

CzymbyłobychrześcijaństwobezSzatana?Bezwątpienianiemogłobyani

powstać,anitrwać.Przypomnijmysobie,żekażdasektapotrzebujeprzeciwnika,z
którymnieustanniewalczy,bonictakludziniejednoczy,jakwspólnawalka,
zagrożenieinienawiśćdowroga.JezuskilkakrotniemówiowalcezSzatanem.
Symbolicznegowymiarunabierajegosławnarozmowazpanemmrokukuszącymdo
okazaniamuwłasnejpotęgijakomesjasza(Mt4,1-11).ListyPawłowesąnastępnym
potwierdzeniemnaszejtezyonieodzownościSzatana.Przecieżonecałesą
poświęconewalcezprzeciwnikiemBoga.Bezwzględunato,czyPawełpiszeo
seksie,okobietach,ofałszywychprorokach,oposłuszeństwiewobecnaukiJezusai
apostołów,czyojednościwczesnychchrześcijan,zawszezawszystkim,cozłe,kryje
sięnaszksiążęciemności.Wyglądanato,żeSzatanjestrównieważnyjakBógiJezus.
Szokującestwierdzenie–przynajmniejnapierwszyrzutoka.

Jednakpowinniśmymiećwpamięci,żechrześcijaństwojestwswejistocie

dualistyczne,zawszewskazujedwieprzeciwstawnesiłyidopieroichzmaganie
tworzywszechświat.WjudaistycznejBiblii,która,naogółbiorąc,odpowiada
StaremuTestamentowichrześcijan,jestbardzomałowzmianekoSzatanie.Bógjest
wniejstwórcąjedynym,panemświataabsolutnym,najwyższymsędziąiwymiarem
sprawiedliwości.NawetzłodziejesięzaprzyzwoleniemBoga,choćdokonujego
człowiek.Szatanjestzaledwiedemonemzła,którydziaławgranicachdozwolonych
przezBogaiwświecienależącymdoBoga–jaktochoćbywidaćwepizodziez
kuszeniemEwyalbowhistoriiIzraela(1KsięgaKronik21,1).WStarym
TestamencieSzatanjakoosobapojawiasiębardzorzadkoiniewystępujewroli
walczącegoodominacjenadświatemiczłowiekiempotężnegoprzeciwnikaBoga.
Tochrześcijaństworozwijającesiępodprzemożnymwpływemmitraizmuogromnie
dowartościowałoSzatana.Dziękipolitycewchłanianiaobcychkultów,któraznalazła
swojeapogeumwSoborzeNicejskim(325),następcyśw.Pawłamoglizyskać
zwolennikówwcałymCesarstwieRzymskim.Cenązatobyłajednakniemal
całkowitezaprzeczenieideomgłoszonymprzezjudaistówisamegoJezusa,a
zwłaszczaodrzucenieścisłegomonoteizmunarzeczsystemudualistycznego.Wten
właśniesposóbukształtowałosięchrześcijaństwo,którebezSzatanawogólenie
jestmożliwe.

Dlasprawdzeniatejtezydokonajmypewnegoeksperymentumyślowego.Cosię

stanie,jeżelizPismaŚwiętegousuniemySzatana?Pomijamtu,oczywiście,kwestię
redakcjitekstów–chodzioichsens,podstawoweprzesłanie.Okazujesię,żewtak
spreparowanejwersjiBógstworzyłbyświat,umieściłwnimAdamaiEwęi…już
koniec.Dalejniema,oczymrozmawiać.Bógjestniezaprzeczalnymjedynowładcąi…
chybasiętrochęnudziztaswojąwszechwiedzą,wszechmocą,wszechpotęgą.Ludzie
sąposłusznymiwykonawcamijegowoli,bezmyślnymiistotami,którewcielęcym
zadowoleniujedzą,trawią,śpią…Możemytylkododać„iżyliwiecznieiszczęśliwie”.

Naszczęściedlanas,awedługBibliiiwywodzącychsięzniejreligiiraczejna

nieszczęście,wmieszałwtoSzatan.CośtamnaszeptałEwieinamówiłjąna
zjedzenieosławionegoowocu.Tradycjauparcieutrzymuje,żetowłaśnieówowoc
oświeciłAdamaiEwę.Osobiściewątpiłbym.Podejrzewamraczej,żetoingerencja
naszegopanazrogaminagłowie,itoonotworzyłludziomoczynasprawydotądim
obce.Niczymwdobrejpowieścikryminalnejnastąpiłowreszciezawiązanieakcji.

Bógjużma,corobić.Ostentacyjnie,zakarę,wypędzaludzizraju,apocichu

zapowiada–czymożeobiecuje–żeudzieliimpomocy.Czyżbytobyłapróba
przeciągnięciaichnaswojastronę,zdystansowaniaSzatana,którywcześniej
ofiarowałludziomrozum?

Odtądwedwójkę,BógzSzatanem,bawiąsięludźmiicałymświatem.Choćby

pobieżneprzejrzenieBibliiwskazuje,żeniejestonaniczyminnym,jaktylkozapisem
tejrywalizacji–żebyniepowiedziećzabawy–dwóchpanów.Ofiaryliczonena
tysiące,kataklizmy,potop,wojnyichoroby–wszystkotosprawiawrażenie,żejest
rezultatemzawartegopomiędzyBogiemiSzatanemczegośwrodzajuzakładuo
człowieka.Cociekawsze,niemalwszystkiespadającenaświatnieszczęścia
sprowadzażądającyposłuszeństwaBóg,októrymuczysięnas,żejestdobry.
NatomiastodSzatanapochodziwszystko,cozwiązanezmyśleniem,logiką,
samodzielnościąiprzyjemnością,jednymsłowem…zło.

Prawdęmówiąc,mimoabsurdalnościpomysłuoboskimzakładzie,beztej

humorystycznejtezyniebardzopotrafimypowiedzieć,jakijestsensobserwowanej
rywalizacjiitychwszystkichofiar.PrzecieżBógwcaleniepotrzebujeczłowieka,
wystarczasamsobie,awedługBibliistworzyłludzitylkopoto,żebyistniałyistoty
mogącegoczcić.KrytykiniewytrzymujerównieżtezaomiłościBogadoludzi,skoro
skazałichnacierpienia,isam,osobiście,obsypujeichnieszczęściami.

ZresztąpodobnieniezrozumiałewydajesięzachowanieSzatana.Pocomu

właściwieludzkiedusze?Tymbardziejjesttodziwne,kiedyuświadomimysobie,że
religiauczynasonieuniknionymostatecznymzwycięstwieBoga.Skorowszyscyo
tymwiedzą,jakijestsensszatańskichwysiłków?Aprzecieżoileżprościeji
logiczniejwyglądacałasprawa,kiedyprzyjmiemy,żeobaj,BógiSzatan,sąrównymi
sobiepartnerami,którzyznudzeniwiecznością,bawiąsięnami.Wtejsytuacjitezao
ostatecznymzwycięstwieBogastajesięzaledwiepropagandąsukcesujego
zwolenników.Coprawda,wtedycałachrześcijańskateologiabierzewłeb,alezato
swiatnabierawreszciejakiegośsensu.

Pozorniezabawnatezaorywalizacjidwóchbóstwznajdujepotwierdzeniew

prądachumysłowychireligiach,zktórychpowstałyjudaizmichrześcijaństwo.Tym
razemzupełniepoważniemówimyosystemachdualistycznychtypowychdlaIranu,
przejętychprzezRzymian,anastępnieprzeszczepionychdochrześcijaństwa.
PisaliśmyjużotymwczęścipoświęconejkształtowaniusięlegendyJezusa.W
każdymraziewychodzinanasze–SzatanwPiśmieŚwiętymjestniezbędnym,
równoprawnymzBogiemelementemchrześcijaństwa.Bezniegoniematejreligii.
Taksamo,jakni9ebyłobyJezusabezjegoantytezywpostaciJudasza,egipskiego
bóstwasłońca–bezcienia,ażycia–bezśmierci.

Ajaktojestpóźniej,poepoceewangelicznej?Możnaodpowiedziećkrótko–tak

samo.SzatannieustanniepozostajepartneremBoga.Caładziałalnośćzałożycieli
Kościoła,jegoprzywódcówiświetnychjestzorientowananawalkęzSzatanem–ku

większejchwaleBoga.Miarąmoralnościchrześcijańskiejjestzawszestopień
posłuszeństwaludziwobecboskichnakazówtak,jakzostałyonesformułowanew
PiśmieŚwiętymalbojakjechcąrozumiećposzczególnekościoły.Natomiastzło
oznaczazawszepójściezagłosemSzatana.Gdybyśmyniemielitegorogatego
jegomościa,prawdopodobniezadławiłabynassłodyczpobożnościimusielibyśmy
gowymyślić.Imożewłaśniewymyśliliśmy?...

TawalkaBogazSzatanem,dotądtakhumorystycznietuprzedstawiana,

doprowadzaczęstodotragicznychefektów.Zobłędnegodoszukiwaniasię
szatańskichwpływówwkażdymmiejscuiokażdymczasiezrodziłysięzbrodnicze
pomysłyściganiadomniemanychczarownic,inkwizycjamającawymuszać
posłuszeństwoKościołowi,wojnyreligijne,zwalczanielogiki,filozofiiinaukiw
każdejpostaci,prześladowaniesztuki,rozrywki,anawetsamejradościizabawy
postrzeganychjakoobrazaBoga.Powstajeinstytucjaklątwy,indeksksiąg
zakazanych,wreszciepapiestwojakopaństwoziemskichreprezentantówBoga
roszczącesobierównieżziemskieprawodopanowanianadświatem…Towszystko
niemiałobysensubezideiSzatana,zktórymtrzebaciąglewalczyć.

Niedziwmysięwiec,żechrześcijaństwotakdogłębniezajęłosięSzatanem.W

procesiewchłanianiaideirozmaitychreligiiinawracanialudzinawiaręw
Chrystusamisjonarzeiteologowiestykalisięzwielomaobcymibóstwami.Często
niemogącichbezpośredniozlikwidować,utożsamialijezsiłamizłaispychalina
pozycjeprzeciwnikówBoga.Wtensposóbrosłyszatańskiezastępyiprzybywało
synonimównaszegoKsięciaCiemności.Najpopularniejszyminajogólniejszymjest
diabeł,któregonazwatopoprostuindoeuropejskieokreśleniebóstwa:
indyjskiedevas,greckietheos,łacińskiedeus…Lucyfer(połacinie„niosącyświatło”)
odpowiadapersonifikacjiWenus,najjaśniejszego–opróczSłońcaiKsiężyca–ciała
niebieskiego.Behemot,Belzebub,Asmodeusz,Lewiatan,Belialisetkiinnychimion
diabelskichwskazująnapochodzenieodbóstwczczonychnaBliskimWschodzie.
Powstajenowadziedzinawiedzy,demonologia,którauczyomilionachzłych
duchóworazwprowadzaichklasyfikacjeihierarchię,cojednaknieusuwawielkiego
pomieszaniapojęćinazw.Różniautorzyużywają,więcróżnychimionSzatana,a
jegopodwładnychumieszczająwróżnychmiejscachdiabelskiejhierarchii.

OdOświeceniapostępuje,niestety,stopniowaerozjaideiSzatana.Ludzie,

kształceniwcorazczęściejuwalnianychspodkuratelikleruszkołachucząsięzasad
logiki,poznająnaukiprzyrodnicze,zcorazwiększymtrudemmogązaakceptować
eleganckoubranego,czarniawegomężczyznę,któremuspodkapeluszawystająrogi,
acelemjegożyciajestkuszenieinamawianiedozła.OsobowySzatanprzestajebyć
straszny,ponieważchrześcijanieniechcąjużwniegowierzyć.

Jednak,niezdającsobieztegosprawy,zaprzeczająwtensposóbniemaldwóm

tysiącomlatchrześcijańskiejteologii.Jesttopoważnycioswwiarę,oczymwie
doskonalepapieżJanPawełII,kiedyuparciegłosi,żezłomaosobowąpostać
Szatana.Dlawiększościludziprzełomunaszychwiekównaukipapieżawydająsię
anachronizmem,sączymśniedoprzyjęcia,pomimozesamiformalniedeklarują
nadalprzynależnośćdoKościołakatolickiegoiwielkiszacunekdlaJanaPawłaII.
Wydajesięim,żeBógmożebyćosobą,aleSzatanowiodmawiajątejcechynie
dostrzegając,żesamotnyBógjestniemożliwy.Spróbowaliśmyprzecieżusunąć

SzatanazPismaŚwiętegoirezultatokazałsiękatastrofalny…dlaBoga–poprostu
tracisensswegoistnieniaiwszelkiejdziałalności.Albo,więcwierzymywobu,albo
tworzymynowąreligię.Papieżdoskonaletorozumie,idlategotakkonsekwentnie
bronitezyoosobowymSzatanie,któregoniechcezredukowaćdojakiegośogólnego,
abstrakcyjnegozła.

Dlategoteżwroku1999Watykanogłaszanowyrytuałegzorcyzmowania,czyli

wypędzaniadiabłazludziprzezniegoopętanych.Wistocieegzorcyzmysąznanewe
wszystkichreligiachświata,awchrześcijaństwie,choćzwykleotymniepamiętamy,
teżstosujesięjeprzykażdymchrzcie,którymaprzecieżsłużyćwygnaniuzła.A
jednakmówiącoegzorcyzmowaniuzazwyczajmamynamyśliusuwaniezłego
ducha,który,nieproszony,rozgościłsięwczyimściele.Chrześcijaństwomadługą
tradycjętakichpraktyk,bojużJezuswypędzaSzatanaidajetęmocapostołom(Mt
10,8;Mk3,15;Łk9,1;DzAp10,38).

SformalizowanerytuałychrześcijańskichegzorcyzmówrozwinęłysięwIII–IV

wiekuizostałyrozbudowanewVIIIprzezAlcuinazYorku.OdXwiekudozwykłych
egzorcyzmówsądołączanenakazyokreślonejpokutydlaosobyuwalnianejod
demona.WersjaegzorcyzmówobowiązującadoXXwiekupowstaławroku1614,a
więctrwałaprzeztrzystalat.Aleidziś,mimoogłoszenianowegorytuału,niewiele
sięzmieniło.NadalobecnośćSzatanarozpoznajesiępotakichsymptomach,jak
nietypowezachowanie,nadludzkasiła,znajomośćobcychjęzyków,którymiopętany
wcześniejniemówił,iwieleinnych.

Kłopotwtym,żejestcorazmniejopetań,zatorośnieliczbarozpoznanych

zaburzeńpsychicznych.Prawdęmówiąc,wogromnejwiększościprzypadków,kiedy
duchownywidziopętanie,lekarzdostrzegadziśchorobę.JużJeanWier(1515-1588)
twierdził,żeopętaniaiczarownicetopoprostuprzypadkichorobyumysłowej,i
nawetKościółkatolickiw1583rokuprzyznał,żeniektóreopętania,mogąbyć
chorobami.Podobnepoglądywroku1634głosiłfrancuskilekarzPierreYvelin,ale
egzorcyzmypozostały.Zwłaszcza,żeotym,czymamydoczynieniazprawdziwym
opętaniem,czytylkochorobą,decydowałsamegzorcysta,czyliduchowny,który
rzadkomiałjakiekolwiekinne–pozateologicznymwykształcenie.

WXVIIIwieku,wepoceOświeceniairacjonalizmu,rządyeuropejskieusunęły

wreszcieopętaniezoficjalnegosądownictwakończąctymsamymzesprawą
egzorcyzmów.Jednakwprawiekanonicznympozostałyonei,jakwidać,dodziś
majasiędobrze.Tyletylko,żeodXVIIIwiekuKościół–bojącsięośmieszenia–jest
znacznieostrożniejszywszafowaniuopętaniemiegzorcyzmami.Alenietakdawno
przecież,bowlatachsiedemdziesiątychXXwieku,jezuitaA.Rodewyki
katolickibiskup,WürzburgaJosefStangelnakazaliegzorcyzmywobec
dwudziestodwuletniejstudentkiAnnelieseMichel.Wielemiesięcyprowadzili
jeArnoldRenziErnstAlt,dopókidziewczynaniezmarła.Lekarzestwierdzili
późniejzagłodzenie(takchcianowypedzićSzatana),aowoopętanieokazało
sięzwyczajnąepilepsją.Duchownistanęliprzedsądem.Adodaćtutajwypada,iż
właśnienie,ktoinny,abiskupStangelbyłautoremksiążkiDemoniczneopętanie
dzisiajwydanejwroku…1966.

Iwreszciesprawaostatnia.Przezcałahistorięchrześcijaństwaprzewijasiękult

Szatana.Niemasię,czemudziwić,jeżeliweźmiemypoduwagęfundamentalne

znaczenietejosoby.Wistociejestonpoprostubóstwem,któreteżmożebyć
czczone.Irozmaitekultysatanistycznesąznaneoddawna,jeszczesprzed
chrześcijaństwa,alerozkwitprzeżywająodczasówOświecenia.Tenfaktzdajesię
wskazywać,żeSzatanbyłpostrzeganyjakoadwersarzBoga,Kościoła,ślepejwiaryi
ciemnoty,azarazemnaturalnypatronprzyjemności,rozumu,niezależnościi
wykształcenia.

WosiemnastowiecznejAngliiistniałKlubOgniaPiekielnego,któryznalazłswego

zwolennikarównieżwosobieBeniaminaFranklina.Wokresiemiędzywojennym
Niemcyfascynowalisiętajemniczym„czarnymzakonem”,aw1966rokupowstał
KościółSzatana.ZałożyłgowStanachZjednoczonychAntonSzandorLaVey.Poraz
pierwszywhistoriiLaVeyuczyniłkultSzatanajawnym,apraktykimagiczne
wydobyłnaświatłodzienne.Przyczymrzeczcharakterystycznaiwartauwagi,nie
odwołujesiędomistyki,duchówanizaświatów.Jestściśleracjonalny,
pragmatyczny,świadomieograniczonydomaterialnegoświata–tuiteraz.Rytuały
pozorniemagiczne,jakpiszewswojejBibliiSzatana,sątylkozewnętrznąformą.Ich
jedynymzadaniemjestrozbudowanieświadomości,wzmocnienieosobowościi
spotęgowaniewoli.Niemajążadnychodniesieńdosiłnadnaturalnych.

Ostrzeżeniemdlachrześcijaństwapowinnastaćsięnagła,szybkowzrastająca

popularnośćsatanizmu.Ludzienajwyraźniejmajądosyćkłamliwychopowieścio
duchowości,moralnościopartejnaprawiebożym,kajaniasię,przepraszaniazato,
żeżyją,ukrywaniawłasnychuczuć,poniżaniakobiet,deprecjonowanialudzkiego
seksualizmu,radościirozumu,obłudnejmiłościbliźniego,zaktórąkryjesię
zwyczajnachęćwładzyizysku.Satanizmjestzaprzeczeniemtegowszystkiego,
zaprzeczeniemcorazwyraźniejtracącegowpływychrześcijaństwa.Nieprzeszkadza
nawetto,żewieluuznającychsięzasatanistówdopuszczasiębezsensownych
okrucieństwimordów,zresztąwbrewBibliiSzatana,uważająctozasprawdzian
własnejwolnościipragmatyzmu.

Równieżiwtymprzypadku,podobniejakwinnych,chrześcijańskie

duchowieństwoniepoczuwasiędoodpowiedzialnościzawspółczesnysatanizm.Z
satysfakcjąwyliczaprzestępstwapopełnianepodszyldemsatanizmu,wskazując,że
takiesąskutkiodejściaodjedynejprawdziwejwiary.Niechcedostrzec,zeto
przewrotnachrześcijańskaideologiainiegodnepostępowanieklerustałysię
impulsemdlasformułowaniadokładnieprzeciwstawnejnaukiomoralności,o
naturzeczłowieka,społeczeństwaiotaczającegogoświata.Zato,szukającźródełi
przyczynsatanizmu,zuporemwskazujesięrenesansowyhumanizmi
antropocentryzm,oświeceniowyracjonalizm,pragmatyzmrodemzpozytywizmu,
bezbożnąteorięewolucji,relatywizmetycznysceptyków,fenomenologię,logikę,
liberalizm,wolnośćsumieniaisłowa,demokrację…Czyliwszystko,copapieżezwą
modernizmem,acostanowiorozwojuipoprawiejakościżycialudzi.

Iduchowieństwomasłuszność;wszystkieteprądy,wrazzsatanizmem,cechuje

wyzwolenieodkagańcanarzuconegoprzezKościół.Awolność,jakwiemytojużz
pierwszejczęściBiblii,zawszeniesiezesobąniebezpieczeństwo,bomożebyć
różnieużyta.AdamiEwazyskalisamodzielnośćzacenęwygnaniazrajuimożność
dokonywaniaczynówzłychalbodobrych.Wrajskiej„niewolimiłości”niebyliw
staniepopełnićzła,aleteżniemoglisięrozwijać.Wynalezieniekołapozwoliło

ludziomłatwiej,szybciejidalejpodróżować,ajednakAsyryjczycyiHetyciza
pomocąbojowychrydwanówzbudowaliimperia,ahitlerowskieczołgidojechałyaż
doprzedmieśćMoskwy.Uczącdzieckoliterdajemymuwspaniałenarzędzie
poznania,chociażwystawiamyteżnaniebezpieczeństwoczytaniadziełzłychalbo
nawetgroźnych.Każdyznasmożepodaćniemaldowolnaliczbętegorodzaju
przykładów.

Aleprzecieżniechodziowyliczanki.Raczejnależałobyzauważyć,żemożliwesą

dwiestrategie.Pierwszatozakazywanie,ograniczanieinarzucaniejedynie
słusznegosposobupostępowania,codoskonaleuspakajaspołeczeństwai
pojedynczychludzi,likwidujewątpliwościiminimalizujerozterkiprzy
podejmowaniudecyzji.Często,zresztą,decyzjęktośjużzanaspodjął,anam
pozostajetylkojejwykonanie.Takiepodejściereprezentujewiększośćreligii,
wszystkiedyktatury–wliczającwtozarównofaszyzm,jakikomunizm–atakże
zwolennicytakzwanych„tradycyjnychwartości”–patriotyzmu,czystościrasyi
narodu,wreszcieróżnejmaścikonserwatyzmy.Otrzymujemystabilny,bezpiecznyi
uporządkowanyobrazświatazacenęstagnacji,bardzopowolnegorozwojui
podporządkowaniajednostkispołeczeństwu.Tojestchrześcijańskipunktwidzenia.

Dokładnaantytezątakiegorozwiązaniajestliberalizm.Jesteśmywolni,niema

gotowychodpowiedzi,nieistniejąodwiecznewartościischematypostępowania,bo
światstalesięrozwijaikażdymaprawosamodzielniepodejmowaćdecyzję.
Oczywiście,mówimytuostanieidealnym,borzeczywistośćzawszepodlega
naciskomludziszczególniewpływowych.Takastrategiajestcharakterystycznadla
rozmaitychformdemokracji.Jejcechytypowetodążeniedorównouprawnienia
wszystkich,tolerancja,pluralizm,zmiennośćiróżnorodnośćpoglądów,
niestabilnośćichwiejnośćabsolutniewszystkiego,zazwyczaj,niestety,iduża
przestępczość,aleszybkirozwójiznaczącarolajednostki.Iwtymnurciemożnaby
doszukaćsiępoladziałaniazbuntowanegoiniepokornegobohateranaszej
opowieści.

Antyjudaizmczyantysemityzm

Wrogośćwobecjudaizmujestimmanentnączęściąchrześcijaństwadotego

stopnia,żewłaściwieniemożnasobiewyobrazićwiarywJezusabezpotępienia
żydów–wyznawcówjudaizmu.CałyNowyTestamentjestprzesycony
antyjudaizmem–poczynającodwypowiedzisamegoJezusa,którywielokrotniegani
tradycyjnychżydów,groziiminazywaprzeciwnikamiBoga(Łk10,13-15;Mt23),a
naListachśw.Pawłakończąc.Przypomnijmysobieuparciepowtarzane
stwierdzeniaPawła,żetożydzizabiliJezusa,iwywodyoichdomniemanejwinie
(choćbyListdoRzymian2),alboteżabsurdalneoskarżeniejudaistów,żeniechcieli
uznaćJezusazamesjasza(ListdoRzymian9,30-33).Praktycznierzeczbiorąccały
NowyTestamentjestjednymwielkimpotępieniemżydów,cowłaściwiewydajesię
zrozumiałe,ponieważmłodasektaJezusowabroniłasięwtensposóbprzed
zarzutemherezjizestronydominującychjudaistów,awiadomo:atakzawsze
najlepsząobrona.

Dziśmożnatylkoprzypuszczać,jakwyglądałabysytuacja,gdybytojudaizm

zwyciężył.Prawdopodobnieskończyłobysiętakimisamymiprześladowaniami,tyle,
żezzamianamiejsc–dyskryminowanibylibychrześcijanie.Ibyćmożeto
chrześcijaństwowtedystałobysięwyznaniemograniczonymdojednejgrupy
etnicznej,anazwareligiibyłabyużywanazamiennieznazwąokreślonegoludu,jak
dziśwystępujetowprzypadkużydów–judaistówiŻydów–Izraelitów.Tunależy
oddaćsłusznośćPawłowi,którynatychmiastdostrzegłniebezpieczeństwo
zamknięciasięwramachreligiinarodowej.Okazałosię,żewejścietejskromnej
sektywświatgrecko–rzymskinadałojejcharakteruniwersalnyiuratowałood
zapomnienia,którepochłonęłotyleinnychodłamówjudaizmu.

Azpewnościąniebyłotołatwe.JeślipoczytamyPawłoweListy,niemalwkażdym

pojawiasięalbouzasadnieniedladziałalnościmisyjnejpozajudaizmem,albo
obronachrześcijan,którzyniebyliwcześniejżydami,cowyraźnieświadczyo
wątpliwościachnurtującychtośrodowisko.Wtakiejatmosferzetrudnospodziewać
siętolerancjiiduchazrozumieniadlaodmiennychpoglądówiniemożnasiędziwić,
żechrześcijanieodpoczątkusątakantyżydowscy.

Temperaturasporujeszczewzrośniepoupadkupowstaniaizburzeniu

Jerozolimy(70ne).CzegoPawełniezdążyłjużzobaczyć.Wobliczutakogromnej
klęski–przywódcyjudaizmuzwierająszeregiiostateczniepotępiająreformy
Jezusa;niemożnaprzecieżpodejmowaćryzykownychdyskusjiizmian,kiedytrzeba
sięjednoczyćprzeciwśmiertelnemuwrogowi,aIzraelitomgrozizagłada.Właśniew
tymokresiedoodmawianejtrzyrazydziennietradycyjnejmodlitwyOsiemnaście
błogosławieństwżydzidodająprośbęozniszczenieheretyckichnoserim,czyli
nazarejczyków,jaknazywaliwtedychrześcijan.NieprzypadkowonaprzełomieI-II
wiekuneHillelSzamai,JohannanBenZakkai,Gamaliel,ElijazerBenHirkan,Akibai
innidokonująopracowaniażydowskiegoprawareligijnego(Tora).Ichpracastaje
sięideologicznąpodstawąobronyzagrożonegojudaizmuinarodu,aledla

chrześcijanjesttylkokamieniemobrazypotwierdzającym„zatwardziałość”żydów
wobecnaukJezusowych.

Tak,więcsytuacjaokazujesiępatowa:żadnazestronniechceiniemożeustąpić

walczącoswojeprzetrwanie,aprzybrakulogicznychargumentówjedynametodą
przekonywaniaadwersarzapozostałasiła,itutajchrześcijaństwookazałosię
sprawniejsze.Toonozdobywawkońcupoparciepaństwaizaczynadyskryminować,
apotemprześladowaćżydów,mimożeodIIwiekunejudaiściposiadalijużrzymskie
obywatelstwo.

Niezrozumienieiwzajemnawrogośćwzrosnąjeszczebardziejwciągudrugiego

stuleciaponieudanychantyrzymskichpowstaniachjudaistównaCyprzeiwCyrenie
(115,116)oraz,największym,wPalestyniewlatach132–135.Podwpływemtych
klęskchrześcijańscyprzywódcyświadomieodrywająsięodżydowskichkorzeni.I
takw190rokubiskupRzymuWiktorzmieniatradycyjnadatęświęta
zmartwychwstaniaJezusa(Wielkanoc)obchodzonegodotądrazemzżydowska
paschą14dniamiesiącanisan–najegożyczenieświętoprzesuniętonapierwszą
niedzielępo14nisanalbopopierwszejwiosennejpełniksiężyca(uznatodopiero
sobórwroku325).Natomiastwieczornyposiłek(agape),spożywanyprzez
chrześcijannapamiątkęostatniejucztypaschalnejJezusa,zostajezastąpionyprzez
codziennąmszęzsymbolicznątylkoucztą,zwanąeucharystią,odprawianorano.
Żydowskichlebpaschalnyzastąpichrześcijańskahostia,wktórejmabyćzawarte
ciałoChrystusa,apaschalnewinozostajeuznanezaprzemienionakrewChrystusa.
Ostatecznierytuałeucharystiiustaliłsięwroku210,odróżniającwtensposób
chrześcijanodortodoksyjnychżydów.

PrzełomemokazałsięIVwiek.Wroku313chrześcijaństwouzyskujestatus

wyznaniatolerowanegonatereniecesarstwa,apoSoborzeNicejskim(325),
zwołanymnarozkazKonstantynaWielkiego,całkowiciezmieniaswojeoblicze,
przyjmujenowedogmatyiodrzucasurowyjudaistycznymonoteizm,abyzatęcenę
staćsięreligiąpaństwową.

Terazjużdługonietrzebabyłoczekaćnaotwarteżydowskiewystąpienia–pisarz

FirmicusMaternuswzywacesarzydoprześladowanianiechrześcijan,awlatach
347-357zaczynająsiębezpośredniefizycznenapaścinażydów.WVwiekuzostaje
zlikwidowanyjudaistycznypatriarchatwRzymie,aw532rokubizantyjskicesarz
Justynianpozbawiażydówprawadoświadczeniaprzeciwchrześcijanomwsadziei
nakazujeczcićichpodprzymusem.PozwalasięnaburzeniesynagogwBizancjum,
GaliiiwpaństwieGotów.Wlatach612-626żydzizostajązmuszenidoopuszczenia
kilkuchrześcijańskichkrajówwEuropie,miedzyinnymiGaliiipaństwaGotów.
Zwykleuciekajądopaństwmuzułmańskich,wktórychnadalciesząsięswobodą
wyznania(jedynedużemuzułmańskieprześladowaniamiałymiejscewpółnocnej
Afrycew790rokuiwEgipciew1000roku).Wroku638SobórwToledonakazuje
ichprzymusowechrzczenie,aw694rokuzostająjużzurzęduuznaniza
niewolników.Niebagatelnarolęodegrałytunaukiśw.AugustynaoPaństwieBożym
chrześcijan,którepowinnoogarnąćcałyświat,atymsamymspowodowaćprzejście
judaistównajedyniesłusznąwiarę.Zniewoleniejudaistówpotwierdzająpotem
święcipierwszychwiekóworazprawodawstwoFranków(IXw),krajówniemieckich
(XIw),Anglii(XIIw),synodwZamorze(1313r)…

Wielupapieżywydajewprawdziedokumentyteoretycznemającechronić

judaistów,alewistociechcąichtymbardziejpodporządkowaćswojejwładzy,
ponieważzaochronęKościółkażesobiepłacić.Najlepszymdowodemtej
dwulicowościsąpowtarzaneprzezpapieżyrozporządzenia(1279,1577,1584),,że
żydzi,podsankcjąsurowychkar,musząsłuchaćspecjalniedlanichprzygotowanych
mszychrześcijańskich,podczasktórychsąobrażani,nazywanimordercami
Chrystusa,anawetbicilaskami,rzekomożebyniezasypiali.Symbolem
chrześcijańskiejtolerancjimożebyć,dokonanenarozkazpapieżaInnocentegoIV,
oficjalnespalenieTalmuduw1247roku.Znamienneteżjest,żestosunkiseksualnez
judaistkąsąsurowozakazaneprzezKościół(SobórLaterański)ikaranez
bestialskimokrucieństwem:wMoguncji–obcięcieczłonkaiwyłupienieoka,w
Pradze–wbicienapal,wAugsburgu–spalenienastosie,whitlerowskich
Niemczech–śmierć.I,niemalzawsze,konfiskatamajątku.

Oczywiścieżydziniepozostająbierniibudująlinieideologicznejobrony:w

Mezopotamiidziałasławnażydowskaszkoła,którąwIIIwiekuzałożyłAbbaArika,i
zostajespisanatradycyjnainterpretacjaBibliiwpostaciksięgizwanejMiszna.PoVI
wiekupowstajedrugizbiórkomentarzy–Gemara,którarazemzMisznąutworzy
Talmud,aniezadługopojawiasięteżtargumy–objaśnieniadohebrajskiejBiblii.
Wszystkotosłużyoczywiściekonsolidacjiwobliczucorazagresywniejszego
chrześcijaństwa,aleteżskutecznieizolujespołecznośćżydowską.Powstajewiec
charakterystyczny,takczęstopotemprzezichwrogówwyśmiewany,hermetyzm
judaistów.

WIX–XIIIwiekuwyraźniewzrastaliczbagminżydowskichwtolerancyjnych

państwachmuzułmańskichimongolskich.Dziękitemubujnierozwijasiętam
żydowskakultura.Wartochoćbywspomniećokilkunajsławniejszych
intelektualistachIX–Xwieku:lekarz,teologiznawcahebrajskiegoIzaakBen
SulejmanzEgiptu,teologowieMar–AmramBenSzesznaiMar–CemahBenPaltoj,
filozofowieSaadia(Said)GaonBenJosefzFajumiMoszeBenHanohzAndaluzji,
gramatykMenachemBenSaruk,poetaDunaszIbnLabrat…WXI–XIIwiekusławę
zdobywająteologowieSamuelIbnNagreliAbrahamBenDawid,gramatykJicchaki,
etykBechaiPakud,podróżnikBeniaminzTudei,poetaSalomonBenGabirol…W
krajachchrześcijańskichprześladowaniprzezKościółjudaiścirzadkoosiągają
podobnypoziom,choćitutajmożnawymienićteologaGerszonaBenJehudęz
Moguncji(X–XI)czyfilozofaLewiegoBenGersona(Gersonides,LeoHebraeus,
1288-1344)zpołudniowejFrancji.

Europajestjednaknastawionazdecydowaniewrogo.Plotki–rozsiewaneprzez

duchowieństwo,conajmniejodXIIwieku–głoszą,jakobyżydzimordowaliludzi,
oczywiściezawszechrześcijan,azwłaszczachrześcijańskiedzieci,abyzichkrwilub
ciaławyciągaćsubstancjeużywanepodobnowtajemniczychceremoniałach
religijnychimagicznych.Nic,więcdziwnego,żewieleniewyjaśnionychzjawiskalbo
pospolitezbrodniesązazwyczajprzypisywaneżydom,itonanichtłumpodburzany
przezksiężydokonujesamosądów,kiedywybuchazaraza,giniedzieckolub
przytrafiasięinnenieszczęście.

Otokilkaprzykładów.KołoWielkanocy1147roku,wNorwichznalezionozwłoki

dwunastoletniegochłopca.Chrześcijanieuznalioczywiście,żezamordowaligo

żydzi,abyszyderczopowtórzyćukrzyżowanieJezusa.Naszczęścieobyłosiębez
ofiar.Gorzejbyłowroku1235wFuldze,kiedypewienmłynarzbyłwkościele,aw
jegodomuwybuchłpożar,wktórymzginęłopięciorodzieci.Oskarżasięwtedy
żydów,żetoonizabiliowedziecidlasporządzeniazichkrwirytualnegochleba.Na
torturachtrzydziestudwuznichprzyznajesiędowinyizostajestraconych
potwierdzającantyżydowskiekalumnieciąglepowtarzanezambon.Dopieropo
rokuzarządzoneprzezFryderykaII,niezależneodKościoła,śledztwouniewinnia
straconychwykazując,żejudaizmzakazujeżydomspożywaniejakiejkolwiekkrwi.
Oczywiście,zabójcówwsutannachniepociągniętodoodpowiedzialności.Mimo
tamtej„pomyłki"jużw1287roku,kiedywOberweselzamordowanochłopcao
imieniuWerner,rozfanatyzowanaipodburzonaprzezswoichduszpasterzytłuszcza
zabijaszeregmiejscowychjudaistów,aWerneraogłaszająksiężamęczennikiemza
wiarę.Podobniebyłow1349roku,kiedytowponadtrzystupięćdziesięciumiastach
NiemieczinspiracjiKościołakatolickiegozostająwymordowanimiejscowiżydzi.
BiskupBambergu,Fryderyk,otrzymujewtedydomyzamęczonychjudaistówi800
guldenówzpożydowskiegomieniawNorymberdze,aniepotrzebnajużbamberska
synagogazostajezamienionanakaplicęMatkiBoskiej.W1389rokuwCzechach
ginietrzytysiąceżydówwciąguzaledwiejednegodnia.WSewilliwroku1391
hiszpańskiarcybiskupMartinezprzewodziwymordowaniuczterechtysięcyżydów,
aponaddwadzieściatysięcyzostajesprzedanychdoniewoli.W1420roku
chrześcijaniewAustriimordujątysiąctrzystużydów;w1453rokuświęty
katolicki,kapucynJanKapistran,doprowadzadoniemalcałkowitego
wytępieniażydównaŚląsku.W1457rokuoskarżasięiskazujenaśmierćżydóww
Trydencie,w1462roku–wTyrolu,w1493–wKolonii,w1648–okołodwustu
tysięcywPolsce…Itakdalej.Wspólnymmianownikiemtychwszystkichtragediijest
zawszeKościół–albojakobezpośredniorganizatormordów,alboteżjakoich
inspirator.

Doskonalewidaćtowchrześcijańskichopowieściachotym,jaktożydzikradną

hostię,żebyjąkłućiniszczyćwcelachmagicznych,wywołujetoponoćkrwawienie
przaśnegociasta.Takieipodobne,kolportowanewkościołach,opowiastki
prowokowałydosamosądówdokonywanychprzezogłupiałetłumylubkończyłysię
oficjalnymiprocesamiżydówikaramiśmierci(naprzykład:Czechy1290,Paryż
1290,Deggendorf1338).Niewiarygodne,alejeszczew1922niemieckiemiasto
Dternberg(Meklemburgia)wydajebanknotyzplastycznąopowieściąoprofanacji
hostiidokonywanejrzekomoprzezjudaistów.Nietrzebachybaprzypominać,żew
tymczasieżyjejużpewienskromny,wychowanywkatolickiejrodzinieczłowiek
nazywającysięAdolfHitler,wktóregogłowiedojrzewająideejakbyzaczerpnięte
żywcemztejantyżydowskiejmitologii.

Wtymkontekściewydajesięzrozumiałe,żeodXIIIwiekuwkrajach

chrześcijańskichpowstałygetta–pierwszewWenecji–odizolowane,czasem
zamknięte,dzielniceżydowskie.Bezwątpieniabyłyonerezultatemwrogości
chrześcijaniuzasadnionychżydowskichobawprzedsąsiadamiczczącymi
Chrystusa,którzynaderczęstonapadalinajudaistów.Wydzielonychgettniema
tylkonatereniePolskiiLitwy,choćituludnośćżydowskazazwyczajgromadzisięw
określonychdzielnicachmiast,abyograniczyćmożliwekonflikty.Zatow

prawosławnejRosjikolejniwładcypoprostuzakazująjudaistomosiedlania,
ponieważsątoniegodni,wyjęcispodprawa,wrogowieChrystusa.Dopieropo
zajęciuwschodnichziemdawnejRzeczypospolitej,gdzieludnośćżydowskabyła
bardzoliczna,KatarzynaIIzezwalajudaistompozostać,aletylkonatym,specjalnie
wydzielonymobszarze.Niepowinniśmy,zatemdziwićsię,żejeszczewXIXwieku
papieżLeonXIItworzywRzymiegettapodkontrolainkwizycji.

Zdrugiejstronymusimyprzyznać,żepapieżeoficjalnierzadkonawoływalido

prześladowań,chociażmilczącoaprobowalimorderstwairabunkidokonywanena
ludnościżydowskiej.Chodziłoomaksymalnadyskryminacjęznienawidzonych
wrogów.ItakSobórLaterańskiz1215rokunakazujeżydomubieraćwysokie,
szpiczasteczapki(nazywaneczasemrogiemSzatana),cocieszypapieża
InnocentegoIII.SynodbiskupówwBazylei(1431)nakładanajudaistówobowiązek
przyszywaniadoodzieżyżółtychkół,akobietymajazakładaćwoalkiwniebieskie
paski(nieprzypadkiemwXXwiekuhitlerowcykażążydomnosićnaszytenaodzież
znakiswojejwiary).SobórLaterańskiograniczateżspołecznyrozwójżydów
zakazującimpiastowaniaurzędówipożyczaniapieniędzynaprocent.Cesarz
FryderykIIw1236rokuwydajenawetspecjalneprawoczyniącejudaistównajniższą
klasąsług(servicamerae).Niewielepóźniej,wroku1290,następujepierwsze–
dokonanenapoleceniechrześcijańskiegowładcy–masowewypędzenieżydówz
Anglii.PotemwkolejnychpaństwachEuropynastępujeusuwanieżydówi,
oczywiście,konfiskataichmajątków:Francja(1306,1322,1394),Węgry(1367),
Strassbourg(1381),Austria(1421)Kolonia(1426),Augsburg(1439)…

Podstawądorozprawyzżydowskąpozostałościądawnegopaństwa

muzułmanówwHiszpaniijestbullapapieżaSykstusaIVzroku1478powołująca
hiszpańskąinkwizycję.Oczywiścieojciecświętynieczujewyrzutówsumienia,kiedy
wToledowciągutrzechdnizostajespalonych2400marranów(ochrzczonych
żydów).Wielcewymownymjesttufakt,żeprzedprześladowaniaminiechroniło
nawetprzyjęciechrześcijaństwa.Odroku1592hiszpańscyjezuiciniebędąchcieli
przyjmowaćdozakonudziecimarranów,aw1593wogólezakażąprzyjmowania
przechrztówdoszesnastegopokoleniawstecz–nawet,gdyzdanegorodu
pochodziłowcześniejdwóchkardynałów.Awięcwystępujetuzakazwynikającynie
zkwestiiwiary,aleinspirowanyjużczystejwodyrasizmem.Masowemordy
żydowskiejludnościHiszpaniikończąsięwypędzeniemocalałejresztywroku1492,
apięćlatpóźniejjudaiści,usunięcizPortugalii,uciekajądokrajówmuzułmańskich,
cocharakterystyczne,morderstwomiegzekucjomtowarzyszączęstoradosne
zabawycałegomiasta,atakżepodbudowującemoralnośćkazaniaksiężyorazpełne
pochwałwypowiedzibiskupów.

OdkońcaXVwiekustopniowyupadekpaństwmuzułmańskich,gdziejudaiści

mogliswobodniedziałać,iwzrostpotęgichrześcijańskiejEuropyjeszczebardziej
ograniczająmożliwościjudaistów.Apotemrenesansoweumiłowanieklasykii
racjonalizmujestteżwyraźniesprzecznezżydowskamistyką,dośćmrocznąwizją
światajakoigraszkiBogaiciągłympodkreślaniemznaczeniaipotrzebywiary.
Protestantyzmokazujesięrówniewrogonastawionydojudaizmu,jakkatolicyzmi
prawosławie.DowodemtegoniechbędziechoćbyLuternazywającyjudaistów
świniami,żądającyburzeniasynagog,zakazupublikacjiżydowskichdziełreligijnych

ikaryśmiercizajudaistycznenabożeństwa.Nadejściekontrreformacjii
promowanegoprzezKościółbarokusytuacjęjeszczepogarsza,ponieważsąto
kierunkizdefinicjinastawionenaoczyszczeniechrześcijaństwaizwalczanie
przeciwnikówwiarywChrystusa.WbrewpozoromrównieżOświecenieokazujesię
epokaniekorzystnądlaeuropejskichżydów,którzysąpostrzeganijakozacofani
mistycy,przeciwnicyrozumuizwolennicyobskuranckiejwiary.Choć,zdrugiej
strony,wiekXVIIItopoczątkiwalkiożydowskąemancypację.Sławęzdobywana
przykład,MosesMendelssohnpostulującywNiemczechzrównanieprawdlażydówi
chrześcijanorazpropagującyrozwójżydowskiejkultury.

DopieroRewolucjaFrancuska,jakopierwsza,nadajeżydomobywatelstwo.Po

niej,aczniechętnie,kolejnekrajeformalnieteżprzyznająimprawaobywatelskie:
Holandia(1796),Prusy(1812),Dania(1814),Grecja(1830),Belgia(1831),Szwecja
(1838)…Znamienne,żewwiększościsątopaństwaniekatolickie,natomiast
arcykatolickieWłochyuznałyżydówzanormalnychobywatelidopierowroku1945.
Awartoteżnadmienić,żewszystkiekonstytucjeztejepokizostałypotępioneprzez
Kościółjakobezbożne(oczywiścienietylkozewzględunażydów);podobniezresztą
ocenionowcześniejRewolucjęFrancuską.

PrzesilenieprzychodzidopierowdrugiejpołowiewiekuXIX,kiedy

demokratyzacjailaicyzacjaspołeczeństwdoprowadzadorozbudzeniaświadomości
wielugrupetnicznych,wtymtakżeżydów,którzyzaczynająsięczućnarodem.
Europejskiekonstytucjedająceim,przynajmniejteoretycznierówneprawa
stwarzająwreszciemożliwośćawansujudaistom,którzy,wbrewutartympóźniej
opiniom,wogromnejwiększościsąbiedni,zastraszeniizepchnięcinadno
społecznejdrabiny.Dopieroterazzaczynająsiępiąćdogóry,czasembogacąsię,a
nawetrozwijająwłasnaliteraturęwzbudzająctymfrustracjęchrześcijanikleru.

Powstajążydowskiefirmy,ale,jeżelijudaistachcebyćkimśrzeczywiście

ważnym,musiprzejśćnachrześcijaństwo.Wszystkieżydowskierodyfabrykantówi
bankierówprędzejczypóźniejmusiałyprzyjąćchrzest,ponieważbojkotalbo
wrogośćfirmchrześcijańskichuniemożliwiałaimrozwój.Wyjątkiemjestrodzina
Rotschildówdodziśzachowującawyznaniemojżeszowe.Najsmutniejszymjest
jednakto,żenawetchrystianizacjaniezmieniłastosunkudoŻydówrozumianych
jużjakonaródalbowręczrasa.Wspołeczeństwachzdominowanychprzez
chrześcijanuparcietrwapamięćoprzechrztachiciąglepogardliwienazywasięich
„żydkami”,tymbardziej,gdystalisięnieprzyzwoiciebogaciiważni.

AŻydniepowinienbyćważny,bodwatysiącelatchrześcijaństwawyraźnie

pokazało,gdziejestjegomiejsceiKościółkatolickinadaltopotwierdza.Naprzykład
wdrugiejpołowiestuleciaweFrancjidziałałAlphonseDaudet(1840-1897),autor
antysemickichpaszkwili,zaktórepapieżPiusIXudzieliłmupochwały,ponieważ,jak
stwierdził„perwersyjnyŻydwszędzieprowadzikampanięprzeciwKościołowi”.
JednatrzeciaantyżydowskichksiążekwEuropieXIXwiekujestpisanaprzez
katolickichduchownych.EwangelickiteologAdolfStoeckerzałożyłChrześcijańsko–
SpołecznąPartięRobotniczą(1874)oskrajnieantysemickimiklerykalnym
programie.WAustriikatolickaPartiaChrześcijańsko–Społeczna(1889)
iWiedeńskaGazetaKościelna(1897)nawołujądowyniszczeniaŻydównazywanych
„dzikimizwierzętamiwludzkimkształcie”.WRosjizaczynasięseriapogromów(z

rosyjskiego„zniszczenie”)inspirowanychprzezrządiprawosławneduchowieństwo
–do1914rokuucieknąstamtądprawiedwamilionyŻydów…Wewszystkich
antyżydowskichakcjachdostrzegalnejestwyraźnechrześcijańskiepodłożei
inspiracjakleru.

ZdrugiejstronycorazwięcejwykształconychibogatychŻydówodrywasięod

tradycyjnychwspólnotiprzyjmujekulturękraju,wktórymmieszka,częstowrazz
jegoreligią,cogrozizanikaniemcałejwspólnoty.Właśnie,dlategow1897roku
podczaszjazduwSzwajcariipowstajeRuchSyjonistycznydążącydoodbudowy
żydowskiegopaństwawPalestyniejakojedynegogwarantatrwanianarodu.
Oczywiście,jesttonowypowóddooskarżeńospiskowanie–powielowiekowej
indoktrynacjichrześcijanieniepotrafiąuznać,żeŻydzi,naród„morderców
Chrystusa”,mająpodobneprawodowłasnegopaństwa,jakinni.

WtymwłaśnieduchupisałkatolickiteologJ.P.Junglas(1935)głosząc

koniecznośćwytępieniaŻydówjako…rasyobciążonejdziedzicznie.Niechodzijuż,
więcoreligię,aleozwyczajnyrasizm,azatemprzyjęciechrześcijaństwaniczegonie
zmienia.Podobniew1941rokujezuitaPeterBrowerozróżniaprawdziwych
chrześcijanipotomstwoprzechrztów.WPolsceidentycznepoglądyprezentuje
wyniesionypóźniejnaołtarzeMaksymilianKolbeijegomisyjnepisemkoRycerz
Niepokalanej.

IroniąlosumożnachybanazwaćśmierćKolbegowniemieckimobozie

koncentracyjnymzbudowanymprzedewszystkimdlaŻydów.Wpierwszejpołowie
XXwiekuwNiemczechukazujesięsporoantysemickichgazet,jakchoćby
protestanckaKreuzzeitungikatolickaGermania,zawszezwiązanychz
duchowieństwem.Maprzykład,głównymudziałowcemGermaniiw1924rokujest
FranzvonPapen,późniejszyszambelanpapieżaizastępcaHitlera.Tegosamego
Hitlera,którywychowanywatmosferzeklerykalnejnagonkinaŻydówwyciągnął
tylko„ostatecznekonsekwencje”zniemaldwóchtysięcylatchrześcijańskiego
antyjudaizmu,aniebył,jaktopóźniejpróbowanowmówić,zidiocianymrenegatem.
Jegogetta,znakowanieŻydówiplanoweichtępienietoprzecieżnajpełniejsza
realizacjanaukimetodKościoła,cozresztąpotwierdzafaktakceptacji–czyjakchcą
toinni:nieingerencji–zestronypapieżaPiusaXII.Niemieccyewangelicyw1933
rokui1941rokuwpełnipoparlihitlerowskisposóbrozwiązania„kwestii
żydowskiej”motywująctoodwieczną,ponoćprzyrodzonąjudaistom,wrogościądo
chrześcijaństwairasyaryjskiej:„Chrześcijanierasyżydowskiejnieznajdądlasiebie
miejscawtymKościeleaniżadnychpraw”.Potwierdzasięzasada,żenikomuniesą
potrzebniŻydzinawet,jeśliuwierzyliwJezusa.

Wideologiikatolickiejtoonimielistaćzaznienawidzonamasonerią,za

wszystkimirewolucjami,komunizmemibezbożnym„modernizmem”opisywanym
przezpapiestwo.Niebudzi,więczdziwieniafakt,żewXXwiekukatolicyochoczo
podająrękęwszystkimdyktaturom,jeżelitylkoobiecująonepowrótdoprzeszłościz
bogatymKościołem,antysemityzmemiochroną„wartości
chrześcijańskich”.Formalniepapiestwoodrzucarasizm(jużnieteczasy,kiedy
możnabyłoprzyznawaćsiędotakichpoglądów,jaktorobiłnaprzykładpapieżPius
XIw1928i1931roku),alewpraktyceWatykanpopierafaszystówwewszystkich
krajachEuropy.Milczyw1938roku,kiedy26tysięcyniemieckichŻydówtrafiado

obozówkoncentracyjnych,awcałychNiemczechpłonąsynagogiiżydowskiesklepy.
NigdyteżPiusXIIniepotępiłsamychobozówzagłady.

NatymtleznamiennaipouczającajesthistoriaEdytyStein.Otóżw1933roku

Edyta,katolickazakonnicanawróconazjudaizmu,prosipapieżaopotępienie
antyżydowskiejpolitykiHitlera.Wodpowiedziotrzymałatylkoprywatne
zapewnienieopapieskiejmodlitwie.Natomiastw1942rokutrafiładoobozu
koncentracyjnegowOświęcimiu,gdziezginęłajakoŻydówka.Zatow1987roku
papieżJanPawełIIuczyniłjąkatolickąświętą,męczennicązawiarę,zapominająco
postawieswojegopoprzednika,atakżeotym,żeSteinznalazłasięwobozieza
pochodzenieaniezareligię.

Wokresiedrugiejwojnyświatowejplanowowymordowanookoło6milionów

Żydów,uważanychza„niższąrasę”–ludzigorszych,podstępnych.Hitlerowskiobłęd
niebył,niestety,przypadkiem,aleefektemczywręczkontynuacjąnaukKościoła,o
czymdobitniemożeświadczyćwspółuczestnictwowzbrodniprzedstawicieliinnych
narodówEuropywychowanychprzecieżnawartościachchrześcijańskich.Równie
wyraźniewidaćtoipowojnie,kiedyjuż11sierpnia1945Polacyzwłasnejwoli
urządzająpogromŻydówwtakkatolickimKrakowie.Sytuacjapowtarzasiępotemw
lipcu1946wKielcach.

Kościołychrześcijańskieprzezwielelatpowojnieniezmieniałytradycyjnie

antysemickiejpostawy,skorojeszczew1954rokunakonferencjiŚwiatowejRady
KościołówodrzuciłyproponowanawzmiankęoŻydachiIzraelu.Podobniebyłow
1968roku,kiedyŚwiatowaRada,publikującanalizęsytuacjinaBliskimWschodzie,
tezzignorowałaistnienieIzraela.DopieroJanXXIIIzaczynazmieniaćtenklimat,
likwidującmiędzyinnymi,owąmodlitwęprzeciw„niewiernymżydom”.Aoficjalne
kontaktydyplomatycznezIzraelemnawiążeWatykandopierow1994roku.

Wreszciew1997rokuJanPawełIIprzyznaje,że,owszem,chrześcijanie

odpowiadajązareligijnyantyjudaizm,cotłumaczyrzekomobłędnymrozumieniem
naukJezusa.

Zaprzeczajednakodpowiedzialnościzarasistowskiantysemityzm,który

spowodowałmilionyofiar.Kościółwedługpapieża,był,więctylko,
antyjudaistyczny.

Sprzecieżżydziprzezcałedwa,tysiącleciatoprzedewszystkimgrupa

wyznaniowa,awięcjudaiści,itozajudaizmwłaśnie,zpowoduswejwiaryipraktyk
religijnychbyliprześladowani,wypędzanizswychsiedzib,wreszciepłonęlina
stosach.

Antysemityzm,otwarciepowołującysięnacechyrasowe,stałsię„wynalazkiem”

późniejszym.Aleczymożnazaprzeczyć,żeniewywodzisięzchrześcijańskiego
antyjudaizmu?

Kobieta,seksiKościół

Niechęćdokobietiseksujestcharakterystycznymrysemchrześcijaństwa,o

czymwspominanojużprzyokazjidogmatuoniepokalanympoczęciuisakramencie
małżeństwa.Prapoczątkitegostanurzeczytkwiąwjudaizmie,któryodnosisiędo
kobietzpogardą.BiblijnaEwęstworzonoz„fragmentu”mężczyzny,toEwajest
odpowiedzialnazagrzechpierworodnyiprzezniąludziwygnanozraju.Żydowskie
kobietyniemajążadnychprawreligijnychzwyjątkiemposłuszeństwawobecmęża,
któryzarazemreprezentujeBoga.Mężczyźniewolnooddalićżonę,alenigdy
odwrotnie.WStarymTestamenciekobietysątraktowanejakodobytekmężczyzny,
cowidaćdoskonaleiwDekalogu,iwwielubiblijnychhistoriach.Naprzykład,Hiob
tracipokoleiwszystko,wtymżonę,apotemBógpozwalamuodzyskaćdom,ziemię,
wyhodowaćnowestadabydłaipoślubić…nowążonę.

Jezustakżenietraktujekobietjakistotyrównesobie.Niepowołujekobietna

apostołów,anichoćbyuczniów,itylkoczasemdyskutujezkobietami,cojednakjesti
takpostępemwstosunkudojudaistycznejzasadycałkowitegoodsuwaniakobietod
wszelkiejpoważniejszejrozmowy.Pozwalaimtylkousługiwaćalbotowarzyszyć
apostołomjakoichżony(1ListdoKoryntian9,5).Choć,zdrugiejstrony,trzebateż
przyznać,żenigdzieniepostponujekobietyanimałżeństwainikomunie
narzucacelibatu.Równieżśw.Piotrmażonę(Mk1,30-31)iwżadnejEwangeliinie
znajdziemywypowiedziJezusaskierowanychprzeciwseksowialbomałżeństwu.
Tentematjestdlaniegozupełnienieistotny,skoroniezajmujesięnimwswoich
mowach.Cowięcej,przebywazprostytutkami(Łk7,37-50),wbrewjudaistycznym
zasadomzachowaniarytualnejczystości.Zresztąwielokrotniewytykająmuto
bardzoortodoksyjnifaryzeusze(naprzykładŁk5,30;7,39).

Niestetyokazałosię,żenieponiżaćkobietytozamało,ażebymożnabyło

powstrzymaćfrontalnyataktakiegofanatyka,jakPawełzTarsu.Prawdopodobnie
byłczłowiekiempełnymkompleksówseksualnych,cowiążesięzarównozjego
nieciekawymwyglądemzewnętrznym(byłniskiiłysy),jakteżzcechami
psychicznymi(fanatyzmiprzypuszczalnie,chorobliwanieśmiałośćwobeckobiet).
Sądzącpofurii,zjakąnieustającoatakujeseksualizm,niektórzyprzypuszczają
nawet,żemógłbyćimpotentem.Wkażdymraziestaleprezentujeswojąpogardę
wobeckobietiniechęćdomałżeństwa(przykładem1ListdoKoryntian7).Wtym
samymliście(7,25)szczerzeprzyznaje,żeJezusnigdzieniewypowiadałsięza
celibatemitojestprzedewszystkimjego,Pawłowypomysł,aledodaje,żenależymu
wierzyćzewzględunaposiadanaprzezniegoszczególnałaskębożą(sic!–swoją
drogą:wyjątkowaskromność).Mimoto,wczesnochrześcijańskiezbioryprawnezIV
wieku,KonstytucjeApostolskie,niezakazująduchownymmałżeństwa.Dlatego
właśniesynembiskupabyłGrzegorzzNazjanzuuznanypotemzaOjcaKościoła,a
św.GrzegorzzNyssymiałżonę.Nawetwielupapieżybyłodziećmiksięży,jakchoćby
BonifacyI,FeliksIII,HadrianII,MarcinII,BonifacyVI,św.Sylweriusz,którybył
synempapieżaHormizadasa,JanXI,synpapieżaSergiuszaII…

Pierwszym„celibatowym”rozporządzeniemKościołajestuchwałalokalnego

synoduwElwirze(południowaHiszpania)zroku306,nakazującażonatym
duchownymwstrzymaniesięodseksu(dziśnazywasiętobiałymmałżeństwem).
RozporządzenieobowiązywałonarazienaterenieczęściHiszpanii,alew
ustaleniachSoboruNicejskiego(325),mówisięozakaziemałżeństwdlajuż
wyświęconychkapłanówizabrania–przebywaniapodjednymdachemksiędzaoraz
niespokrewnionychznimkobiet,(czegozresztąwpraktycejeszczenie
przestrzegano).WVwiekurównieżpapieżLeonIzakazujeksiężomseksu,ale
zezwalazatrzymaćżonyprzysobie.Chybawłaśnieztakiegopokrętnegosposobu
myśleniabierzesięówjęzykklerumówiącegozawszeo„miłowaniu”,alenieo
„kochaniu”,abyodróżnićczysteuczuciewwymiarzeduchowymodrzekomo
wstrętnej,zwierzęcejbiologii.WciąguwiekuVIiVIIkolejnesynodynaZachodzienie
tylkopodtrzymujązakazuprawianiaprzezksiężyseksu,alewzbraniająimnawet
rozmawiaćzkobietamibezświadkówiszczegółowoingerująworganizacjężycia
domowegoksięży…

Mimowzrastającegonaciskupapiestwa,doIXwiekuangielscybiskupiczęsto

mieliżony,adoXIwiekuniemalwszyscyksiężawItaliibyliżonaci.Jeszczewroku
1019synodwGoslarzezakazujepotępianiażonatychduchownych.W1054roku,
podczasdyskusjiłacinnikówzprzedstawicielamiKościoławschodniego,
reprezentującypapiestwokardynałHumbertpróbujeprzedstawićżonatych
duchownychjakocośohydnego,nacoreplikujeprawosławnyopatNiketas
określająckardynałagłupszymodosła.

W1022rokuBenedyktVIIInasynodziewPawiizakazujeduchownym

małżeństwa,pozbawiażonatychksiężyichurzędów,awiernymkażebojkotować
mszeprowadzoneprzezżonatych.LeonIXw1049rokusurowozakazujełączenia
kapłaństwaimałżeństwa.Widać,żeitoniedostatecznieskutkuje,bodziesięćlat
późniejMikołajIIokładaklątwąksiężyżyjącychwkonkubinacie,awiernymzakazuje
uczestniczeniawemszachodprawianychprzeztakichduchownych.Papież
AleksanderII(1061-1073)wysyłaswoichprzedstawicielidoposzczególnych
państw,abynadzorowaliprzepisycelibatowe,awroku1074GrzegorzVIIpozbawia
urzęduduchownychżyjącychwkonkubinacie.Jednakbullaoobowiązkowym
celibaciewszędziespotkałasięzwrogimprzyjęciem.ItakwPolscepapieskilegat
kardynałPiotrzKapui,zostałzaprzywiezienietejbulliw1197rokuprzez
miejscowyklerznienawidzony.JeszczewXIIIwiekużonaciduchowniciąglesą
częstymzjawiskiemwPolsce,naWęgrzechorazwSkandynawii,wktórejtradycje
przedchrześcijańskieutrzymywałysięnajdłużej.WpółnocnejSzwecji,Norwegiiina
IslandiiksiężamająrodzinyażdoXVIwieku,kiedyprzychodziReformacjaiwrazz
niąponownalegalizacjanormalnegożyciarodzinnegokleru.

Papiestwozmuszajednakwieluduchownychdoponiżającegoukrywaniaswoich

uczuć,powodującczęstowręcztragedie.NajsławniejszaznichtohistoriaAbelarda,
duchownego,któryożeniłsięzukochanąHeloizą,alenarozkazopataFulberta
zostałnapadniętyiwykastrowany.

WPolsceMikołajKopernik,teżduchowny,

potajemnieprzezlatautrzymywałintymnestosunkizAnnąSchilling,dopóki
kategorycznieniezakazałmutegobiskup.

WspółczesnaKopernikowiReformacjaipowstałedziękiniejkościoły

protestanckiesąwdużymstopniuwyrazembuntuwobeckatolickiejobsesji
antyseksualnej.Wrezultaciewszystkiewróciłydoewangelicznejzasady,
zezwalającejduchownemunaposiadanienormalnejrodziny.Przyokazjiokazałosię,
żewobawieprzedschizmą,papiestwojestgotowepójśćnasporeustępstwa.Na
przykład,wroku1554JuliuszIII,wnadzieiutrzymaniawpływównaWyspach
Brytyjskich,zwolniłzcelibatuksiężyangielskich.Niebyłotozresztąniczymnowym.
JużInnocentyIII(1198-1216)starającsiępozyskaćchrześcijańskieduchowieństwo
wkrajachislamuzezwoliłmunaposiadanieżon.PodobniebyłopoRewolucji
Francuskiej,kiedynowyrządzniósłobowiązkowycelibat,cowykorzystałookoło
dwóchtysięcyksiężyikilkasetzakonnic.Jakwidaćmałżeństwoduchownegowcale
niemusioznaczaćzałamaniakatolickiejwiary.

DopieronapoczątkuXIIIwiekuzawartewcześniejmałżeństwostajesięformalną

przeszkodąwzostaniuksiędzem,alenapraktycznąrealizacjętegoprzepisutrzeba
czekaćażdoSoboruTrydenckiego.WtedywłaśniekardynałCarpipotępiając
żonatychksiężypowiedziałonich,żewKościelekatolickim„nicjużniezależałoby
odwolipapieża,leczodichksiążąt,którymwewszystkichsprawachchcielibysię
przypodobać,zeszkodądlaKościoła,izmiłościdoswychżonidzieci”.Jestto
równoznacznezprzyznaniem,żezacelibatemkryjąsięniewzględyreligijne,ale
chęćścisłegopodporządkowaniaklerupapieżowi.Dlategostałymelementemżycia
bardzowielukatolickichduchownychbędzieodtądkonkubinatiobłudaurzędowego
głoszenia„czystości”.

Zdrugiejstronypamiętajmyjednakoekonomicznymwymiarzecelibatu.Jeśli

Kościółmautrzymywaćswychkapłanów,musiteżzapewnićbytichnajbliższym
rodzinom.Dopóki,więctrwałatradycjaniewielkichewangelicznychwspólnot,
niezależnychjednaoddrugiejifinansowanychprzezmiejscowychwiernych,
wszystkobyłowporządku,pozostawało„wśródswoich”.Trudneczasynadeszłypo
upaństwowieniuKościoła,gdypaństwoprzyjęło,przynajmniejczęściowo,
utrzymaniekleru,aliczbaduchownychbardzowzrosła.Wdodatkuukształtowałasię
wielopiętrowahierarchiawładzywKościele.Dlategowroku528cesarzJustynian
zakazujewybieranianabiskupówtychksięży,którzyjużmajądzieci.Chcewten
sposóbuniknąćpodwyższonychkosztówidziedziczeniaprzezpotomkówkapłana.
W530rokucesarzuznajezanieważnemałżeństwaksiężyzawartepozostaniu
kapłanem,co,oczywiście,automatyczniepowodujeuznaniedziecitychparza
nielegalne,awięcpozbawioneprawdospadku.Niewielelatpóźniej,kiedypapież
PelagiusznadajebiskupstwoSyrakuzksiędzuposiadającemujużrodzinę,zaznacza,
żejegodzieciniemogąponimdziedziczyć.Najwyraźniejtowłaśniejest
podstawowypowódcelibatu,czegozresztąnieukrywająkolejnesynody,sobory,ani
dokumentywydawaneprzezpapieży.Jużwroku583synodwLyoniezapowiada
nawetodebranieurzędu,jeślibiskupowiurodzisiędziecko.Wtedyniezakazujesię
jeszczeposiadaniażon,aledzieci,czyliprzyszłychdziedziców.NapoczątkuXIwieku
papieżBenedyktVIIIogłasza,żepotomkowieduchownychautomatyczniestająsię
niewolnikamiKościoła.PotwierdzajątopotemSobórLaterański,Trydenckiilokalne
synody.NieprzypadkowoażdoXVIIstuleciawkatolicyzmieobowiązujezakaz
wpisywaniananagrobkachimieniaojca,jeżelitenbyłksiędzem.

Istniejeteżtrzeci,czystopsychologicznyaspektpowstaniacelibatu.Kościołem

rządziliirządząstarcy,zwyklepookresieaktywnościseksualnej.Tooczywiste,że
dlanichbezżennośćniejestuciążliwa,azatostwarzamożliwośćdoskwierania
księżommłodszymwiekiemirangą,którzywprzyszłościsamibędązachowywać
siępodobnie.Wtensposóbzachowaniadewiacyjnesiępowielają,azarazemi
utrwalają,ażwszyscyuznająjezanormalne.Zwłaszcza,jeśliwesprąjeodpowiednie
sankcje.Jużbiskuprzymskiśw.Syrycjuszkazałwcharakterzepokutyzamykać
dożywotniowwięzieniuzakonników,którzyzawarlimałżeństwo.Itensposób
„pokutowania”przetrwałwKościeleażdoprzełomuXIX–XXwieku,kiedywreszcie
zniosłytepraktykiświeckiepaństwa.

WatmosferzePawłowegoantyfemityzmubardzowcześnierozwinąłsię

chrześcijańskiabsurd–pochwałatakzwanejczystości,czylidziewictwa.W
starszychreligiachzresztądziewictwomogłobyćdobrowolnąofiarądlabóstwaw
równymstopniu(przykłademrzymskiewestalki),jakiodprawianewświątyniach
seksualneorgie(świątynnaprostytucjauFenicjan).Jednakdotyczyłotowybrańców,
aogółcieszyłsięnormalnymżyciemseksualnymuważanymzwyklezawartość
samąwsobie.Wchrześcijaństwienatomiastideałemstajesiękobietaaseksualna,
dziewica,która„ofiarujesię”Bogu,ajeszczelepiej,jeżelizamykasięiżyjewizolacji
odświata.Seks–dawniejradosny–stajesięterazbrudny,grzesznyiwstydliwy;
należygouprawiaćpodosłonanocy,anajlepiejwogóleunikać.

Wtejsytuacjinicdziwnego,żewIII–IVwiekupojawiająsięchrześcijańskie

zakony,gdzienarzucasięodseparowanieodnormalnegożycia,obowiązkowy
celibat,zuniformizowanystrój,częstokoniecznośćmilczeniairóżneformy
cielesnychutrapieńtak,byprzezteumartwieniaoweznaturygrzesznekobiety
mogłydostąpićzbawienia…oczywiściedopieropośmierci.Rodziceoddawaliswoje
dziecidozakonuzazwyczajwbardzomłodymwieku,abyKościółmógłjedobrze
wychować,idochodziłodosytuacji,żezakonnice,jużjakodorosłekobiety,nawetnie
wiedziałyoistnieniuinnejpłci,nieznałyinstrumentówmuzycznych,sztukiani
rozrywek,azaśmiechbyłykarane.Wszystkotowyłączniedlaichdobra.

Kobietyodsuniętoteżodmożliwościsprawowaniakapłaństwa,akiedyKościół

anglikańskidopuszczajewreszciedoołtarzawXXwieku,wywołujeto,szczególniew
Watykaniehisteryczneprotesty.

Wartoodnotować,żebezpłciowośćbyłaideałemnietylkokobiet,ale

równieżmężczyznwychowywanychnanaukachchrześcijańskich.Najlepiej,jeślisą
pustelnikamilubmieszkająwzamkniętychklasztorach,jaknaprzykładSzymon
SłupnikzSyriilatamisiedzącynakilkumetrowymkamiennymsłupieikarmiony
przezpobożnychpielgrzymów.PustelnictwoosiągnieswojeapogeumwIV–VI
wieku,kiedydziesiątki„świętych”mężówżyjąwizolacji,snującmrzonkio
zaświatach,oczekująccudów,azatemmającnawetwizje,któreteoczekiwania
spełniają.Gorzej,jeślitewizjenasyłaSzatan,ibogobojnemupustelnikowijawisię
ponętnadziewczyna–awstanieseksualnegowygłodzeniaponętnabyłakażda–
albonieszczęśnikdoznajepodczasmodlitwynagłejerekcji.Dochodzido
paranoidalnejwalkiczłowieka,opętanegoprzeznieludzkąideę,zwłasnymciałem.
Bywa,żeniekończysięnagłodzeniu,samobiczowaniu,celowymoparzaniu
niektórychczęściciałaalbochłodzeniugrzesznychchuciwlodowatejwodzie.

Niektórzyświęcimężowiepoprostuobcinająsobietegrzesznenarządy,jakzrobił
toOrygenes,wychwalanypotemprzezbiskupaEuzebiuszawjegoHistoriiKościoła.
KastrowaniesiędlaChrystusawcaleniebyłorzadkościąwtejepoce.Pojawiałysię
sektytrzebieńców,jakchoćbywalezjaniekastrującywszystkich,którychzdołali
schwytać(wkońcupotępieniw249roku).Podobnodoszłodotego,żebiskupom
Rzymusprawdzanostanichgenitaliównaspecjalnymfotelu,ponieważnawet
Kościółniemógłzaakceptowaćnadmiernieszerzącegosięszaleństwa.Powszechnie
znaneprzykładyświętychpustelnikówmającychkłopotyzpłciowościąto:Antoni,
Hilarion,Hieronim,Ammonios…

Niezwykleinteresującebyłyformypraktykowaniacelibatuwśredniowiecznych

zakonach.Jednopłciowe,izolowaneodświata,poddaneścisłymregułomi
pozbawioneseksugrupyzakonnepojoneustawicznie„świętymi”opowieściaminie
mogłybyćnormalnewsensiepsychicznym.Niedziwmysię,zatem,żedochodziłodo
wyjątkowychdewiacji.Zakonnicyodizolowaniodprawdziwegoseksu,znajdują
substytutwmistycznejmiłościuprawianejzMatkaBoskąwichchorejwyobraźni.
Naprzykład,RobertzMolesme,twórcaipierwszyopatcystersów,opowiadało
swojejpełnejmiłościzMarią.Św.Dominik,założycielzakonu,którywsławisię
potemokrutnymiprocesamiinkwizycyjnymi,miałponoćwizjeodsłoniętychpiersi
Marii.OczywiścieKościółnieinterpretujetegoinaczej,niżwkategoriachbożejłaski,
natchnieniaitd.Niestety,dlapsychologajesttooczywistyprzypadekwyparcia
popęduseksualnegoiprzetworzeniagowkalekimistycyzmzastępującynormalne
współżycie.Innydominikanin,żyjącywXVwiekuAlanusdeRupe,miałpodobno
poślubićNajświętsząMarięPannę,którakarmiłagoswoimipiersiamiicałowała.
Opisymistycznychzaślubin,pocałunkówalbowręczduchowegospółkowaniaz
Mariąpojawiająsięażdoostatnichczasówniegorszącteologówtakzwykle
wrażliwychnabrudprawdziwegoseksuzgrzesznąkobietą.

ZakonnicerzadziejgustująwkulcieMarii,alezatodoznająmiłosnych(masię

rozumieć,wyłączniewsensieduchowym)uniesieńzJezusem.Całująsięznim,
odczuwająprzyjemnośćkarmiącgopiersią,doznająrozkoszy,kiedyprzeszywaje
włóczniabożejmiłościalboduchbożywchodzidoichciał.Iwiększośćznich
wykazujeszczególnezainteresowanieobrzezaniemJezusai
jego„przenajświętszym”napletkiem.Takieuczuciarelacjonujetrzynastowieczna
dominikankaMargaretaEbner,przezywającauniesieniazdrewnianafigurąJezusa.
WtymsamymstuleciuMechthildazMagdeburgawręczchorowałazmiłoścido
Jezusa,kochałasięwnimmistycznieiczuła,żeonjejpożąda.Św.KatarzynazGenui
pomiatałaswącielesnościąkarmiącsiębrudemiinsektami,alemistycznedoznania
niebiańskiejrozkoszy,kiedyprzebijałyjąstrzałymiłości.Czuła,żeotwierasięwniej
głębokarana,aletaksłodka,żepragnęła,abynigdysięniezagoiła.SławnaTeresaz
Avila,jednaznajwiększychmistyczekXVIstulecia,swojąegzaltacjąodstraszała
większośćspowiedników,cojestchybazrozumiałe,skorowpodnieceniu
opowiadała,żeczujewchodzącąwnią,przeszywającąmiłośćBoga.Motyw
przebijaniaciałaczymśostrym,aleprzyjemnym,wnikaniażarumiłościJezusado
otwartej,rozkosznejranypowtarzasięuwielusławnychzakonnicuznanychza
święte.Freud(1856-1939psychiatraaustriacki)miałbytuwieledopowiedzenia.

Takwyglądałideałaseksualnegożyciazakonniciksięży.Jednakwwielu(niewe

wszystkich,oczywiście)klasztorachkwitłazwyczajnarozpustajakoreakcjana
wynaturzoneregułyzakonne.Cenionouciechycielesne,oczymwspominajuż
Augustyn,stwierdzając,żenieznagłębszegoupadkumoralnego,niżten,który
widziałwklasztorach.Będą,sławnyświętyzWyspBrytyjskich,piszeozakonnikach
jakonajgorszychludziach,obłudnikachirozpustnikach,dopuszczającychsięnawet
gwałtunazakonnicach.TeresazAvila,uznanazaświętą,obawiasięrozpusty
zakonnikówiichzłegowpływu.Późniejowynaturzonymseksualizmieuprawianym
wklasztorachpisząteżGiordanoBruno,Wolteriwieluinnych,zarównowrogów
Kościołajakijegozwolenników.DlategoteżPachomiusznakazujepełnąizolacjęobu
płciwklasztorach,aśw.Franciszekżądastałegozabarykadowaniadrzwi
prowadzącychdożeńskichczęściklasztorów.Zbrakuprzedstawicielipłci
przeciwnejdochodziłodospółkowaniazezwierzętami,coczynizrozumiałym,
dlaczegowIXwiekuopatPlatowydałzakaztrzymaniasamiczwierzątdomowychw
prawosławnychklasztorachmęskich.Takisamzakazwydapóźniejmistrzkrzyżacki
KonradvonJungingen.

Bardzoczęstozdarzałysięrównieżizdarzająnadalprzypadkihomoseksualizmu,

zwykleskrzętnietuszowaneprzezhierarchię.Dlategowklasztorachnajczęściej
sypianowsalachzbiorowych,zzachowaniemodstępówmiedzyłóżkamiiprzezcałą
nocoświetlonych.Dodzisiajwseminariachduchownychprzezcałąnocczuwają
zwykleksiężamogącywkażdejchwiliskontrolowaćkażdypokój.Mimotoniemal
wszyscykronikarzepisząoorgiachuprawianychwklasztorachiotym,żedużo
mniszekchodziłowciąży.PodczasReformacji,kiedyzlikwidowanoczęść
klasztorów,wzgromadzeniachżeńskichodnajdywanotajnecmentarzenoworodków
lubdziecięcekościzakopanewrozmaitychmiejscach.Częściowobyłotorezultatem
szerzącejsięiznanejjużwczasachKarolaWielkiegoprostytucjizakonnic.Wtej
epocesynodbiskupówwAkwizgranieokreślaklasztoryżeńskiejakoburdele,a
zakonnicastajesięsynonimemdziwki.Pisząotymśw.Bonifacy(VIIIwiek),biskup
IvozChartres(XIIwiek),św.Brygida(XIVwiek)…Zakonyżeńskie,towarzyszące
papieżomwAvignonipotemwRzymie,sąnajzwyczajniejszymiburdelami
obsługującymirozmaitegrupyspołeczne.Najlepszebyłyrezerwowanedlaksiążąti
biskupów.Naprzykład,nasoborydoKonstancji,BazyleiczyTrydentuprzybywało
ponad1000prostytutek.Ponadtysiąckurtyzanponoćtowarzyszyłoteżwyprawie
krzyżowejwroku1180.Szybkoutarłasięrównieżopinia,żekobietypielgrzymujące
tonicinnego,jakwędrująceprostytutki,oczym,naprzykład,pisześw.Bonifacy.
Kościółkatolicki,oficjalniepropagującydziewictwo,utrzymujenormalneburdelew
każdymwiększymmieścieEuropy.PatronkaprostytutekbyłaMagdalenaiMatka
Boża,apanienkilekkichobyczajówmiałyswojemiejscewkościeleizwyklemusiały
pilnieprzestrzegaćwszelkichmodlitwiświąt.NaprzykładpapieżSykstusIV,ten
sam,którykazałbudowaćKaplicęSykstyńską,ufundowałwRzymieburdeliściągał
opłatyodprostytutek.Niebyłprzytymwyjątkiem;podobnepraktykiuprawiali
takżeinnipapieże,biskupiiopaciorazprzełożonezakonówżeńskich.

Anajsmutniejszejestwtymwszystkim,żenawetnaprzełomiedrugiegoi

trzeciegotysiącleciaciągleczęstymzjawiskiemsąseksualnewybrykiduchownych,a
Kościółstarasięjetuszować.Naprzykład,ksiądzLavignezGreenfield(

Massachusetts)zostałskazanynanadzórzazgwałceniechłopca(1997)i…powrócił
naswestanowisko.Innyamerykańskiksiądz,Holley,trafiłdowięzieniazaseksz
małymidziećmiwlatachsiedemdziesiątych.Szacujesię,żejednapiąta
amerykańskiegoklerutohomoseksualiści,aw100spośród188diecezjiwUSA
udokumentowanoprzypadkipedofiliiksięży.DopołowylatdziewięćdziesiątychXX
wiekuKościółkatolickiwStanachZjednoczonychmusiałzapłacićponad400
milionówdolarówodszkodowańzaprzestępstwaseksualneswoichduchownych
(sądyrzadkoodważająsięwsadzićksiędzadowięzienia),aspecjaliścispodziewają
sięujawnienianastępnychaferipodwojeniatejsumy.Dlategofirmy
ubezpieczeniowecorazczęściejodmawiająubezpieczeniakatolickichdiecezjiod
odpowiedzialnościcywilnej.Towłaśnieaspektfinansowyw1993rokuzmusiłw
końcupapieżaJanaPawłaIIdozajęciasięsprawąseksualnychwyczynówksięży,o
czymmówiłnaspotkaniuzkanadyjskimibiskupami.Wyraziłwtedyswójżal,żetacy
duchowniprzysparzająKościołowitylecierpień,alesłowemniewspomniało
cierpieniachofiar.Niedostrzegłteżzwiązkumiedzytymiekscesamiikatolicka
ideologią.

Zcelibatemzakonnicbywałoteżinaczej.Historiaznadziesiątkidobrze

opisanychprzykładów,kiedytłumionypopędnieznalazłujściawmistycyzmie
pozwalającymduchowo„współżyć”zJezusemlubMatkąBoską,wwynaturzonym
życiuprostytutekwhabitach,aniteżwpotajemnychseksualnychpraktykach
duchowieństwa.Wielokrotnie,naprzykład,zdarzałysięwyimaginowane
spółkowaniezakonniczdiabłemlubdemonami.Oszalałekobietyopowiadałyojego
zimnymczłonkualboomocnychramionach,ahisteriamogłaogarnąćnawetcałe
zgromadzenie.Żebynienudzićwyliczaniemkolejnychprzykładów,można
wspomniećprzynajmniejojednymznajbardziejznanych„opętań”zakonu
urszulanekwLoudunwXVIIwieku.ZaczęłosięodmłodejprzeoryszyJeannedes
Anges,apotem„opętanie”przeszłoniemalnawszystkiekobiety,którepublicznie
sięobnażały,opowiadałyoseksieigenitaliachdiabła,onanizowałysiękrzyżamii
dokonywałyczynówlubieżnychwkościele.Trwałotokilkalat,aleniktnieodważył
sięwtedypowiedzieć,żeniechodziożadnegodiabła,leczonaturalnypopęd
seksualnystłamszonyiwykoślawionyprzeznieludzkareligię.

ApostołPawełuparciepodkreślagrzesznośćiwtórnośćkobietywobec

mężczyznyorazjejrolęsłużebną(1ListdoKoryntian11,7-10)odbierajączarazem
wolnośćorazprawogłosu(1ListdoKoryntian14,34-35).Wedługniegoto
mężczyznajestobrazemchwałybożej,akobietajedynieodbiciemchwały
mężczyzny.Wewszystkichswoichwypowiedziachgromiprzedewszystkim
rozwiązłość,lubieżność,homoseksualizm(1ListdoKoryntian6,9)iinne„grzechy”
związanezseksem,adopieronadrugimmiejscuwymieniapozostałe,
prawdopodobniemniejgroźne(?)występki.Konsekwentniepotępiawszystko,co
wiążesięzciałem(ListdoRzymian13,12)jakosiedliskiemzła.Właściwiemożna
byprzejśćnadtymdoporządkudziennego,conajwyżejwspółczującPawłowi,gdyby
niefakt,żetoonjestwłaściwymtwórcąchrześcijańskiejmoralnościijegoosobiste
zahamowaniaprzekształconewoficjalnezasadyspowodująpotemogromcierpień

wszędzie,gdziedotrzechrześcijaństwo.Pawłowedewiacjeprzezdwatysiąclecia
zaważąnaniszczeniuludzkichosobowości,wytwarzaniupoczuciawiny,obsesji
poszukiwaniazłaidopatrywaniasięszatańskiegozagrożeniawewszystkim,cojest
radosne,sprawiaprzyjemnośćisłuży–niewyimaginowanymcelomgdzieśw
zaświatach,aletuiteraz–człowiekowi.

Symbolemwręczrozdwojeniawchrześcijańskim,azwłaszczakatolickim,

widzeniukobietyjestkultmaryjny,częstowskazywanyjakorzekomyprzykład
podniesieniakobiecejgodności.PoczątkowoMariawogóleniebyłaczczona,albo
odbierałaograniczonącześćwyłączniejakomatkaJezusa.Dlategoprzedstawiana
była,podobniejakegipskaIzyda,zdziecięciemnaręku,copodkreślaćmiało
macierzyństwo.WłaściwykultMatkiBożej,iłączoneznimpielgrzymki,stałsię
popularnydopieroodXIwieku.Wcześniejprzeważałopielgrzymowaniedomiejsc
związanychzżyciemrozmaitychświętych,częstozeremamipustelników.OdXIV
stuleciakultMariinarastaibudzinawetniepokój,żestajesiękonkurencyjnywobec
samegoJezusa.

Alejednocześnierodzisięinnyproblem,jakpogodzićtenuprawiany,zwłaszcza

przezprostylud,kultBożejMatkizniemalklinicznymantyfeminizmemśw.Pawła,
któryrodzicielkęJezusastarannielekceważywewszystkichswoichListach.
Zastosowanodwietechnikiobejściaproblemu:przemilczaniesprzeczności(itak
niktnieczytałPismaŚwiętego)orazoczyszczenieMariiz„brudnej”kobiecości,czyli
chrześcijańskie„dowartościowanie”.Następniautorzypracują,więcnadtym,aby
przestałabyćnormalnakobietą,astałasię„dziewicą”i„przeczystąmatką”czyniąc
zadośćPawłowymobsesjom.

Tak,więcwXIIwiekuOdilo,opatCluny,padałnatwarz,kiedytylkousłyszałimię

Marii.PapieżGrzegorzVIInależałdojejnajwiększychczcicieli,podobniejaksławny
fanatycznyteologDamiani.Niestety,towcalenieoznaczaszacunkudlaniejjako
kobiety.Akuratwszyscytrzejpanowiewsławilisięswymnegatywnymstosunkiem
doniewiastuznającjezaźródłowystępku,narzędzieSzatanaiprzyczynę
nieszczęściacałej,bowygnanejzrajuludzkości.Bylinieprzejednanymi
przeciwnikamimałżeństwaiseksu,którychsymbolemjestwłaśniegrzeszna
kobieta.Szczególnamusiałabyćpokrętnośćichmyślenia,żeczciliwydumanąMarię
–ideał,dziewicęwciąży,bezpłciowąmatkę,któracudownieurodziłaBoga,żonę,
któranigdyniewspółżyłazmężem.Marianiebyławięcdlachrześcijanprawdziwą
kobietą.

Awartoteżpamiętać,żewjudaizmiedziewictwoibezpłodnośćniecieszyłysię

estymą,ponieważBóg,błogosławiąckobiecie,dawałjejmęża,itomożliwie
wcześnie,orazlicznepotomstwo.Maria,jakoprostagalilejskakobieta,byłaby
najnieszczęśliwsząistotąpodsłońcem,gdybypozostaławtakzwanej„czystości”
albodobryBógdałjejtylkojednegosyna.Niewiadomoteż,czyMariabyłaby
zadowolona,gdybywiedziała,żechrześcijańskatradycjaprzedstawiaćbędzieJózefa
jakostarca,abyuwiarygodnićjejdziewictwo.

Wdodatkuwcaleniejesttakiepewne,żeJezusbyłwspaniałymsynem,copróbuje

namwmawiaćKościół.Odszedłprzecieżzdomuporzucającstarzejącąsięmatkę,a
kiedyMariaprzyszłagoprosić,abywróciłizacząłnormalneżycie,odesłałją,

mówiąc,żesektajestjegoprawdziwąrodziną(Mt12,46-50).Jeżelitakwłaśnie
miałbywyglądaćchrześcijańskiideałkobiety,żonyimatki,chybaniewielepań
mogłobygodziśzaakceptować.

KultMariijakoMatkiBożejstałsięrodzajemprzekleństwadlanormalnych

kobiet,ponieważwymyślonyideałdziewiczejmatkisłużyłdowykazywaniaich
permanentnej,nieuleczalnejgrzeszności.Mimoto,częstosłychaćpowtarzaneprzez
księżyzdanie,jakobychrześcijaństwodałokobieciepoczuciegodnościi
dowartościowałojąwspołeczeństwie.Niedostrzegamytego,gdyprzyjdzie
porównaćsytuacjękobietwCesarstwieRzymskim–gdzieprzysługiwałyimprawa,
wprawdzienietakiesame,alepodobnedouprawnieńmężczyzn–z
prawodawstwemchrześcijańskim.Todrugiewyraźnieograniczaichrolespychając
jedokuchni,sypialni,wdółdrabinyspołecznej,pozbawiającnawetprawado
dziedziczenia.Usprawiedliwionestajesię,więcwchrześcijańskiejEuropie
całkowitepodporządkowaniekobietymężowi,którymógłjąteżdowolniebić,a
czasemnawetpozbawićżycia.Tujednaknależyprzyznać,żeniektórelokalne
przepisyustanawiały„rozsądne”graniceowegokaraniażon.MiastoVillefranchew
XIIIwiekuzakazuje,naprzykład,,zabiciażony.RupprechtzFreisingu(1328)
natomiastzezwalanazabijaniemałżonki,aletylkowuzasadnionychprzypadkach,
jeśliwopiniimężazasłużyłanaśmierć.ZaśprawoBawariidopuszczałochłostężony
jeszczew1990roku.

Jakwidaćprawoeuropejskie,pozornieświeckie,wistocierealizowałodyrektywy

wynikająceznaukśw.Pawła.Aleodrzuciłorzymskazasadęrównejochronyzdrowia
iżyciaobupłci.AugustyniTomaszzAkwinu,uznanizadoktorówKościoła,
kontynuująwcałejrozciągłościtędeprecjacjękobietuznającjezagorszewersje
człowieka,istotyzatopionewgrzechu,winnepodporządkowaniamężczyźnie.
Tomaszokreślajewręczjakoniedoskonałychmężczyzn.Potem,wczasach
szczególnegonasileniakościelnegoterroru,nieprzypadkowoakuratkobietybyły
głównymobiektemprześladowańiprzedewszystkimone,jakoczarownice,płonęły
nastosachinkwizycji.Nawet,jeżeliwyrokiwydawałysadyświeckie,coczęsto
podnosząobrońcyKościoła,zawszezaichdecyzjamistalifanatycyprzesyceni
naukamipłynącymizkościelnychambon.

WkontekściestosunkówKościoładokobietnależałobyprzypomnieć

wymownycasusJoannyd’Arc.PorwałaFrancuzówprzeciwobcymnajeźdźcom
przyczyniającsięwalniedowygnaniaAnglików,cokażdegomężczyznęuczyniłoby
bohateremipierwszymrycerzemkrólestwa.AjednakFrancuzi,niemogącznieść
kobiety–wojownika,schwytaliiwydalijąAnglikom.Ciostatniniepozwalalipotem
Joannieprzebraćsięwwięzieniuwdamskieubranie,abywtensposóbudowodnić
jejmęskiubiór,czyliwykroczeniewobecchrześcijańskiejobyczajowościiwierze.
Ostateczniewłaśniezapogwałceniechrześcijańskiejmoralnościwroku1431
zostałaskazananastos

.

Wrzeczywistościwyrokstanowił,oczywiście,zemstęza

skutecznąwalkę,aleformalneuzasadnienieodwoływałosiędoreligiirzekomych
czarów.Asednemsprawybyło,żekobieta,wmyślideologiichrześcijańskiejistota
grzeszna,głupszaigorsza,ośmieliłasiębyćlepsząodmężczyzn.Alecała
przewrotnośćkościelnegomyśleniaosiągnęłaapogeumpięćsetlatpóźniej,gdy

Kościółkatolickiw1920rokuuznałjąza…świętą.

Antyseksualnaiantykobiecaobsesjachrześcijaństwatrwałaniemalbezzmianaż

doXIXwieku.Okresowoprzybierałanasile,kiedykościołyruszałydonatarcia
przeciwhumanizmowiidemokracji,alboprzygasaławrazzesłabnięciem
kościelnegokagańca.Nigdyjednakniezostałazlikwidowanadokońcai
produkowałakolejnezastępyzahukanych,otumanionychizakompleksionychludziz
rumieńcemopowiadającycho„grzechunieczystości”.Prawdopodobniezwiny
chrześcijaństwawśródEuropejekmasowowystępowałaoziębłośćpłciowa,
niezadowolenieipoczuciewinyzwiązanejzseksem,zdrugiejstronynieliczeniesię
mężczyznzpotrzebamikobiet,które,zgodnieznaukąKościoła,majatylkorodzićjak
najwięcejdzieci.WkońcunapisanoprzecieżwBiblii,abyczłowieksięmnożył
(KsięgaRodzaju1,28),anieszukałprzyjemności.

Rzeczwtym,abyseks,awięcaktpłciowysprowadzałsięjedyniedofunkcji

prokreacji,brońbożeniebyłjakąśformąuciechy,radościlubstałsięautentycznym
aktemmiłości.Jużśw.Augustynnauczał,żekażdewspółżyciejestgrzechemi
dlategopospełnionymakciemałżonkowiepowinniprzeprosićBogamodlitwą.Seks
małżeńskibezzamiaruzapłodnienianazywawręczgwałtemalboprostytucją.A
wartoprzypomnieć,żeklasztory,mającenakazprzestrzeganiacelibatu,sąwjego
czasachośrodkiemautentycznejprostytucji.Zresztąsamteżniebyłbezzasługi
winy,zanimnawróciłsięnajedyniesłusznąwiarę.Apotemponimprzezdwa
tysiącleciaksięża,biskupiipapieżeprzestrzegająprzednagościąwmałżeństwie,
nakazująwstydzeniasięciałaiseksu,częstowręczinstruują,jakodbywaćakt
płciowy,abyuniknąćgrzesznegopodnieceniaiprzyjemności.PapieżLeonI
przypomina,zekażdenarodzinypoprzedzonesągrzechem,ponieważsąwynikiem
aktupłciowego.Wszyscy,zatemurodziliśmysięwgrzechu.Konkluzjanasuwasię
sama:wybawićnasztegostanuwinymożejedynieten,komujestdaneprzez
Kościółpraworozgrzeszania.

Sprawadziecitonastępnyelementspołecznejpolitykikleru.Preferencjarodzin

wielodzietnych,tozwiększenieliczbywyznawców,przyczymwielodzietność
sprawia,żedzieciwychowująsięwtrudniejszychwarunkach,majaograniczonelub
wręczpozbawionesąmożliwościkształcenia,przybywa,zatemowieczekpokornych,
podatniejszychnanaukiKościoła.

Niedziwi,więcsprawa,żeklerwręczmaniakalnienegatywnieodnosisiędo

problemuplanowaniarodzinyiantykoncepcji,ajużzdecydowaniewrogodoaborcji.
ArsenałhasełpropagandyKościelnejwtejdziedziniejestprzebogaty,przyczymna
ileróżnorodny,natylenieprawdziwy.Mówisię,naprzykład,żedopuszczalność
antykoncepcjiiaborcjiodpowiadaprzepisomHitleraiStalina.Aprzecieżwiadomo,
żewłaśniefaszyzmikomunizmcałkowiciezakazywałyregulacjinarodzin,a
duchowieństwoniemalzawszesprzyjałofaszystowskimwładzom.

Przestrzegającprzedużywaniemprezerwatywrozpowszechniasięinformację,że

sąoneszkodliwedlazdrowia.Jeszczeinneniebezpieczeństwoczyha,gdybędzie
zażywaćsięśrodkiantykoncepcyjne–jestnimgroźbarozstrojudochoroby
umysłowejwłącznie.

WzamianodKościołauzyskująkobietyzapewnienie,żewraziezagrożeniaciąży,

lekarzwierzącybędzieratowaćdziecko,abyjepochrześcijańskuochrzcić,nawet
kosztemżyciamatki.Jeszczewroku1970,reprezentującyWatykankardynałVillot
absolutniezakazujejakichkolwiekpróbusunięciapłodu,albowiem„lepiej,aby
matkaumarłazgodniezwoląBoga,niżbydzieckomiałozostaćzrozmysłemzabite
zbrodnicząręka”.Żebyprzekonaćsię,żewypowiedźVillot’aniebyłatylko
pojedynczymekscesem,wystarczyzajrzećchoćbydoAteneumkapłańskiego,gdziew
1949rokuksiądzBorowskiinstruuje,jakmożnaochrzcićnienarodzonypłód,gdy
matkaumiera.Otonależyprzebićjejbrzuchiwprowadzićdownętrzacienkąrurkęz
wodąświęconą…

Dzieciurodzonemartwoanieochrzczone,naprzykładmetodąksiędza

Borowskiego,niemogąbyćpochowanezksiędzem,ponieważ,jakgłosioficjalna
doktryna,niezostałyuwolnioneodgrzechupierworodnego.Natomiastwostatnich
latachXXwiekuJanPawełIInowoczesnedemokracjezrównouprawnionąkobietą
swobodniedecydującąoswoimżyciupłciowym,małżeństwieipłodnościnazywa
„cywilizacjaśmierci”.

Wtymkontekściepozornieniezrozumiałymmógłbysięwydaćpapieskizakaz

zapłodnieniainvitro,czylipozaorganizmemmatki,abypotemzygotęwprowadzić
domacicy.JesttometodastosowanaoddrugiejpołowyXXwiekudlaleczenia
bezpłodności.Teoretyczniepowinnabyćzaakceptowanaprzezklerpropagujący
przecieżrozmnażanieludzi,atujeszczemożnatozrobićbezgrzechuseksu.Ajednak
nie.Okazujesię,zejesttoniezgodnezwoląBoga,którychybajednakchce,abyśmy
rodzilisięzasprawągrzechupierworodnego.Wkażdymraziepapieżzakazuje
takichrzekomoodrażającychpraktyk.Bezpłodnemałżeństwomożeprzecież
adoptowaćdzieckozrodzone,naprzykład,wrezultaciebrutalnegogwałtu,ponieważ
aborcja,nawetpogwałcienanieletniej,jestrównieżzakazana.Nietylkozresztą
przezpapieża,aleteżprzezprawo.Takżeipolskie.Touchwalonewostatnich
dziewięćdziesiątychlatachdwudziestegostulecia.

Jestto„pochyleniesięnadkażdąludzkaistotą”,jakpowiedziałpapież,iwyraża

sięonowtrosceodzieci,zwłaszczawczasieodaktupłciowegorodzicówdo
narodzinoczekiwanegopotomka.Księżagorącoodradzajągrzesznyseksbezchęci
zapłodnienia,zakazująantykoncepcjiisztucznegozapłodnienia,organizują
nagonkę,anawetfizycznenapaści,nalekarzywykonującychzabiegiaborcyjnei
różnymisposobamiusiłująnarzucićspołeczeństwomswójpunktwidzenia.Na
przykład,wlatachdziewięćdziesiątychXXwiekuklerkatolickiwPolscerozwijaakcję
„duchowejaborcji”,toznaczyprzydzielaniasamotnymkobietomwciążyopiekuna,
którymapilnować,abypłódniezostałusunięty.Charakterystycznejest,żekościelna
opiekazazwyczajustajeponarodzinachijaknajszybszymchrzcie.TerazKościoła
jużnieobchodzi,zacomatkautrzymasiebieinieślubnedziecko.

AstosunekKościoładodzieciznieprawegołożajestinteresujący.Otóżw

Europieprzedchrześcijańskiejtraktowanojezwyczajnie,awniektórychkulturach
pannazdzieckiembyłanawetwyżejcenionaniżbezdzietna,ponieważudowodniła
jużswojąpłodność.Wydawałobysię,żechrześcijaństwotakusilnienawołujące
kobietydorodzeniajaknajwiększejliczbydzieci,powinnowspieraćpannyz
dzieckiem.Ajednakkościelnystosunekdokobietidosprawyseksupowoduje,że

nieślubnedzieckobyłozwykleczarnąowcą,wyrzutkiemchrześcijańskiego
społeczeństwa.Stądteżeuropejskiekodeksyprawnepozbawiałyjeprawado
dziedziczenia,wykonywaniawieluzawodówiuzyskaniawiększychprzywilejów.
Możnawskazaćliczneprzykłady,kiedyduchowieństwokorzystałoztegoprawa
zamieniającjenaswójmaterialnyzysk.Choćbyw1247rokuHagenHagensen,
nieślubnynastępcatronuNorwegii,zapłaciłpapieżowiInnocentemuIVogromną
sumęzauznaniejegopochodzeniaiprawdodziedziczenianorweskiejkorony.

Zproblememregulacjinarodzinwsposóboczywistywiążesięrównieżkwestia

przeludnienianaszejplanety.Wroku1999przekroczyliśmy6miliardów,zczego
większośćmieszkańcówziemiżyjewbiedzie.Okołoroku2200,bezkontroli
rozrodczości,byłobyokoło100miliardówludzi,cooznacza,żenieistniałybyjuż
jakiekolwieklasy,pustynie,łąki.Wszędzie,nakażdymskrawkulądu,musiałybystać
ludzkiedomostwa.Oczywiście,niemamowyowyżywieniutakiejpopulacji.To
jednaknieprzeszkadzaKościołowiprzeciwstawiaćsięjakimkolwiekpróbom
ograniczeniaprzyrostudemograficznego.PolitykapapieżyPiusaXII,PawłaVI,a
potemJanaPawłaIInawołującychdo„chrześcijańskiegomodelurodziny”niemoże,
zewzględunaswenastępstwa,byćpostrzeganajedyniewkategoriachfanatycznego
zaślepienia.Ówmodeloznaczaseksmałżeńskiwyłączniedocelówprokreacji,10lub
12dzieciwkażdymdomu,przeludnienie,narastającąbiedęizacofanie,awkońcu
nieuniknionewtejsytuacji,wojnyoprzestrzeńdożycia.Moralnestandardy
chrześcijaństwanajlepiejobnażająwypowiedziteologów,jakchoćbytapochodząca
odJanaVissera,współpracującegoaJanemPawłemII.Wniemieckiejtelewizji
powiedziałon,żeprawobożeodnoszącesiędorozmnażaniamusibyćbezwzględnie
wypełniane,nawet,jeżelidoprowadzitodozawaleniaświata.

Wświetletychsłówstajesięłatwiejzrozumiałyfaktrozpoczęciaglobalnej

kampaniiprzeciwregulacjinarodzin,jakąwszcząłwlatachosiemdziesiątychXX
wiekuJanPawełIIrozsyłającpoświeciespecjalny,tajnydokumentpoświęcony
temuzagadnieniu.Zapomocąśrodkówpolitycznychprzekonałówczesnego
prezydentaUSA,żebywstrzymałpieniądzenaantykoncepcjedlaAfryki.Pierwszym
rezultatemtejakcjibyłzwiększonyprzyrostnaturalnywtych,jużitak
przeludnionychibardzobiednychkrajach,anastępniewyraźniepodwyższona
śmiertelnośćwśródafrykańskichdzieci–najczęściejzniedożywieniaibraku
wystarczającejopiekimedycznej.Naszczęścienastępnyamerykańskiprezydent,nie
oglądającsięnawatykańskiedąsy,wznowiłdotacjenaantykoncepcjęwAfryce.

PrzynajmniejodXIXwiekucorazmniejszewrażenierobipotępianieswobody

seksualnejprzezpapieży.Podnaciskiemopiniipublicznejizobawyprzedcałkowitą
izolacjąKościołaodrealnegoświata,Watykanzgodziłsięwreszcienaniewielkie
ustępstwawsprawieantykoncepcjidopuszczającwyłącznie„kalendarzyk”,czylijak
tomówiązłośliwi,„watykańskąruletkę”.Metodatapoleganaobserwacji
zewnętrznychobjawówzwiązanychzcyklempłciowymkobietyispółkowaniudla
przyjemnościtylkowdnibezpłodne.Oczywiściejesttometodaskrajnieniepewnai
takawłaśniemabyć,abypozostawićmiejscedlabożejdecyzji.

JanPawełIIsamprzyznałw1980rokuwNiemczech,żedużaliczbadziecijest

Kościołowipotrzebna,abyutrzymaćodpowiedniąliczbępowołańdostanu

duchownego.Tak,więcseksualizmijakkolwiekrozumiana„czystość”niesątu
właściwieważne.JużAugustynpisałotwarcie,żeniedziewictwojestwartością,ale
dziewictwooddaneBogu.

Duchowieństwoszybkozorientowałosię,żewpajaneoddzieciństwapoczucie

winyireglamentacjaseksuskutecznieuzależniająludziodkleru.Ksiądzma
decydowaćoczęstotliwości,anawetsposobiewspółżycialudzi.Toonwydajeoceny
moralne,doniegoidziesiępo„pomocduchową”(potojestspowiedź)iobronę
przednapierającymzewsządSzatanem.

ParanojaCristiana

JużodczasówJezusachrześcijaniemusząwalczyćzSzatanemwszędzie

wścibiającymswójhaczykowatynos.CałedziejeKościołanasyconesąwalką,alejej
szczególnenasilenietookresoddrugiejpołowyXVwiekudopołowyXVIII.Wtedyto
następujegwałtownyprzyrostujawnionychczarowników,azwłaszczaczarownic,i
wszczętychprocesówoczary.Wcześniejteżsięzdarzały,aleczęstomiewały
podtekstypolityczneinieosiągnęłyjeszczeswojejwłaściwejpostaci.

PierwszyokresintensywnegopolowanianaczarownicetrwałdopołowyXVI

wieku.Potemprzychodzirenesansireformacja,któreuderzającwpodstawy
katolicyzmuautomatyczniezmniejszyływiaręwczarownictwo.Jednajjużdruga
połowaXVIwiekuprzynosiponowneożywienie,iterazjużnietylkokatolicy,alei
protestancipilnierozglądająsięwposzukiwaniuczarownic.Wwielukrajach(Anglia,
Szkocja,Niemcy)formułowanesąspecjalneprawaskierowaneprzeciw
czarownictwuiznowurośnieliczbapoświęconychtemuzjawiskupublikacji.Koniec
XVIwiekuiwiekXVIItookresmasowychakcjiprzeciwczarownicom,kiedysądzisię
izabijatysiąceludziwNiemczech,naWęgrzech,wPolsceiwangielskichkoloniach
wAmeryce.Około75%wszystkichprocesówoczaryizdecydowanawiększość
wyrokówśmiercimiałamiejscewcentralnejczęściEuropy,awięcwkrajach
niemieckich,orazweFrancjiiwNiderlandach.MniejprocesówodnotowałyPolska,
Skandynawia,WyspyBrytyjskie,anawetItalia.Zdumiewającomałotakich
przypadkówznahistoriawHiszpaniiiPortugalii,cowydajesiędziwnezważywszy
ich„arcykatolickość”,jakgłosioficjalnytytułhiszpańskichmonarchów.Tamzato
szalałainkwizycjaścigającaukrytychżydów,muzułmanóworazheretyków,która
teżpochłaniałatysiąceofiar.

MiędzyIVaXVwiekiemczarownictwowkrajachchrześcijańskichpostrzegano

jakodemonicznesiływspomagającepojedynczychludziwdążeniudoichosobistych
celów:pognębieniasąsiada,wspomożeniazdrowialubsprowadzeniachoroby.
Bardzoczęstymmotywembyłoteżczarodziejskiepozyskaniewzględówwybranej
osoby.Tentypczarodziejstwa,wyraźnienawiązującydomagiiludowej,nosiogólne
miano„magiiniskiej”.Wprzeciwieństwiedoniejmagiawysokaobejmujebardziej
wyrafinowanedziedzinywiedzy,jak:chiromancja(wróżeniezdłoni),astrologia,
różdżkarstwo,numerologia…Magianiskabyławiecdomenąludzibiernychi
niewykształconych,amagiąwysokazajmowalisięprzedewszystkimarystokraci,
bogacimieszczanie,anawetkler.

JednakodkońcaXVwiekuzaczynasiękształtowaćnowepodejściedoczarów,

któreteżnabierającorazbardziejzłowrogichcech.Wiernipodwpływemnauk
duchownychzwalczającychruchyantykościelne,wszędziedoszukująsię
zorganizowanychsektczczącychdiabła.Szerząsięlegendyozlotachczarownic
(sabat)irytualnejmiłościuprawianejprzezniezsamymSzatanem…Powtarzasię
teżtwierdzenieolataniuczarownicnamiotłachczyrozmaitychzwierzętach.
Powstająrozlicznedziełaomagii,akler,arystokracjaiwładcy–wobawieprzed

demonicznymisektamizagrażającymiichwładzy–wprowadzającorazostrzejsze
przepisyościganiuczarownictwa.

Wwarunkachpowtarzającychsiękryzysówekonomicznychepokiprzejściowej

pomiędzyfeudalizmemiwczesnymkapitalizmem,wlatachreformacji,
kontrreformacjiiwojenreligijnychłatwowybuchastrachprzedjakimiś
zaświatowymisiłamipowodującymiwszelkienieszczęścia.Tymbardziej,żejeston
podsycanyprzezówczesneelity.Powtarzająsię,więcokresypaniki,kiedywjednej
miejscowościalbonaokreślonymobszarzewykrywasię„spisekczarownic”,ate,
poddanetorturom,wskazująnainneosoby,tymsamympotwierdzającoczekiwania
przesłuchujących.Żebyzaśuniknąćdalszychmęczarni,aprzyspieszyćwybawiającą
jeznichśmierć–przyznająsiędoaktówseksualnychzSzatanem,uczestniczeniaw
szabatach,zatruwaniastudni,szerzeniazarazyczyzabijaniabydła.Opisują
bluźnierczemszebędąceparodiąmszykatolickiej,ponieważtakwłaśniemnisi
wyobrażalisobieantychrześcijańskądziałalnośćszatańskichsekt.Późniejwejdą
onedokanonuwyobrażeńosatanistach,analogicznychdoprzerażających
opowieściowaldensachczykatarach.Miałyoneuzasadniaćwymordowanietych
wspólnotwpoprzednichwiekach,awXVI–XVIIstałysiętrzonemstereotypuoanty
chrześcijańskim(iantypaństwowym)spiskuczcicieliSzatana.

Tewyobrażeniadodatkowowsparło„naukowe”dziełoMłotna

czarownice(1486).Napisalijedominikańscyinkwizytorzy,HeinrichKrameriJacob
SprengerzKolonii,jakopodręcznikdladuchownychzawodowozwalczających
Szatana.

Jednaktrzebaprzyznać,żemimoewidentniereligijnegocharakterucałego

zjawiska,Kościółangażowałsięwniedośćumiarkowanie.Opróczkilkuogólnych
zaleceń(naprzykładsławetnabullaInnocentegoVIIIzroku1484idziałalności
niektórychbiskupówiksięży,naogółpierwszeskrzypcewprocesach,choćprzy
pełnejakceptacjizestronyduchowieństwagraływładześwieckie.Zresztąo
stosunkuRzymudotejsprawyświadczyfakt,żebrakjakichkolwiekdokumentów
papieskichpotępiającychpolowanienaczarownice.Niewątpliwie,bowiem
praprzyczynązjawiskabyłachrześcijańskawizjaświata,choćnakładałysięnanią
równieżiwzględymaterialne,jakożesąsiadwskazującyczarownicęzwyczajowo
otrzymywałjejdobytek.

MimotojużwXVIwiekuWeyerinterpretujeczarownicejakokobietychore

umysłowo,coteżzpewnościąbyłoipoczęściprawdą,aleniezyskujewielu
zwolenników.Natomiastniektóreopisyczarodziejskichpraktykodsłaniająjeszcze
jedną,tymrazemrealną,stronęfenomenu.Otoniektóre„czarownice”przyznawały
siędostosowanianarkotyków,cotłumaczyichwiarę,jakobyumiałylataći
spotykałyistotynadnaturalne.Jest,więcbardzoprawdopodobne,żeprzynajmniej
częśćztychkobietwierzyławswojepowołanieczarownicyisłużkidiabła.
Charakterystycznejestteż,żemimointensywnychpolowań,nigdyprzezkilkasetlat
nieudałosięprzyłapaćczarownicwczasieszabatu,aprzecieżinkwizytorzychętnie
odnotowalibytakiezdarzenie.

ProcesyoczarystopniowowygasająpodkoniecXVIIwieku,przyczymnajdłużej

utrzymająsięjeszczewPolsce,bodokońcaXVIIIwieku.Przyczynodejściaodtego
barbarzyńskiegopolowanianależyszukaćwzmianiesytuacjiwEuropie.Rozwijasię

gospodarkajużniefeudalna,leczkapitalistyczna,kończąsięokresygłodu,maleje
wpływKościołanakształtowanieprawairosnąwpływyoświecenia.Niebagatelną
roleodegrałoteżwyludnieniedużejczęściEuropywyniszczonejzarównoklęskami
naturalnymi,jakiwojna,atakże–coniebezznaczenia–działalnościąinkwizytorów.
Ludziezmęczylisięteżopowieściamioczarach,awładcyspostrzegli,żeprocesy
takiepociągałyzasobąniebagatelnestratygospodarcze.Tak,więcwroku1736
parlamentbrytyjskijakopierwszyuchylaprzepisyościganiuczarownic,awjego
śladypójdąwkrótcenastępnekraje.Ostatniaodnotowanaegzekucjaczarownicyw
Niemczechmiałamiejscewroku1775(Kempten),wSzwajcariiw1782(Glarus)iw
Polscew1793(kołoPoznania).

Oczywiściesątodatyoficjalnychprocesówistraceńwmajestacie

obowiązującegoprawa,boludnośćdokonywałasamosądównakobietachuznanych
zaczarownicejeszczeprzezdwieścielat.Wroku1751wangielskimHertfordshire
fanatycznytłumwywlókłzeschroniskadlaubogichmałżeństwoOsborne.
Staruszkówpodejrzewanychoczaryobdartozodzieży,związanoichcianoutopić.
Obojezmarli.WewsiChałupy(polskiewybrzeżeBałtyku)wroku1836tłum
zamordowałoskarżonąoczarykobietę.W1894wirlandzkimClonmeltorturowanai
spalonaprzezswegomężaiznajomychginieBridgetCleary.Nawetw1926rokuw
WieliszewiepodWarszawąludziepróbowalizabićdomniemanaczarownicę.Ale
chybanajbardziejszokującesąpodobnewydarzeniazostatnichlatXXwieku.W
1976rokuwniewielkiejniemieckiejwsisąsiedzipodpalajądomElisabethHahn,
którajest,wedługnichczarownicą.W1977dwajbraciazabijają„czarownika”wewsi
kołoAlenconweFrancji.Iwreszciewroku1981pewienMeksykaninoskarżyłswą
żonęospowodowanieczaramizamachunaJanaPawłaII,apodburzonyprzezniego
tłumukamienowałjanaśmierć.

Podsumowującrozważaniaoczarownictwieiprocesachoczarynależyzdać

sobiesprawęzrozmiarówtejklęskirozumu.Otóżwokresiemiedzy1450a1750
schwytanoiosadzonogruboponad100tysięcydomniemanychczarownic,zczego
okołopołowazostałaskazananaśmierćiwyrokwykonano.Większośćoskarżonych
poddanookrutnymtorturom,któredoprowadzały,dotrwałegokalectwa–nawet,
gdyostatecznywyrokbyłuniewinniający.Ponad75%oskarżeńoczarownictwo
dotyczyłokobiet,zazwyczajzniższychklasspołecznych.Zpewnościąniebez
znaczeniaujawniająsiętuograniczonemożliwościobronynajbiedniejszych,ale
czyżbyteżnieiówznanynamjużzwcześniejszychopisówstosunekdokobiet…

Przeżytkipolowanianaczarownicemożna,niestety,obserwowaćażdodzisiaj.

JeszczewXXwiekuklerycyistudenciteologiiucząsię,żeSzatanmożeczasami
pomagaćswoimzwolennikomumożliwiającimczarowanie.Zwyklemówisięwtedy
jednymtchemoczarachiopętaniachjakoprzykładachdziałaniawświecie.Przyszli
księżaucząsię,żeczarytodziełoSzatana,atesamenadnaturalneefekty
spowodowaneprzezBogatocuda…

Tolerancjapochrześcijańsku

Niechęćdojudaizmuiantysemityzmsądopewnegostopniazrozumiałe,jeśli

wziąćpoduwagęwczesneetapyrozwojuchrześcijaństwa.Niktnielubi,kiedy
wskazujesięmu,żejegonajcenniejszeinajbardziejpodstawowewartościstworzył
ktośinnyijemuzostałyonepoprostuodebrane.Aletanietolerancjapierwszych
chrześcijanwobecżydówrychłoznalazłaswojakontynuacjewnietolerancji
powszechnej,wobecwszelkiejodmienności.Azaczęłosiętopozornieniewinnie.

Chrześcijaniechętniepodkreślają,żeprzeżyliserieprześladowańzestrony

Rzymian,prawdęmówiącchybasłusznieobawiającychsięzgubnegowpływutej
sektynarzymskiepaństwoikulturę.Wistociejednakprześladowanianiebyłyażtak
straszneidośćszybko,bojużwIIwieku,pojawiająsiępierwszewypowiedzi
rzymskichdostojnikówzezwalającychnauprawianietegonowegokultunaprawach
równychzinnymiwyznaniamiobecnyminatereniecesarstwa.Wtedychrześcijanie
natychmiastzaczynająataki,chociażnarazietylkosłowne,naantycznąfilozofię,
religię,całysposóbżyciairzymskiewartościmoralne,ignorująckompletniefakt,że
mogądziałaćtylkodziękirzymskiejtolerancji,któratakprzecieżkrytykują.

PełnaoficjalnaakceptacjawImperiumRzymskimprzyszławrazzcesarskim

edyktemtolerancyjnymwroku313,któryuznałrównoprawnośćchrześcijaństwaz
wyznaniamistarszymi.Natereniecesarstwaistniałooboksiebiejużbardzowiele
rozmaitychreligiiwzajemniesobieniewadząc,iprawodawcymogliprzypuszczać,
żerównieżchrześcijaństwopotrafiodnaleźćswojemiejsce,azatraciswój
pierwotny,zdecydowanieantyludzkicharakter.Szybkookazałosięjednak,że
chrześcijanommniewystarczapozycjajednejzwielureligii.WierzącywPawłową
misjęnawracaniacałegoświata–nawetwbrewwolitegoświata,aleprzecieżdla
jegodobra–niechcąbyćrówniinnym.Sięgająpopozycjęreligiipaństwowej,na
czymzresztązależałocesarzowiKonstantynowiposzukującemuideimogącej
zjednoczyćpaństwo.

Niestety,wrazzezdobyciemstatusuwiarypanującejdawnepotulneowieczki

Chrystusa,któregłosiłydotądpowszechnąmiłośćitolerancję,naglezrzucają
płaszczykdobroci.Kończysięłagodność,kiedystająprzedszansąpełniwładzy–
chrześcijaństwochcebyćnietylkogłównymwyznaniemwpaństwie,alepragnie
staćsięreligiąjedyną–wszystkieinnemająbyćzakazaneizlikwidowane.Określa
sięjejako„pogańskie”,aichbóstwastająsiędemonamizazwyczajutożsamianymiz
Szatanem.

Chrześcijanie,zaprzyzwoleniemKonstantyna,napadająirabująpogańskie

świątynie.Wtensposóbzostajezniszczony,miedzyinnymiprzybytekAfrodytyna
Golgocie,świątyniaEskulapawEgeisisławneHeliopolis...

Następnycesarz,arianinKonstancjusz,jużotwarciezakazujekultustarych

bogów,azazłamaniezakazuwprowadzakaręśmierci...

i,oczywiściekonfiskatę

mienia.Potemkolejniwładcycesarstwapodtrzymująkaraniewyznawcówreligii
niechrześcijańskich,natomiast,ci,którzypragnęlipowrotudawnejrzymskiej
tolerancjiiwspółistnienia,sąpotępianiioczernianiwdziełachchrześcijańskich

historyków.Naprzykład,cesarzJulian,dostrzegajączłowrogicharakter
chrześcijaństwa,podjąłpróbępowrotudodawnychwartości,aleprzedwczesna
śmierćprzerwałajegowysiłkiidohistoriipisanejpoddyktandokleruprzeszedłjako
„apostata”iwładcazdecydowaniezły.

Wchrześcijańskimwidzeniurzeczywistościistniejądwaświaty:dobryi

prawdziwy,czyliChrystusowy,orazzłyifałszywy,którynazywasiępogardliwie
pogańskim.Jeszczewroku1954,papieżPiusXIIbezżenadypouczanas,że„to,conie
jestzgodnezprawdączyznormaobyczajowąniemaprawaistnieć”.Oczywiście
„zgodnezprawdą”oznaczazgodneznaukamipapiestwa.Łatwiejteżprzyjdzie
zrozumiećnamstanowiskogłowyKościoławobecHitlera,MussoliniegoiFranko,
którzywyznawalitesameideałyprawdyitępiącwszelkieodchyleniaod„normy”
moralnej,odrzucali„zdegenerowaną”sztukę,wtymi„żydowska”literaturę,a
ludziom„szkodliwym”–takżetwórcom–odmawialiwręczprawadoistnienia.

Jużśw.Pawełostropotępia,niecofającsięprzedwyzwiskami,iżydów,itych

wyznawcówChrystusa,którzymyśląinaczej,niżon,czyliheretyków.Naprzykładw
2Liścieśw.Piotraznajdujemynakaz,abyheretykówtraktowaćjakzwierzętagodne
wytępienia.DziejesiętodosłowniekilkadziesiątlatpoJezusie,ajużwroku325na
SoborzeNicejskimpowstajeprawozezwalającenaprześladowanienawet
chrześcijan,jeśliokażąsięnieposłuszni.NicejskiSobórostropotępiaarianizm,a
jegowyznawcówusuwapozanawiasswojejwspólnoty.Natomiastwlatach347-357
chrześcijaniezaczynająjużregularneprześladowaniainnowiercówi
nieprawomyślnychodszczepieńców,wtymwspomnianycharian.Dochodzido
samosądów,napaści,wypędzeń,anawetzabójstw.

Takzaczęłysiędziejewyjątkowookrutnejchrześcijańskiejnietolerancji.

Właściwiecałahistoriatejreligiipo313rokujestjednympasmemsprzeniewierzeń
wobecoficjalniegłoszonejmiłościbliźniego,szacunkudlaczłowiekaoraz
ewangelicznychzasadpokoju.WtymwzględzienicsięniezmieniwcałejEuropieaż
doXXwieku.Dopieronaciskpostępującejliberalizacji,demokratyzacjiiinnychtak
znienawidzonychprzezKościółidei,zmusiklerdoustępstw,aprzedewszystkim
odbierzeksiężommożliwośćmordowaniaprzeciwnikówprzezinkwizycjęifeudalne
prawodawstwopaństwowe.

TymczasemwKalifacieArabskimbezprzeszkódmogłyfunkcjonowaćkościoły

niemuzułmańskie:maronici,monofizyci,nestorianie,prawosławni…WEgipciei
Nubiiprzezponadtysiąclatdziałająkoptowie.Bułgarzy,Rumuniiludybałkańskie
zachowująswojawiarępodwładząturecka,chociaż,oczywiście,władcypopierają
islam.KlasztornagreckiejgórzeAthosisławnechrześcijańskiepustelniew
Meteorach,podobniejakbułgarskiesanktuariumRyła,nadaldziałająipodtrzymują
wiarę.Judaiściichrześcijanieciesząsięnawetszczególnymiprawamiawezyrem
kalifaabbasydzkiegotradycyjniejestchrześcijanin.Odroku990zwyczajten
przejmująkalifowieegipscyipierwszymwezyrem–chrześcijaninemwEgipcie
zostajeczłowiekimieniemIsa(Jezus).

NatomiastwchrześcijańskiejEuropieniebyłokraju,wktórymmógłby

muzułmaninsprawowaćjedenznajwyższychurzędówpaństwowych.Nieistniało
teżchrześcijańskiepaństwo,którebytolerowałodużemuzułmańskiewspólnoty,jak
czyniłtoislamnaswoimtereniezchrześcijanami.Wyjątkiemstajesięjedynienasza

RzeczpospolitatolerancyjnawobecmuzułmańskichTatarów.Choćnakresach
wschodnich,naogółitaksłabozaludnionych,bylionichybatezpotrzebnidoobrony
granic.

Niestety,faktysąjednoznaczne.Tam,gdzieislampodbiłterenychrześcijańskie,

kościołynadalistniałyidziałały.TakbyłowSyrii,Libanie,Egipcie,naCyprze,na
Bałkanach,wRumunii,czynaWęgrzech.Natomiasttam,gdziechrześcijaniezajęli
ziemieislamu,meczetynatychmiastznikały,amuzułmanieginęlilubmusieli
uciekać.Przykładem–Hiszpania,PortugaliaczyniemalcałeBałkanypousunięciu
Turków.

Jakzatemwyglądatatolerancjawkształcieiwpraktycechrześcijańskiej–

zmodyfikowanawmyślewangelicznegoimperatywumiłościbliźniego?

Próbąscharakteryzowaniapojęcianiechbędzieskrótowezestawienie

najważniejszychprzykładówinterpretacji,ingerencjiidokonańKościoławniektóre
strefyludzkiejdziałalności.

Itakchrześcijańskatolerancjawdziedziniereligiiprzejawiałasięw:
-dążeniudolikwidacjiwszystkichreligiiifilozofiiodmiennychod

chrześcijaństwa,zwłaszczajudaizmu,conieuchronnieprowadziłodonienawiścii
prześladowańinnowierców;

-autorytatywnymuznaniuswojejwersjichrześcijaństwazajedynieprawdziwą,

copowodowałonapiętnowanieinnychjako„sekt”albo„heretyków”,anastępnie
usprawiedliwiałoichbezwzględneściganieitępienie;

-sformułowaniudogmatów,czylizbiorutwierdzeńuznanychzabezdyskusyjnie

prawdziweiniepodważalne;wystąpienieprzeciwktóremuśznichkaranebyłozcałą
surowością:odobłożeniaklątwą–dośmiercipodczastorturalbonastosie.

Wstosunkudoosiągnięćcywilizacyjnychteżbyłanegatywna,gdyż:
-chęćutrzymaniawładzynadludźmiskłaniaKościółdotłamszeniawszelkich

ludzkichodruchówinaturalnychdążeń,któremogłybyzagrozićdominacji
duchowieństwa;stądwywodziłsięteżnegatywnystosunekdosztuki(laickiej),
rozrywki,zwyczajnejludzkiejradości,atakżesportuczynawethigieny;

-okazywałaprogramowaniechęć,czasemwręczwrogośćdonaukowego

poznawaniaświata–wszczególnościdoodkryćnaukowychzagrażających
obaleniemreligijnychmitów–anadtopodobny,równieżpełenrezerwystosunekdo
technikidziałającejowieleskuteczniejodkościelnychzaklęćimodłów.

Tolerancjatawsferzeindywidualnegotraktowaniaczłowiekajakoosoby

objawiasięw:

-brakuszacunkudlażycialudzkiego;żądającsurowych,częstookrutnych,

wyrokówzanieposłuszeństwowobecKościoła,duchowieństwołatwoskazujeludzi
nacierpienieiśmierćnakazującprzytym,żenajważniejszajestdusza,gdyżciało
musicierpieć,jeślichcemybyćzbawieni,adopieropośmiercimożemyoczekiwać
nagrodyzapobożneipotulnespędzenieżycianaziemi;

-wbrutalnejingerencjiwprywatneżycieczłowieka,szczególnieprzez

kontrolowanieiograniczaniepodstawowegoinstynktuludzkiego–seksualizmu,
wpływająctymsamymnaniszczenieniezależnychosobowości,aprzeznarzucony
duchowieństwucelibat–wywołującdewiacjeczynawetwręczprzestępstwa;

-wniebywałejpogardzieiniechęcidokobiet,pozbawionychpełnychpraw

człowieczeństwa,oskarżonychowrodzonągrzeszność,anawetczarownictwo,co
sprawiło,żetysiącekobiettrafiałodoizbtorturinastos,amilionynadalpozostają
skrzywionepsychicznieprzezwychowaniewmyślnakazówchrześcijańskiej
moralności.

Zkoleiwżyciuspołecznymchrześcijańskatolerancjato:
-wykorzystywanieiwyzyskiwanienieświadomościwyznawców,copozwalana

gromadzenieprzezKościółbogactwawdrodzehandluodpustamiirelikwiami,
poprzezzbieranieofiarczyteżściąganiepodatkówiopłat,wreszcieprzez
prowadzenienajzwyczajniejszej,(choćniezawszezgodnejzprawem)działalności
gospodarczej–głośnoprzytymwspółczującbiednymihojnieszafującmoralnymi
pouczeniami;

-wzbudzanieantysemityzmuiaktywneprześladowanie,najpierwżydów–

judaistówopierającychsięnawróceniunawiaręChrystusowądochodzączczasem
doaprobowanianiedawnejfizycznejeksterminacjiŻydówwpojęciuetnicznym.

Wreszciewpolitycetolerancjatasprawiła,że:
-nastąpiłozwiązaniechrześcijaństwazinteresemwładzyipaństwa..

Zniweczonotymsamymnietylkoewangelicznehasłomiłości,aletakżegłoszoną
potrzebępokojumiędzyludźmi.Angażując,nakazującczywreszciezmuszającwręcz
doudziałuwakciezabijania(teżsprzecznymzDekalogiem)stworzonopojęcie:

-istnieniawojen„sprawiedliwych”,które„usprawiedliwiało”prowadzenie

znanychzokrucieństwamasowychmordówinnowierców,wojenreligijnychi
wielokrotnychkrucjat,atakżewyprawipodbojówkolonialnych,łączących
chrystianizacjęzrabunkiemiludobójstwem,kończącychsięwsumiezwykłym
wyzyskiemekonomicznym.

Kościółubogiduchem

ZwycięstwochrześcijaństwawRzymieoznaczałoklęskęrozumui

człowieczeństwa,cofnieciezegarahistoriiniemalwewszystkichdziedzinachżyciai
zahamowanierozwojuEuropynaprzeszłotysiąclat.Wartodokonaćkrótkiego
przegląduchrześcijańskichosiągnięćwdziedzinieintelektu,estetykiiszeroko
rozumianejkultury.

Rozumnacenzurowanym

Jezuspodkreślałkilkakrotnie,żeniejestważnyrozumaniwiedza(naprzykładMt

23),alewiaraiposłuszeństwoBogu–stądwrogośćchrześcijaństwadonauki.
Zwłaszcza,żeRzymianieiGrecy,mimosilnychwpływówmistycyzmunapoczątku
naszejery,ciąglewysokoceniliintelekt,awiarawChrystusabyłaprzecieżforma
sprzeciwuwobecklasycznegoracjonalizmu.Równieżśw.Pawełw1Liściedo
Koryntian(2)jednoznacznieprzedstawiastosunekJezusowejsektydonaukii
rozumuwskazując,oczywiście,naprymatwiary.Wpodobnymduchuostrzegaprzed
„fałszywą”,bonieopartąnawierzewChrystusa,logikąifilozofiąwLiściedo
Kolosan(2,4-8)iprzed„fałszywymi”nauczycielamiwLiściedoTytusa(1,10-16).
Irracjonalizmiświadomezamykaniesięnalogiczneargumentytocechadość
typowadlatakichgrupwyznaniowych.Trzebateżwziąćpoduwagęgnostyckiei
irracjonalneprądy,zktórychwyrosłyideechrześcijańskie;oneteżprogramowo
zwalczałyrozum.

Gorzej,żepoglądyzałożycieliciężkimpiętnempołożyłysięnacałejpóźniejszej

historiichrześcijaństwaiodtądkościołyjużzawszezwalczaływszelkieprzejawy
niezależnegomyśleniainaukę.

Zdrugiejstronyłatwozrozumiećpodokonaniuanalizylogicznejzawartości

głównychideichrześcijaństwa.Wcałejrozciągłościokazująsięsprzeczneztak
zwanymzdrowymrozsądkiemizezgromadzonąprzezczłowiekawiedząoświecie.
Pawełdoskonaleotymwie,aleinterpretujetenfaktposwojemu,jaknaprzykładw1
LiściedoKoryntian(1,18-25),gdziekażewręczchlubiącsię„głupotąbożą”i
odrzucamądrośćświata.Jegostwierdzenie,że„głupstwobożemądrzejszeniż
ludzie”spowodujenieobliczalnestratywnauceiśredniowiecznyzastójumysłowy.
PrzezpierwszetysiącleciapanowaniatejreligiiwEuropiemożna,bowiembyło
zadekretowaćwyższośćwiarynadrozumem.ByłtozłotyokreswiarywChrystusai
szczytpotęgokościołów,aszczególnieKościołakatolickiego.Natomiastdlarozwoju
ludzkości,poznania,postęputechnicznegoiszkolnictwatoczasbezprzykładnego
upadku,cofnieciesięokilkaepokizaprzepaszczenienaukowychitechnicznych
zdobyczystarożytności.

Niedługopoedykcietolerującymchrześcijaństwotłumfanatycznychwyznawców

JezusadokonałzniszczeniasławnejbibliotekiwAleksandrii(391),jakocentrum
pogańskiejmyśliiośrodekkultubogaSerapisa.PatriarchaTeofilwłasnoręcznie

rąbietoporemsławnyposągSerapisa.Charakterystyczne,żeówSerapisbył
patronembadańnaukowychibibliotekigromadzącejcałądostępnąwtedywiedzę–
bezwzględunajejpochodzenie.NatomiastChrystus,reprezentowanyprzezswoich
wyznawców,okazujesiętejwiedzyniszczycielemiwrogiempoznania.Niedość,że
ogromnyksięgozbiórzniszczono,tojeszczedziśmożnausłyszećlegendyotym,
jakobytomuzułmaniemielitegodokonaćtrzywiekipóźniej..Byćmożenawet
zrobilibyto,gdybybyło,coniszczyć–wistociejednakArabowiespalilizaledwie
skromne–ocalałeponapaścichrześcijan–resztkidawnegoksięgozbioru.

Jużwroku496papieżGelazjuszIwydajesławetnydekretDelibrisrecipiendiset

nonrecipiendis(Oksięgachdopuszczalnychiniedoprzyjęcia)wyliczającyliterackie
dziełanieprawomyślnezpunktuwidzeniaKościoła.Jesttopoczątek
sławnegoIndeksuksiągzakazanych.Okazujesię,żechrześcijaństwoniepotrafiinie
chcedyskutowaćzodmiennymipoglądami.Najprościejichzabronić,czyli
zastosowaćmetodęsiłową,nietakdawnoprzecieżużywanąwobecchrześcijan.
Ażebymiećcałkowitapewność,żegłowywiernychniezostanąskażonemiazmatami
niesłusznegomyślenia,wkolejnychspisachogłaszanychwlatach514–523,Kościół
dodajeodpowiedniaklątwęzaposiadanieiczytanietychksiągipodgroźbąwyklęcia
nakazujeniszczyćdziełapogańskie,heretyckie,naukowelubzchrześcijańskiego
punktuwidzenia„niemoralne”.Zgodnieztymsposobemmyśleniaodpierwszej
połowyVIwiekułacinnicyżądają,abyprzyjmującychrzestprzedstawiłdowód
zniszczenianieprawomyślnychdzieł,copotwierdzają,międzyinnymi,Augustyni
papieżMikołajI(858-867).

Niedziwijuż,zatem,żeśredniowiecznaEuropaprawiezupełnienieznałaani

utworówliterackichanipracnaukowychpozostawionychprzezstarożytność.
Wszystkieonepoprostuspłonęły.Gdybyniemyślicielesyryjscyimuzułmanie,
którzyprzechowalidziełastarożytności,nieznalibyśmydziśanigreckichfilozofów
anidramaturgów.Niebyłoby,więccałegorenesansuiEuropamusiałabyjeszczeraz
dokonywaćwszystkichodkryćiwynalazków,będącychefektemstarożytnejmyśli
sprzedpanowaniachrześcijaństwa.

Wczesneśredniowieczetoepoka,kiedyidolamistawalisięprymitywni

umysłowoświęcipustelnicyzmasochistycznąrozkosząmorzącysięgłodem,acałą
swojaczłowiecząenergiępoświęcającynazwalczanie„grzesznych”pokusciała–
demonstrującwtensposóbbezgranicznąmiłośćJezusa.Wczasachnam
współczesnychniektórzyindyjscyjoginiuprawiająpodobnepraktykiiczęstokroć
psychiatrzystwierdzająunichschizofrenię,jakorezultatzbytintensywnego
ćwiczenia.Jeżeliwchrześcijaństwiepreferowanotakiepostawy,nanaukęz
pewnościąniebyłomiejsca.

W529rokucesarzJustynianzamykasławnąAkademiePlatońską,która

przetrwałahistorycznekataklizmyiprzezdziesięćwiekówkształciłaludzikultury
śródziemnomorskiej.Zmieniaławprawdzieswojeoblicze,czasemnawetideologię,
alejednaktrwała.Trzebabyłodopierozwycięstwachrześcijaństwa,żebyokazałasię
„szkodliwa”i„niegodnaistnienia”.Justynianzakazujeteżnauczaniafilozofiiilogiki,
bowłaśnietedyscyplinysą,zapewnesłuszne,uznawanezanajwiększezagrożenie
dlachrystianizmu.Itaktopozostaniedodziś.Gdyżjeszczew1999rokupapieżJan
PawełIIogłaszaencyklikęmającąneutralizowaćszkodliwadlachrześcijaństwa

logikęipoznanienaukowe.Papieskiesłowa,jakobywiaraobjawionaprzezniebiosa
wPiśmieŚwiętymbyłaźródłemrealnejwiedzy,zdajesięświadczyć,żeodtamtych
latniezmieniłosięwiele.Tyletylko,żejużniemożnaotwarcieodrzucićalbozakazać
racjonalizmu,jaktorobionowcześniej.Stądowoobrazoweporównanierozumui
wiarydodwóchskrzydełniosącychludzkiumysł,comasugerowaćich
równorzędność.

Pierwsząpoważniejsząprzeszkodękościelneprześladowaniasamodzielnejmyśli

napotykajądopierowXVIwieku.BędzienimwynalazekpogańskichChińczyków–
druk.Wcześniejsprawabyłaprosta–duchowieństwomiałoniemalcałkowity
monopolnaumiejętnośćczytaniaipisaniaitylkoduchownizajmowalisiępisaniem
książek.Małotego,jeżeliktóreśdziełomiałoistniećwwięcej,niżpojedynczym
egzemplarzu,przepisywanojewklasztorach.Ewentualnewymazanieksiążkiz
pamięciludziteżbyłoproste–niszczonotenjedynyalbotychkilkawogóle
istniejącychegzemplarzy,przechowywanychnajczęściejwklasztorach,isprawa
byłazamknięta.Teraz,kiedykażdedziełomożnabyłowydrukowaćwwielu
egzemplarzach,sprawastałasiętrudniejsza.PapieżAleksanderVIwydaje,więc
specjalnynakazdladrukarzy,abyniegodzilisięwydawaćdziełzakazanychprzez
Rzym.PotwierdzątonastępniwładcyWatykanu,aSobórTrydenckipowołujenawet
specjalnąkomisjęzajmującąsięnieprawomyślnymiksiążkami.Opracowujeona
nową,znacznieposzerzonaedycjęIndeksuksiągzakazanychzatwierdzonaprzez
PiusaIV.AjużzaPawłaIV(1555-1559),podkoniecrenesansowegorozkwitu
humanizmu,wyklęteksiążkipłonąnastosie.

Początkowobezpośredniawalkęzbezbożnaliteraturąprowadząposzczególni

biskupiiproboszcze,ponieważ,opróczogólnychdyrektywpapieży,brakbyło
jeszczejednolitejodgórnienadzorującejiegzekwującejtenakazyinstytucji.Sytuacja
jednakzmieniasiędośćszybkoijużw1572rokupapieżPiusVtworzyspecjalny,
stałytrybunałIndeksuzajmującysięwyłączniewydawnictwami.Wtensposób
pojawiasiękościelnacenzura,którejdziałanieograniczydopieroRewolucja
FrancuskaipostępowapolitykaniektórycheuropejskichdynastiiwXVIIIwieku.
OczywiścienieprzeszkadzatoWatykanowiwpublikowaniukolejnychedycji
Indeksu,apotemjużtylkolistksiąg,którychzabraniasięczytaćkatolikom.Ajakie
spotykamynazwiska?Otoniektórzyautorzy:Abelard,Kalwin,ErazmzRotterdamu,
Luter,Kartezjusz,GiordanoBruno,Montaigne,Kopernik,FrancisBacon,
Swedenborg,Voltaire,Diderot(Encyklopedia),Rousseau(niektóredzieła),Pascal
(utworyfilozoficzne),Kant,Darwin…IchoćostatnieedycjeIndeksupojawiająsięw
roku1948i1959niematamnazwiskHitlera,Mussoliniego,Franco…

Wartoodnotować,żewroku1936założonoPapieskąAkademięNauk.Coprawda

późno,alejednakpowstałakatolickainstytucjaprowadzącaprawdziwebadania,nie
tylkozresztąteologiczne.Oczywiścieizrozumiałe,żepowołanadodziałań,których
podstawowymcelemmabyćobronakatolickiejdoktryny.

WPolsce,któraszczycisięswojąreligijnątolerancjawprzeszłości,też

dochodziłodożenującychwydarzeń.W1520i1523rokukrólZygmuntIzabrania
czytaćdziełaheretyckie,abiskupomorazinkwizytoromnadajeprawodo
przeprowadzaniarewizjiwposzukiwaniuzakazanychksiążek.Winnychkarano
grzywnami,konfiskatąlubchłostą,zapismaLutramożnabyłonawettrafićnastos.

Cobardziejniepokojące,tofakt,żejeszczewXXwiekupolskaadministracja
kościelnawciążmarzyocenzurze,choćmożejużstraszyćwyłączniekarami
kościelnymi.Noiinstruuje.W1932rokupolscyjezuiciwydajądziełoksiędza
PirożyńskiegoCoczytać?–Podręcznikdlaczytającychksiążki.Zpublikacjąiz
autoremskuteczniepolemizował–kpinaidrwiną–znanyliteratisatyryk,Tadeusz
BoyŻeleński.

AotokilkanajbardziejcharakterystycznychprzykładówstosunkuKościołado

zagadnieńnaukiioświaty.

Otym,żenależyszerzyćwiarę,wielokrotniemówisięwNowymTestamencie.Na

przykładPawełw1LiściedoKoryntian(3,10-14)wyraźniewskazuje,żewiaraw
Chrystusamusibyćpodstawąwszelkiegonauczania.Stądwłaśniepłynie
przekonaniechrześcijańskiegokleru,żetylkoonmaprawoiobowiązekwszystkich
pouczać.DlategoteżnatychmiastpozdobyciuwpływówwCesarstwieRzymskim
Kościółdoprowadzadozamknięciastarychniechrześcijańskichszkół,aodVIwieku
przejmujecałeszkolnictwowEuropie.Duchowieństwoprawodonauczania
zastrzegłowyłączniedlasiebie.

Charakterystyczne,zeKościółdziśwmawiawszystkim,jakobytoonniósł

kaganekoświatydlaeuropejskichludów.Owszem,niósł,bozlikwidowałstarsze
szkołyiniepozwoliłuczyćnikomuinnemu.SzerzonaprzezKościółoświata
obejmowałazaledwieparęprocentludnościiniemalwyłącznieograniczałasiędo
uczeniareligii.WrezultacieażdoXIIIwiekuniedziwiliwEuropiezachodniejwładcy
iarystokraciibędącyanalfabetami,cobyłoniedopomyśleniawśródówczesnych
muzułmanówalbowChinach.

ZresztąoświatowyprogramKościołanajlepiejoddająsłowapapieżaGrzegorzaI

(590-604),którymawiał,że„nieuctwojestmatkąprawdziwejpobożności”.Dopiero
koniecśredniowieczaprzynosiposzerzeniezakresunauczaniaiobjecieoświatą–
cięglejeszczeniewielkiej–częściplebsu.Aleintensywnynawrótciemnotydo
kościelnychszkółobserwujemyjużwczasachkontrreformacji,kiedytoinkwizycja
tępiskuteczniewszelkąrodzącąsięnowąmyśl,atysiącenajzwyklejszychludzi
oskarżaowspółpracęzSzatanem.Panoszącysięwszkołachjezuiciogłupiają
uczniówpermanentnymipokutamizawyimaginowanegrzechy,karąza
nieposłuszeństwowobecKościołaistrasząichopowieściamiopiekle,diabłachi
czarownicach.

Zpełnapowagąoszatańskichpróbachzawładnięcianaszymświatempiszena

przykład,JanKwiatkiewicz(1629-1703),rektorkolegiumwSandomierzu,wswym
pełnympiekielnychzjaw,dzieleRocznedziejekościelne.Innyjezuita,teżznany
pedagogirektorsandomierskiegokolegiumFranciszekKowalicki,napisałpięć
zbiorówkazań,wktórychcudownewydarzenia,interwencjezzaświatówwystępują
nazmianęzespotkaniamizdiabłami.

Takiczypodobnystanszkolnictwautrzymasięgeneralniedodrugiejpołowy

XVIIIwieku.Wtedydopierokolejneeuropejskiepaństwawprowadzająszkoły
rządowe,choćnadaljeszczesilniesklerykalizowaneizobowiązkowąnaukareligii,
alejednakjużwzałożeniusowieckie.Zmianatorychłoowocujepostępem
naukowymitechnicznymoraz…żarliwymiprotestamiKościoła.Mnożąsięklątwy,

pouczeniaipełnegłębokiejtroskilistypasterskiebiskupów.Szczytem
wypowiedzianejwojnystajesięencyklikaPiusaIXz1684roku.Wdołączonymdo
niejSyllabusiewyliczono80zagrożonychpapieskaklątwąnegatywnieocenianych
zjawiskcharakterystycznychdlaówczesnegoświata.Jednymznich(numer58)jest
wprowadzeniepaństwowych,świeckich,niezależnychodKościołaszkół.Papież
dokładniewyjaśnia,żejestto„systemwychowania,któregocelem,aprzynajmniej
głównymcelem,jestjedyniewiedzaozjawiskachczystonaturalnychioproblemach
życiaspołecznegonatejziemi”.Dlategotakieszkolnictwo,zasługujenapotępienie,a
szerokawiedzaoświeciejestszkodliwaPotemprzychodząnastępnedokumenty
watykańskie.W1988rokuencyklikaLibertaspostulujeprzekazywanieszkolnictwa
wręceduchownych.NatomiastpapieżPiusXIwswejencyklicezroku1929
stwierdza,żewyłącznieKościół,jakojedynaspołecznośćdoskonała,możenauczać
młodepokolenie,ponieważ„niepodlegażadnejwładzyziemskiej,zarówno,codo
samegoprawawychowania,jakteż,codowykonywaniategoprawa”.Wtymsamym
tekściepapieżgłosi,że„posłannictwowychowawczeKościołarozciągasięna
wszystkienarody”,apowierzonymu„obowiązekwychowaniaobejmietakże
niewierzących”.KsiądzGuerrywswoimKodeksieAkcjiKatolickiejpisze,żereligia
winnabyćcentralnymprzedmiotemnaukiwszkole,awszystkieinnenależy
podawaćtak,abywyglądałynaprzedmiotypomocnicze.Jezuiccywychowawcy
zalecająstosowaniewobecuczniówkarcielesnych,(oczymwspominachoćby
broszurkawydanawKrakowiewroku1931),ponieważratujesięwtensposóbich
życiewieczne.

W1895rokusejmgalicyjski,tradycyjniepolskiiniezwykleprzywiązanydo

katolicyzmu,uchwaliłustawę,wktórejzarządzasięwręcz„ażebyodrębneseminaria
dlanauczycieliludowychposiadałymniejszy,więcejpraktycznyplannaukii
połączonebyłyzklasztoramimęskimi,wktórychzakonnicyudzielalibykandydatom
stosownejnaukiiwpływaliwkierunkumoralnymnaichprzyszłyzawód…”.Jednym
słowem,nauczycielmabyćprzedewszystkimp[posłusznymsynemKościoła.Ażeby
niemusiałzadużowiedzieć,ograniczyłczasprzygotowanianauczycielinajwyżejdo
dwóchlatiwyznaczyłimtakmałąpensję,żebyzmuszenibylidorabiaćdodatkowo.
NaŚląskuCieszyńskimnaprzykład,kierownikszkołyzregułypełniłfunkcję…
organisty.Charakterystyczne,żeakuratGalicjabyłatradycyjnienajbardziej
zacofaną,najbiedniejsząinajsłabiejwykształconąprowincją.

Naszczęścieniewielenowoczesnychrządówprzestraszyłosięwatykańskich

klątworazgrożeniapiekłem.PodkurateląKościołaznalazłysięnatomiastszkoły
państwrządzonychprzezprokatolickiedyktaturyfaszystowskieHiszpanii,
PortugaliiiWłoch.AleiwPolscezdarzyłsięwypadekusunięciadwóchnauczycielek
ześląskiejmiejscowościKobiórwroku1925.Spowodowałtomiejscowykler
oburzony„niemoralnym”strojemobupańinotorycznąnieobecnościąjednejznich
namszach.Śledztwoprzeprowadziliksięża,amiejscowewładzeszkolne
zaakceptowaływyrok.

Jeszczepodrugiejwojnieświatowejpolskieduchowieństwozgłaszapretensjedo

kierowaniaszkolnictwem.TygodnikNiedzielazwrześnia1945rokupisze,żeszkoły
powinnybyćpięcioszczeblowe,(abysilniezróżnicowaćpoziom),katolickiei
narodowe,aprzesadnekształcenieniemożeodrywaćchłopaodziemi.Mimo

formalnychświeckichszkół,katechecidążądodyskryminacjinie–chrześcijan,
wywołująclicznezatargi,ekscesy,anawetotwartekonflikty.Wrezultaciewroku
1961wPolsceusuwasięostateczniereligięzeszkół.

Kościółchcewszystkimwmówić,żetokomunistycznerepresje.W

rzeczywistościreligiiuczonowpaństwowychszkołachprzezcałyokresstalinowski,
kiedytorepresjenaprawdęmiałymiejsce,akardynałWyszyński,przebywałnawet
wareszcie.Bardziejnależałobyjednakdaćwiarętemu,żeniechodziłotuo
represjonowaniekatolików(wszakichdziecimogłyuczęszczaćnanaukęreligiido
swychkościołów),cofaktycznieoochronęuczniówmyślącychinaczej,niżtego
pragnąłbyKościół.Zresztąwtrzylatapóźniej,bowroku1964,amerykańskisąd
najwyższyzakazujeodmawianiamodlitwynapoczątkulekcjiwszkołach
państwowych,ponieważjesttoobraźliwedlainnowiercówisprzecznez
konstytucyjnąwolnościąsumienia.

NiestetywPolscereligiawracadoszkółw1989roku,kiedynastępuje

demokratyzacjakrajupoobaleniukomunizmu,aduchowieństwo,dotądstrojącesię
wszatyobrońcówdemokracji,sięgaporealnąwładzęnadspołeczeństwem.Mimoże
wprowadzeniekatechezydopaństwowegoszkolnictwaodbywasięzpogwałceniem
konstytucjimówiącejoświeckościpaństwaiszkoły,klerykalnienastawieni
członkowierządupodpisująodpowiedniąumowęzduchowieństwem.Pierwotnie
katechecimająbyćopłacaniprzezKościół–jednakjużpokilkulatachpensje
wypłacaimrząd,aliczbareligiiwzrastadodwóchtygodniowo.Dzieci
nieuczęszczającenatezajęciabywająszykanowane,wytykaneprzezrówieśnikówi
katechetę,straszonepiekłem…Podczaswolnejgodzinynaogółniemają,corobić,
ponieważszkołyniezapewniająiminnychzajęć,azasada,żelekcjareligiimusi
odbywaćsięnapoczątkulubkońcudniaszkolnego,niejestprzestrzegana.Dotyczy
tozwłaszczamałychmiejscowości,gdzieksiądzmaogromnywpływnalokalna
społeczność.

ProblemastronomiipojawiasięjużwBiblii.Napodstawiebiblijnejopowieścio

JozuemzatrzymującymSłońceKościółuznał,żePismoŚwiętezawierakoncepcję
płaskiejZiemi,wokółktórejmakrążyćSłońceiresztaplanet.Bronipóźniejtejtezy
niecofającsięnawetprzedskazywaniemludzinaśmierć,ponieważpłaskośćZiemii
geocentryzmuznałzaprawdywiary,mimożeGrecy,iwieluArabów(muzułmanie)
doskonalewiedziało,jakajestrzeczywistość.

NieprzypadkowoKopernikobawiałsiękościelnejreakcjinaswojeodkryciei

długozwlekałzwydaniemdziełaobalającegogeocentrycznąwizjęświata.Usiłuje
ugłaskaćpapieżaPawłaIIIswoimlistemdedykacyjnym,wktórymgowychwalaza
rzekomąmądrość,ganiącjednocześniegłupotępseudouczonych.Kopernikdobrze
wie,żewłaśniePawełIIIodnowiłinkwizycjęorazIndeksksiągzakazanychiuparcie
dążydokonsolidacjieuropejskiegochrześcijaństwawokółpapiestwa,zatem
niezręcznykrokmożeskończyćsięklątwą.Papieżjednaknigdynieodpowiedziałna
ówlist,natomiastwroku1616kopernikowskiedziełoDerevolutionibustrafia
naIndeks.

Trzebaprzytymzaznaczyć,żekatolicyzmwykazałsiętutajznaczniemniejszą

czujnościąniżprotestanci,ponieważLuteriMelanchtonpotępiliteorięKopernika
jużwpołowieXVIwieku.Idobrzewiedzieli,corobią.Niechodziłoprzecieżtylkoo

naukę,tajestwgruncierzeczynieważna,aleousuniecieZiemizpunktucentralnego,
wewszechświecie.Jaktopogodzićzbiblijnątezą,żeBógdałświatczłowiekowi,
swemuukochanemuinajważniejszemuwkosmosiestworzeniu,októrenieustannie
siętroszczy?Towokółczłowiekapowinienkręcićsięświat.Zapróby
kwestionowaniatejszczególnejpozycjiZiemiiczłowiekaspłonienastosieGiordano
Bruno(1600),aGalileuszzostaniezmuszonydoodwołaniaswoichpoglądówi
dokonażywotawareszcie.InkwizycjajeszczerazpotwierdzasprzeciwKościoła
wobecheliocentryzmuw1633roku.OdtądksiążkaKopernikapozostaniena
Indeksieażdoroku1822,przynosząchańbęchrześcijaństwu,tymwiększą,że
astronomowienatychmiastdocenilijejwaloryiżadenliczącysięuczonynie
kwestionowałheliocentrycznejteorii.

Alenawetpóźniej,kiedywroku1830jestodsłanianypomnikastronomaw

Warszawie,klerodmawiauczestnictwa,ponieważ„systememswoimzgrzeszył
przeciwPismuŚwiętemuiwyklętymzostanieprzezpapieża”.Gdywroku1889na
miejscuspaleniaGiordanoBrunowRzymiestajejegopomnik,papieżLeonXIII
odpowiadaobłudnąmodlitwązawrogówKościoła,którzydokonalitego
świętokradczegogestu.W1964rokuodmówiłteżswojegouczestnictwaKościółw
obchodzeniu400–lecianarodzinGalileusza,mimożeOsservatoreRomanodawną
decyzjępotępieniauczonegonazwiebrakiemroztropnościdyplomatycznej.W
podobnymduchuwypowiesiępotemJanPawełII–tłumacząccasusGalileuszajako
rodzajpomyłkisądowej.

AprzecieżsądnadGalileuszemłączyłsięściślezkościelnąinterpretacjązjawisk

niebieskich,jakkomety,zaćmienia,meteoryty.Zawszesłużyłyoneduchownymdo
umacnianiaichwładzy.ZresztąwniebieumieszczanoBoga,akometyzdawien
dawnauważanozazwiastunynieszczęść,palecalbobiczboży.Nawiasemmówiąc,to
najprawdopodobniejkometaHalleyajakolegendarnaGwiazdaBetlejemska
prowadziładowłaśnienarodzonegoJezusa.

Wartowspomnieć,żeażdoopisaniaprawdziwejnaturyciałniebieskichwXVIII

wiekuEuropahołdowałapoglądomArystotelesawwersjiTomaszazAkwinu.
Utrzymywano,żesąnietylkoobiektaminiebieskimi,aleiwyrazicielamiwoli
niebios,awięc,jakotakie,niemogązniżyćsiędosferyziemskiej.Oczywiścietakim
twierdzeniommożnabyłodawaćwiarękilkasetlattemu,alejakwytłumaczyć
zachowanieksiędzaGolianazKrakowa,którykometęobserwowanąw1890roku
uważazazapowiedźbożegogniewu?Jeszcześmieszniejsze,amożeraczej
przerażające,jestto,żewroku1954wniektórychpolskichparafiachksięża
organizowalizbiorowemodłydlaodwróceniabożegogniewuuwidocznionegow
postacizaćmieniasłońca.Czyżbybyłotoświadomeogłupianieludzi,botrudno
przypuścić,żebyduchowieństwonieznałonaturalnegopochodzeniatychzjawisk
atmosferycznych.

Ewolucjonizm,czyliideerozwojuświatabyłyznanewieluuczonymstarożytnym

iwróżnychkręgachkulturowych.Większośćgreckichfilozofówuznawałoproces
ewolucyjnychprzemiankosmosu.Możnanawetdoszukiwaćsięjakiejświzjiewolucji
wbiblijnymmicieostworzeniuświatawciągusiedmiudni.Jednakortodoksyjne
chrześcijańskiewidzenierzeczywistościopierasięnaczymśzgruntuprzeciwnym.
Każdywierzącymazapisanewpowtarzanejmodlitwie,że„jakobyłonapoczątku,

terazizawszeinawiekiwieków”.Niemanajmniejszejwątpliwości,że
chrześcijańskiświatjeststałyiniezmienny.

Pierwszepoważniejszeproblemypojawiająsięoczywiściewrenesansie,tym

początkuwielkiegozła.Wtedytomiędzyinnymi,LeonardodaVincizauważa,że
skamieniałościmorskichzwierzątsąwysokowgórach,coświadczyozmianie
poziomumórz,awięcoczymśsprzecznymzzakładanastałością.Ileżwysiłkubędzie
późniejkosztowałochrześcijańskichuczonych,abywyjaśnićtakiezjawiskabez
zaprzeczaniaPismuŚwiętemu.Pojawiająsięnaprzykład,hipotezyjakiejśsiły
tworzącejkamienneimitacjeorganizmów.BuffonwXVIIIwiekuwymyśliteorię
katastrof:światzgodnieznaukamiKościoła,niejestzmienny,alecopewienczas
ulegazagładzie,awtedydobryBógtworzynowy.Ostatniątakazagładąmiałbybyć
biblijnypotop.Niestety,pchanigrzesznąciekawościąuczenigromadzącorazwięcej
danychiteoriakatastrofwkrótceniewytrzymujekrytyki.W1809roku,Lamarck
ogłaszateorięewolucjiorganizmówżywych,w1830–1833Lyellpiszeoewolucji
geologicznejawlatach1844–1859MarksiEngelsformułująteorieewolucji
polityczno–ekonomicznej.Wreszciewroku1859Darwintworzyfundamentalną
teorięewolucjiżycia,mającazmienićwkrótcecałąludzkąświadomość.Wduchu
zmianyirozwojuHertzsprungporządkujegwiazdywszeregi(1905-1906),które
okażąsiępotemciągamiewolucyjnymi,w1915Frazeropisujeewolucjękulturyze
szczególnymuwzględnieniemreligii,aw1954Schwarzschieldopracowujeschemat
ewolucjigwiazd…Itakdalej.

Dziśewolucjonizmprzeniknąłwszystko,okazałsięogólnaideątłumaczącąświat

ipokazującąjegoprawidłowości.NatomiastDarwin,jakonajbardziejświadomy
uczony–ewolucjonista,zostałsymbolemtejidei.TymczasemKościółkatolicki
wpisałewolucyjnedziełaDarwinanaIndeksksiągzakazanychipapieskaencyklika
jeszczew1950rokupotępiałateorięewolucji.JeszczepodkoniecXXwieku,
ewolucjonizmwseminariachduchownychpodawanyjestbardzoostrożnie,co
najwyżejjakoraczej„słabopopartahipoteza”.Nieprzeszkadzatojednak
duchownymkurowaćsięlekamiwypróbowanyminazwierzętach,coprzecieżnie
byłobymożliwe,gdybyczłowiekniebyłznimspokrewniony.WtejsytuacjiJan
PawełIIogłosił,żeewolucjonizmnieprzeczyBiblii,alejąuściśla,opowiadaotym
samym,leczodmiennymjęzykiem.Stwierdzeniejestnatyleogólne,żetrudnoznim
polemizować.Mazresztącharakterbardziejliteracki,niżnaukowyiniewnosi
niczegonowegodopoznania,jestjedyniepróbąneutralizacjiwidocznej
sprzecznościustaleńnaukizkatolickimikoncepcjamiświata.

Jednaknajboleśniejsząsprawąwydajesiępochodzenieczłowiekaodzwierząt.

Niktniemożedziśtemuzaprzeczać,alejaktopogodzićzkościelnąteząo
wyjątkowościistotyludzkiej?Naukawyraźnietraktujenasjakjeszczejedengatunek,
coprawdawyjątkowy,alejednakpodlegającytymsamymprawom,cowszystkie
istotynanaszejplanecie.ItakzrodziłasiękoncepcjaautorstwaJanaPawłaII
głosząca,żecieleśniepochodzimyodzwierząt,aleduchatchnąłwnasBóg.Zatem
znaninamzBibliiAdamiEwaistnieliprawdziwie,itownichówduchbożyzostał
tchnięty,ajakopierwszaparaludziżyliwAfryce,comiałobypogodzićrezultaty
badańgenetykiiwykopaliskpaleontologicznychiarcheologicznychznauką
Kościoła.

Dużączęśćświatakatolickiegouradowałotostwierdzeniepapieża.Ale–co

zrozumiałe–niezyskałoaprobatyświatanauki.Niejest,bowiemmożliwe,abycała
różnorodnośćgenetycznawspółczesnejludzkościmiałapoczątekod,literalnie,
jedynejparyludzi,jaktooznajmiłpapież.Poprostuistniejezadużogenów,aby
nosicielamiichbyłotylkodwóchosobników.PozatymuznaniemituoAdamiei
Ewiewymagałobychowuwsobnego.Toznaczybardzobliscykrewni,braciai
siostry,dzieciAdamaiEwy,musielibykrzyżowaćsięwzajemniezesobą,ato,jak
uczybiologia,niemalzawszeprowadzidoujawnieniawadgenetycznych.
Powszechnieznane,„przerasowane”psy,czylitakie,któresą„zbytczyste
genetycznie”,pochodząceodbliskospokrewnionychzesobąrodziców,cierpiąw
związkuztymrozmaitewrodzonedolegliwościiniemająszansnaprzeżycie.
Oczywiścieniektóredynastie,naprzykładwEgipcie,przezdziesiątkilat
praktykowałymałżeństwamiedzyrodzeństwem,alenieznamynatyledanych,by
możnabyłodokładnierozeznaćzjawisko,abadaniaegipskichmumiiwskazująna
licznechorobytrapiącefaraonów.Wefekcierewelacjewatykańskiespotkałysięze
sceptycyzmemdotegostopnia,żekatolickieduchowieństwoamerykańskie
potraktowałonaukipapieżajakociekawostkęteologicznąinicwięcej.

Choćzdrugiejstrony,wartoprzypomnieć,żewtychżesamychStanach

Zjednoczonychwroku1925stanąłprzedsądemnauczycielbiologiiJohnScopes
właśniezato,żeuczyłomałpimrodowodzieczłowieka.Inawetjeszczewlatach
pięćdziesiątychisiedemdziesiątychwystępowałytezprzypadkiusuwania
nauczycielimówiącychoewolucjonizmie.Zdarzałysięteżztegopowoduprocesy
sądowezaobrazęuczućreligijnych,aklernadalciąglepostuluje,bywykładanebyły
jakorównorzędneobieteoriepochodzeniaczłowieka–biblijnaiewolucyjna.
NiewielepomógłnawetwyrokamerykańskiegoSąduNajwyższegozroku1968,
któryorzekał,żeniewolnozakazywaćnauczaniaewolucjonizmu.Ajużwart
specjalnegoodnotowaniajakocuriosumjestfakt,żetużprzedrokiem2000(!)
specjalnaradadosprawedukacjiwamerykańskimstanieKansasuchwaliła,by
programkształceniabyłcałkowicieopartynawierzeniachreligijnych,awięcże
ZiemiamazaledwiekilkatysięcylatizostałastworzonaprzezBogawciągusześciu
dni.

WtejchwilinajgorętszydlaKościołafrontwalkiochrześcijańskąwizjęnauki

stanowisocjobiologia.Jesttomłodadziedzinawiedzyopartawłaśnienaewolucyjne
koncepcjirozwojuświata.Zakładaona,żeskoroistotyinteligentneispołeczne
pojawiłysięwwynikuprzemianewolucyjnych,niemażadnychpowodów,aby
zaprzeczać,żeichzachowaniairozumtezniepodlegająewolucji.Wydajesięto
bezsporne.

Irzeczywiście,miłośćrodzicówdodziecidajesięłatwotłumaczyćzpunktu

widzeniagenetyki.Rodzicechroniąswojegeny,abymogłyprzejśćdonastępnego
pokolenia.Doskonalepotwierdzatoobserwowaniezachowanialudziizwierząt.
Ludziesązdolnidowielupoświęceń,abychronićswojedzieci,alezwykleznacznie
słabiejodczuwajązwiązkizrodzeństwemirodzicami,ajeszczesłabszesąichwięzi
zciotkami,kuzynami,pradziadkami…Coprawda,wydajesiętooczywistedla
duchowegożyciaistotrozumnychidlategoniepodlegadyskusji.

Okazujesięjednak,żeistniejekonkretna,biologicznaprzyczynategozjawiska:

chodzioliczbęwspólnychgenów,alboinaczej,imdalszepokrewieństwo,tym
mniejszaochotadopoświęceńdlaichnosicieli.Każdyrodzicma50%wspólnych
genówzeswoimidziećmi.Rodzeństwomożemiećnajwyżej50%wspólnychgenów,
choćzazwyczajniemniej,azciotkąikuzynamiłączyjemniej,niż25%...Dokładniete
samerelacjewystępująuzwierząt,jakchoćbyupieskówpreriowychżyjącychw
koloniachstrzeżonychprzezwartowników.Wykazano,żetakiwartownikwcześnieji
głośniejwydajeostrzegawczedźwięki,jeżelidrapieżnikzbliżasięodstrony,gdzie
akuratznajdujesięktóryśzjegokrewnych.Zaobserwowanoteż,żewcześniej
ostrzegaswojedzieci,niżrodzeństwoprzedciotkamiiwujkami…Taksamo
postępująmałpy,wilki,ptakianawetowadywykazująctesameschematy
zachowania,couduchowionyczłowiek.Itojestwłaśnietenkamieńobrazy.
Większośćtradycyjnie„duchowych”cechnaszejpsychiki,typowo„ludzkich”
przymiotówznalazłajużswojeodpowiedniki,alboprzynajmniejpierwotneformy,
wśródzwierząt.Dotyczytomiłości,rodziny,altruizmuiprzyjaźni,hierarchiiw
grupie,strukturywładzy,anawetorganizacjiwplemięipaństwoorazzwiązanegoz
tympatriotyzmu.Wtymświetlenauczaniapapieskieozwierzęcympochodzeniu
ciałaczłowieka,wktóreBógtchnąłswegoduchaniemającegonicwspólnegoze
zwierzętami,znowuokazujesięanachronizmem.Kościółjeszczerazbroni
straconychpozycji,wbrewrezultatombadańnaukowych.

Medycyna.PodczaswielkiejczternastowiecznejepidemiiCzarnejŚmierci

Kościółzalecałmodły,kajaniesięzagrzechy,proszenieBogaołaskę.Iwszystko
byłowporządku.KiedywXIXwiekuPasteuropracowujezasadęszczepionki,papież
LeonXIIpiszącojegozachowaniuwobecepidemiiospyuznałją,zabluźniercze
ingerowaniewsprawyBoga.TodoBoganależy,bowiemrozporządzanienaszym
życiem,azatemludzkaingerencjawtesprawyijakiekolwiekpróbyleczeniasą
grzeszne.

Dokładnietakierozumowanie,choćniezawszewodniesieniudotychsamych

zabiegówmedycznych,przyświecarównieżinnymodmianomchrześcijaństwa:
ŚwiadkomJehowy,zielonoświątkowcom,Amiszom…Jakieżoburzeniewzbudza
wśródkatolikówmatka,któraniegodzisięnatransfuzjękrwidlaumierającego
dziecka,ponieważjesttozakazaneuŚwiadkówJehowy.

Aprzecieżpodobnezakazyprodukujerównieżpapiestwo.Naprzykładwlatach

dziewięćdziesiątychXXwiekurozpętanokampanięprzeciwinżynieriigenetycznej
wmawiając,żejesttogrzeszneingerowaniewdziedzinęzastrzeżonądlaBoga.Nie
ważne,żegenetykajużpozwalaunikaćniektórychchoróbdziedzicznych,stwarzając
nadziejedlawieluludzidziśumierających.Porazpierwszywroku1990wStanach
Zjednoczonychwprowadzonodoludzkichkrwinekgenodpowiedzialnyzasyntezę
pewnegobiałka,któregobrakpowodowałnieuleczalnąiwkońcuśmiertelna
chorobę.Dziękiinżynieriigenetycznejpacjentawyleczono,choćmanipulowano
genamiobrażającBoga.OstrzegaKościółprzedniebezpieczeństwemklonowania
ludzii„hodowania”sportowcówczywyjątkowychumysłów,alenieuwzględnia
faktu,żeprądelektryczny,aczkolwiekniezmiernieużyteczny,teżmożebyćgroźny,
zwłaszczawrękachszaleńców.Niemożna,więczakazywaćbadańnaukowych,ale
zalecaćsposobyichwłaściwegowykorzystania.

WprawdzieKościółzakazałwykładaniafilozofiiilogikiwroku529,ale

chrześcijańskieatakinafilozofiępowtarzająsięodsamegopoczątku
chrześcijaństwaiszybkoprzybierająbardzokonkretne,fizyczneformy.Jużwroku
415napolecenieśw.CyrylarozfanatyzowanytłummordujewkościeleHypatię
(370-415),znanąmyślicielkęwykładającąwMuzeumAleksandryjskim.Isłusznie,
jeżeliKościółposiadałcałąprawdęwpostaciabsolutnienieomylnej,filozoficzne
rozważaniawMuzeumnieprowadządoniczegodobregowywołująctylko
niezdrowaciekawość.

ZgodniezzałożeniamiJezusa,PawłaczyAugustyna,jesteśmynaziemitylkopo

to,byspełniaćwolębożądojśćdozbawienia.Niejesttupotrzebnajakakolwiek
wiedzaanifilozofia.Jejmiejscezajęłateologia,czylinaukaoBogu.Teologia
pierwotnienieistniaławformieodrębnejdyscypliny,będącraczejdziałemfilozofii
lubskładnikiemreligii.Kiedyjednakchrześcijaństwozyskałostatusreligii
państwowej,ideologiareligijna,czyliwłaśnieteologia,stałasięskładnikiemprawai
politykipaństwa.PoczątkowoKościółprzyjąłneoplatońskieinterpretacje
AugustynaakcentującegoduchoweideeistniejącewBoguipoprzezemanacyjny,
typowydlaPlotyna,systemetapówpośrednichprzechodzącedoświata
materialnego.JezusiDuchŚwiętymajabyćwłaśnietakimiemanacjami.Typowym
dlaaugustynizmujestjegobarbarzyńskiirracjonalizm,rzekomepoznanieprzez
objawienieczyoświeceniespływająceodBogainacisknaemocje,kiedymyślenie,
logika,empiriaiwiedzaoświeciezostałyzepchniętenamargines.Tak
skonstruowanaoficjalnateologiaprzetrwawogólnymzarysieażdoXIIIwieku.

Jednakprzeztestuleciazachodziłyteżpewnezmiany.Przedewszystkim

muzułmanie,zgodniezzasadąMahometakażącegouczyćsięicenićwiedzę,
rozwijająfilozofiestarożytną.DozacofanejEuropynoweideepłynązAndaluzji
(muzułmańskaHiszpania)orazMaltyiSycylii,gdziekształtowałysię
wielonarodowespołeczeństwa.PodwpływemAndaluzjirozwijasięnastępny,
religijnietolerancyjnyośrodekwLangwedocji(południowaFrancja).Żyjątamobok
siebiechrześcijanie,żydziimuzułmanieorazdemokratycznienastawienikatarzy.

OdrębnymcentrumcywilizującymEuropęjestBizancjum,zawszebardzosilnie

związanezOrientemimuzułmanami.Anakoniec–potężnymimpulsembyły
wyprawykrzyżowe,kiedyprymitywne,najczęściejniepotrafiąceczytać,rycerstwo
europejskiezderzałosięzowielewyższącywilizacjąmuzułmanów.Dziękitym
kontaktomrośniezainteresowaniemuzułmańsko–arystotelejskimracjonalizmemi
przestajewystarczaćneoplatoński,irracjonalnyaugustynizm.JużodXIIwieku
filozofianieśmiałowracanauniwersytetyzachodniejEuropy.Zawszejednakz
zastrzeżeniem,żejesttylkosłużkateologii.Ajaktylkopozwolonomyśleć,
natychmiastzaczynająsięproblemy.Napoczątekpojawiasiębezbożnynominalizm
zaprzeczającyistnieniuczystychbytówabstrakcyjnych,czylitakich,którerealnie
znajdująsiępozaświatem,azatem,zgodniezAugustynem,wumyśleBoga.
Duchowieństwodoskonalezdajesobiesprawęztego,żekłopotywprowadziło
zainteresowanieArystotelesemidlategosięgaposwojaulubionabroń–zakazuje
czytaniajegodzieł.Robito,naprzykład,papieżUrbanIV(1261-1264),który
jednocześniezaufanymteologomzlecastudianadArystotelesem;jednymznichjest
TomaszzAkwinu.Mimopojawiającychsięjużstosów,nominalizmiracjonalizm,
choćoficjalniezdławione,uparcienurtująmyśleuropejską.

JakoreakcjanatebezbożnepoglądywXIIIwiekupojawiasięmonumentalna,

największawdziejachświata,pracateologicznanapisanaprzezTomaszazAkwinu.
Porazpierwszywśredniowieczupróbujeonwniejracjonalniebronićiuzasadniać
tezychrześcijaństwaopierającsięnaArystotelesie.Wzbudzitoniechęćkatolickich
tradycjonalistów,aleostatecznie,podwpływemnowychprądówumysłowych,
systemTomaszawejdziedoarsenałunaukkatolickich.

OdtądTomasziKościółutrzymują,żreteologiajestnauką,któralogiczniema

dowieśćsłusznościprawdwiary.Oczywiściejużtakadefinicjajestzaczepieniem
naukowości,ponieważnaukatodziałalnośćsłużącaposzukiwaniuiodkrywaniu
prawdy,ateologiatęprawdęmajużpodanąwreligiiiwolnojejtylkopokazać
sposobydowodzeniajejsłuszności.Mimowszystko,jesttojednakdużypostępw
stosunkudoirracjonalnychpoglądówAugustyna.

Kłopotyduchowieństwazfilozofami(zresztąpoczątkowoteznajczęściej

duchownymi)odtądjuż,niestetytylkorosły.Anajgorszezaczęłosięwrenesansie.
KopernikogłaszającswojąteorięodebrałZiemicentralnepołożeniewe
wszechświecie.GiordanoBrunouczyowielościzamieszkałychświatów,oczym
przecieżniewspominaBiblia.Zupadkiemgeocentryzmuwastronomiiłączysię
upadekantropocentryzmuwfilozofii.

Wkrótceokazujesięteż,żechrześcijańskaEuropaniebyłajedynymośrodkiem

wysokiejkultury;odkrywasięinne,częstoażnazbytwyraźnielepiejodEuropy
rozwiniętecywilizacje.WXVIIIwiekuprzychodzipoznanieodmiennychreligii,cow
XIXwiekuzaowocujepracamiporównawczymiwykazującymipokrewieństwo
chrześcijaństwazinnymikulturami.Filozofia,tapogardzanasłużkateologii,okazała
sięwkońcutriumfatorkązeswojąswobodąmyśleniaiodrzuceniemreligijnego
tabu.

Prawdziwepiękno–tylkowBogu

Chrześcijaństwopowstałojakoruchascetyczny,małasektaoczekującakońca

zastanegoizwycięstwanowegoświata.Ażetenzastanyświatbyłpełensztuki,w
dużymstopniużyłjejkultem,wysokooceniającpiękno,estetykęiznawcówsztuki,
stałosięnaturalne,żechrześcijanieodpoczątkuznaleźlisięwopozycjiwobec
artystówikoneserówsztuki.Niemoże,więczaskakiwaćopiniaśw.Hieronima,
wedługktóregomuzykawinnabyćzakazana,adzieckoniepowinnonawetwiedzieć,
doczegosłużąinstrumenty.Jedynyuprawianyrodzajmuzykitośpiewaniepsalmów,
najlepiejwnocy,abydręczyćciałobrakiemsnu.Czytaćipisaćpowinnosięuczyć
wyłącznienaPiśmieŚwiętym.Oczywiściemowyniemaoładnychstrojach.Awarto
wiedzieć,żeśw.Hieronimznanybyłzhulanekimiłostekzpięknymikobietami,zaś
doPalestyny,gdziepraktykowałpustelnictwo,uciekłpodobnowłaśniezpowodu
przejśćzjednaznich.

Napierwszyogieńchrześcijańskiegoatakuposzłaliteratura.Jużwroku496

pojawiasięspisdziełuznanychzasprzecznezchrystianizmem–późniejszyIndeks.
Aotoniektórzyliteraci,którzytrafilinaówindeks:Boccaccio,Dante(DeMonarchia),
MikołajRej,laFontaine(niektóreutwory),Rousseau(niektóredzieła),markizde
Sade,Casanova,Hugo,Balzac,Zola,Dumas,Maeterlinck,France,Stendhal,Sartre,

Gide…Kościółpodgroźbaklątwyzakazywałczytaniatychautorówjeszczew
połowieXXwieku.Jakjużwspomnieliśmywinnymmiejscu,odXVIwiekuWatykan
próbujenarzucaćswojącenzurędrukarniom,alejużniezdołapowstrzymać
masowejprodukcjidziełliterackich.

WPolsceteżdałasięodczućingerencjapapiestwanatympolu.Dlakatolickiego

znawcyliteratury,wymienionegojużksiędzaPirożyńskiego(sławetne,Coczytać…)
Balzacjestograniczony,BlascoIbanez–pozbawionyzdrowejetyki,Iwaszkiewicz–
płytkiinadmiernierusofilski,Goethe–amoralnyhulakapropagującyszkodliwą
czułostkowość,Żeromski–lewicującyerotomanpopierającyŻydówidalejwtym
samymtonie.

Najsmutniejszejestjednakto,żeipółwiekupóźniejKościółkatolickinadal

pozytywnieoceniaPirożyńskiego,aCzerwińskiwHomoDeizroku1957nawołuje
dokontynuowaniaopiniodawczychocenliterackich.Krytycekościelnejnieuszliteż
tacyautorzy,jakByron,GoetheczyznaszychpisarzynawetKraszewski.A
MickiewicziSłowackipoddanizostalipublicznemupotępieniuwyrażonemuwroku
1920przezposłaksiędzaLutosławskiego,któryniemógłzapomniećstanowiska
poetówwobecpapiestwa.Słowackiegonazwałnawetprotestantem,jakożepoeta
bardzoostrozareagowałnawiadomość,żePiusIXw1863rokusurowopotępił
PowstanieStycznioweskierowaneprzecieżprzeciwkoprawosławnemucarowi
Rosji.PodczassejmowejdyskusjinatematzbiorowejedycjidziełMickiewicza(teżw
1920)ksiądzLutosławskistwierdził,żeniesąonetegowarte.Wokresie
międzywojennymznanebyłytezwystąpieniabiskupówNiedziałkowskiegoi
Łozińskiego,którzyoprotestowaliuroczystościorganizowanezokazjirocznicy
śmierciKonopnickiej,ponieważduchjejtwórczości„umiałnadymaćsięgłupią
pychąibluźnićBogu”,zacodawnejpoetcesłusznie„przebitobyjęzykrozpalonym
żelazem,podługówczesnegokodeksukarnego,awspółczesnymzdawałobysię
jeszcze,żezbytłagodniezniąpostąpiono”.Natomiastdokonująctużpośmierci
Żeromskiegoocenyjegotwórczości,biskupŁozińskistwierdza,żepisarzuczynił
więcejzłaniżdobra,gdyżpropagowałmoralnybrudibolszewizm.Jegosławę
porównujewręczdorozgłosuzbrodniarza.

Plastykabyłamniejgroźna.Obrazczyrzeźbasąwystarczającoogólne,żeby

możnajebyłoróżnieinterpretować.Naogółnieniosąteztyleinformacjioświecie,
filozofiiczyludziach,jaktorobiliteratura.ZresztąpoczątkowowyznawcyJezusa
postrzegalidrugiegoprzykazania,którewyraźniestanowi,żeniewolno
przedstawiaćistotżywych.Ujudaistówwiązałosiętozwiarąwmoctwórcząsłowai
sztuki,ataprzynależaławyłącznieBogu.StądnaśladowanieBogabyło
bluźnierstwem,copodnosiłrównież–choćniezawszerygorystycznietegozakazu
przestrzegał–islam.Aleśw.PawełwswoichListachstwierdza,żeprzepisy
żydowskiestraciłyju8żswojamoc,stądzakazmalowaniairzeźbieniaistotżywych
teżjużstałsięnieaktualny.Natomiastnależałobyoczyścićplastykęzmoralnego
brudu,awięctakpowszechnejwkręgugrecko–rzymskimnagości.

Trzebaprzyznać,żeKościółbardzoszybkodoceniłewangelicznewaloryplastyki,

czylijejzaletysłużąceszerzeniujedynieprawdziwejwiary.Pozalegalizowaniu
chrześcijańskarozwijasięmalarstwonaścianach,powstająprzenośneobrazyna
desce,czyliikony,potemrzeźbyireligijnabiżuteria…Rzymskiedomyhandlowe,

krytedwuspadzistymdachembazyliki,stająsięmiejscemodprawianiaceremonii
religijnych,izczasemzapoczątkująrozwójchrześcijańskiejarchitektury.

Jedynymproblemempierwszychstulecijestciągleaktualnyspórodrugie

przykazanie.Pojawiająsięikonoklaści–„obrazoburcy”,twierdzący,żetak
powszechnyrozwójkultuświętychobrazówjestsprzecznyzchrześcijaństwem.W
VIIIwiekuwBizancjumdochodzinawetdoszeregukrwawychincydentów
związanychzruchemikonoklastówniszczącychświęteobrazy.Ostatecznieruchten
napoleceniecesarzadoceniającegosiłęoddziaływaniasztukizostaniewIXwieku
zdławiony.

Odtądeuropejskaplastyka–podkierunkiemduchowieństwa–doXVwieku

rozwijasiębezprzeszkód.Dopierohumanizminawrótdo,zdawałobysię,
ostateczniepokonanejpogańskiejstarożytności,przyniosłynowyrenesansowystyl,
nadmiernieziemski,zamałomówiącyoBogu.Powracakultgrzesznejnagości,
radośćżyciaiistnieniatutajnaziemi,aniegdzieśwzaświatach…Nicdziwnego,że
Kościół,którytakczęstodotychczaswystępowałjakomecenasartystów,niechętnie
patrzyłnaogólnatendencjędodesakralizacjimyśleniaartystycznego.PapieżPaweł
IV,któregoręce–jaksamosobiepisał–są„połokiećunurzanewekrwi”,niemoże
przecieżznieśćnagościnasklepieniuKaplicySykstyńskiejipostaciom
namalowanymprzezMichałaAniołakażedodaćopaskiosłaniające„nieprzyzwoite”
częściciała.

ZatocałymswoimautorytetempoprzeKościółpóźniejbarok–stylbardzo

pobożny,bozwiązanyzjezuitamikrwaworozprawiającymisięzprotestami.

Mimoto,plastykajużnieodwołalniewymknęłasięspodbezpośredniejkontroli

kleru,codoskonalemożnazaobserwowaćwswobodziekolejnychepokistylów
artystycznych,anajbardziejwdwudziestowiecznymrozpasaniuindywidualizmui
amoralności.Oczywiścieklernadalpróbujeingerować,alecorazmniejskutecznie.
Wystarczyprzypomnieć,cookurtynieHenrykaSiemiradzkiego,namalowanejdla
teatruimieniaSłowackiegowKrakowie,pisałksiądzGolian:„Onobrażanietylko
ewangelicznepojęciaczystości,alechoćbytylkonaturalneuczucieuczciwościi
przyzwoitości”.Zacóżtakasurowaocena?Ksiądzbył„zrażonytabezczelnością,z
jakąpodtytułemartyzmuwystawiajątakieabsolutnenagości”.Awięcrazjeszcze
ujawniłosięchorobliweuczulenienaseks.

ItosamowywołałoprzecieżdecyzjękatolickiegopatriarchyWenecjiwroku

1964,kiedyzakazałduchowieństwuwstępunaodbywającesiętamwłaśnie
gorszącebiennalesztukiwspółczesnej.

Muzyka,jakjużwspominaliśmy,niebyłapoczątkowohołubionąprzezKościół

dziedzinąsztuki,aletradycjamuzykowaniapozostałanatylesilna,żenieudałosię
jejzlikwidować.Ograniczonozrazumuzykędośpiewaniapieśnireligijnych,bez
instrumentów,awczasieobrzędówliturgicznychpraktykowanotańcereligijne(do
XVIwieku).DopierowIVwiekuzaakceptowanopierwszyinstrumentmuzyczny–
dzwon.BiskupPaulinzNoli(Italia)chcegoużywaćjakosygnałdlawiernych.Wtym
samymstuleciupowstajesławnychórśw.AmbrożegowRzymie.

Oczywiściewszelkieformymuzykowaniabyłydostępnewyłączniemężczyznom

–azpowodudyskryminacjikobiet–ewentualnieeunuchom.Przezwielestuleci
praktykowano,bowiemkastrowaniechłopców,abyzapobiecichdojrzewaniu

płciowemuiutrzymaćwysokigłospotrzebnywchórzepozbawionymkobiet.
Nazywanotopięknie„sopranizacją”.Istniejądowody,żekolejnipapieże
przynajmniejdoXVIwiekunawetdopierwszejpołowyXX(!)wyrażalizgodęna
kastrowaniemłodychchórzystów.Podobnerzeczydziałysięzresztąnietylkow
Rzymie.Donajsławniejszychepizodówtegotypunależypróbawykastrowania
młodegoHaydnaśpiewającegowwiedeńskiejkatedrześw.Stefana.Uratowałago
tylkozdecydowanapostawajegoojca.PowstaływVIIIwiekuchóralnystyl
gregoriański(nazwaodimieniapapieżaGrzegorza)staniesięprzezwiekicałe
najbardziejpopularnaformąuprawianiamuzykikościelnej,poświadczającąniejako
osileiekspansjipapiestwa.

WtymżeVIIIstuleciupojawiasiędrugizaakcentowanyprzezKościółinstrument.

SąnimwynalezioneprzezGrekaKtesibiosajużtysiąclatwcześniejorgany.Ich
potężne,dostojnebrzmieniemasłużyćtworzeniuodpowiedniejatmosferyw
świątyni,aprzecież,naszczęście,nienadajesiędouprawianiamuzykiczyzwykłego
śpiewaniadlaprzyjemności.NaprzełomieIXiXwiekukształtujesiędwugłosowy
kościelnyśpiew,czyliantyfona.

Aleniestety,odXstuleciazaczynająsiękłopoty.Zakazanedotądtańceświeckie

stająsięcorazpowszechniejsząrozrywkanadworach,przyczymnajwiększe
zgorszeniebudzitaniecparami,podejrzaniesugerującyjakieśpodtekstyseksualne.

WXIIIwiekudochodzidokolejnejobrazyautorytetumuzykikościelnej.Organiści

zparyskiejkatedryNotreDame,LeoniniPerotin,rozwijająnową,żywszą,
radośniejsząmuzykęnazwanapotemarsnova(nowasztuka0wodróżnieniuod
poważnegochoraługregoriańskiego,któryzyskałnazwęarsantiqua(starasztuka).
Odtegomomentuzaczynasięrozwójmuzykiświeckiej,czyli,woczachksięży,jej
upadek.OdtądKościółjużniemalwyłączniebędziepotępiaćwszystkienastępne
stylemuzyczneczytańcetowarzyskie,naprzykładpapieżLeonXIIzakaże
bezbożnego,niemoralnegowalcaitosamospotkapotemtango,jazz,muzykę
rockową,operę,ajeszczebardziejoperetkęczywodewil.

Równieżinnerodzajesztuki:cyrk,teatrifilm,niewzbudzałynadmiernego

zaufaniaPrzyczynysąchybadwie.Pierwszatogłębokozakorzeniona,wywodząca
sięjeszczeodJezusa,Pawła,AugustynainiektórychojcówKościoła,niechęćdo
ludzkiejradościizabawy.Stałymelementemichnauczaniajestnawoływaniedo
pokuty,modłów,czujnościwobecszatańskichpokusioderwaniesięodnieczystego
świata.Acyrkiteatrtogłównieśmiech,zabawai,radosnealbosmutne,alezawsze
ziemskie,bardzoludzkieperypetiebohaterówżyjącychwtymponoć„nieczystym”
świecie.

Drugaprzyczynajestzwiązanazsamymduchowieństwem.Klernazbytczęsto

dawałludziomokazjędokrytykikościelnejobłudy,zachłannościczyinnychwcale
niebudującychpostaw.Literaturaczyplastykamogłybyćłatwokontrolowaneprzez
duchowieństwochcąceeliminować,antyklerykalneekscesy.Alewprzypadkucyrkui
teatrumamydoczynieniazczymśulotnym.Wystarczyjedengest,dwuznaczny
grymas,awidzowiejużwszystkowiedzą.Niemożnośćbezpośredniego
cenzurowaniaaktorówpowiększajeszczeichruchliwość–przezkilkanaściewieków
chrześcijaństwaaktorzytworzyliwędrownetrupy.

Nic,więcdziwnego,żeKościółuważałaktorstwozanajgorszyzawód,gorszy

nawetodprostytucji.JużwIVwieku,kiedychrześcijanieuzyskująwpływna
państwo,zaczynająsięzakazyprzedstawieńteatralnychwRzymie.PoVIwieku
klasycznyteatrostatecznieupada.Potemprzezwielestulecialboodmawiano
aktorompochówkunachrześcijańskichcmentarzach,albozezwalanotylkoprzy
samymmurzecmentarnym.Bywało,żeniechcianoudzielaćrozgrzeszenia.Kler
bardzowrogoodnosiłsiędoMoliera,(którynieźlekpiłzduchowieństwa)i
wszystkichaktorów.NiezastąpionyksiądzGoliantakpiszeopożarzeteatruw
Wiedniuwroku1881:„…przyczynąnieszczęściabyłoniecnewidowisko.Aktorki,
którenagopouciekałyzgarderobynajlepiejświadczą,jakamiałatobyćzabawka”.
NawetJanPawełII,przezswąmłodzieńcząpraktykęteatralnąbudziłpewne
zaniepokojeniewśródksięży,ponieważgrywałjakoaktor.

ZdrugiejstronyKościółuprawiałwłasneformyteatru.WXII–XIIIwieku

rozkwitająkościelnemisteria–bardzoprosteprzedstawienia,ubożuchnew
stosunkudostarożytnychdramatówzarównopodwzględemtreścijakiformy.
OpowiadajągłównieolegendarnymżyciuJezusa.Szybkojednakokazujesię,że
nawette,takprymitywne,przedstawieniastanowiązagrożeniedlaKościoła.Wierni
częściejwoląprzyjśćnamisteria,niżnanudnawe,zawszetakiesamemsze,
odprawianezresztąwniezrozumiałejłacinie.Wmisteriachpojawiająsięteż
niebezpieczneelementykrytykiwobeckleruiszlachtyoraznadmiernie
humorystycznetraktowanieświata.Dlategojużw1348rokuweFrancjimisteria
zostająoficjalniezakazane.Podobnezakazybędąsiępotempojawiaćwróżnych
częściachEuropy,aleniespowodujązanikuistnieniategogatunkuwidowisk.

Wroku1895powstajejeszczecośbardziejniebezpiecznegoodteatru–film.

Kościółbardzoszybko,podobniejakhitlerowcyikomuniści,dostrzegał
propagandowasiłęoddziaływaniafilmu.PiusXIIw1936rokuogłaszaspecjalna
encyklikępoświęconasztucefilmowej.Nakazujewprowadzićcenzurę,system
klasyfikacjifilmówpodkątemichstosunkudoreligiiiuruchomićwłasna
p[produkcję.Powstajeteżkilkadziesiątkrajowychcentrówkontrolowaniafilmu
podległychWatykanowi.NajwiększerozwijająsięweWłoszech.

Od1948rokufunkcjonujeKomisjaPapieskadoSprawFilmu,RadiaiTelewizji,

którapotemnamocyustawyJanaXXIIIzroku1959koordynujedziałalność
lokalnychośrodków.Dojejzadańnależyocenadziełteatralnychifilmowychpod
względemzgodnościzkanonemwartościchrześcijańskich.Równoleglepowstają
lokalnekomisjespełniającetęsamąrolę.

Wartotuprzypomnieć,żewprzedwojennejPolscepotępionofilmWiernarzeka,

ponieważopierałsięonnalewicującymŻeromskim,podobniejakniedopuszczono
dokinMęczeństwaJoannyd’ArcorazPielgrzyma(Chaplina),jakozbytkrytycznych
wobecKościoła.W1959rokutosamopolskiebiurostwierdza,żewogólewiększość
pojawiającychsięfilmówjestlaickaiczęstoafirmujegrzechiwystępek.Smutną
ciekawostkąstajesięfakt,żejeszczew1961rokuwewsiChlebotkikołoZambrowa
miejscowyksiądzogłosił,żewdzieci,któreobejrzałyKrzyżaków,wstąpiłSzatan.Na
lekcjireligiikazanopotemdzieciomnapisać:„WemniewszedłSzatan”.Ponieważ
pobożnizakonnicy,rycerzeMatkiBożejzkrzyżaminapłaszczach,niemoglibyćtak
okrutni,jakprzedstawiliichSienkiewiczapotemFord.

Radośćjestgrzeszna

Wszystko,codotychczaspowiedzianoostosunkuKościoładokobiet,sztuki,

nauki,seksualnościczłowieka,prawodawstwaietykiniezbicieświadczyo
kościelnymdążeniudozapanowanianadświatem.Obrzydzającdoczesność–
wszystkieludzkie„ziemskie”pragnienia,dążeniairadości–nakazującprzepraszać
Bogazatakiepoczynania,anawetmyśli–Kościółpragniewywołaćpowszechne
poczuciewinyip[pogrążeniawgrzechu.

Niemoże,więcdziwićstosunekklerudoradości,zabawy,rozrywki.Przecież

życiechrześcijaninapowinnobyćciągłąofiarą,niesieniemkrzyżaicierpieniem,aby
wreszcieszczęśliwiezakończyłosięśmiercią,awtedyduszaodkupionacało
życiowymutrapieniemmożedostąpićszczęściawniebie.Tenideałzrealizował,na
przykład,,papieżGrzegorzWielkinaprzełomieVI–VIIwieku,gdyciągłymipostamii
umartwieniamidoprowadziłswójorganizmdostanutakiegowycieńczenia,żew
końcuzmarł.Możnabypowiedzieć,żedokonałniejakoświątobliwegosamobójstwa.

KierowanypodobnymiideałamipapieżInnocentyXIwXVIIwiekuwwielu

kolejnowydawanychdokumentachpotępiałzabawę,zakazywałkarnawałówi
wyklinał,jakogrzeszny,seksdlaprzyjemności.Naszczęściewjegoepocejużtylko
niektórzybralitopoważnie.„Całeżyciemabyćuciążliwe,jeślimaprowadzićdo
nieba”piszeFischerwswojejFatimie.Rzymskimszałwyrażatotrochęinnymi
słowami:„Cierpieniejestlosemwszystkichprawdziwychchrześcijan”.Specjalistaod
teologiimoralnej,kardynałGarrone,pouczaokoniecznościcierpieniaistałychofiar.
Możnaprzypuszczać,żetaofiarnośćodnosiłasięnietylkodosferyduchowej.

Odpoczątkuistnieniachrześcijaństwodopatrujesięgrzesznegopostępowaniaw

okazywaniunadmiernejdbałościosprawyciała,conaturalniewywołujenegatywny
stosunekdopostrzeganiaelementarnychzasadhigieny.Św.Hieronimpotępia
greckieirzymskiełaźnie,abyuniknąćoglądaniapięknychciałinieprzywodzić
grzesznychmyśli.Chrześcijańscypustelnicydopełniającżywotaziemskiegow
brudzieizaniedbaniuczynilitowprzekonaniu,żeskładająwtensposóbofiarę
Bogu,asamipozyskujątymwiększąchwałę.

Aprzecieżprzedchrześcijańscyascecidbalioczystośćpojmującjajakoczynnik

służącyzdrowiu.NAprzykładsławnyApoloniuszzTyany,przezwieluuważanyza
pierwowzórlegendarnejpostaciChrystusa,pościł,byłwegetarianinemi
abstynentem,alekąpałsięcodziennie.AleksanderKrawczukwswojej
książceOstatniaolimpiadawspomina,żewCesarstwieRzymskimłaźniebyły
niezwyklepopularne.W33rokupnemiałoichbyć170wsamymRzymie,awIwieku
neniktjużniebyłnawetwstanieichpoliczyć.Łaźnietonietylkobasenydokąpielii
pływania,aleteżsauny,miejscetowarzyskichpogawędekisaledogrywpiłkę.
Bezbożnełaźniebardzoprzeszkadzałychrześcijaństwu.No,bojaktakichludzi,
cieszącychsiężyciem,straszyćpiekłem?Owszem,niektórenurtywczesnego
chrześcijaństwaakceptowałyhigienę,alebardzoszybkookazałosię,żejestto
sprzecznezzasadaminowejreligii.JużAugustynostrzegaprzedgrzesznym
dogadzaniemswojejcielesności,(czegoaktywniedoświadczałwokresieswej
młodości)iw423rokupouczamniszki,żebyniekąpałysięczęściej,niżrazw
miesiącu,atakżenieprałyzaczęstoswoichubiorów.Św.HieronimpouczaLetęo

wychowaniujejdorastającejcórki:„Mniewogóleniepodobająsiękąpieledorosłej
dziewczyny.Winnaprzecieżwstydzićsięsamasiebieinieznosićwidokuwłasnej
nagości”(tuteżprawdopodobniereminiscencjewłasnejprzeszłości).Iinnauwaga:
„Skóratwojastajesięchropawa,bopozbawiłeśjakąpieli?Leczprzecieżten,kto0raz
obmyłsięwChrystusie,niemusikonieczniemyćsięporazdrugi”.

Itaktosięzaczęło>WciąguIV–VIwieku,kiedychrześcijaństwozdobywa

wreszciepozycjędominującą,łaźnie,jakoprzybytkipogańskiejrozpusty,zostają
zamknięte.PotemchrześcijańskaEuropatoniewniechlujstwie,kiedynaWschodzie,
kontynuującrzymskietradycje,funkcjonująmuzułmańskiełaźnie.Cowięcej,Kościół
zakazałteżpachnidełi„nadmiernej”dbałościostroje–zjawisktak
charakterystycznychdlawyrafinowanychelegantówwSyrii,PersjiczyIraku.
DopierowXIIIwieku,docieradoEuropywodaróżanaprzywiezionazkrajów
muzułmańskich,aw1367rokupojawiająsiępierwszeeuropejskieperfumyzwane
wodakrólowejWęgier.

OdpierwszychwiekówistnieniaKościołazpotępieniemspotykająsięwszelkie

rodzajezabawirozrywki.Czytoteatr,taniec,muzykadlaprzyjemności,wszelkie
sportyigry,wszystkieteformynietylkoodrywajączłowiekaodmyśliożyciu
nieziemskimizalecanejmupokutyiumartwień,aledająmunadtogrzesznaradość,
agry,wedługoficjalnejkościelnejwersji,wywołująwręcznadmierneiszkodliwe
podniecenie,rozbudzająambicje,czynawetgrzesznawrogośćwobecpartnera.

Wyjątekstanowiłytuszachy,właściwieniewiadomo,czemu,boprzecieżtezbyła

grąitowdodatkupochodzącązkrajówmuzułmańskich.Prawdopodobnie
decydującymokazałsięfakt,żeKarolWielkigrywałwszachy,aKościółkatolicki
zawdzięczałmuswójsukcespolitycznyiideologiczny.Wkrótceteżokazałosię,żew
klasztorachbardzopopularnebyłykręgle,czegojakośniemożnabyłowyeliminować
noiwkońcugrętęzaakceptowano.Zresztącałkowitewyrugowanierozrywekbyło
bardzotrudne.Świadczyotymchoćbyto,żewlatach1289–1299powstajesławny
KodeksNorymberski(Niemcy)wyliczającygryisportyzakazaneprzezKościół;
najwyraźniejmusiałytobyćzabawyszczególniepopularne.Podobnelistysą
tworzonetakżewinnychkrajach.Itakw1377rokubratJohannes,mnich
szwajcarskiegoklasztoruBrefeld,opisujeznanemugrywkarty,aw1378gierw
karty,ponieważmajacharakterhazarduiodciągająmyśliluduodreligii,zakazuje
sięwniemieckimmieście,Regensburg.Później–wmyślzaleceńKościoła–kolejne
europejskiemiasta:Marsylia(1381),Paryż(1397),Bolonia(1423),awlatach1450
–1470franciszkaniewpółnocnejItaliipotępiająjeszczewieleinnychgier.Jednakże
wokresierenesansugrypowracajądołaski,mimokościelnychprotestów,stająsię
wreszciepowszechnąrozrywką.

Podobnierzeczsięmiałazesportem.ChrześcijańskicesarzRzymuzakazał

olimpiadw394rokune,nietylkozpowodutego,żebyłyonewyrazemstarego
pogaństwa,gdyżolimpiadyustanowiononiegdyśjakowyrazczcidlagreckichbóstw
irodzajreligijnejofiary,aleteż,dlatego,żestwarzałyokazjędowyrażaniaradościz
siłyisprawnościpogardzanegoludzkiegociała.Przytymzawodnicynaderczęsto
występowalinago,czegojużwrażliwamoralnośćchrześcijanwogóleznieśćnie
mogła.OśrodekwOlimpiizostał,więczburzonyiobrabowanywroku426,asławny
pomnikZeusa–rzeźbędłutaFidiasza–wywiezionodoKonstantynopola(gdzie

ostateczniezniszczygopożar®w475roku).ResztkiOlimpiipogrzebiątrzęsienia
ziemiw522i551roku,corównieżzdajesiępotwierdzaćbożąwolę,aby
chrześcijaństwozatriumfowałonadpogańskaideęsportu.Wprawdzieigrzyskabyły
jeszczerozgrywanewAntiochii,aletylkodoroku530iniemiałyjużtakiegojak
ongiśznaczenia.

Tak,więchigienaciała,sportigryzostałypotępione,ponieważodciągają

chrześcijanodmyśliozbawieniu.Choćzdrugiejstronydodaćtrzeba,iż
chrześcijaństwozlikwidowałoteżinnebezbożnezabawy,takimibyłyokrutnewalki
gladiatorównaarenachrzymskichcyrków.Iniewiadomo,czyrzeczywiściechodziło
tuolikwidacjekrwawychzabaw,czyozniesienieprzedchrześcijańskichtradycji,
ponieważdawnezawodyzastąpiononowymiturniejamirycerskimi,gdzieprzecież
tezbyłyelementywalki,itoczasemkrwawej.

Olimpiadyzostanąreaktywowanedopierowroku1896i,cochybanasniezdziwi,

początkowoteżwywołałogłosysprzeciwuwśródkleru.

ZiemskiekrólestwoKościoła

Począwszyodroku313Kościółstajesiębiznesem.Bardzoszybkookazujesię,że

współpracazmożnymitegodoczesnegoświataprzynosiwymiernekorzyściizyski
przeliczalnetuiteraz,aniezaskarbionewprzyszłościiwniebie.Zaczęłosięod
nadańdlabiskupaRzymuwIVwieku.ApotemKościółwystępowałjużcorazczęściej
razemzcesarzem,podbudowującreligijniejegodecyzjeiczyniącnakazem
moralnymposłuszeństwowobecwładcy,wzamian,zacoobdarowywanybył
kolejnyminadaniamiiprzywilejami.Bezwzględunaepokęiustrój,jeżelitylkorząd
chciałwspółpracowaćinieograniczałkościelnychdochodów,zapewnemógłliczyć
napartnerskiezrozumienie.Widzieliśmy,jakporoku313chrześcijaństwo
modyfikujejądronaukiJezusa,przynajmniejtychzawartychwEwangeliach,aby
mogłosięstaćreligiąpaństwowąRzymu.CzystymonoteizmEwangeliizastępuje,
więcdoktrynąTrójcyŚwiętej,aJezusa,wbrewjegowłasnymnaukom,uznajeza
bóstwoiutożsamiazczczonymiwRzymiebogamisolarnymi.Wmiejsce
powszechnejtolerancjiiłagodności,głoszonejteoretyczniedodziś,wprowadza
pojęcie„wojnysprawiedliwej”,potępiaiściga„heretyków”iprzymusowoszerzy
swojenaukiwśródinnowierców,conazywa„nawracaniem”i„działalnością
misyjną”.OdstępującodJezusowegonakazu„niechwaszamowatak–takinie–nie”,
ponieważtakaprostolinijnośćniepopłaca,aśw.JanZłotousty,wręczotwarcie
stwierdza,żekłamstwojestdopuszczalne,jeślisłużydobrej(toznaczy
chrześcijańskiej)sprawie.Awięcceluświęcaśrodki…WbrewsłowomJezusao
rozdawaniuwszystkiegobiednym,duchowieństwozaczynagromadzićcoraz
większedobramaterialne,wcozczasemangażuje,zresztącałąenergię.

WręczwzorcowąilustracjązasadyJanaZłotoustegojestciągwydarzeń

prowadzącychdopowstaniaPaństwaKościelnegobiskupówRzymu.OdIVwieku
musielionibyć,jakwszyscybiskupi,zatwierdzaniprzezcesarzyrezydującychw
Konstantynopolu.Byłototymboleśniejsze,żewschódcesarstwabyłzdominowany
przezGreków,itamwłaśnieistniałamożliwośćprowadzenianajlepszychinteresów
zwykorzystaniemkontaktuznajwyższąwładzą.

Dopókicesarzebylisilni,niemożnabyłomarzyćosamodzielności.Sytuacja

zmieniłasięjednakwVIIIstuleciu.LongobardowiepozbawiająBizancjumwładzy
nadItaliąodbierającimzwierzchnictwonadRawennąiRzymem.Oczywiściebiskup
Rzymupopierasilniejszychnajeźdźców.Jednakioniwkrótceokazująsięzbytsilni,a
zarazemizbytbliscy,byzwiązektenumożliwiałprowadzeniesamodzielnejpolityki.
PapieżGrzegorzIIIpotrzebujeprotektorabardziejodległego,któryniemógłby
kontrolowaćjegokażdegoposunięcia.Zwracasię,więcdoKarolaMłota,władcy
Franków,abyzaatakowałLongobardów.Nieprzebieraprzytymwśrodkachpisząc:
„Zaklinamycięnażywego,prawdziwegoBogainanajświętszekluczegrobowca
świętegoPiotra,któreprzysyłamyciwdarze,byśnieprzedłożyłprzyjaźnidla
królówlongobardzkichnadmiłośćdoksięciaapostołów”(takpapieżnazywa
siebie).Adalejgrozi:„upominamycięwobliczuBogaijegostrasznegosądu”i

obiecuje:„wysłuchajżyczliwienaszegożądania,awówczasksiążęapostołówwpuści
ciędoKrólestwaNiebieskiego”.

Frankowiejednakokazalisięnieczulianinapogróżki,aninaobietnicei

Longobardówniezaatakowali.DlategopapieżZachariasz(pierwszy,któryośmielił
sięjużniewystępowaćdobizantyjskiegocesarzazprośbaozatwierdzenieswego
stanowiskawRzymie)zdecydowałsięsamzająćczęśćlongobardzkichposiadłości.
NiestetynastępnykrólLongobardówżądazwrotuzajętychterenów,iwtedy
przerażonypapieżStefanIIjedziedoFranków,wrazześwitąpadanakolanaw
zamkuPonthionipłaczącbłagaopomoc.Abywykazać,żemaprawodo
zrabowanychziem,przedstawiasfałszowanydokument,rzekomozroku315,w
którymKonstantynmiałnadaćpapiestwu„wszystkiepałaceidzielnicemiasta
RzymuorazItalięiziemiezachodnie”.Zrobiłtoponoćzwdzięcznościzacudowne
uleczenieprzezpapieża.Fałszerstwobyłowyjątkowobezczelne,alewzachodniej
Europie,jużodkilkusetlatedukowanejprzezchrześcijańskieduchowieństwo,nie
znanoklasycznejłacinyużywanejwIVwieku,więcniktniezauważył,żeautor
dokumentuposługujesięzepsutąłacinąśredniowieczną.

ZdrugiejstronyPepinpotrzebowałsojusznika.OtóżródPepina,czyli

Karolingowie,obalawłaśniedynastięMerowingówibudujeswojąwładzęwe
Frankonii.Papieżgodzisię,więcnazatwierdzenietegozamachustanu,wzamian,za
coPepinwkraczadoItaliiirozbijaLongobardów.Napodbitychziemiachutworzy
zależneodsiebiePaństwoKościelnezpapieżemjakojegomonarchą.Zdrady,
knowania,oszustwaipłaszczeniesięprzedsilniejszymprzynosząwreszcie
pożądanyefekt–papieżemająwłasnepaństwo(„królestwomojeniejestztego
świata”,J18,36).Inikomunicdotego,żezbudowanojenafałszerstwie,naterenach
zajętychbezprawnieidrogązbrojnegopodboju.

ApotemzaczynasięjużwalkapapiestwaopanowanienadEuropą.WIXwieku

pojawiająsię,najczęściejsfałszowane,dokumentyprawnemająceuzasadniać
władzępapieżanadKościołem,awdwastuleciapóźniejGrzegorzVIIrościjużsobie
prawodorozkazywaniacesarzowi.Doprowadzanawetdosławnegohołdu
złożonegomuprzezcesarzawCanossie.Chodziłooto,żepapieżobłożyłklątwą
cesarzazwalniającwtensposóbniemieckichwładcówzposłuszeństwawobec
niego,cogroziłodetronizacją.Kiedyjednakpotrzechdniachupokorzeniacesarz
uzyskałwkońcupapieskieprzebaczenie,wróciłdoNiemiec,rozprawiłsięz
opozycją,apotemwiarołomniepozbawiłGrzegorzapapieskiegotronu.

Odtądprzezkilkasetlatpapiestwoicesarstwowalcząodominację.Cesarzechcą

kierowaćRzymem,couniemożliwiaimpapieżInnocentyIII(1198-1216)
doprowadzającpapiestwodoszczytupolitycznejpotęgi.Potemnastępujepewne
osłabienie,alewroku1302BonifacyVIIIogłasza,żepodlegająmuwszyscyświeccy
władcy,cojestrównoznaczneztezą,żepapieżemajawładzęnadcałymświatem.
Spórtoczysięzezmiennymszczęściem,zależnieodsiłyarmiiiliczby
sprzymierzeńców,ażdopowstaniaideipaństwaświeckiego,kiedyKościółprzestaje
wreszcieodgrywaćrolępolityczną.

Mimotowbrewrozpowszechnionymopiniom,jakobywXXwiekupapiestwo

byłoczymśdiametralnieodmiennymodpatriarchalnejdyktaturytypowejdla
średniowiecznegoRzymu,przeżytkitejjaknajbardziejziemskiejwładzy,achybai

pychy,utrzymująsiębardzodługo.JeszczePawełVI(1963-1978)napoczątku
swojegopontyfikatuwymagałodrozmawiającychznimduchownych,abyklękali–
nawet,jeżelirozmowaodbywałasięprzeztelefon.

Współpracazrozmaitymisiłamipolitycznymi,zazwyczajbezwzględunaich

moralneoblicze,jestcechątypowądlafirmposzukującychzysku.Takteżpostępują
duchowniprzezdwatysiąclecia.KolejnicarowieRosji,mimonajjaskrawszych
zbrodniisprzeciwianiasięzakazomEwangelii,majapoparcieprawosławnegokleru.
Wystarczytylko,żeniepodnosząrękiprzeciwwłasnościcerkwi.Podobniepostępują
teżwładcyWatykanu,nawiązującnajbardziejnieprawdopodobnealianse,
dopuszczającdostosowanianajrozmaitszychwybiegówiprzekrętów,abytylko
zachowaćwładzęizwiększaćpotęgęfinansowąKościoła.

Jakbyłodawniej–takteżpozostałododnidzisiejszych.Otoniektóreprzykłady.

WydajesięcałkiemzrozumiałanienawiśćWatykanudodemokratycznychWłoch
epokiGaribaldiego:przecieżodebrałyonepapieżowiPaństwoKościelne.Jużwroku
1849bezbożniprzedstawicieleposzczególnychczęściWłochzażądali,abypozbawić
papieżawładzy,azapałichostudziłydopieroobce(austriackie)wojska
sprowadzonedoRzymuprzeciwwłasnymrodakomprzeznamiestnika
Chrystusowego.Nicdziwnego,żepapiestwopotępiaiobrzucapotemprzezlatacałe
inwektywamiwłoskirządażdoepokiMussoliniego.

Przezokrespierwszejwojnyświatowejkapłani,bezwzględunareprezentowane

kraje,głosząpochwałęwalkizawładcęiojczyznę,niedostrzegającmilionówofiar,
kalek,ludziumierającychnietylkozran,aleteżzchoróbigłodu.Wielokrotnie
natomiastprzeklinałKościółkomunistówinawoływałdowojnyzeZwiązkiem
Sowieckim,chociażnigdyniezwalczałfaszyzmuweWłoszech,Jugosławiiczy
Hiszpanii.Charakterystyczne,żenawetHitlerinazizmbyli,conajwyżej
„napominani”,itobardzooględnie,alenigdybezpośredniopotępieni.Wczym
tkwiłaróżnica,skorokomunizmifaszyzmtonajbardziejzbrodniczedyktatury?
ChybatylkowstosunkujednejbądźdrugiejwładzydoKościoła.Wsowieckich
gułagachludzieginęlitaksamo,jakwhitlerowskichobozach,alewNiemczechkler
mógłdziałaćnawetswobodnie,awkomunistycznejRosjiprawiewcale.

Dlategoteżwmaju1933rokubawarscybiskupikatoliccyogłaszają,żeprogram

Hitleramacharakter„odnowyduchowej,obyczajowejigospodarczej”,awięc
powinienbyćwspieranyprzezwierzących.Iprzezcałyokrespanowanianazizmu
niemieckiklerprotestanckiikatolickipubliczniechwalidyktaturę.Powstaje,
wydawanaprzezkler,seriaksiążek(od1933)RzeszaiKościół,którejkolejne
publikacjesłużąpropagowaniuowocnejwspółpracyobuinstytucji.Jeszczewroku
1965(!)ukazujesięksiążkakatolickiegoteologaJosephaLortzaHistoriaKościoław
świetledziejówideologii,wktórejczytamy,żechrześcijaństwoniedocenia
pozytywnychsiłtkwiącychwprogramienarodowegosocjalizmuiwielkiejrolijego
wodzaAdolfaHitlerawzwalczaniubolszewizmu.Niepowinniśmy,zatemchyba
nawetsiędziwić,żeMatkaBoska,takczęstoobjawiającasięwXXstuleciu,zawsze
potępiałalewicowość,liberalizmikomunizm.Zatonigdy,wżadnymztychświętych
miejsc,niepisnęłasłówkaprzeciwfaszystomiHitlerowi.Nieliczniduchowni,którzy
odważylisięwystąpićprzeciwHitlerowi,nieznaleźliteżżadnegopoparciauswoich
przełożonych.Jakżeobłudnestajasię,więcpowojennedziałaniapapiestwa,kiedy

księżazamordowaniprzezhitlerowcówzostająogłoszenibłogosławionymialbo
świętymi,comastworzyćwrażenie,żeklerbyłprześladowany.Papiestwoniemówi
otym,żezginęlionizawłasnepoglądypolityczne,któreprzecieżniebyłytożsamez
politykanajwyższychhierarchów.Agdybyhitlerowcynaprawdęchcieliniszczyć
Kościół,robilibytorównieskutecznie,jakpostępowalizinnymiinstytucjami,
organizacjami,czynawetnarodowościami.Tymczasemfunkcjonowałyklasztoryi
kościelneinstytucje,zwłaszczaniemieckie.Owszem,zwalczanebyłonie–
niemieckieszkolnictworeligijne,aletylko,dlatego,żeterenyokupowanechcieli
Niemcyzająćnastałe.Trudno,zatemmówićowalceHitlerazreligią:byłaraczej
brutalnaakcjagermanizacyjnainicwięcej.

NatomiastidealnymukłademdlaKościołabyłystosunkiutrzymywanez

faszystowskimirządamiWłochczyHiszpanii,gdziekatolicyzmowizapewniono
statuswyznaniapaństwowegoipraktyczniepodporządkowanomuprogramy
nauczaniawszkołach.StądbezapelacyjnepoparciepapiestwadlaMussoliniegoi
Franco.RównieciepłospoglądanowstronęChorwacji.Podczasaudiencjidyktatora
AntePaveliciawWatykaniepapieżPiusXIIwyraziłswojezadowoleniezjegopolityki
ipochwaliłgozażarliwykatolicyzm.Doskonaleprzytymwiedział,żePavelić
wymordowałtysiąceprawosławnych,abiskupamiejscowegoKościoła
prawosławnegokazanopodkućjakkonia,zanimgozabito.Innychwieszano,
ćwiartowano,krzyżowano…Bestialskiemordybyłytakokrutne,żezaprotestował
nawetsamHitler.AleniewzbudziłyprotestuWatykanu.Czyżbyrzeczywiścieze
względunaeliminacjęprawosławnejkonkurencji?

Ajaksięprzedstawiasprawanabywaniadóbrmaterialnychoraztworzenie

potęgifinansowejKościoła?Napoczątkuodbywałosięzwyczajnegrabienie
innowierców,awięcżydów,„pogan”iheretyków,którychczęstoprzyokazji
mordowano.Napadanonaobceświątynie,grabionocenneprzedmioty
barbarzyńskoniszczącipalącresztę,nacobezskutecznieskarżylisiędocesarza
miejscowidostojnicy.Przytymdodatkowymźródłemdochodubyłytuwykupy
wymuszaneprzezchrześcijanzaoszczędzenieświątyni.Oczywiścieitaktylko
czasowe.Później,jużwśredniowieczu,otrzymane,zagarnięte,aczasemteżi
zakupioneposiadłościziemskie,wielkielatyfundia,zamkiipałacewrazz
okolicznymiwsiamiichłopamiprzynosiłyogromnyzysk.Conajmniej30%ziemi
uprawnejwEuropienależałodoKościołakatolickiego.

Jakoprzykładdochodówduchowieństwawartomożeprzytoczyćdanez

niemieckiegoopactwaPrümwEifelpochodzącezokoło893roku.Opactwo
otrzymałowtedymiedzyinnymi4000cetnarówziarna,1800świń,40000kur,
20000jajek,czteryzajdlemiodu(1zajdelrówny53,5litrom),4000baryłekwinai
1500szylingów.Oprócztegochłopiprzypisanidoposiadłościopactwamusieli
odpracowaćzadarmołącznie70000dniówek.Niewymienionotuwszystkiego,jak
teżniktniepotrafiocenićlicznychitobardzowieludarowizn,datków,opłatza
usługireligijne,ofiarczyokupów…

AtymczasemwiernymKościółobjawia:„…pobożnośćjestwielkimzyskiem,

jeżelijestpołączonazpoprzestawaniemnamałym.Albowiemniczegonaswiatnie
przynieśliśmy,dlategoteżwynieśćniemożemy.Jeżelizatemmamywyżywieniei
odzież,poprzestawajmynatym.Aci,którzychcąbyćbogaci,wpadająwpokuszeniei

wsidła,iwlicznebezsensowneiszkodliwepożądliwości,którepogrążająludziw
zgubęizatracenie.Albowiemkorzeniemwszelkiegozłajestmiłośćpieniędzy…”
(ListdoTymoteusza6,6-10).

Biskupibywaliksiążętamirządzącymiodrębnymipaństewkami,apapieżto

oczywiściejedenznajważniejszychmonarchóweuropejskich.OdVIwiekuwładcy
płacąpapieżowidziesięcinę,czylijednadziesiątawłasnegoprzychodu,aKarol
Wielkizatwierdzatowswoimkodeksieprawnym,którybędziepotemwzoremdla
całejEuropy.Charakterystyczne,żepaństwapłacątenpodatekażdoXIXwiekui
jakośnikomunieprzychodzidogłowypytanie,dlaczego?Zniosągodopiero
nowoczesnekonstytucjepowstającepoRewolucjiFrancuskiej.

Kolejnipapieżeustanawiająopłatyzawszelkie„posługiduchowe”inowepodatki

naprzykładUrbanVIII(1623-1644)wprowadziłichażdziesięć.Handlująodpustami
istanowiskami,jakpapieżBonifacyIX,którywroku1402wsławiłsięanulowaniem
wszystkichdotądsprzedanychstanowiskizacząłjesprzedawaćnanowo
(oczywiścieniezwracającwcześniejwpłaconychpieniędzy).Każąpłacićza
koronowaniemonarchówiuznanieichprawdotronu,(żeprzypomnimyHagensena
zNorwegii,któryjakodzieckonieślubne,słonozapłaciłw1247rokupapieżowi
InnocentemuIVzauznanieswoichprawdotronu).Papieżeibiskupinie
powstrzymująsięnawetodzakładaniaburdeliipobieraniapodatkówod
prostytutek.Ajuższczególnymwynalazkiemjestrokjubileuszowy,kiedytopapież
pielgrzymomprzybywającymdoRzymuodpuszczawszystkiegrzechy,zacooni
rewanżująsięsowitymiofiarami.Podobnobywałylata,kiedyzłożonenaołtarzach
pieniądzeikosztownościzgarnianograbiami.Podobnypomysł,choćzoczywistych
względównamniejsząskalę,realizująposzczególnekościołyparafialnecyklicznie
ogłaszająceodpust.Przybywającynańgrzesznicywyjednująuwolnienieod
grzechówzarównopobożnąmodlitwą,jakibrzęczącamonetą.GrzegorzIX
wprowadzacorocznądaninęnazbrojeniapopieranaprzezpapieżyodkościołóww
poszczególnychkrajach.

JużwXIV–XVwiekupapiestwoprzestawiasięnagospodarkę

pieniężnązamiastdotychczasowejnaturalnej.Podatkipobiera,więcwmoneciei
dodatkowozyskujenaobrociedużymisumamiwewspółpracyzsieciąbanków.A
zatemjesttobardzonowoczesnysystem,coszczególnieraziwzestawieniuzciągle
utrzymywanymkościelnymniewolnictwemifeudalnymistosunkaminawsi.Nie
jest,więcprzypadkiem,żeponawianeodroku314potępianielichwyzostaje
znacznieosłabionew1830roku.Kościółpotrzebowałprzecieżuzasadnieniadla
prowadzonychprzezsiebieoperacjifinansowychidlategodopuściłpożyczanie
pieniędzynaprocent,alepodwarunkiem,żeniebędzietoprocentnadmiernie
wielki.Od1887rokudziałajużspecjalnapapieskainstytucjazajmującasię
zbieraniemizarządzaniempieniędzminawspieraniereligijnychinicjatywKościoła.
Wroku1942zostanieonaprzekształconawstrukturęwszędzieznanąpod
nieoficjalnanazwąBankuWatykańskiego,chociażkolejnipapieżeodżegnująsięod
słowa„bank”.

TymczasempapiestwowchodziłowXXwiekwyraźnieosłabione–bezPaństwa

KościelnegoorazbezrealnegowpływunapolitykęiweWłoszech,ipozanimi.A
zatemzdrastyczniezmniejszonymidochodami.Dopieropolitycznezwycięstwoi

pobożnawielkodusznośćBenitoMussoliniegopozwolipapieżowistworzyćwpełni
nowoczesne,choćbardzospecyficzne,konsorcjumfinansowe,jednąznajwiększych
finansowychpotęgświata.

Otóżwroku1929faszystowskieWłochypodpisujązWatykanemkonkordat,czyli

TraktatyLaterańskie,namocy,którychWatykanuzyskujestatuswpełni
samodzielnego,chociażminiaturowego,państewka.Odtądpapieżeniepłacą
podatkupaństwuwłoskiemuiniepodlegajążadnejkontrolifinansowej.Mussolini
podarowałteżWatykanowi750milionówlirówiwłoskiepapierywartościoweo
wartościjednegomiliarda.

Tagigantycznasumawymagałaoczywiściespecjalnegozarządzeniaiwtym

właśniecelupowołanoAdministracjęDóbrStolicyApostolskiej,naczele,której
stanąłBernardinoNogara.Jegozadaniembyłoutrzymaći,wmiaręmożności,
pomnożyćtęfortunę.Nogarapostawiłjednakwarunek,abypapieżpozostawiłmu
całkowiciewolnarękęwinwestowaniutychpieniędzybezwzględunamiejsce,
rodzajdziałalnościorazideologiczneczywręczreligijnesprzecznościzoficjalnymi
zasadamikatolicyzmu.

Watykańskiepieniądzesąodtądzaangażowanewspekulacjenagiełdzie,handel

metalamiszlachetnymi,produkcjebroni,atakże…środkówantykoncepcyjnych,
mimożeksiężanadaloficjalniepotępiająidrapieżnykapitalizm,iwojnę,ikontrolę
urodzeń.FrancescoPacelli,bratkardynałaE.Pacellego,orazbratankowietego
kardynałaazarazemprzyszłegopapieżaPiusaXII,Carlo,GiulioiMarcantonioPacelli
zasiadająwzarządachwieluwłoskichizagranicznychfirm,wktórychWatykanma
pokaźneudziały.Dotyczytozwłaszczagazownictwa,wodociągów,elektryczności,
telekomunikacji,kolei,włókiennictwa,cementownianawetfabrykamunicji.Nogara
wykupujeakcjewielubanków.KiedyBancodiRoma,wktórymKościółmiałduże
udziały,byłbliskiupadku,MussolinizwracaWatykanowiwszystkiezainwestowane
pieniądzeisumęprzekraczającą630milionówdolarówprzerzucanakasę
państwową.Oznaczato,oczywiście,spłatękościelnegodługuprzezwłoskich
podatników.

Dopodatków,choćtymrazemniemieckich,odnosisięteżkonkordatpodpisanyz

hitlerowskąRzeszą.Hitlerzobowiązałsiędopobieraniapodatkuodwszystkich
obywateli,którzydeklarująkatolicyzmiodprowadzaniagodoWatykanu.Dzięki
temupapiestwoprzezcałąwojnęzarabiałonawetstomilionówdolarówrocznie.
Czynależy,więcdziwićsię,żepapieżPiusXIInigdyzdecydowanieniepotępił
hitleryzmu?TużprzedwybuchemprzewidywanejwojnyświatowejNogarawykupił
dlaWatykanudużeilościzłotanasumę26,8milionadolarów.Wojnapodbiła
wartośćkruszcuniemaldziesięciokrotnie.

Od1943rokupieniądzeWatykanuzdeponowanewewłoskichbankachsą

zwolnionezpodatkuoddywidend.NogarawymusiłtoustępstwonaMussolinim
grożącjednoczesnymrzuceniemnagiełdęwszystkichposiadanychudziałówwe
włoskichfirmach.Byłoichtakdużo,żenagłyspadekwartościzbytlicznychakcjii
zarazemwartościwłoskichfirmzałamałbycałągospodarkękraju.Powojnie
Watykanokazałsięjednąznajbogatszychfirmświata,którejwartośćznacznie
przekraczała2miliardydolarów.Oczywiścieopiniapublicznaniewiedziałaotym
prawienic.

Taksamo,jakniewielewiedziałaowatykańskichmachinacjachwlatach

sześćdziesiątych.Od1963Włochypobierająpodatekodzyskównagiełdzie.
Powinnoto,oczywiście,dotyczyćrównieżspekulantówkościelnych.Alew1964roku
Watykanpowtórnieponowiłszantażakcyjny,arząditymrazemustąpił.Dopierow
1967rokuwłoskalewicazażądaławyjaśnień,dlaczegoWatykanniepłacipodatków
odzyskówzakcjiwartychponad200milionówdolarów.Odtegomomentusprawą
zajmujesiębiskupPaulMarcinkus,szefBankuWatykańskiego.Dziękipowiązaniom
zmafią,tajnąlożąmasońskąP2orazdokonującnielegalnychtransferówpieniężnych
apostolskifinansistaukrywaznacznączęśćpapieskichdochodówniebaczącna
ewangelicznązasadęmówieniaprawdy.Kościelnekontaiinstytucjesłużąjako
pralniepieniędzypochodzącychzdziałalnościprzestępczej.

ZczasemdochodzijednakdoogromnegozadłużeniaKościoła,apieniądze

watykańskiecorazczęściejwpływająnawetnaprywatnekontanieuczciwych
bankierówiszefówmafii.Fortunazaczęłatopniećiwłaśniezprośbąujawnienia
tychfaktóworazuzdrowieniawatykańskichfinansów,łączysięfaktnagłeji
tajemniczejśmiercipapieżaJanaPawłaI.Wrezultaciepapiestwotracimiliony
dolarów,alezapobiegarozgłosowiniechcąckompromitowaćnajwyższych
hierarchówzWatykanu.Tymwięcej,żenaprzestrzenidwóchlatginąnajważniejsze
osobyzamieszanewsprawędokonywanychoperacjifinansowychJanPawełII
kategorycznieniezgadzasięnaprzesłuchanieMarcinkusa,kiedyAmerykanie
uruchomiliszerokozakrojoneśledztwomającewyjaśnićkrachkilkuwielkich
bankówiserięzbrodni.Niedopuszczateżdokontroliwatykańskiegosystemu
finansowegoiostateczniesprawazostajezablokowana.

MimostratwdrugiejpołowieXXwiekupapiestwonadalposiadakilkanaście

bankówwRzymieipakietwiększościowyBankofAmericaorazbardzodużeudziały
wsetkachfirmnacałejkuliziemskiej:KopalniecynywBoliwii,energetykaw
Argentynie,fabrykikauczukuwBrazylii,udziaływfabrykachsamochodowychFiat,
GeneralMotors,BMW,Shell,IBM,włoskieprzedsiębiorstwolotniczeAlitalia,
kopalniewęglakamiennegowEssen,licznefirmyubezpieczenioweweWłoszechi
pozanimi,VereinigteDeutscheMetallwerke,SiemensundHalskeiwiele
innych.

MimotoapelpapieżaowspieranieKościołaorazjego„papieskichpodróży”

–nietracinadalswejaktualności.

Budowanieekonomicznejpotęgipociągazasobąkoniecznośćnietylko

przestrzeganiaizastosowaniasiędoregułrządzącychświatemgospodarkii
finansów,alewręczpreferowanietychprawiuznanieichprymatunadkanonem
nakazówetycznych–płynącychzEwangelii.Kościółzrozumiałtojużbardzo
wcześnie.

Pozalegalizowaniuchrześcijaństwa,wbrewtemu,cosięmamczęstowmawia,

Kościółwcaleniepróbujeznieśćniewolnictwa.Jużśw.Pawełnawołujedo
niezmienianiaczegokolwiek(ListdoRzymian13,1-7);ListdoEfezjan6,1-9;Listdo
Tymoteusza6,1-5).Wszyscy,wedługniego,powinnizostaćtam,gdzieichdobryBóg
postawił.Niewolnikowiniewolno,więcmyślećowolności,alewyłącznieo
zbawieniupośmierci.Potwierdzajątopotemnastępnipisarzechrześcijańscy:św.
AmbrożyuważającyniewolnictwozadarBoga,zakazującyspołecznychzmian
biskupIgnacyzIIwieku,św.Augustynnakazujepilniepracowaćwbiedzie…OdIV

wieku,kiedychrześcijaństwojużdominujewCesarstwieRzymskim,sytuacja
niewolnikównawetpogarszasię,ponieważKościółtroszczącysięprzedewszystkim
owłasnekorzyści,stopniowoograniczamożliwościwyzwolenia.Wprowadzazakaz
wyzwalanianiewolnikówkościelnych,awśredniowieczuuznazaswoich
niewolnikównawetdziecizrodzonezezwiązkuniewolnikazosobąwolną.
Oczywiścieżydówniemalodpoczątkuuznajezaniewolników,copotem
poszczególnekrajewswoimprawodawstwiepotwierdzą(FrankoniawIX,Niemcyw
XI,AngliawXII).JeszczewXVIwiekupapieżPawełIVskazujeżydównaniewolę.Inny
papieżBenedyktVIII(1012-1024),zakościelnychniewolnikówuznajedzieci
duchownych.Najdłużejteż,boażdoXVIIIwieku,papieskiRzymutrzymujesystem
niewolniczy.TomaszzAkwinubroniłniewolnictwajakostanunaturalnego,
pochodzącegoodBoga,nieuznającstanowiskaaniJanaZłotoustego,aniBazylego
Wielkiego,którzypostulowalirównośćwszystkichchrześcijan.Możnabyuznać,że
Kościółinterpretowałtęrównośćinaczej,wkategoriachzbawieniapośmierci,
gdybynieinteresowałogotakbardzożyciedoczesne.Aleituwartprzytoczeniajest
fakt,żejużwroku257biskuprzymskiStefanIchybazaprzeczanawettakiemu
pojęciuchrześcijańskiejrówności,gdyodbieraniewolnikommożliwość
sprawowaniafunkcjikapłana.Potwierdzitopotemw443roku,LeonI.Czyżby
pojęcierównościmiałoituograniczonezastosowanie–afunkcjapostrzeganiabyła
takżewaspekcieekonomicznym.

Jeszczedobitniejtęróżnicęwpojmowaniurównościwidaćwfeudalnej

organizacjichrześcijańskiejEuropy.Naogółsłowem„feudalizm”określasiętakie
stosunkispołeczne,wktórychdominującąliczebniewarstwasąchłopipodlegający
szlachcie,duchowieństwuimonarsze.Definicjabeztroskołączy,więc
średniowiecznąEuropęzChinami,Indiamiczykrajamimuzułmańskimi,cojednak
niewydajesięwpełniuprawnione.TylkowEuropieprzytłaczającąwiększość
chłopówstopniowoprzywiązanodoziemii,mimożeformalnieniebyli
niewolnikami,niemogliopuszczaćmiejscazamieszkania,pracowalizadarmona
rzeczszlachcicaiksiędza,nieposiadaliziemi,którąuprawiali,anawetwrazznią
bylisprzedawani.Możnaraczejmówićochrześcijańskiejwersjiniewolnictwa
(niezależnieodzwykłegoniewolnictwanadalprzecieżistniejącego),niżo
feudalizmie.Winnychcywilizacjach,teżokreślanychjakofeudalne,chłopi
zamienieniwniewolnikówstanowilizdecydowanąmniejszość.Wyglądanato,żew
Europiechrystianizacjaprzyniosłaimzniewolenie,bopodkoniecCesarstwa
Rzymskiegoiwpierwszychwiekachśredniowieczanaogółbylijeszczewolni.

Budząpoważnąwątpliwość,jeślinieprotest,upowszechnianeprzezklerykalnych

historykówopinienadrzekomoustabilizowanądziękichrześcijaństwu
średniowiecznąEuropą.Ichzdaniem,wszelkiezaburzeniaspołecznewywołane
przezniezdroweambicjeidążeniadozmian,(co,przypominamy,potępiałjużśw.
Paweł)zaczęłysięujawniaćdopierozmomentemnadejściapogańskiego
humanizmuirenesansu,przybierającnasilepodwpływembezbożnegooświeceniai
zbrodniczejRewolucjiFrancuskiej.

Aotojaknaprawdęwyglądałaowaśredniowieczna,nacechowana

chrześcijańskimspokojemrzeczywistość.Lata529–530,sektasamarytanw
Aleksandriiwywołujezbrojnepowstanieludnościprzeciwwyzyskowiiżąda

zniesieniakościelnejhierarchii;VI–VIIwiek,buntbiedotywBizancjum;wlatach
821–823,ludowepowstanieTomaszaSłowianinawAzjiMniejszejskierowane
przeciwfeudałomiklerowi;Xwiek,antyfeudalnyruchbogomilcówwBułgarii;985
roku,ludrzymskimordujetyrańskiegopapieżaBonifacegoVIIIibezcześcijego
zwłoki;997rok,buntchłopówwNormandii;początekXIwieku,seriabuntów
ludnościczeskiej;wciąguXIwieku,chłopskiewystąpieniaantyfeudalneweFryzjiiw
Niderlandach;1008roku,chłopskierozruchywBretanii;1036rok,antyfeudalnei
antychrześcijańskiepowstaniechłopówwPolsce;1143–1155,ArnoldzBrescii
organizujeantyfeudalnepowstaniewRzymieiżądalikwidacjiPaństwaKościelnego;
1174–1175,chłopskiepowstanienaRusi;1303–1307,Dolcinoorganizuje
pierwszewielkiepowstaniechłopówwpółnocnejItalii;1342–1347,głodowe
powstaniewSalonikach;1358rok,antyfeudalnybuntchłopówweFrancji;1378rok,
powstaniechłopówweFlorencji;1381rok,wielkibuntchłopówangielskichpod
wodząJohnaBalleiWataTylera;XIV–XVwiek,seriachłopskichpowstańw
królestwieNawarry;1418rok,pierwszezseriipowstańludnościNowogrodu
zadającejzmianyfeudalnegoprawa;1419–1436,antyfeudalnyiantykościelnyruch
czeskichhusytówdoprowadzadoszeregubuntówiwojen;1430,1434–1435,1437,
szczególniegroźnepowstaniechłopstwawSiedmiogrodzie;1514rok,antyfeudalne
powstaniechłopównaWęgrzech;XVIwiek,seriawojenreligijnych,któreprzecież
teżsąwistociepróbąobaleniafeudalizmu.Oczywiście,wymienionotuzaledwie
częśćzainicjowanychwśredniowieczurozruchów,aletocałkowiciewystarczy,aby
wykazać,żeopowieściospołecznymspokojuwepocedominacjichrześcijaństwasą
całkowicienieprawdziwe.Wręczprzeciwnie–buntychłopskieskierowanebyły
właśnieprzeciwKościołowiisprowokowaneprzezfinansowanąprzezKościół
feudalnąstrukturęspołeczeństwa.Otoprawdziwa–paxchristiana.

Duchowieństwoniemanajmniejszychskrupułów,kiedymasowoprodukuje

„świętości”i„cudowności”służącetumanieniuwiernych,abytymłatwiejpozyskać
brzęczącąmonetę.Chodziokultrelikwii,„święte”obrazy,„cudowne”źródełkai
medaliki,sanktuariaicentrapielgrzymek,objawienianajróżniejszychświętych,
ChrystusaczyNajświętszejMariiPanny,„cuda”zatwierdzoneoficjalnieprzez
Kościółalbotylkotolerowane…Otej„cudownej”stroniekościelnegobiznesumożna
bardzodługo.Warto,więczająćsięchoćbykilkomacharakterystycznymi
przykładamioddającymiistotęzjawiska.

Ikonoklaści,którzywVIIIwiekuchcieliznieśćkultobrazów,zostalipotępienii

ostateczniepokonani,bynajmniejniezewzględunabłędnąnaukę.Wręczprzeciwnie
–toonimieliracjęwskazującnaprzykazaniezdekalogu,awkulcieobrazów
dopatrującsięmożliwościkorupcji.Aledlawiększościduchownych„święte”obrazy
todoskonałeźródłodochodówwpostaciofiaridarówskładanychnarzeczKościoła.
Przezniemaldwatysiącleciamilionypielgrzymówwędrujądosetekobrazów
rozsianychpocałejEuropie.Napozyskiwaneprzytejokazjiśrodkiskładająsięnie
tylkobezpośredniedatkipielgrzymów,aleteżkwitnącywtakichmiejscachhandel
dewocjonaliami,opłatyzanoclegi,sprzedażposiłków…Zregułycałata
pielgrzymkowainfrastrukturapowiązanabyłateżściślezKościołem.Zczasem
doszłydodatkoweatrakcjeprzyciągającepobożnychizwiększającestrumień
pozyskiwanejgotówki.Obrazyzaczęływędrowaćnietylkozmyśląoposzerzeniu

kultu,aleteżbydotrzećdowiększejliczbyofiarodawców,przyczymdostojnicy
kościelnidodatkowoinicjowalikoronowanieobrazów,ichświęcenie,potem
oddzielneświęceniesamychkoron,awszystkotoodbywałosięzawszez
odpowiedniąpompąitowarzyszącązbiórkaofiar,odpustem,wyjątkowąmsząitd.
Mnożąsięlegendyocudownychuzdrowieniachchorych,nagłychnawróceniach,ale
teżikarachtajemniczospadającychnawrogówczybezbożników.

DobrymprzykłademkultuobrazówmożebyćwizerunekMatkiBoskiejw

klasztorzewCzęstochowie.Jesttotypowaprawosławnaikonazrabowanaprzez
PolakównaRusiHalickiejwXIVwieku.ZnanyawanturnikksiążęWładysław
Opolczykofiarujejąufundowanemuprzezsiebiew1384rokuklasztorowinaJasnej
Górze.Zczasemklasztorwyrastanajednoznajwiększycheuropejskichcentrów
pielgrzymkowychisymbolpolskości.Nieprzeszkadzatopaulinompodejmowaćw
klasztorzehitlerowskichdygnitarzy(wtymHansaFranka)podczasdrugiejwojny
światowej.ApowojnieJasnaGórajestośrodkiemantykomunizmutak
zdecydowanym,żeklasztorzapowiadazamknieciebramprzeddemokratycznie
wybranymprezydentemPolski,ponieważwcześniejnależałdopartii
komunistycznejiośmieliłsiępokonaćwwyborachkandydatapopieranegoprzez
Kościół.

Bardzopodobnadokultuobrazówjestcześćoddawanarelikwiom.Takżeona

przyciągapobożnychwędrowcówwierzących,żebliskośćjakiegoś„świętego”
przedmiotuczyjegocząstkizwiększaichszansenazbawienie.Klasycznym
przykłademmożebyćgróbśw.AntoniegowPadwie.PodkoniecXXwiekumożna
tamkupićsobieprywatnąrelikwięwpostacikawałkapłótna,którymdotknięto
zmumifikowanychzwłokAntoniegowystawionychnawidokpublicznywozdobnej
trumnie.Dookołakościoła–mauzoleumkwitniehandel„świętymi”obrazkami,
medalikami,krzyżykami…

Czczenierelikwiima,więctezwymiarfinansowyiztegopunktuwidzeniajestw

pełnizrozumiałe,dlategoniemalkażdykościółmaichwłasna
kolekcję.KilkadziesiątzębówmlecznychmałegoJezusaznajdujesięwposiadaniu
różnychkościołówEuropy.KilkasetkawałkówkrzyżaJezusajestrozsianychpo
całymświeciechrześcijańskim.Podajęje,naprzykład,Konstantynopol,Antiochia,
Damaszek,Jerozolima,Aleksandria,Kreta,Cypr,Odessa,Rzym,Besancon,Londyn,
Glastonbury,Malmesbury.

Wszystkiekawałkipochodząpodobnozkrzyżaodnalezionegoprzezcesarzową

Helenę,matkęKonstantyna.Zgodniezrzymskimprawemkrzyżnależałdorodziny
straconego,aleoczywiście,niktgoniechciał,tymbardziej,żeżydzizpowodów
rytualnychunikalikontaktuzezwłokami.Wrzucono,więckrzyżJezusawrazz
wielomainnymidowspólnegodołu,któryzczasemzasypano.Pobliskotrzystu
latachcesarzowaHelenakazaławydobyćwszystkietekrzyże.Niestetyniktnie
potrafipowiedzieć,któryznichjesttymposzukiwanym.Naszczęścieniebyłyto
czasytrzeźwomyślącychniedowiarkówzkońcaXXwieku.Przyprowadzono,więc
człowiekanieuleczalniechoregoikazanomudotykaćpokoleiwszystkichkrzyży,aż
jedengouleczył;takprzynajmniejutrzymujepobożnalegenda.Takprostytest
jednoznaczniewskazałczyjbyłówleczniczykrzyż.

Niktteżniewie,ilegwoździ,którymiprzybitoJezusa,zaznajedziśczci.Ototylko

kilkabardziejznanychmiejscichprzechowywania:Jerozolima,Rzym,Wenecja,
Arras,Troyes,Kraków,Wiedeń…Tosamodasiępowiedziećofragmentachwłóczni,
którąprzebitobokJezusa,iojego„rozdwojonej”ostatniejszacie(jednawTrewirze,
adrugawefrancuskimArgenteuil).SławyiczcizażywarównieżCałunTuryński,w
pobożnejopiniipublicznejcałunpogrzebowyJezusa,mimożebadaniaizotopowe
wskazałynajegopochodzeniezXIIwieku,cozresztąpoświadczająteżdokumenty
historyczne.

Wielerelikwiiwniezamierzonysposóbmadziśwydźwiękwręczhumorystyczny:

atojakiśkościółmapiórozeskrzydłaanioła,innyzaś–szczebelzdrabiny,która
Jakubzobaczyłweśnie(KsięgaRodzaju),awconajmniejkilkunastukościołach
przechowująświętynapletekpozostałypoobrzezaniuJezusa…Dawniejrelikwiami
handlowano,wymienianosięnimi,częstodzielonojenaczęści.Zapotrzebowaniena
świętytowarbyło,więcogromne,zatemipodażmusiałabyćodpowiednia.Wtym
kontekścieniedziwihistorianajsławniejszegocentrumpielgrzymkowegokatolików
whiszpańskimSantiagodeCompostella.Otóżwroku813biskupTedomirozIria
Flaviaogłaszanagle,żeodnalazłgróbśw.Jakuba,apostołaJezusa.Według
potwierdzonychdanychhistorycznychJakubzostałstraconywJerozolimiewroku
44napolecenieHerodaAgryppy.Hiszpańskibiskuputrzymujejednak,żedwaj
uczniowiewciągusiedmiu(!)dniwcudownysposób,zapomocąłodzibezżagla
przewieźlizwłokiświętegomęczennikadoHiszpaniiipochowalijewłaśniew
Santiago.Następnieprzezponadsiedemwiekówzapomnianootym.Dziwnym
trafem„odkrycie”grobuzbiegasięzrekonkwistąmuzułmańskiejHiszpaniiprzez
chrześcijaniśw.Jakubnatychmiastzostajeogłoszony„pogromcąMaurów”.
Natomiastpowygnaniumuzułmanówświętygróbstajesięjednymznajbardziej
uczęszczanychcentrówpielgrzymkowychwEuropie.

Wreszcie„objawienia”.Wszędzie,gdzieobjawiłsięludziomChrystus,Mariaczy

jakiśświętyizostałotouznaneprzezKościół,powstająświątynie,sanktuaria,
klasztory,centrapielgrzymek.Apotemtojużidzieutartymtorem–handel
odpustami,dewocjonaliami,pamiątkami,ofiaryzostawianeprzezpobożnych,
dotacjezestronywładców,arystokratówalbopoprostuludzibogatych.Krążą
opowieściocudownychwydarzeniachzwiązanychzmiejscemobjawienia,onagłych
uzdrowieniachiinnychprzypadkachinterwencjisiłnadnaturalnych.

OdXVwiekunajsłynniejszeobjawieniabazująnalegendzieNajświętszejMarii

PannyjakodziewiczejmatkiJezusai„hetmanki”prowadzącejchrześcijańskiearmie
przeciwbezbożnikom.Wystarczywspomniećnajbardziejznaneośrodki:
portugalskaFatimę,francuskieLourdes,bałkańskieMedjugorie…Wszystkieone
majajednawspólnącechę.ZjawaMatkiBoskiejukazałasięwyłącznieprostaczkom,
małymdzieciom,ludziombiednyminiewykształconym.Zresztąbezpośredni
świadkowietych„spotkań”niewidzielinaogółtego,oczympóźniejopowiadali
szczęśliwiwybrańcyniebios.Nanasuwającesiępytanie,dlaczegóżtoChrystusalbo
Marianieukazalisięludziomwykształconym,duchownireplikują,żetopycha
intelektualistówzamykaimdrogędopoznaniaprawdyduchowej,natomiast
doświadczająjejludzie„pokornegoserca”.Czyżby,zatemniezliczonarzesza
katolickichpisarzy,profesorówifilozofówniewydałaspośródsiebieanijednego
pokornego?

Amożepoprostuludzieprościłatwiejulegająsugestiom,akarmienilegendamio

cudachchętniedopatrująsięichwokółsiebie.Dotyczytozwłaszczadzieciczęsto
opowiadającychsobieprzedziwnehistorieitraktującychjepotemnarówniz
rzeczywistością.Każdypsychologpotwierdzi,żedziecięcazdolnośćdokonfabulacji
naogółzacieragranicemiedzyfantazjąirealnością.Dopierointerwencjadorosłychi
wiedzanabytawszkolemogątoskorygować.

Zjawiskoczęstonasilasięteżudziewczątwokresiedojrzewania,kiedyorganizm

przeorganizowujesiępodwpływemhormonów.Wtedywłaśniewystępująnagłe
zmianynastroju,skłonnośćdomistycyzmuibuntowniczośćalboposzukiwanie
jakiegośmistrza.Może,więcniejestprzypadkiem,żetylewidzeńmiałymłode
kobiety,dzieciiprostaczkowieniedysponującywiedząwykraczającąpozanauki
płynącezambony.

Wpewnymstopniupotwierdzatozresztąanalizazawartościobjawień

przekazywanychwybrańcomprzezistotyduchowe.NigdyNajświętszaMariaPanna
niepowiedziaławobjawieniachniczegoponadto,copobożnimogliusłyszećod
swegoksiędza.Awięcogólnikowenawoływaniedonawróceniasię,grożeniejakimś
nieszczęściem,jeśliniebędziemyposłuszniKościołowi,ibliskikoniecświata,
któremumogązapobiecmodlitwylub„zawierzenieMatceBożej”.Nadodatek
„widzący”opisujezjawęczęstootwarcieporównująjązposągiemlubmalowidłem
widzianymwkościeleiztypowymiwizerunkamiserwowanymiprzez
duchowieństwo.Ażnazbytwyraźnejesttuuzależnienieodgotowychwzorców,a
psychologmówiłbyoautosugestiipowodującejprojekcjewdrukowanych
wyobrażeń.Kościółjednakwoliwidziećwtychzjawiskachfenomenynadziemskiei
zaświatowe,cojestotylewygodne,żeprzyciągawiernych,aodpowiednio
zagospodarowanemiejscaobjawieńznowumogąprzysporzyćdochodów.

Kolejnądziedzinąekonomicznejdziałalnościpapiestwabyłkolonializm.

Wszędzie,dokąddocieralieuropejscyodkrywcy,wpierwszymszereguzodkrywcą
byłksiądz.PortugalskiestatkipływającewokółAfrykizakładająfaktorie,którestają
sięośrodkamiłupieżczychwypraw,handluniewolnikamiichrystianizacji.Vasco
daGama,opiewanywpodręcznikachjakobohater,opływającAfrykęwdrodzedo
Indiibezskrupułówporwałafrykańskiegopilota,abytenpokazałmudrogę.
PortugalczycynajpierwłupiąbogateportywschodniejAfryki(Zanzibar,Mombasa,
Kilwa),apotemsprowadzająchrześcijańskichmisjonarzy.Dzisiajduchowieństwo
dziwisię,żeludyafrykańskienaogółchętniejprzyjmująislam,zaśnawszelkie
formychrześcijaństwapatrząjaknanarzędziekolonialnegowyzysku.

Wartoprzypomnieć,żekontynentafrykańskistraciłprzynajmniej100milionów

ludzisprzedanychdoniewoliiwywiezionychdochrześcijańskichposiadłości,
główniewAmeryceinawyspachOceanuIndyjskiego.Katolicyiprotestanci
przewozilimurzyńskichniewolnikówtakstłoczonychpodpokładamistatków,że
ledwiestarczałomiejscadopołożeniaichnaniskichpółkachułożonychjednanad
drugą.Takpoukładaniwmroku,zszokowaninowąsytuacjąiniepewnąprzyszłością,
karmienigłodowymiracjamiiminimalnąilościąwodytransportowanibylikilka
tygodniprzezAtlantyk.Gdybydodaćdotegobicie,aczęstoznęcaniesięorazgwałty
popełnianenamłodszychniewolnicach,bywało,żestatekdopływałnamiejsce
ledwiezpołowapierwotnego„ładunku”.Tyleginęłopodrodzewoceanie,ale

czarnychpoganniktnieżałował.

Wkrajachmuzułmańskichniewolnicybylitraktowaniznacznielepiej,boteż

islam,odwrotniedochrześcijaństwa,nigdyniemiałcharakterurasistowskiego.
Każdy,bezwzględunakolorskóry,byłwobecAllaharówny,nawet,jeżeliAllah
uczyniłgoczyjąśwłasnością.Nierzadkowyzwalanoschwytanychnawojniejeńców,
atakżeniewolnikówiichdzieci.Bywało,żepojmanichrześcijaniepoparulatach
przechodzilinaislamosiągającnawetważnestanowiskaczypozycjespołeczne.W
chrześcijańskiejEuropietakichprzypadkówbyłobezporównaniamniej.

Bywałoteż,azdarzałosiętowamerykańskichkoloniach,żeniektórzywłaściciele

systematyczniezapładniali,comłodszeMurzynki,abyteimrodziłydziecijakonową
generacjeniewolników.Chrześcijańskikler,takzwykleuczulonynaseks,popierałw
AmeryceŁacińskiejstosunkiMurzynówzIndianami,niewolnikówzwolnymi
chrześcijanipogan,ponieważ,wedługprawa,wszystkiedziecipochodząceztakich
związkówautomatyczniestawałysięniewolnikamiKościoła.WBrazylii
praktykowalitozwłaszczafranciszkaniesłynącyzmiłościdowszystkiego,cożyje.
Zresztąbardzowcześnie,bojużodXVIIwieku,pobożniwłaścicieledbają,aby
niewolnikówochrzcić.Oczywiścienieoznaczałotoichuwolnieniaaniniepolepszyło
ichdoli,bonawetśw.PawełwswoichListach(doRzymian13,1-7;doEfezjan6,1-9;
doTymoteusza6,1-5)nakazujezachowywaćzastanyporządekspołeczny.

Murzyniniebyliteżtraktowanijakludzie.NaKaraibach,naprzykład,

niewolników,przetrzymywanowklatkach,abyniezjedliniczegozuprawianego
pola,awinnychprzestępstwabito,obcinanonosyiręce,żywcempieczonona
wolnymogniualbozostawianożywychnapożarcieptakom…Największych
okrucieństwdopuszczalisięwłaścicielewkoloniachhiszpańskichiportugalskich,o
czymzgodniedonosząwszystkiekronikiXVIIiXVIIIwieku;wkoloniachbrytyjskich
traktowanieMurzynówjesttrochęlepsze.DużywpływnakatolickichHiszpanmiała
zapewnetradycjainkwizycji,kiedytoziemskieżycieczłowiekanieprzedstawiało
wielkiejwartości.Wprotestantyzmie,bardziejnasyconymideamiwolności
osobistej,swobodywyznaniowej,liberalizmugospodarczegoitradycjami
konstytucyjnymi,wniewolnikuczęściejdostrzeganocząstkęczłowieka.Gdyby
zapytać,czemuopisywanymifaktamiokrucieństwaobciążamychrześcijaństwo,
skorowystępowałyoneiuwyznawcówinnychreligii,wypadaprzypomnieć,że
jednakwżadnejinnejniemówisiętyleomiłościbliźniego.

NieufnośćAfrykidochrześcijaństwamateżjeszczeinnekorzenie.WXVwieku

Afrykaniejesttakdzika,jaktodziśjeszczegłosząniektórzychrześcijańscyi
kolonialnihistorycyusprawiedliwiającbrutalnośćdokonywanychpodbojów.
Istniejewówczasjuższeregpaństwiwłaśniezjednymznich–chodzioKongo–
nawiązujekontaktyPortugalia.Gdywroku1491władcaKongaNzingaNkuwa
przyjmujechrzest,czynitoznadziejąnabliższąwspółpracęzPortugalczykami.
Rychłojednakprzekonujesię,żesięmylił.Misjonarzeikupcydążątylkodo
opanowaniaiwyzyskukraju.PokilkulatachrozczarowanyNzingausuwagroźnych
partnerów.Niestetyjedenzjegosynów,Affonso,wychowanyprzezzakonników,
pozostajeprzykatolicyzmieiwrazzPortugalczykamiszykujeprzewrót.Wroku
1506obalaswegobrataizdobywatron.Jednakionzczasemprzejrzymotywy
Europejczyków.Kiedyw1516rokupragniekupićeuropejskiestatki,aby

samodzielnierozwijaćhandelzPortugalią,spotykasięzodmową.Wtedywroku
1525przepędzazKongakupcówiżeglarzy,alewswojejnaiwnościpozostawia
jednakduchownych.Niestetyniepomagamutoposzerzyćplanowanejwspółpracy
handlowej,Portugalianadalzainteresowanajestwywozemniewolników,zaktórych
płacibezwartościowymibłyskotkami,amisjonarzeodmawiająpomocywzałożeniu
nowoczesnegorzemiosła.Imimożew1534rokustolicakrajuNbanzaotrzymuje
pięknąkatolickanazwęSaoSalvador(Zbawiciel),krajpopadawruinę.Wprawdzie
podejmująjeszczepróbęiw1548rokupojawiająsięjezuici,alekról,mimożejest
katolikiem,wygnaichjużpodwóchlatachoburzonywtrącaniemsięwkierowanie
krajem.Wkońcuwroku1572żołnierzeimisjonarzeportugalscyosadzająnatronie
zależnegoodsiebieAlvareII.Postępujewprawdziechrystianizacja,alewymuszony
handelniewolnikamisprawia,żenastępujeiwyludnieniekraju.

Gdzieindziejbyłopodobnie.Kolumbswoimprotektoromobiecujezjednej

stronybogactwa(oczywiście„uzyskane”odmiejscowejludności),zdrugiejzaś
„nawrócenie”–chrystianizację–Indian.Postępowaniepozostawionychprzez
Kolumbatowarzyszywyprawy–ichrabunkiigwałty–sprawiło,żedoprowadzeni
doostatecznościIndianieprzybyszówpoprostuwybili.GdyzaśKolumbpodczas
innejwyprawypróbujeukrócićrozpasanieswychchrześcijańskichkompanów,traci
królewskiepoparcie.Noajakwyglądaewangelizacja?Pozostawiłdokładnyjejopis
świadectwtychwydarzeńbiskupLasCasas.Hiszpaniemordowalidlazabawy,
wyrzynalicałewsie,paliliżywcem,wieszaliwszystkichIndian,którychzdołali
schwytać,wodzówpieklinadogniem.JeślizdarzałysięskutecznekontaktyIndian,
zwiększanoterror.Wrezultacieekspansjichrześcijańskiejreligiimiłościcałkowicie
znikacałaludnośćWyspKaraibskichitowrekordowymtempie,bokilkamilionów
ludziginiewciąguniewieleponadstulat.DokońcaXVIwiekuchrześcijanie
wymordowaliplemionaTainanaHaiti,awpoczątkachXVII–CiboneynaKubie.
LucayanzBahamówzniszczylijeszczewcześniej,bojużnapoczątkuXVIwieku.
Karaibowie,ponieważpotrafilidłużejwalczyćinawetzadawalipewnestraty
najeźdźcomdodziśsąprzedstawianijakowyjątkowiokrutnicyiohydniludożercy.
WAmazoniizokoło6milionówIndianżyjącychwXVIwiekudodziśprzetrwało
zaledwie200tysięcy.Takijestbilansewangelizacji.

Aprzecieżwymordowano,(botojestchybawłaściwesłowo)równieżwysokie

cywilizacjewMeksyku,PeruiAmeryceŚrodkowej.Wtymkontekściewręcz
symbolicznymwydajesięfakt,żekatolickiekościołyMeksykuczyPeruczęstosą
postawionenafundamentach,prekolumbijskichświątyń,azesrebraznich
zrabowanegoodlanopobożnewrotaiwizerunkizdobiącekościelneołtarze.
WytępionoteżwiększośćIndianAmerykiPółnocnejiniemalwszystkich
pierwotnychAustralijczyków,przerwanorozwójIndii,Chinikrajówmuzułmańskich,
zlikwidowanokulturyOceanii…Listazbrodnipopełnianychzkrzyżemwdłonijest
bardzodługa.TakimkosztemKościółuzyskałnoweterenydoeksploatacji,nowe
latyfundiaoraznowerzeszewiernych…

WartomożewspomniećtuopapieskiejwypowiedzipodczaswizytywIndiachw

roku1999.Przeciwtejpodróżyprotestowałyśrodowiskahinduistyczne,widzącw
papieżuucieleśnienieekspansjonizmuizaborczościcywilizacjichrześcijan,których
zaznałyjużIndiewdobiekolonializmu.OczywiścieJanPawełIInieomieszkał

oświadczyć,żetolerujeinnewyznania,zszacunkiemodnosisiędohinduizmu,nie
ma,więcpowodówdojakichkolwiekprotestów.Alepodczastejwizyty,nasynodzie
biskupówwDelhi,papieżteżuznałzawłaściweogłosić,żeIndieorazcałaAzjasą
terenemprzyszłejewangelizacjiwtrzecimtysiącleciuchrześcijaństwa.BoteżAzja
jestobszaremgdziechrześcijaństwowyraźnieprzegrywawkonfrontacjiz
miejscowymireligiami.Nicdodać,nicująćdopapieskiegoprzesłaniamiłości.
Możnatylkozapytać,jakgłośnebyłybyokrzykiświętegooburzeniawEuropie,gdyby
tybetańskiDalajlamaalboktóryśzimamówislamuprzyjechał,naprzykładdo
Francjiiogłosił,żeEuropajestobszaremprzewidzianymdozajęciaprzezichreligię.

Krytycyzauważająteż,żeakuratwIndiachpapiestwozdobywasięnanietypową

dlasiebie,wręczbezprecedensową,dobroduszność:zakładadarmoweszkoły
katolickieiorganizujekosztowneakcjenarzeczubogich.Interpretujątojakopróbę
„kupienia”nawróceń,przyczysamkatolicyzmjestdlanich,choćniewielką,(bo
około2%populacjiIndii),alegroźnasektą–bokierowanazbogatych,
zagranicznychośrodków–któraprzypomocyznacznychnakładówfinansowych
zmierzadozniszczeniahinduskichtradycjiizerwaniawięzimłodzieżyzrodzicami.

Podobniezresztąwyglądastosunekpapiestwadoinnychformchrześcijaństwa.

JanPawełIIwręczobsesyjniewracadofantastycznejideinawróceniaprawosławia,
któreuważazadziełoodszczepieńców.Niebaczącnaprotestytamtejszych
biskupówślekatolickichmisjonarzydoRosjiinaUkrainęigłosikonieczność
przywróceniajednościchrześcijan–oczywiściepodjegowładzą.Zabiegająco
spotkaniezpatriarchamiposzczególnychkościołówprawosławnych,tłumaczyto
potrzebąekumenicznegodialogu.Niedziwi,zatempostawapatriarchów
prawosławia,którzywtymwatykańskimekumenizmiedopatrująsię
ekspansjonizmuczyprozelityzmuiswespotkanieuzależniająodzmianypolityki
papieża:żądająwycofaniamisjonarzyiuznaniaprawosławiazarównoprawne
wobeckatolicyzmu.

Żebyjednakniepatrzyćjednostronnie,wypadazauważyć,żenietylkorzymski

katolicyzmjesttakzaborczy.Prawosławiestosowałoidentycznemetodypodczas
podbojuirusyfikacjiSyberii.Przemocąiprzekupstwemnawracanomiejscoweludy,
abyjepotemtymłatwiejeksploatować;opornychtępionoalbozamienianow
niewolników,podobniejakczynilitokolonizatorzyzEuropyZachodniej.AwXIX
wiekunazachodnichrubieżachImperiumRosyjskiegoprawosławniwładcyz
Moskwyprzecieteżsiłąlikwidowalikościołyunickienarzuconeongiśmiejscowej,
prawosławnejludnościprzezkatolickąszlachtęzPolskiiLitwy.Widaćztego,żeobie
główneformychrześcijaństwaniewieleróżniąsięmiedzysobą.Różnićjemożetylko
stopieńcentralizacjiwładzy,ponieważpapieżesąmonarchamisprawującymi
prawdziwe,doniedawnadyktatorskierządy,apatriarchowietoraczejmężowie
zaufaniaiautorytetymoralne,bezrealnejwładzywykonawczej.

Szczególnarolęwinteresachkościelnejkorporacjiodgrywareklama.

Nieprzypadkowojedynepoczątkowodopuszczoneinstrumentytodzwoniorgany.
Ichgłosbyłwystarczającodostojnyipotężny.Adziś?Dziśpapieżwystępującprzed
milionowymitłumamiwyraźnienaśladujedwudziestowiecznegwiazdykulturypop,
zwłaszczapiosenkarzyiaktorów.Swoichfanówkokietujeskromnością,gestami
mającymistwarzaćpozorybliskościiżartaminaszczyciemównicy.Wrażenia

aktorskiejinscenizacjiniezatrąnawetjegoprzejazdyiprzejściawśródtłumu,
podawanieludziomrąkiostentacyjnebraniedziecinaręce.Lądowaniena
lotniskachcałegoświataisymbolicznecałowanieziemizawszesątak
zaaranżowane,abywidzowiebyliolśnienidostojnymgościemspływającymz
chmur,którywbiałej,sugerującejczystość,szaciemaprzypominaćanioła.Apotem
obowiązkowehołdymiejscowegokleru,azwykleteżiprzedstawicielirządu,
transmitowaneskrupulatniewtelewizji,abycałyswiatmógłdocenićduchowa
potęgęWatykanu.Temusamemucelowisłużyepatowanieludzihelikopteramii
pancernymsamochodemzprzeszklonagablotą,wktórejpapieżjestdoskonale
widoczny,aleprzecieżdlaplebsunieosiągalny.Tojesttypowepostępowanieznane
specjalistomodreklamywielkichtegoświata.Należyludziompokazaćwielkość,
wręcznadludzkość,danejosoby,zaprezentowaćjejpotęgę,bogactwo,wpływy.
DlategoMichaelJacksonlatawłasnymhelikopterem,ap[rasarozpisujesięnatemat
jegoprywatnejposiadłości,stanubankowegokonta,seriidrogichoperacji
plastycznych…Zdrugiejstronygwiazdypoppozwalająnaograniczone,zazwyczaj
kontrolowane,„przecieki”doprasyoswoichsłabostkach,ulubionychpotrawach,
zwyczajachdomowych…Tomastworzyćjakąświęźzezwykłymiśmiertelnikami,
ocieplićwizerunekgwiazdyiwzbogacićjejimage.Papieżpostępujepodobnie,kiedy
zezwalapodaćdowiadomościpublicznej,cojada(światmógłdowiedziećsię,żelubi
zsiadłemlekoalbosławnejużwadowickiekremówki),jakimarozkładdnia,atakże,
iżjeździłnanartach.Alepodobniejakpiosenkarzeczyznaniaktorzy,nieujawnia
równieżoperacjifinansowychipolitycznych.Naogółmilczyosponsorachswoich
wojaży,coteżwskazujenautajnioneukłady,bownormalnejsytuacjisponsorzyliczą
przecieżnareklamę.Publiczniecałujedzieci–przyczyniającsięjednakteżidoich
ubóstwa,kiedy–zwłaszczawkrajachnajbiedniejszychiprzeludnionych–zakazuje
planowaniarodziny.Wrażenie,żeJanPawełIIwzorujesięnatwórcachzkręgupop,
pogłębiawydaniepłytzpapieskimiśpiewami,modłamiiprzemówieniami.Możnaje
kupićwsupermarkecie,gdzieleżąmiędzypietruszkąiżelazkamioboknagrań
zespołówmłodzieżowych.

Próbarehabilitacji

Jakwidaćzzaprezentowanegotupoglądu,wiarachrześcijańskaicałacywilizacja

opartanatejreligiiokazałysięwsumiepoważnymwybitnienieżyczliwym
człowiekowiwynaturzeniem.Kościół,jakoinstytucjareprezentującaideologie
chrystianizmu,wsławiłsięnadewszystkoolbrzymiahipokryzją,którapozwala
głosićjedno,aczynićdrugie.Wimiętejreligiidopuszczanosięniebywałychzbrodni
iokrucieństwwobecludzi,apapieżwspierałniejednokrotnienajwiększych
zbrodniarzy,jeślitylkozapewnialimuwładzęiswobodędziałania.Wtejsytuacji
możnazadaćpytanie:czychrystianizacjaniosłazesobątylkozło?CzycałyKościół
jestwyłączniedziełemAntychrystalubSzatana,jakniegdyśgłosilitoprotestanciw
odniesieniudokatolicyzmu?Niebyłobytoprawdą,bozarównoKościół,jaki
chrześcijaństwo,podobniejakwieleinnychinstytucjiiorganizacjispołecznych,
majątakżeswojedobrestrony.

Przedewszystkimnależypamiętać,żedokonaneprzezchrześcijaństwo

skuteczneujednoliceniekulturynadużymobszarzeglobustwarzałowarunkido
współpracywieluludzi.Kościółwyposażyłtychludziwidentyczny,alboniemal
identyczny,systemwartości.Niemaprzytymznaczenia,żebyłytowartości
zaledwiedeklarowanea,niestety,rzadkorealizowane.Chodziopłaszczyznę
porozumienia,wspólnyjęzykpojęć,którypozwalałatwokomunikowaćsięzesobą.A
wszelkipostęp,czyliinaczejrozwój,wymagawspółpracychoćbyminimalnejgrupy
ludzi.Postępnigdyniedokonujesięwwymiarzejednegoczłowieka.Cowięcej:
zaobserwowano,żebardzomałewspólnotyczyspołeczeństwaniemalnierozwijają
się,ponieważnieistniejewnichmożliwośćwymianyidei.Jestzbytmałaliczbaludzi,
azatemzbytmałaróżnorodnośćzachowańipoglądów.Ztegopunktuwidzenia
chrystianizacjazresztąwbrewintencjomkleru,stwarzawarunkidlałatwiejszej
komunikacjii,pośrednio,dlaprzyszłegorozwoju.

Oczywiścieskrajnieantypostępowa,konserwatywnaideologiaKościoła

górowałanadewentualnymikorzyściamipłynącymizujednoliceniakultury.Jednak
poupadkuśredniowiecznegoobskurantyzmu,ideerenesansu,apoteminastępnych
prądówintelektualnych,stosunkowoszybkoogarnęłyekumenęchrześcijańską,
korzystającwłaśniezowegoujednoliconegosystemupojęć.Pośrednimdowodem
słusznościtakiegorozumowaniajestbrakhumanizmuirenesansuwkulturach
zdominowanychprzezinnewyznania.

Aleistniejeteżprzynajmniejjeszczejedenpunktwidzenia:narzucaniejednolitej,

uśrednionejkulturyzubażaludzkacywilizacjępozbawiającjąwieluideiipojęć
kulturlokalnych,„prowincjonalnych”.Zachodzituwyraźniepodobieństwodo
monokulturrolniczychogarniającychkontynenty,awkońcucałyglob.Nieliczne,
uznanezanajlepsze,roślinyuprawnewypierająlokalneodmiany.Specjaliści
dostrzegajątuniebezpieczeństwozmniejszeniaróżnorodnościgenetyczneji,coza
tymidzie,ograniczenieplastycznościwodniesieniudowymogówśrodowiska.

Niestety,wydajesię,żejesttonieuniknionacechapostępu.Opłacalnośćprodukcji
wymuszamasowość,atajestmożliwatylkoprzystandaryzacji.Likwidujesię,więc
nadmiernaróżnorodność.Analogiczneprocesyzachodząwsferzeduchowej:
standaryzacjapoglądówipojęć,uniformizacjazasadrządzącychżyciemspołecznym
iglobalnewidzenieproblemówludzkościsłużąichskuteczniejszemuibardziej
długofalowemurozwiązywaniu.Cenązatęskutecznośćjestobniżenie
różnorodności.Wtymkontekściedziałalnośćmisyjnawszelkichreligii,nietylko
chrześcijańskich,wydajesiębyćpierwszymkrokiemdozjednoczenialudzkości.Ato
chybapowinnobyćocenianejakozjawiskopozytywne,mimointencjimisjonarzy
niemyślącychmożetyleozjednoczeniuludzkościdladobraludzi,coozjednoczeniu
jejwKościele.

Zujednoliceniemkulturywiążesięłatwośćrozpowszechnianiawynalazków,

którezmieniająludzkieżycieitymbardziejjednocząświat.Druk,papier,książka,
arabskizapisliczb…Tozaledwienieliczneprzykładykonkretnychwynalazków,
którestosunkowoszybkorozprzestrzeniałysięnaobszarzeświata
chrześcijańskiego.Duchowieństwowprowadzałohodowlękarpia,produkcje
destylowanychalkoholiinowychsposobówbudowania…Papieżeizakonnicy
zaczęlieuropejskisystembankowy(pomijającprzedchrześcijańskiebankiRzymian,
GrekówczyFenicjan).Inny,jużklasyczny,przykładtoalfabetłaciński.WwiekuXV
dużaczęśćzamieszkałychlądównieznałapismawogólealbofunkcjonowało,co
najmniejkilkasetjegoform.Popięciusetlatach,niemalcałyswiatposługujesię
identycznymalfabetemłacińskimrozpowszechnionymprzezchrześcijan,tymi
samymiliczbami,miaramiikalendarzem.I,mimowszelkichnarzekańna
uniformizacjężycia,jednolityalfabetbardzoułatwiafunkcjonowaniegospodarkii
codziennąegzystencjęzwykłychludzi.

Każdareligia,łączniezchrześcijaństwem,jestpotężnymnarzędziem

socjotechnicznymsłużącymdokierowanialudźmi.Większośćprzeciętnych
wyznawcówChrystusamazakodowanepodstawowechrześcijańskiezasady
etyczne.Oczywiściemożnaonichdyskutowaćispieraćsię,czysąonedobre,czynie.
Łatwoteżwykazać,żesamoduchowieństwowiększościtychprzepisównie
przestrzega.Alechodzituraczejoto,abyludziemielijakieśzasady,hamulce
powstrzymująceichprzedbezmyślnymniszczeniem,ajeślijużnieskuteczne
hamulce,toprzynajmniejskalewartościpowszechnieuznanązaobowiązującą.W
tymkontekściemoralnośćchrześcijańska,bezwzględunato,jakjestzakłamanai
nafaszerowanaobłudą,ibezwzględunajejniszczącywpływnaosobowość
wyznawcy,okazujesięjakimśpunktemodniesienia.Jestzasadniczą,absolutną
płaszczyznąporozumieniazewszystkimiludźmi,nawetzbandytą.Tragediakońca
drugiegotysiącleciapoleganaodkryciu,żezasadyetycznewszystkichreligiiiopcji
filozoficznychniemająwaloruabsolutnego.Okazałysięzaledwiewartościami
względnymi,zmiennymiwczasieiróżnyminaróżnychobszarachglobu,codobitnie
pokazujenamhistoria,etnografia,filozofia.Bezwątpieniatenaukoweinterpretacje
sąprawdziwe,alepłacimyzanierozchwianiemstrukturspołecznychoraz
załamaniempowszechnieakceptowanejmoralności.

Aterazinnadziedzina–teoretyczniedomenareligiichrześcijańskiej–

dobroczynność.WpisanawnaukęKościoła,niebyłatylkoobłudnąpoząmającą
ukryćpazernośćduchowieństwa.Odpoczątkuswegoistnieniaklerprowadzi,
bowiemrozmaiteinstytucjezdefinicjicharytatywne:przytułkidlasierot,szpitale,
organizacjeniosącepomocpotrzebującym.Częstosąonezaledwieprzykrywkądla
niecałkiemjawnychiczystychinteresów,aleprzecież,niezawsze.Zdarzająsię
bezinteresowniksiężafaktyczniepomagającyludziomizakonnicysłużącypomocą
niezewzględunawłasnezyski,alezgodniezgłoszonymiideałami.Zwyklewśród
tych„prawdziwych”duchownychzpowołaniawymieniasięświętegoFranciszkaczy
MatkęTeresęzKalkuty,botacyjakonicałymswoimżyciemzdawalisięzaświadczać
oprawdziwościwyznawanychzasadwyprowadzanychprzecieżzchrześcijaństwa.A
zatemniemamyprawagłosić,żekościelnadobroczynnośćzawszemusibyć
obłudna.

Raczejnależałobychybastwierdzić,żewszelkieinstytucjecharytatywne,religijne

iniereligijne,częściejsąskuteczneiautentyczne,jeślipozostająmałe.Imwiększa
organizacja,tymwięcejbiurokratówiwięcejmętnychinteresówukrywanychza
pięknymszyldem.Ichrześcijańskieorganizacjewniczymnieodbiegająodtejreguły.
Natomiastczęściejmogąspotykaćsięzostrąkrytyką,ponieważswojejdziałalności
nadającharakterystycznyrysaktureligijnegoodnoszonegodowyższych,
zaświatowychwartości,corażącokontrastujezichrzeczywistymobliczem.A
jednak,pomimotychwszystkichkontrowersji,dobroczynnośćjestważną,i
niewątpliwiepozytywną,sferądziałalnościKościoła.Dobrymprzykłademwydaje
siębyćgestpapieża,którypodczaswizytywIndiachw1999rokuofiarowałOrissie
300tysięcydolarównaodbudowępokatastrofalnymhuraganie.Przeciwnicy
papieżapowiedzą,żeusiłowałwtensposóbpozyskaćindyjskąopiniepubliczną
generalniewrogąlubobojętnąwobecdostojnegogościa.Zwłaszcza,żekatolickikler
odwiekówpróbujezdobyćIndienajpierwprzemocąwojnąikolonializmem,awXX
wiekupoprzezutrzymywaniekatolickichszkół,katolickichprzytułkówirozmaite
akcjecharytatywne.Zwolennicypapiestwamogąnatomiaststwierdzić,żesątotylko
tendencyjneinterpretacje,bodarowiznaJanaPawłaIIpozostajeniezaprzeczalnym,
materialnymfaktemichybapomożewieluludziom.

Owielewyraźniejwidaćobłudęwstosunkupolskiegoklerudocharytatywnych

akcjiJurkaOwsiaka,którywostatnimdziesięcioleciudwudziestegowieku,coroku
zbieraogromnesumynapotrzebyszpitali.DziękijegospektakularnymOrkiestrom
ŚwiątecznejPomocyzakupionowielebardzodrogiegosprzętumedycznego,co
możnałatwosprawdzić,ponieważOwsiakzawszeszczegółowoinformujeopinie
publicznąorezultatachzbiórkiipodaje,cozakupionoorazdlajakichkonkretnych
placóweksłużbyzdrowia.Wzbudzatozaufanieludziizachęcadoofiarności.Rzeczw
tym,żekościelneinstytucjecharytatywneniemajątakichosiągnięć,awdodatku
bardzoczęstosąpodejrzewaneonieuczciwośćzewzględunaniejasnośćswoich
finansów.WkażdymrazieKościółp[początkowoostropotępiałOwsiakamówiąco
jegobrakuzasadetycznych(chrześcijańskich),rzekomoszkodliwejmuzyce,
nadmiernejreklamie,anawetonieuczciwości.Kiedyjednakniezdałosiętonanici
ludzienadalprzedkładaliOwsiakanadkościelnyCaritas,księżazłagodzilinieco
krytykę,aniektórzynawetzaoferowaliswójudziałwakcji.Cojednaknie

przeszkadza,abyposzczególniproboszczowienawłasnarękęniezwalczali
OrkiestryŚwiątecznejPomocy.

Subiektywnepotrzebyiodczucialudzitochybanajważniejszadziedzinakażdej

organizacjireligijnej.Człowiekpotrzebujeodniesieniadowartościogólniejszych,
zrozumieniasensuświataiswegoistnienia.WXXwiekucorazwiększąrolęw
budowaniuświatopogląduodgrywanauka,aleprzecieżniedocieradowszystkich
ludzi,awielupoprostunierozumiejejjęzyka.

Dotychczastowłaśniereligiadoskonalesprawdzałasięwtejdziedzinie,co

niewątpliwiebyłozjawiskiempozytywnym,bopomagałabudowaćspójną
osobowośćswoichwyznawców.Oczywiścieistniejątysiącznezastrzeżenia.Można
beztruduwykazać,żechrześcijaństwobrutalniełamieludzkiecharaktery,wtłaczaw
osobowośćswoichzwolennikówwielekompleksów,promujeludzizjednejstrony
słabychisłużalczych,zdrugiejzaśbezwzględnychfanatyków.Zgoda,tyletylko,że
każdysystemwychowanianiesiezesobąokreślonekosztypsychologicznei
społeczne–dotyczytorównieżsystemuchrześcijańskiego-imożna,conajwyżej,
dyskutowaćoichminimalizacji.Alechrześcijaństwodawałoteżludziomniezbędny
elementwewnętrznegoporządku.Dowodemnatojestmasowezjawiskonowych
ruchówreligijnychwXXwieku,kiedyKościółtracidotychczasowewpływyijest
spychanynamarginesgłównegonurturozwojuekonomicznego,intelektualnegoczy
politycznego.PustkapoodejściuodwiarywChrystusamusibyćczymśwypełniona.
Stosunkowonielicznaelitarozumieprocesyzachodzącewnowoczesnych
społeczeństwachipotrafizbudowaćwłasnyświatopogląd.Ogromnawiększośćludzi
niedysponujeanidostatecznawiedzą,anipozycjaspołeczną,abytegodokonać
samodzielnieidlategoposzukujegotowychrecept.Iwtedyznajdujewzorcealbow
tradycjireligii,corazczęściejschodzącejjednakdopoziomufundamentalizmu
odgradzającegosięodwrogiegoiniezrozumiałegoświata,albownowychreligiach
określanychprzezKościółmianemsekt..

Towszystkooznacza,żeczłowiek,jakoistotaprzekraczającaintelektualnieswoje

biologiczneograniczenia,niepotrafiobyćsiębeztranscendencji.Atęzapewniamu
tylkofilozofia,którawwersjipopularnej,dostępnejdlawszystkich,przyjmujepostać
religii.Niemaprzytymwiększegoznaczenia,jakatoreligia.Oto,bowiempowoli
kończysięepokawojenmiedzyreligijnych,takczęstychwprzeszłości,azaczyna
okreszmagańświatareligijnegozczłowiekiemnowoczesnym,budującymwłasny,
niezależnyświatopogląd.Widaćtodoskonalewdziałaniachpodejmowanychprzez
JanaPawłaII,Dalajlamę,przywódcówjudaizmuiniektórychprzedstawicieliislamu.
Kolejnemiedzyreligijnespotkaniemodlitewne,ruchekumeniczny,oficjalne
deklaracjeszacunkudlainnychwyznańtowyrazzrozumienia,żewszystkiereligie
są,wgruncierzeczy,bardzodosiebiepodobne.Zatocorazwyraźniejszalinia
podziałubiegniepomiędzytradycyjnymireligiamiiwspółczesnafilozofią.
Oczywiścieżadenzwymienionychprzedstawicieliduchowieństwanieprzyzna,że
jegowyznaniejestrównoznacznezjakimkolwiekinnym,aledziałajątak,jakbytojuż
zauważyli.

Pamiętajmy,więc,żewiększośćludziniepotrafijeszczeżyćpozasystemami

religijnymiidlanichchrześcijaństwojestczymśbardzoistotnym.

Kronika

Ipne–Ine

NeoplatonikFilonzAleksandriipracujenadgreckainterpretacjąBibliidowodząc,

żejudaizmjestostatecznymcelemfilozofiigreckiej,którajednakniedostarcza
najlepszegonarzędziadlazrozumieniaBiblii.Poglądtenprzejmiepotem
chrześcijaństwo.FilontworzykoncepcjęemanacjiduchowejLogos(Jahwe)poprzez
kolejnepoziomypośrednieażdoświatamaterialnego,interpretującwtensposób
stworzenieświata.JednakwII–IXwiekuneżydowskafilozofia–zbrakuwłasnego
państwaikoniecznościobronytożsamościżydówprzedekspansjąhellenizmui
chrześcijaństwa–stopniowozamiera.

PierwszapołowaIne

DziałalnośćJezusa(urodzonyokoło7pne),jednegozwielureformatorów

judaizmuwPalestynie,który–pozostającpodsilnymwpływemesseńczyków,a
takżeinnychsektwspółczesnych–uznajesiebiezadawnooczekiwanegomesjasza.
SprzyjatemupanującawówczaswIzraeluatmosferamistycyzmu,poczuciakońca
epokiioczekiwanianamesjasza.Zakłada,początkowoniewielką,sektę
przeciwstawiającąsięzbytsformalizowanemujudaizmowifaryzeuszyi
hellenizującejwierzesaduceuszy;zapowiadarychły(jeszczeprzedwymarciem
współczesnegomupokolenia)końcaświata.Zinspiracjifaryzeuszyzadziałalność
antypaństwową,gdyżgłosiwyższośćswegobóstwanadcesarzem,zostajeskazany
przezRzymiannaukrzyżowanie.WkrótceteżginąwPalestyniepierwsimęczennicy
zawiaręJezusową:św.Szymon,ukamienowanywlatachtrzydziestychza
bluźnierstwowobecjudaizmu,iśw.JakubstraconywJerozolimiew44rokune.Po
śmierciJezusarozwijajegonaukę–wduchuneoplatonizmu–SaulalboSzaweł,czyli
św.Paweł.DopasowujedoswoichkoncepcjiproroctwazBiblii(Izajasz7)a
podróżując(45-61ne)pocesarstwiezakłada,opartenaistniejącychjużgminach
żydowskich,lokalnewspólnoty,stającesięzaczątkiemKościoła.Nadajeimtypowo
neoplatońskiignostyckirysniechęcidoświatamaterialnego–atakżedokobiet,
miłościimałżeństwa–natomiastwobliczuspodziewanegokońcaświatagłosi
koniecznośćascezy.NawiaręwJezusanawracanietylkojudaistów,aleteż,
określanychprzezniegomianempogan,wyznawcówinnychreligii.

49ne

CesarzKlaudiusznakazujewypędzićzRzymuwyznawcówJezusa.

50ne

PierwszyzjazdwyznawcówJezusawJerozolimie.Konfliktmiedzyzwolennikami

Pawła,uznającymisektęzanowąreligię,azwolennikamiPiotra(jednegoz
najbliższychuczniówJezusa)traktującymiją(zgodniezesłowamisamegoJezusa)
jakoreformiejudaizmu.Następujepodziałrólizadań:Pawełprowadzimisjepoza
Palestyną,aPiotrkoncentrujesięnasprawienawracaniażydów.Dyskusjamiędzy

tradycyjnymjudaizmemazwolennikamiJezusowejreformy–trwanadal.

66ne

WybuchantyrzymskiegopowstaniaŻydówwPalestynie.

67ne

Wedługtradycji,wtymsamymdniuginąwRzymie,uznanipotemzaświętych

męczennikówPiotriPaweł.

70ne

Upadekżydowskiegopowstaniarozpraszatradycyjnychjudaistówisekty

Jezusowe,czylichrześcijan.Nazwasektypochodziodgreckiegochrestos,czyli
„pomazaniec”,„mesjasz”.ChrystusstajesiętytułemnadawanymJezusowi,aleczęsto
oznaczateżabstrakcyjnebóstwoczczoneprzezróżnegrupyreligijne.Rozpoczyna
sięrozdzielaniejudaizmuichrześcijaństwa.Judaiści,zagrożeniwswoimistnieniu
poklęscepowstania,niechcącdopuścićdorozłamuostateczniepotępiająreformy
Jezusa,nacojegozwolennicyodpowiadają,żeklęskażydówbyławistociebożąkarą
zaodrzuceniemesjasza.

UpadekJerozolimypo70nepowodujedecentralizacjęnowegokultu.

Poszczególnewspólnotytworzą,utrzymującewzajemnekontakty,kościołylokalne
zwanepóźniejpatriarchatamialbobiskupstwami,

79ne

WybuchWezuwiuszastajesiędlawyznawcówJezusazapowiedziąbliskiegojuż

końcaświata.

88–97ne

Klemens,trzeciprzywódca(biskup)chrześcijanwRzymie.Dwajpierwsi–Linus

(wedługtradycjinastępcaśw.Piotra)iAnakletlubKlet(od76ne)–niewyróżnilisię
niczymszczególnymipozostaliprawie,niezauważeni,ichociażniebyli
prześladowani,chrześcijańscypisarze,wykreująichnamęczennikówzawiarę.
NatomiastKlemens,kiedypodkoniecżyciazabieragłoswsprawiesporów
rozbijającychkościółwKoryncie,wykazujejużdążeniedodominacji.Jestteż
prawdziwymmęczennikiemzawiarę,ponieważzaodmowęoddawaniaczci
rzymskimbóstwomzostałskazanynakatorgę,awkońcuutopionywMorzu
Czarnym.PonimażdodrugiejpołowyIIwiekunerzymskawspólnotąrządzą–
ledwieznanizimienia,chociażuznanipotemzakatolickichświętych:Ewaryst,
Aleksander,Sykstus,Telesfor,Hygin,Pius,Anicet,Soter,Eleuteriusz.

I–IIwiekne

PowstajekilkaEwangeliiizapowiadającakoniecświataApokalipsaśw.Jana.

Chrześcijanieoczekująckońcaświatanegująspołecznyporządek(stądrzymskie
oskarżeniaowrogośćwobecludziicywilizacji).Zaczynasiędyskusjaonaturze
Jezusa:czybyłczłowiekiemwybranymprzezBoga,czyBogiemwcielonymw
człowieka?WdrugimprzypadkuMaria(matkaJezusa)mogłabyćdziewicą,mimo

małżeństwazJózefemiciąży.Koncepcja„niepokalanegopoczęcia”,czyli
zapłodnieniebezseksu,byłazgodnaznaukąśw.Pawła,któryuważał,żewszelki
seksualizmjestnieczysty.Jednakdlawiększościwczesnychchrześcijan,łączniez
Pawłemjestoczywiste,żeojcemJezusabyłJózef.

II–IIIwiekne

EkspansjachrześcijaństwawcałymbasenieMorzaŚródziemnego,Iraniei

Etiopii.Pamfilonpisze,żepierwszymimisjonarzamibyliapostołowie(wybrani
uczniowie)Jezusa:TomaszwIranie,AndrzejwPoncieinaRusi,JanwAzji.

II–IIIwiekne

Pojawiasięwczesnapatrystyka,czyliliteraturatworzącazasadychrześcijaństwa,

iapologetykasłużącajegoobronieprzedzarzutamiprzeciwników.WpołowieII
wiekuneKlemensAleksandryjski,posługującsięterminologiąfilozofiigreckiej,
traktujechrześcijaństwowkategoriachwiedzyaniereligii.Orygenes(II–IIIne)
kontynuujepracęKlemensaiwprowadzadochrześcijaństwaneoplatońskąteorię
emanacji,Logos,wiecznośćświataorazpierwotnąrównośćwszystkichistniejących
odzawszeduchów.ZaczynasięepokaOjcówKościoła–pisarzytworzącychzręby
chrześcijańskiejideologii.

Tertulian(II–IIIne)niejestpierwszymniejestpierwszymapologetąłacińskim.

Wbrewgreckimmyślicielomłączącymnowąreligięzfilozofią,Tertuliangłosiich
całkowitąsprzeczność,bezsiłęrozumu(agnostycyzm)apotęgęwiary,materialność
iułomnośćludzkiegoduchawporównaniudoidealnegoBoga.Naukształtowanie
poglądówTertulianawpłynęłajegoczasowaprzynależnośćdomontanistów
żądającychwłaśnieskrajnejprostotyiczystościwiarychrześcijańskiej.

PojawiająsięteżnoweinterpretacjenaturyJezusa.Neoplatońskagroza

(„poznanie”)łączyJezusazegzotycznymipraktykamiEgiptu,BliskiegoWschodui
Indii.GnostykMarcjonjestdualistą:wyznajesprzecznośćmateriiiducha,
sprawiedliwościimiłosierdzia,StaregoTestamentuiNowegoTestamentu.Jezusbył
dlaniegoduchemopozornymciele,któryteżpozornieumarł.KościółMarcjona
przetrwakilkawiekówwSyriiNatomiastadopcjonizmtwierdzi,żeJezusbył
człowiekiem,któryotrzymałłaskęBoga.Taksądzinaprzykład,biskupAntiochii,
PawełzSamosaty,założycielKościołapaulicjańskiego.Dyskusjaniedoprowadza
jeszczedojakiegośpowszechnieakceptowanegorozwiązania.

Około160ne

MontanustworzysektęwAzjiMniejszej,oczekującąbliskiegokońcaświata.

Odrzucarozumoweinterpretacjechrześcijaństwa.Mimoprześladowańmontanisci
przetrwajądoVIwieku.ZwolennikiemtegokierunkujestwspomnianyTertulian.

II–IIIwiekne

ChrześcijaniegłosząsukcesjęnaukiChrystusaodapostołówdobiskupów

(przełożonychposzczególnychwspólnotduchownych).Wtymczasiebiskupisą
wybieraniprzezwspólnotę.Powstajekilkabiskupstw–niezależnychcentrów
chrześcijaństwa:Jerozolima,Konstantynopol,Antiochia,Aleksandria,Kartagina,

Rzym.Zaznaczasiętendencjapodporządkowywaniasłabszychośrodków–
zwłaszczaRzym,siedzibacesarza,corazwyraźniejdominujenazachodzie;w
dyskusjinadmonotanizmemzwróconosiędobiskupaRzymu,Eleuteriusza,jakodo
wiarygodnegoarbitra,chociażnieprzypisywanomurealnejwładzyaniprawado
wydawaniaostatecznychwyroków.

189ne

KolejnymbiskupemRzymuzostajeWiktor.Wykazujenarastającetendencje

dominacjiRzymuujawnioneprzykładowowyznaczeniemdatyświęta
zmartwychwstaniaJezusa(Wielkanoc).WedługRzymu,powinnatobyćniedziela,
ponieważEwangeliemówiąozmartwychwstaniunazajutrzposzabacie,natomiast
naWschodzie,teżwzgodziezEwangeliami,świętowano14dzieńmiesiącanisan,co
zresztązatwierdziłsynod(zjazd)wEfezie(190).ApodyktycznynakazWiktora
spotykasięjednakzoburzeniem,ponieważbiskupRzymuniemaprawarozkazywać
innym.Ostatecznie,abyuniknąćrozpaduchrześcijańskiejwspólnoty,Wiktormusiał
wycofaćsięzeswoichżądań.

Około200rokuwoparciuodoktrynęosukcesjinaukiChrystusawyodrębniasię

ostateczniezchrześcijańskiejspołecznościduchowieństwopodlegająceodmiennym
prawomiocenom.Zaczynasięteżzalecaćcelibat(bezżenność)duchownychalbo
posiadanietylkojednejżony.Wzrastazamożnośćduchowieństwa,zwłaszcza
biskupów,cosprawia,żeklercorazostrzejkonkurujeostanowiskonajwyższego
duszpasterza.

217ne

BiskupemRzymuzostaje–znanyzesprytnychoperacjifinansowych–Kalikst.

Jegonieczystaprzeszłośćorazdyskusyjnekwalifikacjepowodująjednocześnie
wybraniedrugiegobiskupaHipolita(pierwszy„antypapież”),cozaowocujewkońcu
buntemludu,któryzamordujeKalistawroku222.

228–229

DwunastoletniMani(synksięciazwioskiMardinuwpółnocnejBabilonii

należącejdopaństwaPartów)doznajepierwszegoobjawieniaoodwiecznejwalce
światłaiciemności.Tworzysynkretycznąreligięopartanazasadach
chrześcijaństwaistaroirańskimdualizmiedobraizła.Chrystuswedługniego,jest
istotąduchową,bogiemświatłości,aleniejesttożsamyzJezusem.W241rokune
ManiudajesięnarokdoIndii(Gondhara),apopowrociezdobywapierwszych
wyznawcówwprowincjiMaiszan.UzyskujepoparcieksięciaMihrszach,bratakróla
Partów,Szapura.Potem,nauczającswojejreligii,wędrujeprzezcałąPersjęażdo
stolicyKtezyfont.WstolicynawracaksięciaPeroz,drugiegobratakróla.Szapur
otaczamanicheizmopiekąażdoswojejśmierciw273roku.Maniorganizuje
strukturęswegokościoła,dużopiszewkilkujęzykach(perski,sogdyjski,aramejski,
turecki).Poperskujestteżnapisanagłównainajświętszaksięgamanicheizmu–
Szahpuhrakan.Maniwynajdujenowepismoprzyjętepotemprzezkilkapaństww
Azji;jestteżznanymilustratorem,twórcąminiatur.

Około250rokupowstajewyraźniesformułowanaideapiekłajakokary

spotykającejpośmiercitych,którzyniepoddalisięnakazomKościoła.

250

CesarzDecjusz,chcącprzywrócićsiłępaństwa,prześladujechrześcijanzmuszając

ichdopowrotudodawnejwiary.GiniebiskupRzymuFabian;jegomiejsceprzejmuje
Korneliusz(251-253).Łagodnydlaodstępców,chętnieprzyjmujeichzpowrotemdo
Kościoła,cowywołujegwałtownyopórrygorystówuważającychodstępstwoza
grzechniewybaczalny.Ichprzywódca,Nowacjan,zostajewybranyjako„właściwy”
biskupRzymu(drugi„antypapież”).Ostatecznie,wrezultacierzymskichrepresji,
obajginąśmierciąmęczeńską.

III–IVwiek

WIndiachpowstajądwakościołyobrządkusyryjskiego,któretradycjawiążeze

św.Tomaszem,legendarnymapostołemsubkontynentuindyjskiego.

254–257

FunkcjebiskupaRzymusprawujeStefan.Przeświadczenieoprzynależnejmu

władzydoprowadzaniemaldoschizmykościołówpółnocnejAfryki.Kiedy
samowolnieunieważniadecyzjęAfrykańczykówousunięciutamtejszychdwóch
biskupów,SynodKartagińskisprzeciwiasię.Konfliktnarasta,kiedydochodzido
ustaleń,wjakisposóbnależyprzyjmowaćzpowrotemchrześcijan–odstępców.
Biskupiafrykańscy,podobnie,jakazjatyccy,stosowalitradycyjnapraktykę
ponownegochrztu,gdyStefannakazałimtylkonakładaćręcenagrzesznika,a
nieposłuszeństwojegowolichciałkaraćwykluczeniemzKościoła.BiskupKartaginy
Cypriannieuznałtegodyktatudowodząc,zewszyscyprzywódcywspólnotsąsobie
równi.Paradoksalne–alespórzażegnałydopierośmierćStefanaikolejnerzymskie
prześladowania,wktórychteżzginąłCyprian(258).

260

Jedenzpierwszychprzykładówteologicznychsprzecznościmiędzy

chrześcijaństwemłacińskimigreckim:biskupRzymu,Dionizy,głosirównośćBogai
Chrystusa,abiskupAleksandrii,teżDionizy,twierdzi,żeChrystuspochodziodBoga.

261

UczniowieManiego,PaposiAdda,przenosząnowanaukędoEgiptu.Wkrótce

konkurencyjnymanicheizmstajesiędlachrześcijansynonimemwszelkiegozła.

274

KrólperskiBahramIrozpoczynaprześladowaniemanicheizmuwidzącwnim

zagrożeniedlajednościpaństwa.Podpretekstemzaznajomieniasięznauką
ManiegościągagodoBet-lapat,przesłuchuje,potemnakazujeuwięzićiwydaje
zakazrozpowszechnianiajegonauki.

Mimotomanicheizmdociera–wtymżerokudoPalestyny,przeniesionyprzez

uczniaManiegoimieniemAkuas.PonimwPalestynie,SyriiiEgipciedziałajądwaj
innimisjonarze:TomasziHermeias.

276–277

ŚmierćManiegowwięzieniu.Dokońcauważasięzaprorokawyznaczonego

przezChrystusa–bogaświatłości.Mimośmierciprorokamanicheizm
rozprzestrzeniasiępocałymBliskimWschodzie,wpółnocnejAfryce,Hiszpanii,Galii
inaBałkanach.Jużw297rokunerzymskicesarzDioklecjan,uznającdestrukcyjną
rolewyznania,każetępićgopodobniejakchrześcijaństwo.

III–IV

Ariuszgłosi,żeJezusbyłistotąstworzonąprzezBogaspecjalniedlazbawienia

świata.Niebył,więcczłowiekiem,aleteżniebyłbóstwem.

PierwszapołowaIV

Euzebiuszpiszepierwszahistorięchrześcijaństwa.

IV

Sektadonatystów,opierającsięnadosłownejinterpretacjiPismaŚwiętegogłosi

wPółnocnejAfryceiIranieduchowaczystośćirównośćludzi,cospotykasięze
zrozumiałympotępieniemzestronyhierarchiiduchownej.

IV–VI

ArianizmstajesięreligiawiększościGermanówinajsilniejsząforma

chrześcijaństwa.

311

GrzegorzIluminatorwprowadzachrześcijaństwodoArmenii,którastajesięw

tensposóbpierwszympaństwemchrześcijańskim.Rychłookazujesię,żenowa
religiapaństwowadoprowadzadoprześladowania–grabienia,wypędzania,anawet
mordowaniainnowierców.Ulęgająniszczeniu,uznanezapogańskie,stareświątynie,
dziełasztukiizabytkipiśmiennictwa.

311

Chrześcijaniezaczynająprześladowaćmanicheizmjakoswegokonkurentaw

Rzymie.

313

CesarzKonstantynwydajeedyktmediolański,czymostatecznieprzerywa

prześladowaniachrześcijanzrównującichreligięzinnymiaktualnymiwyznaniami.
Późniejszachrześcijańskatradycjaopowiadaodziesięciu(symbolicznaliczba
sugerującajakiś„bożyplan”)prześladowańwyznawcówJezusaprzezpogańskich
Rzymian.PierwszezacząłNeronwroku64ne,drugie–Domicjanwroku94ne,
trzecie-w104rokuzaTrajana,czwartew166rokuzarządówMarkaAureliusza,
piątemiałorozpocząćsięw202roku,szóstew236,siódmew250,ósmew252,
dziewiątew257iostatniewroku303narozkazDioklecjana.

KonstantynnadajeprzywilejebiskupowiRzymuSylwestrowiI.KonsolidujeRzym

ichcezromanizowaćchrześcijaństwowprowadzającelementymitraizmuikultu
słońca,łączącświętaróżnychreligiiimitologizującJezusa.W321rokuustanawia
niedzielejakodzieńwolnyodpracy–wspólnydlawiększościreligiiwRzymie
(chrześcijanieostatecznierezygnujązżydowskiejsoboty).

Od313

Manichejczycy,abyuniknąćchrześcijańskichprześladowań,częstopodająsięza

wyznawcówJezusa.Alekolejninawróceninachrześcijaństwocesarzerzymscy,tacy
jak:Konstantyn,WalentynianI(372),TeodozjuszI(381,382,383,393),Walentynian
III(445),wydająedyktynakazująceniszczyćmanicheizm.Mimopogromów,
wypędzeń,torturczywręczeksterminacji,jakiejpoddawanisąmanichejczycy,religii
ichnieudajesięcałkowiciezlikwidować.

314

KoniecchrześcijańskiegopacyfizmuwRzymie–narodzinypojęcia„wojny

sprawiedliwej”.WyznawcyChrystusa,którzydotądodmawialisłużbywojskowej
orazudziałuwwojnieiprzemocy,terazmająobowiązekstawaniadowalkiw
interesieswegochrześcijańskiegopaństwa.

314

WArlesbiskupizakazująlichwy,czylipożyczaniapieniędzynaprocent,uznającją

zagrzech.Zakazlichwy,którejstosowanieuznanozaniezgodnezzasadami
chrześcijaństwa,potwierdzająpóźniejkolejnesoboryisynodywNicei(325),
Kartaginie(342),Aix(789)iLateranie(1139).

325

CesarzKonstantynzwołujewAzjiMniejszejSobórNicejski–zmyślą,abynowa

religiaokazałasięteżideąscalającąiwzmacniającąpaństwo.Staraniembiskupa
Atanazegosobórustalajedynysłuszny„nicejskisymbolwiary”(współistnieniew
Jezusienaturyboskiejiludzkiej),potępiaarianizmitworzydogmatTrójcyŚwiętej,
BógOjciec,DuchŚwięty,JezusChrystus).Ustalonoteztekstykanoniczne(pisane
podnatchnieniemBoga),wskład,którychwchodząjedynieczteryEwangelie,
niektóreListy,DziejeApostolskieiApokalipsa.WIVwiekupowstajeteżpierwszy
zbiórprzepisówprawnychznanychjakoKonstytucjeApostolskie.

337–361

TolatapanowaniacesarzaKonstancjusza–wyznawcyarianizmu;cesarzjako

pierwszyzakazujeprawniewyznawaniastarychreligii,azaichwyznawanie
wprowadzakaręśmierciikonfiskatęmienia.

340–345

Pachoniuszzakładawspólnotępustelników(laurę)wEgipcieinicjująctym

samymchrześcijańskieżycieklasztorne.Potemśw.Anatazyprzeniesietenmodeldo
Italii.Ideałempustelników,apóźniejzakonników,jestwyrzeczeniesięposiadania
własnościwzoremewangelicznejwspólnotyJezusa.

356

Umierasławnypustelnikegipskiśw.Antoni.Samotność,realizowanaczęstow

dziwnychwarunkach(Szymonnawysokimsłupie),stajęsiępopularnąformą
egzystencjisłużącąuduchowieniuchrześcijan.Corazczęściejchrześcijanie,późniejsi
świeci,stosująnajróżniejszemetodyumartwianiasięidręczeniagrzesznegociała–
celibat,głód(post),brakhigieny,dobrowolnakastracja,wystawianiesięnapalące
słońce,zadawaniesobiebólu…

347–357

Rozpoczynająsięchrześcijańskieprześladowaniainnowiercóworaztakzwanych

heretyków,czylinieprawomyślnychchrześcijan(nieminęłopółwieku,kiedy
„pogański”cesarzDioklecjanprześladowałchrześcijan).

361–363

CesarzJulian–zwanyprzezchrześcijanapostatą(odstępcą),boprzywraca

dawnerzymskiewartości–przerywachrześcijańskieprześladowaniadawnych
wierzeńipragniepowrotudotolerancji.GiniejednakwwalcezPersami,a
uszczęśliwienitymfaktemchrześcijaniewymyślająlegendę,jakobyumierającmiał
powiedzieć:„Galilejczykuzwyciężyłeś”.

366

WybranojednocześniedwóchbiskupówRzymu,DamazegoiUrsyna,cowywołało

krwawewalkiowładzę.GdyzwolennicyUrsynazamknęlisięwBazylice
Laterańskiej,ludzieDamazegoprzypuściliregularnyszturm–rąbiącdrzwi,
wrzucającpłonącepochodnie,anawetzrywającdachświątyni.Wrezultacieginie
137osób.Dopieronadrugidzieńrzymskapolicjaprzywracaporządek.Biskupem
zostajeostatecznieDamazyI(366-384).

375–383

ZachodniorzymskicesarzFlawiuszGracjanzaczynaprześladowaniawyznań

niechrześcijańskich,karając,naprzykładwyrywaniemjęzyka.

378

BiskupRzymu,DamazyI,stajeprzedsądemoskarżonyozabójstwoirozpustę.

Wyrokiemsąduzostajeuniewinniony,alewykorzystujesytuację,abywystąpićdo
cesarzaouwolnienieduchowieństwaspodsądownictwaświeckiego.

378

NasynodziewAntiochiiDamazyIogłasza,żewszyscybiskupichrześcijańscy

musząuzyskiwaćakceptacjębiskupaRzymu,costanowijużwyraźnąpróbę
zawłaszczeniawładzykościelnejnawzórwładzycesarskiej.Potwierdzitojeszcze
raznasynodziewRzymie(382).

Wdekadzielat370

NażyczenieDamazego–św.HieronimpiszełacińskąBiblięznanąVulgata,

„jedynąsłuszną”dlaKościołałacińskiego.Będzieonajednymzgłównychelementów
walkiRzymuoprymatwśródchrześcijan.

VulgataobejmujeczęśćżydowskiejBiblii(StaryTestament)orazcztery

kanoniczneEwangelie,DziejeApostolskieiApokalipsęjakoNowyTestament.Będzie
podstawowymtekstemdlakatolicyzmu.Dopierow1350powstajeniemieckie
tłumaczenieNowegoTestamentu.WkatolicyzmieażdoXIIwiekutłumaczenia
PismaŚwiętegobędąmusiałybyćakceptowaneprzezpapieskąinkwizycjęicenzurę.

379–395

PodczaspanowaniawschodniorzymskicesarzTeodozjuszIWielkizakazuje

wyznawaniainnychreligiipozachrześcijaństwem.

381

SobórwKonstantynopoluzajmujesięarianizmem,któryzagrażajedności

Kościoła.Ustalatezzasadę,żebiskupRzymuipatriarchaKonstantynopolasąsobie
równiwkwestiachdyscyplinarnychiadministracyjnych,ponieważreprezentują
dwiestolicecesarskie.OczywiścieniechcątegouznaćkolejnibiskupiRzymu.

384

ŚwiętyHieronim,faworytDamazegoI,rozczarowany,żeniewybranogonowym

biskupemRzymu,obawiającsięwrogów,wyjeżdżadoEgiptuiPalestyny,gdziedo
roku420pędziżywotpustelnika.

DrugapołowaIVwieku

BiskupApolinaryzAzjiMniejszejnaucza,żeJezusmaciałoczłowiekaiduszę

Boga.

DrugapołowaIV–V

Poustaleniu(w325)podstawowychdogmatówchrześcijaństwazaczynasię

apologetyka–nieszukającajużzasad,aleichbroniąca.Wyróżniasięwtymgrecki
pisarzGrzegorzzNyssy(325-394)adaptującyplatońskieideeiracjonalizmoraz
neoplatońskipowrótświatadostanupierwotnego.OrygenesiTertulianzostają
potępieni.

IV–V

Jedenznajwybitniejszychapologetów–AurelianusAugustinus(354-430),

łacińskibiskupHipponywAfryce,wcześniejmanichejczyk,apóźniejśw.Augustyn–
akceptujeplatońskieidee(idealizm),aleumieszczajewBogu,zaśświat,pojmowany
przezGrekówjakowynikrozwoju,jestdlaniegotworemboskiejłaski.Powstaje,
więcostrerozgraniczeniepotężnego,duchowegoBogaiznikomegomaterialnego
świata.Odrzucaracjonalizmiobiektywnepoznanienarzeczczystejwiary(fideizm).

WDeCivitateDei(OPaństwieBożym)uzasadniaistnienieduchowieństwa,które

wtymczasiecieszysięjużbardzododatnim,chociażwcaleniezbożnym,życiem,
przyczymchciwośćirozpustę,zwłaszczarzymskiegokleru,piętnujerównieżśw.

Hieronim.PozaPaństwemAugustynapozostająniechrześcijanie,zwłaszcza
znienawidzeniżydzi–„mordercyPanaJezusa”,którychnależyprześladować.

AugustianizmbędziedominowałwkatolicyzmiedoXIIIwieku.

384–399

BiskupstwoRzymuobejmujeSyrycjusz.Jakopierwszyzastrzegawyłączniedla

siebieużywanietytułu„papież”(385)przysługującegodotądwszystkim
patriarchom.Wsławiasiępychąidążeniemdowładzyabsolutnej.Papiestwostaje
sięwyraźnąreplikącesarstwa.

394

TeodozjuszpokonujerządzącegoCesarstwemZachodnimEugeniuszaikażego

stracić.Jesttoostatecznyupadekdawnejcywilizacji;Eugeniuszbyłostatnim
cesarzem,którydążyłdoprzywróceniastarychwartościipowstrzymania
chrześcijańskiejekspansji.

394

Ostatnia291olimpiada.Zakazanoorganizowania„pogańskich”zawodów,

Olimpiepóźniej(426)zburzono,aFidiaszowyposągprzewiezionodo
Konstantynopola,gdziestopisięwpożarzew475roku.ResztkiOlimpiizburzą
trzęsieniaziemiw522i551roku.IgrzyskabędąjeszczerozgrywanewAntiochii,
(aletylkodo530).Higienaciała,sportigryzostająpotępione,ponieważodciągają
chrześcijanodmyśliozbawieniu.

Likwidacjawidowisksportowych,zwłaszczaokrutnychwalkgladiatorów,

powodujenarastanieagresjitłumówkibiców.Grupyfanówpodczasbizantyjskich
wyścigówrydwanówzaczynająwzajemniezesobąwalczyć,dochodzidozabójstwi
napadów,czasemplądrowaniamiasta.W523rokuwystępująnawetprzeciw
cesarzowiJustynianowi,cokończysiękrwawymposkromieniemtłumu.

401–417

PontyfikatInnocentegoI,synapapieżaAnastazegoI(399-401),właściwego

twórcyscentralizowanej,monarchicznejstrukturyKościołałacińskiego.

ZpoczątkiemVwiekuEutycheszKonstantynopolaiDioskurzAleksandrii

tworząmonofizytyzm,uznającyideęjednejosobyJezusa,aleodwojakiejnaturze–
boskiejiludzkiej–zlanejwcałośćzdominowanąprzezelementboski.Ideaspotyka
sięzrazuzpotępieniempatriarchyKonstantynopolaFlawiana,conieprzeszkadza
jednak,abypóźniejjeszczewtymsamyminastępnymwiekuuformowałsię
monofizyckiKościółkoptyjskiuznającypatriarchatKonstantynopola.Monofizytyzm
opanowujeEgiptidocieradoEtiopii.

V–XVI

KlerchrześcijańskipróbujewEuropiezlikwidowaćsportigryjakozajęcie

niemoralne.Wyjątekstanowiłyszachy,mimozeprzybyłyzkrajówmuzułmańskich,
atakżepóźniejszekręgle–popularnewśródniemieckichmnichów.Zczasem

pojawiająsięnoweformysportu,zwłaszczasztukiwalkiiturnieje,czylizawody
rycerskie(odXIwieku),którejednakżerozmiaraminiedorównujądawnym
rzymskimigreckimigrzyskom.Wyprawykrzyżowcówdokrajówmuzułmańskich
zapoznająEuropęznowymigrami.

OdVwiekuzamekAniołastajesięcorazczęstszymschronieniembiskupów

Rzymunietylkoprzednajeźdźcamizzewnątrz,aleiprzedgniewemluduiczęstymi
buntami.Potężnacytadelapowstałazwielkiegomauzoleumzbudowanegoprzez
cesarzaHadrianawlatach135–139.Pochowanownimpięciucesarzy.

418

SobórwKartaginiepotępiapelagiaryzm(odzałożyciela,Pelagiusza),którygłosi,

zeczłowiekmapełnieosobistejwolnejwoliinieobciążagogrzechpierworodny.

418–422

PontyfikatBonifacegoIumacniaprymatbiskupstwarzymskiego,coujawniasię

miedzyinnymiwnakłonieniucesarzaTeodozjuszaIIdooddaniaRzymowiIlirii
podlegającejdotychczaspatriarszeKonstantynopola.Bonifacywsławiasięteż
dekretemodbierającymniewolnikomprawodokapłaństwaorazzakazem,
zabraniającymkobietomjako„istotomnieczystym”,dotykaniajakichkolwiek
sprzętówliturgicznych.

428

Nestoriusz,patriarchaKonstantynopola(428-431),głosicałkowitydualizm

Jezusamającegodwieniezależnenatury:ludzkaodMariiiboskaodBoga.
NestorianizmrozprzestrzeniasięwkrótcewAzji.

431

SobórwEfeziepotępianestorianizm.ZaczynateżkultMariijakomatkiJezusa.

Walnieprzyczyniasiędotegośw.Cyrylprzekupującniektórychbiskupów,aby
głosowalizgodniezjegowolą.Cyrylwsławiłsięwcześniej(415)podjudzeniem
tłumudoatakunaHypatię,sławnafilozofkęzAleksandrii,którązawleczonodo
jednegozkościołów,gdziechrześcijańscyfanatycyrozszarpalijanastrzępy.

432–440

PontyfikatSykstusaIII.Abyprzeciwstawićswojąsiedzibęrywalizującymznim

patriarchomwschodnim,papieżprzekształcaRzymwmiastoprzepychu,wczym
objawiaćsięmapotęgapapiestwa.

440–461

PontyfikatLeonaIWielkiego,któryod449rokuuważasięzagłowę

chrześcijaństwainastępcęśw.Piotra.Tradycyjniejużnieuznajątegosamodzielni
biskupiKonstantynopola,Antiochii,AleksandriiiKartaginy.Wsłabnącym
cesarstwiepapieżosiągawielkiewpływypolityczne–główniedziękiudanym
rozmowomzzagrażającymRzymowiAttylą,apotempróbęukładówzGenserykiem,

władcąWandalów.Wtymdrugimprzypadkunieocaliłbogactwmiasta,alewyprosił
zaoszczędzenietrzechwielkichkościołóworazżyciamieszkańców.

449

ZwołanosobórwEfezie,którymarozstrzygnąćkontrowersjewokół

monofizytyzmu.Dochodzidobójki,wktórejginiejedenzbiskupów.Cofnięto
potępienie,Eutychesa,alepapieżunieważniasobór.

451

Kolejnysobór,tymrazemwChalcedonie(kołoKonstantynopola),potępia

monofizytyzm.Biskupiporazpierwszyoficjalniezastosująklątwę:religijne
wyklęcieprzeciwników.Klątwastaniesięodtądprzezwiekicałeorężemwalkii
narzędziemprześladowańinnowiercówiwszelkichniewygodnychdlaKościoła
ludzi.

483

NastępujepierwszezerwaniestosunkówpomiędzyRzymema

Konstantynopolem(„schizma”).PapieżFeliksIIrzucaklątwęnapatriarchę
Akacjusza,ponieważuważagozamonofizytę.Akacjuszodpowiadatymsamym.
Rozłampotrwa35lat.

492–496

PontyfikatpapieżaGelazego,którywykorzystującupadekwładzycesarzana

Zachodzie(isukcesybarbarzyńców)porazpierwszyośmielasięotwarcie
sformułowaćtezęowyższościwładzypapieskiejnadcesarską(iwszelka„ziemska”).

496

FrankowieprzyjmująchrzestodbiskupaRzymu.Jesttopierwszysukces

papiestwawariańskiejEuropie.PółnocnaAfrykajestwtymczasiegłównie
monofizycka,azachodniaAzjanestoriańska.

V–VI

CesarzJustynianogłasza,żezaposiadanieksiągmanichejskichgrozikara

śmierci.MimotowX–XVwiekuludoweantyfeudalneruchywArmenii,Bułgarii,
Bośni,ItaliiipołudniowejFrancji(albigensi)częstoposługująsięmanichejskąideą
równościwszystkichludzi.

VI

Powstajemonofickikościółsyryjski(rozkwitwXII,aodXXwiekujakoKościół

jakobiński).

VI

MnichDionizyustalakalendarzchrześcijańskiinapodstawiedanych

ewangelicznych(Łk2,3)ustaladzieńnarodzinJezusana25grudnia.Mylisięprzy
tymwyznaczajączopóźnieniemkilkulatpierwszyrokerychrześcijańskiej.Błąd

wykażąpóźniejastronomowieobliczając,kiedynaniebiebyławidocznaKometa
HalleyazwykleuważanazaGwiazdęBetlejemską,mającątowarzyszyćnarodzinom
Jezusa.Oczywiście,istniejeteżmożliwość,żejakieśinneciałoniebieskiealbo
zjawiskorozświetliłowtedyniebo.Aniemożnateżwykluczyć,żeowoświatło
pojawiłosiękilkalatprzedlubponarodzeniuprzyszłegoproroka,ajedynietwórcy
legendypołączylipóźniejtefaktyzesobą.

VI–X

Powstajespowiedź(indywidualnewyznawaniegrzechówprzedkapłanem)i

odpust,czyliwybaczeniewin.Zczasemodpustybędąnawetkupowaneprzez
bogatychidojdziedoabsurdalnychsytuacji,kiedywiernibędąsobienawzajem
sprzedawaćposiadaneodpusty,dzielićjelubłączyći,odpowiedniodotego,
wydłużaćlubskracaćswojąpośmiertnąpokutęwczyśćcu.

514–523

PontyfikatpapieżaHormizdasa;papieżkończyrozłamiwymuszana

Konstantynopoluuznanieswegoprymatu.

528

CesarzJustynianzakazujewybieranianabiskupówksiężyposiadającychdzieci.

Chodziouniknieciewyższychkosztówutrzymaniaidziedziczeniadóbr.Wciągu
następnychkilkudziesięciulatprzepisyprzeciwksiężymdzieciomiżonombędą
stopniowozaostrzane.

529

Św.BenedyktzNursjizakładaklasztornaMonteCassinotworzączarazemzakon

benedyktynów,którywsławisięprzysłowiowąpracowitościąiprzepisywaniem
książek.

536–537

PontyfikatpapieżaSylweriusza,synapapieżaHormizdasa.Bizancjumpodbija

Rzym,apapieżzostajepozbawionywładzyprzezcesarzowąTeodorę.Jegomiejsce
zajmujeWigiliusz(537-555)całkowiciezależnyodBizancjum.KażeSylweriusza
zagłodzićnaśmierć.

553

SobórwKonstantynopoluostatecznieodrzucadyskutowanądotądreinkarnację

(pogreckumetempsychosis).Dotegorokuchrześcijaństwoniezajmowało
wyraźnegostanowiskawtejkwestiii,naprzykład,Orygenes(zmarł354ne)mógł
głosićreinkarnacjęorazsystemhipostazodBogapoprzezChrystusadoświata
materialnego.Hipostazyzostałyprzejęteprzezoficjalnateologięchrześcijańską,
mimoformalnegopotępieniasamegoOrygenesa.PapieżWigiliusz,podnaciskiem
cesarza,przechodzinastronęmonofizytów,czymzrazidosiebiecałyłaciński
zachód.

556–561

NowypapieżPelagiusz,chociażzapewniałacinników,żemonofizytyzmunie

poprzenaswojestanowiskozostajewyznaczonyprzezcesarzaBizancjum.Odtąd
przezniemaldwieścielatwszyscykolejnipapieżebędąmusieliprosićcesarzyo
akceptacjęsprawowanejprzeznichfunkcji.

VI–VII

PojawieniesięMuhammada(Mahometa)zMekki,prorokamonoteistycznej

religiiArabów(570-632).Wedługwyznawcówdoktryny,Muhammadajego
nadejściemiałobyćzapowiedzianeprzezBiblię(KsięgaRodzaju12,17;Księga
Daniela2)iNowyTestament(Mateusz21;Apokalipsa2).Prorokdoznajeobjawień
przynoszonychmuprzezanioładojaskini,wktórejzwykłsięmodlić,izaczyna
publicznadziałalnośćnawracającnareligięzwanąislam(„posłuszeństwowobec
Boga”).

580

LonginusprzynosidoNubiichrześcijaństwowwersjimonofizyckiej.

590–604

PontyfikatGrzegorzaI.Grzegorzogłaszaprymatpapieżynadcałymświatem

chrześcijańskimibudujeziemskapotęgęKościoła.WysyłamisjonarzydoBrytaniii
nawiązujekontaktyzGermanami.Ztakimzapałemrealizujeideałumartwiania
grzesznegociała,żedoprowadzasięwkońcudoprzedwczesnejśmierci.

WVIIwiekuJoannesScholasticos(JanScholastyk)zAntiochiitworzykodeks

prawakanonicznegoNomokanon–przyjętywkościołachprawosławnych.
Zachowujezasadękolegialnościdecyzjinasoborach(zjazdach)orazrówność
wszystkichbiskupówodrzucająctymsamymprymatpapieży.

WVIIwiekupowstajewzachodniejAzjimonoteletyzm–wedługniegoJezusmiał

posiadaćludzkieciało,aleboskąwole.

WVIIwiekunastępujeutworzeniewBagdadziepatriarchatunestoriańskiego.

604–606

PontyfikatpapieżaSabinianaZnanyzezdolnościfinansowych–zgromadził

zbożewswoichspichrzach,bypodczasgłoduwroku605,sprzedawaćjez
ogromnymzyskiem.

622

WArabiiMuhammadijegozwolennicy,muzułmanie,potajemnieopuszczają

Mekkę,gdzieniemogąspokojnieżyćzewzględunasilnągrupęwyznawców
tradycyjnegoarabskiegopoliteizmu.Jestto„hidżra”,ucieczkadoJatrib(miasta
handlowegokonkurującegozMekką),któreodtądbędzienazwaneMedyną.Stąd
prorokstopniowopodporządkowujesobieinawracanaislamzachodniaArabię,
samąMekkę(630)icałyPółwysepArabski(632).StarąmekkańskąświątynięKaaba

iCzarnyKamieńuznajezanajważniejszesanktuariumislamu.Hidżrastajesiępotem
początkiemmuzułmańskiejery.NastępcyMuhammadajakoprzywódcyreligijnii
politycznibędąsięnazywaćkalifami.

625–638

PontyfikatpapieżaHonoriuszaI.Świetnyorganizator,któryiodbudowuje

zrujnowanagospodarkęiumocnipolitycznewpływyRzymu.Jednakbrak
wykształceniadoprowadzagodozabawnejpomyłki.PatriarchaKonstantynopola
SergiuszIzwróciłsiędoniegoozajęciestanowiskawsprawiesporuSofroniuszaz
JerozolimyiCyrusazAleksandriionaturęJezusa.Honoriusz,niebardzorozumiejąc,
coczyta,poparłSofroniusza,któregostanowiskowyrażałomonoteletyzm.Dlatego
nasoborzewKonstantynopoluzostanąpóźniejwyklęcinietylkoprawdziwi
monoteleci,aleteżniczegonieświadomHonoriuszI.

633

NapoleceniekalifaAbuBakra–ZajdIbnTabitzbierazapiskiprzemówień

arabskiegoprorokaMuhammadaiukładajewjednaksięgę.Odtądjestonaźródłem
wiaryiprawa.InneksięgimuzułmanówtoBibliażydóworazNowyTestament
chrześcijanjakowcześniejsze,niedoskonałewykładniemonoteizmu.

Wlatach634–650islam,choćrozpowszechnionydrogąpodbojów:Syria(636-

640),Irak(637),Jerozolima(638),Egipt(639-646)orazwIranie(640-650),
przyjmowanyjestzwyklejakowyzwolenieoducisku,gdyżokazujesiętolerancyjny–
naogółnienarzucaswejwiaryprzemocąinieprześladujeżydów,chrześcijani
manichejczyków,traktującichjakowyznawcówtegosamegoBoga.

635–636

KalifOmarwypędzazPółwyspuArabskiegożydówichrześcijan,chociażnadal

pozostająonipodspecjalnaochronamuzułmanów.

651

KalifUtmannakazuje,abyZajdIbnTabitzredagowałjednolitytekstprzemówień

Muhammadanapodstawiezapisuzroku633.PowstajewtensposóbKoran.
Wszystkieinnetekstyprzypisywaneprorokowizostajązniszczone.Koranwedług
tradycji,jesttylkoodbiciemświętejksięgiBogaistniejącejodzawszewniebie.
DrugimźródłemwiedzyonaukachprorokasąHadisy,stanowiącerdzeń
początkowoustnejtradycji(sunna)opowieściożyciuiczynachMuhammada.

680

SobórwKonstantynopolupotępiamonoteletyzm,któryjednakutrzymasięna

CyprzeażdoXIIwieku,kiedyzniszczągokrucjaty;wmuzułmańskiejSyriiprzetrwa
jakoKościółmaronickidoXXwieku.

726–787

WBizancjumrozwijasięruchikonoklastów(„niszczycieliobrazów”)zadających

zniesieniakultuobrazównapodstawiedekalogu(biblijnaKsięgaWyjścia20;
chrześcijanieusunęlidrugieprzykazanie,aostatniepodzielilinadwa.

731–741

PontyfikatpapieżaGrzegorzaIII,uznanegoświętym.Abyzdobyćsamodzielność,

papieżzdradzacesarzarezydującegowodległymKonstantynopoluisprzymierzasię
zLongobardami;potemzkoleizdradzaLongobardówipróbujenakłonićdowojnyz
nimiFranków.

741–752

PontyfikatZachariasza,któryjakopierwszy,wykorzystującsłabośćBizancjum,

nieprosicesarzaozatwierdzeniegonastanowiskubiskupaRzymu.Prowadzi
politykępodstępnegoodbieraniaposiadłościLongobardom,aichwładcęzsyłado
klasztoru.Równieżuznanyzaświętego.

DrugapołowaVIII–XVIIwieku

IslamrozprzestrzeniasięwAfryce(wypierającchrześcijaństwo)orazwIndiach,

IndonezjiiśrodkowejAzji.

754

PapieżStefanIIoddajesiępodopiekęFranków,abyzrównoważyćsiłę,

Longobardów,którzyodebraliBizancjumformalnawładzęnadRawennąiRzymem
(749)idążądozajęciacałejItalii.Papieżprzedstawiafrankijskiemuwładcy
Pepinowisfałszowanydokument,rzekomopochodzącyzroku315,wktórym
KonstantynWielkinadajebiskupomRzymuziemiewcentralnejItalii.„Dar
Konstantyna”stajesiępodstawądlapolitycznejaktywnościpapiestwanaponad
tysiąclat.Dopierowroku1440LorenzoVallaudowadnia,żedokumentzostał
sfałszowany:zawartewnimszczegółyniezgadzająsięzfaktamihistorycznymi,a
język,wktórymjestnapisany,jestzepsutąłacinąwwersjiśredniowiecznej.
Jedenastunastępnychpapieżybędziezakazywaćujawnieniatychodkryć,aleitak
MarcinLuterwykorzystajeprzeciwpapiestwu.

W755rokuznadaniaFrankoniipowstajePaństwoKościelne.Wzamianpapież,

wimieniuBoga,koronujewładcęFrankównakróla.Tenrytuałnadawaniakorony
przezpapieżastaniesiępotempowszechnywcałejkatolickiejEuropie.

IX

ChiwizBalch,pierwszyżydowskiracjonalista,wksiążcezawierającejdwieście

pytańdożydowskiejreligiipoddajekrytyceBiblię,Talmuditradycyjnyjudaizm,
wskazującnacałkowicieirracjonalnycharakterjudaizmuorazantropomorficznei
pełnesprzecznościrozumienieBogawBiblii.

WIXwiekuAl.–Nazzamreprezentujearabskinominalizm.Jestjednymz

najskrajniejszychmutazylitówodrzucającychwszechmocBogaiuczącycho
równościludzizezwierzętami,któreteżmajabyćzbawione.NatomiastAl.–Kindi,

innyarabskifilozofmutazylita,głosicałkowitąniezależnośćrozumuodwiary.
Uważa,żeBógmusiałstworzyćświat,botakajestjegonatura,aczłowiekposiada
indywidualną,nieśmiertelnąduszę.

WIXwiekupierwszymwybitnymfilozofemchrześcijańskiejEuropyjest

JohannesScotusEriugena,którywbrewkościelnymzasadomdążydointerpretacji
wiarypoprzezrozumowanie,anienaodwrót.Stądjegopanteizm,neoplatońskie
poglądyoniepoznawalnościBogaipredestynacji(toBógwyznaczaniektórychludzi
dozbawienia).SpotykasięzpotępieniemzestronyKościoła.JegouczeńErykz
Auxerre(841-876)jestpierwszymnominalistą.

Od813rokuSantiagodeCompostellastajesięnajsławniejszym

pielgrzymkowymcentrumzachodniejEuropy.

817–824

PontyfikatpapieżaPaschalisaI,uznanegopóźniejświętym.Choćwswej

rezydencjikażeoślepićiściąćzwolennikówcesarza,samogłaszasięniewinnym,
przyczymtwierdzi,żeniktnazieminiemaprawasądzićpapieża.

ZpoczątkiemIXwiekupapieżustanawianaukęowniebowzięciu(aniezwykłej

śmierci)Marii.

W842rokudlauczczeniaostatecznegozwycięstwatradycjonalistównad

ikonoklastamiKościółbizantyjski(prawosławny)wprowadziztejokazjispecjalne
świętotriumfu.

844–847

PontyfikatSergiuszaII.Jesttopierwszypapieżhandlującyurzędamikościelnymi;

swegobrata,oskarżanegooliczneprzestępstwa,wyświecanabiskupa.

Około850

WeFrancjipowstajezbiórprawuzasadniającychwładzępapieża.Pogłębiasię

podziałnałaciński,corazsilniejcentralizowanykatolicyzmpapieżyitradycyjnie
samodzielnekościoływschodnie.WtychostatnichobowiązująprawaNomokanon
zwłaszczawwersjiFocjusza(Fotius)iwsłowiańskiejprzeróbcejakoKorniło,(czyli
„ster”).

IX–X

CyryliMetodydokonująnawróceniaWielkichMoraw,CzechiWiślanwobrządku

słowiańskim(liturgiaodprawianawmiejscowymjęzyku,aniepołacinie).Po
śmierciMetodego(w885)jestwprowadzanyobrządekłaciński.Upowszechnianej
wśródSłowiannowejreligiitowarzyszywyższakulturaitechnologia.

867

ZerwaniekontaktówmiędzyłacińskimRzymemigreckimKonstantynopolem;

łacinnicyzmienili„nicejskisymbolwiary”zroku325wprowadzającFilioque(po

łacinie„iSyna)twierdząc,żeDuchŚwiętypochodziodOjcaiSyna,anieSynod
dwóchpierwszych.Łacinnicyustalając,żepapieżjestnamiestnikiemSyna
Chrystusa,starająsięwtensposóbpodnieśćjegoprestiż.Wistociejednakchodzio
głębokieróżnicekulturalneiwpływypolityczne.

882

Pierwszymordnapapieżu:JanaVIIItrujeidobijamłotkiemjegokrewny.

891–896

PontyfikatpapieżaFormozusa.PojegośmierciwładzęobejmujeBonifacyVI,ale

jużpoczternastudniachumiera.

896–897

PapieżStefanVIzapisujesięwhistoriizwołaniemtakzwanego„trupiego

synodu”.NakazujewydobyćzgroburozkładającesięjużzwłokiFormozusa,swego
wrogapolitycznegoipoprzednika,posadzićjenatronieiosądzić.Potemwydobywa
jezgroburazjeszczepoto,bywrzucićjedoTybru.Wkilkamiesięcypóźniejsam
zostajeuwięzionyiuduszony.Ponim,pokilkamiesięcyrządząRomaniTeodor,po
czymwrogowiestronnictwaFormozusawybierająSergiuszaIII;jednakżewobec
przewagiswoichprzeciwnikówmusząustąpićipapieżemzostajeJanIX(898-900).

IX–X

Żydowskimutazylizm,racjonalnainterpretacjaBoga,osiągaswójszczyt.Jednym

znajwiększychmyślicielitegokierunkujestDawidIbnMerwanzRaqqa(zIraku)
zwanyteż–zpowoduzmianywyznaniazjudaizmunachrześcijaństwoipowrotuna
judaizm–Al.Mukammi,(czyli„skoczek”).Jegostudiadoprowadzągodościsłego
monoteizmuiracjonalizmu.

RównoleglemuzułmaninAl.–Farabiuczyowiecznejmateriiistniejącej

niezależnieodBoga,któryjątylkouformował,ionieśmiertelnejduszyczłowieka
mającejwolnąwolę.

900–903

Natroniekolejnypapieżformozjański–BenedyktVI.Pojegośmiercinatron

wstępujeLeonV,alezostajeobalonyprzezKrzysztofa,którysamsiebiemianuje
papieżem.

904–911

PapieżemzostajeSergiuszIII,pierwszyzpotężnegoroduhrabiówTusculum.Na

tronwprowadzagoTeodora,żonaTheophylactusa,senatoraRzymu.Sergiusz
wkraczazbrojniedoRzymuikażęzabićKrzysztofaiLeonaV.Teodorazapomocą
intryg,praktycznierządzimiastemidecydujeopolitycepapiestwa.Tęrolęprzejmie
potemjejcórkaMarozja,którazSergiuszemIIIzdradzaswoichtrzechkolejnych
mężów.OdTeodoryzaczynasięokreswhistoriipapiestwaznanyjakosaeculum
obscurum(ciemnestulecie)alboteżpornokracja,cosławnyhistorykzXVIIwieku,
kardynałCesareBaronio,tłumaczyjako„rządykobiet”.

910

KsiążęAkwitaniiWilhelmIzakładabenedyktyńskiklasztorwCluny,któryniemal

natychmiaststajesięośrodkiemreform:zdecydowaniezwalczarozpustęichciwość
mnichówwskazująckoniecznośćzwrotukużyciuduchowemuimodlitwie.

912

Aszarizapoczątkowujetradycjonalnyruchaszarytówskierowanyprzeciw

mutazylitom.Filozofiamatylkosłużyćudowadnianiutezislamu.PoglądyAszariego
rozwijająpotemAl.–BakilamiinajwybitniejszyznichAl.Gazali(1058-1111).

914–928

PapieżemzostałJanX,kolejnykochanekiprotegowanyTeodory,narozkazjej

córki,Marozji,uduszonypoduszką.Marozjaplanujeosadzićnapapieskimtronie
swegosyna,alejeszczenarazienieudajesięjejtegoosiągnąć.Chwiloworządzą,
więcLeonVI(928)iStefanVII(928-931).

931–935

MarozjawkońcuwprowadzanapapieskitronswojegosynajakoJanaXI.Stajesię

niepodzielnąpaniąWiecznegoMiasta.Jejsamowola,okrucieństwa,zbrodnieiorgie
doprowadząjednakdobuntumieszkańców.NaichprośbęsynMarozji,AlberykII,
napadanamatkęibratawZamkuŚwiętegoAnioła,iobojewtrącadowięzienia.
Terazonwyznaczaczterechkolejnychpapieży,posłusznemumarionetki.

955–964

Pierwszym,któregoAlberykwyznaczyłjestjegoosiemnastoletnisynJanXII.

Znanyzwulgarności,brakuwykształcenia,sodomiiiceremoniiwyświęcania
duchownychprzeprowadzanychw…stajni.Papieskipałacsłyniezorgiiseksualnych,
wystawnychuczticzarownictwa.Dziękiprzymierzuzawartemuzcesarzem
OttonemIuzyskujeodniegoprawodowładaniawiększączęściąItalii.Wkrótce
jednakambicjeobumonarchówdoprowadzajądootwartegokonfliktu,którykończy
sięwygnaniemJanaXII.

963

Św.AtanazyzakładaWielkaLaurę,pierwsząustabilizowanawspólnotęzakonną

nagórzeAthos,gdziepustelnicyosiedlalisięjużwVwieku.WkrótceAthosstanie
jednymznajświętszychmiejscwschodniegochrześcijaństwa.

X–XI

IbnSina(Avicenna,980-1037)rozwijapoglądyarabskichmutazylitówucząco

tym,żeBógmusiałzbudowaćświatzodwiecznejmaterii.Obdarzonawolnawolą
duszaczłowiekapochodzizogólnoludzkiegoducha,doktóregowracateżpo
śmierci.

984–985

KolejnypapieżBonifacyVII,każezamordowaćswoichpoprzednikówBenedykta

VI(973-974)iJanaXIV(983-984).TyranRzymu.Giniewwynikubuntuludności,a
jegookaleczonezwłokisąwłóczonepoulicach.

996–999

GrzegorzV,pierwszypapieżzNiemiec.SojusznikikuzyncesarzaOttonaIII.

Początkowowygnanyprzezbuntowników,którzywybierająantypapieżaJanaXVI
(997-998).Janpopowrociecesarskiejarmiiucieka,alewładcaKompaniikażego
pozbawićoczu,języka,nosaiuszu.Poformalnymodwołaniugozurzędu,Jan
obwożonyjestpoRzymienaośle.Umierazamkniętywklasztorze.

999–1003

Papieżem–SylwesterII.Przezwspółczesnychoskarżanyoto,żetronpapieski

uzyskałdziękipaktowizSzatanem.

1000

Papieżustaladogmatoczyśćcu,wktórymmajaprzebywaćduszeoczekującena

wejściedonieba.Dziękitemuklermożeodprawiaćmszezaduszezmarłych,aby
skrócićtooczekiwaniewzaświatach,anaziemipobieraćodpowiednieopłatyza
usługę.

XI

WKijowiepowstajenajświętszapustelnia–klasztorRusi,PeczerskaŁawra.W

miękkimbrzeguDnieprukolejnimnisiryjądlasiebiepodziemneschronienia,a
nawetpodziemnącerkiew.Potemnamiejscusągrzebani,aichnastępcydodają
nowekorytarzeicelemieszkalne.

XI

Św.AnzelmzBesate(1033-1109)zaczynatworzyćfilozofięscholastyczną(od

łacińskiegoschola–„szkoła”)typowądlachrześcijańskiejEuropy.Nieposzukuje
zrozumieniaświata,alesystematyzujeipotwierdzanienaruszalnedogmatywiary;
filozofstajesię,więcwłaściwieteologiem.Anzelmwpełniprzejmujefilozofię
Augustyna.Starającsięuzgodnićwiaręi„dialektykę”(racjonalizm)głosirealność
wszelkichidei,nawetpojęćogólnych(jak„słowo”,„czerwień”czy„wielkość”),
ponieważistniejąonewBogu.Natejwłaśniepodstawietworzysławny„dowód
ontologiczny”naistnienieBogatwierdząc,żewszystkownaszymświeciejest
względneipotrzebujedoporównaniaczegośidealnegoibezwzględnego,czyliBoga.

XI–XV

Legendarniświęciruskiejcerkwi(kościoła):Joann,Wasilij,Awraamijiinni.

1014

BiskupBurchardzWormszestawiaDecretumcollectarium,najważniejszywtym

czasiezbiórprawwNiemczech,którystaniesięjednymzkamienimilowychw
tworzeniueuropejskiegoprawaśredniowiecznego.Przewidujeonbezwzględną

przewagęduchowieństwanadresztąspołeczeństwa,wyłączającksiężyspod
jurysdykcjipaństwowej.

1020

PapieżBenedyktVIIIprosicesarzaHenrykaIIozbrojneusunięcieBizantyjczyków

zpołudniowejItalii,ponieważzagrażająniezależnościpapiestwa.Militarnaakcjaz
1021rokuprzynosispodziewanyefekt;jejrezultatyzostanąostatecznie
potwierdzoneprzezpostanowieniasynoduwPawii(1022).

1032–1044

Trzykrotnie–zprzerwami(1032-1044,1045,1047-1048)–panowaniepapieża

BenedyktaIX.Wsławiłsięniebywałąrozrzutnością,akiedyjużroztrwoniłwszystko,
odsprzedałnawetnapewienczas(1045-1046)swójurządpapieskiGrzegorzowiVI.

1054

NastępujeostatecznezerwaniestosunkówpapieskiegoRzymuz

KonstantynopolemzapatriarchyCerulariusza.Woficjalnejhistoriografiikatolickiej
nosiononazwę„schizmywschodniej”sugerującoderwaniesięprawosławiaod
katolicyzmu.WistociejednakpatriarchaKonstantynopolanigdyniepodlegał
papieżowi,aprawosławiezachowałowięcejwspólnegoznajwcześniejszymi
gminamichrześcijanniżKościółkatolicki(naprzykładkolegialnośćbiskupów,anie
hierarchia,nieobowiązkowycelibatduchownych,luźnaorganizacjazakonów
zamiastsurowegodrylu,dogmatyustalanetylkodoVIIwieku).Toraczejkatolicyzm
zmieniapierwotnechrześcijaństwoiodrzucawładzęcesarzabizantyjskiego
rezydującegoprzecieżnawschodzie,wKonstantynopolu.

1073–1085

PontyfikatpapieżaGrzegorzaVII.DążącdopanowanianadEuropązaczynawalkę

zCesarstwemNiemieckim(1076).Uzasadniaswojaambicjepolityczne
fałszowanymi,„odkrywanymi”dokumentami,któremajarzekomopochodzićz
pierwszychwiekówchrześcijaństwa.Napodstawietychsfabrykowanychtekstów„z
czasówśw.Piotra”próbujenarzucićcelibatduchowieństwukatolickiemu,przyczym
samsłyniezlicznychstosunkówzkochankamiigorącegoromansuztoskańska
hrabiną–Matyldą.Twierdzi,żeniktniemożekrytykowaćanisądzićpapieża–sam
uważasięzaświętego–natomiastuzurpujesobieprawopozbawianiatronucesarza
ikrólów.

CentrumideologicznympapiestwastajesięklasztorwClunyweFrancji.Wielką

potęgę–jakonarzędziepapieża–osiągazakoncystersówzałożonyprzezRobertaz
Molesme(doXIIIwiekunajbogatszyzakonEuropy).

1084–1085

WalczączcesarzemHenrykiemIVodominacjęwEuropiepapieżGrzegorzVII

zmuszagodosławnegoukorzeniasięwCanossie(1084).Alejużrokpóźniejjest
świadkiemzdobyciaRzymuprzezcesarzabędącsamemuzamkniętymwZamku

ŚwiętegoAnioła.WzywawtedynapomocNormanówiichmuzułmańskich
sojusznikówzpołudniaItalii,aleci,choćcesarzawygnali,biorądoniewolipapieżai
odsyłajągodoSalerno.

W1091rokurodziłsięśw.Bernard(zmarł1153),twórcamistyki,

emocjonalnego,irracjonalnegopodejściadoBoga.

W1096rokuurodziłsięNiemiecHugonodśw.Wiktora(zmarły1141),który

próbujepołączyćiuzgodnićpoznanieracjonalne(„dialektykę”)imistykę.

XI–XII

Szczytsporuouniwersalia,zapoczątkowanegoprzezAnzelmagłoszącego

realnośćpojęćogólnych(uniwersaliów)istniejącychwBogu.Jego„dowód
ontologiczny”szybkozostajeskrytykowanyprzeznominalistów(od
łacińskiegonomen–„nazwa”)twierdzących,żesłowaiwszelkiepojęciasą
wytworamirozumuinieistniejąpozanim,azatemzaprzeczającychrealności
platońskichidei,zwłaszczapojęćogólnych.Skrajnymnominalistą,jestFrancuz
Roscelin(1050-1120),któryodrzucawszystkoopróczrealnychrzeczyidochodzi
nawetdouznaniatrzechodrębnychbogówchrześcijańskiejŚwiętejTrójcy.

WXIIwiekunastąpiograniczoneodrodzenieniezależnejfilozofiiwszkole

klasztornejwChartres(Francja):tłumaczeniedziełarabskich,nawrótdo
platonizmu,racjonalizmiempiryzm,badaniaprzyrodniczeihumanistyczne.
Działajątamtacymyśliciele,jak:BernardzChartres(zmarłyokoło1130),Gilbertde
laPorree(około1070-1154),WilhelmzConches(1080-1145)iAnglikJohnz
Salisbury(około1120-około1180)

NaprzełomieXI–XIIwiekumiałarządzićlegendarnapapieżycaJoanna–

kobietaprzebranazamnicha.Oszustwopodobnoodkryto,kiedyurodziładzieckona
oczachtłumupodczasprocesjiwpobliżuKoloseum.Zginęłaponoćukamienowana
namiejscu.Opowieściotymdawałwiaręnietylkoprostylud,alenawetkler,
ponieważwkatedrzewSieniewroku1400zostaławymienionajakopapież,a
jeszczewXVwiekunigdynieodprawianoprocesjiwmiejscudomniemanejśmierci
papieżycy.Wistociejednaktoprotestancidlaośmieszeniapapiestwa
rozpowszechnilitęlegendęwXVIiXVIIwieku.

Lata1096–1270tookresWyprawKrzyżowych.CiągnącydoPalestynyna

„świętąwojnę”zmuzułmanamiotrzymująodpapieżyodpustzupełny(wszystkich
grzechów).PapieżUrbanII(1088-1099)nakłaniadoświętejwojnynawet
zbrodniarzyobiecującimbogactwazrabowanemuzułmanomnaziemii
zapomnienieprzestępstwwniebie.Irzeczywiściewszystkiewyprawykrzyżowców
zdająsiębyćwyczynamipatologicznychbandytów.Jużpierwszazaczynaod
wymordowaniatysięcyżydównadRenemiDunajem.PotemwojownicyChrystusa
plądrująWęgryniecofającsięprzedgwałtaminachrześcijańskiejludności.Lądująw
PalestynieipokrwawymmarszunaJerozolimęzdobywająjąwroku1099.Tu,w
planoworealizowanejrzezi,mordują70tysięcymuzułmanów,oczymopowiadaz
zachwytemkatolickiksiądzRajmundzAgilesopisującm.in.jaktowświątyniach

brodzonowekrwipokolana.

XI–XII

WEuropiepowstajekilkaruchówpostulującychpowrótdoewangelicznychzasad

chrześcijaństwa,przedewszystkimlikwidacjępapiestwaprzekształconegow
monarchię.Największeznichtokatarzy(pogreckukathar–„czysty”)ialbigensi(od
miastaAlbi)wpołudniowejFrancji,nawiązującypoglądamidoideimanicheizmu.
Papieżeodpowiadająwysłaniemwojska.Zostająwtedywykonanepierwszew
Europiewyrokispalenianastosiezaherezję.Podobnywzałożeniachruch
bogomilcówobejmujeBałkany,aleionzastaniezlikwidowanysiłą.

XI–XII

Rozwijasięscholastyka,rodzajopartejnalogicefilozofiisłużącejpotwierdzeniu

prawdwiaryustalonychprzezKościół.Pierwszymwielkimprzedstawicielemtego
kierunku,zarazemuważanymzajegotwórcę,jestśw.Anzelm(1033-1109).Bardzo
szybkotakatolickawersjafilozofiizakrzepniewdogmatycznychformach,asłowo
„scholastyka”staniesięsynonimemzastojuintelektualnegoiskostnienia.

XII

Szczytpotęgiwładzypapieża.Jejsymbolemstajesięwysokaczapka(tiara)z

pasamiodznaczającymiwładzękościelnąisądową.WXIVwiekudojdzietrzecipas–
władzynadświatem.

XII

NestorianizmzChaldei(północnyIrak)docieradoArabii,IndiiiChin.Monoteleci

zCyprutworząKościółmaronitówwSyrii(uznajeprymatpapieżaw1182,1445,
1736).

XII

KijowscymisjonarzechrystianizująpółnocnąRuś.

1118

WedługkronikHugonzPaynszakładazakonTemplariuszyoficjalniebroniący

ŚwiątyniJerozolimskiej.Wrzeczywistościtenrycerskizakonistniałjużkilkalat
wcześniejizostałstworzonyniejakoorganizacjasamodzielna,alepodległa
starszemu,tajnemuZakonowiSyjonu,którymiałswojąsiedzibętużpodJerozolimą.
ObazakonymusiałypełnićjakąśtajnąmisjęwPalestynie,ponieważobronaŚwiątyni
niewchodziławrachubęchoćby,dlatego,żeprzezwielelatTemplariuszeliczylinie
wielewięcejniżdziesięciuczłonków.Alemimotomieliistotnywpływnawybór
królaJerozolimy,apokilkulatachotrzymaligigantycznenadaniawcałejEuropie,
stającsięzczasemniewiarygodniepotężniibogaci.Krążyłyteżopowieścio
heretyckichceremoniachodrzucającychkultJezusa.

Odokoło1141rokuśw.HildegardazBingen(Niemcy)maszeregwidzeń,które

spisuje,przepowiadającmiedzyinnymiprzyjścieAntychrystazwnętrzaKościołai
koniecświata.

1444

ZbuntowanimieszkańcyRzymu,żądajączłagodzeniapapieskiegoabsolutyzmui

wyzysku,wypędzająCelestynaII.Następnypapież,LucjuszII,giniewwalceze
swoimipoddanymi(1145).EugeniuszIII(1145-1153)dwukrotnieuciekazRzymui
przezcałyokreswalczyzludemRzymupragnącymstworzyćrepublikę.Dopieropod
koniecżycia,dziękizbrojnemupoparciuniemieckiegocesarzaFryderykaI
Barbarossy,możewrócićdoswojejstolicy.

PodobneproblemyzdemokratycznymiruchamiwRzymiemateżHadrianIV

(1154-1159)wygnanydoViterbo.Ogłaszając,zecesarskakoronaNiemiecjest
zaledwiepapieskadarowizną,popadawkonfliktzNiemcami.Pojegośmierci
wybuchawalkaopapieskitronpomiędzyczteremapapieżamiwybranymiprzez
różne,popieranelubzwalczaneprzezNiemców,zgromadzeniabiskupów.Wroku
1159AleksanderIII,zagrożonymieczamiwrogichmukardynałówuciekaz
posiedzeniaŚwiętegoKolegiumKardynałów,apotemuchodzizRzymu.Gdywróci,
znowuw1179rokuzostaniewypędzony.Tymrazemprzezrzymskiludpragnący
republiki.MieszkańcyRzymutakgonienawidzili,żenawetpośmierci(1181)
sprofanowalijegogrób.

1168–1190

ŻydowskifilozofMosesBenMajmon(Majmonides)wszereguswoichpracstara

sięudowodnić,żeBibliajestwpełniracjonalna.Tenkierunekbędąkontynuować
później:SzemtowIbnFalakra(XIII,Andaluzja),HillelBenSamuel(XIII,Werona),
JehudaBenNissimIbnMalka(XIV,Maroko),MosesBenJoszua(XIV,południowa
Francja),LewiBenGerson(Gersonides,1288-1344),południowaFrancja).

IbnRuszd(Averroes,zmarły1189)tworzyjedenznajciekawszychi

najradykalniejszychsystemówfilozofiimuzułmańskiej.Światjestodwieczny,aBóg
totylkohipoteza.Religiasłużyjedyniewychowaniuspołeczeństwa.Największą
potęgąjestogólnoludzki,wspólnywszystkimrozumwspartyprzeznieśmiertelną,
obdarzonąwolnąwoląduszą.

Około1173WaldozLyonuinicjujeruchwaldersównawiązującydoideikatarów.

PoczątkowouzyskaprzewagęnapołudniuFrancji,dopókiniezostaniestłumiony
przezwojsko.Ostatnidużybuntpodobnegotyputoruchbraciapostolskichw
północnejItalii(XIII-XIV);równieżstłumionysiłą.

1179

PapieżAleksanderIIIdokonujeskodyfikowaniaprawantyżydowskich.

1181–1185

PontyfikatLucjuszaIII.ZaczynarządypozaantypapieskimRzymem;nawołujedo

kolejnejkrucjatywPalestynie,anasynodziewWeronieogłasza,żewszelkie
dyskusjewkwestiachreligiiiprzewodniejrolipapieżasągrzechemśmiertelnymi

powinnybyćkarane.NiesprzyjatoułożeniusprawzludemRzymu,inastępny
papieżUrbanIIIznówwiększośćczasumusispędzićwWeronie.

1198-1216

InnocentyIIIdoprowadzapapiestwodoszczytupotęgipolitycznej.

WykorzystującniepokojewNiemczechwypieracesarzazItalii,którą
podporządkowujesobie.Nawołujedoczwartejkrucjaty,którafaktyczniedochodzi
doskutku(1202-1204),aleniezdobywamuzułmańskiejPalestyny,leczburzyiłupi
Konstantynopol,tenznienawidzonykonkurencyjnyośrodekchrześcijaństwa,
uparcieodrzucającyprymatRzymu.Innocentytopiącprawosławiewekrwichceje
zmusićdouległości.NagruzachBizancjumpowstajeCesarstwoŁacińskie.Ale
rozboje,rabunkiigwałtyłacinnikówsprawiły,żewschodnichrześcijaniedoreszty
znienawidzilidrapieżnykatolicyzm.

XII–XIII

Powstajesufizm,mistycznyruchmuzułmańskiodrzucającyracjonalnepodejście

doKoranunarzeczintuicyjnego,emocjonalnegozjednoczeniazBogiem.Główni
teoretycytogłoszącypanteizmIbnArabi(1164-1240)zAndaluzjiiIbnAl.–Farid
(1181-1235)zEgiptu.

XIII

Inicjujądziałalnośćzałożycielezakonów:św.Franciszka–franciszkanieiśw.

Dominika–dominikanie.

1204

InnocentyIIIzatwierdzazakonJoachimazFioreznanegozogłaszaniaswych

wizjiokońcuświata.Niezyskujesympatiipapieży,ponieważzapowiadanadejście
epoki,kiedyduchowawładzaprzejdziewręcemędrców–zakonników.Podkoniec
życiaokreśliłdatękońcaświata–miałtobyćrok1260.

1207

InnocentyIIIwydajerozkazzbrojnegoopanowaniaziemkataróww

Langwedocji.Wciągutrzydziestulatarmiepapieskiewymordująokołomiliona
ludzitylkozato,żenieuznawalidyktaturybiskupaRzymuibylitolerancyjniwobec
różnychwyznań.Langwedocjazaczasówkatarówkwitnącaibogata,pozostaje
potemprzezcałedziesięcioleciawyludnioną,półpustynią.

1215

InnocentyIIIzwołujeSobórLaterański,którymaostatecznieugruntowaćjego

potęgę.Uważasiebiezanajświętszegospośródwszystkichludzi.Żydzi–
odpowiedzialnizaśmierćJezusa–mająbyćzamykaniwgettachoraznosićspecjalne
oznakowanieubiorów,którebędąichodróżniaćodchrześcijan.

1215–1252

Początkiinkwizycjizwalczającejprzeciwnikówpapieżaikatolicyzmu.Sądy

inkwizycyjneprowadzoneprzezdominikanówbędąnarzędziemterroruwcałej
Europie.

XIII

DominikaninTomaszzAkwinu(około1225-1274),uczeńAlbertaWielkiego

(1193-1280),próbujeuzgodnićarystotelejskiracjonalizmzchrześcijańskąwiarą.
Rozumowepoznaniemożewedługniegoosiągnąćniemalcałyswiatzwyjątkiem
kilkuprawdobjawionychwBiblii.UkładapięćsławnychdowodównaistnienieBoga:
(1)musiistniećpierwszaprzyczynaruchu,(

)musibyćprzyczynaistnieniaświata,(3)ponieważcechysąprzypadkowe,musi

byćpozanimijakaśistotakonieczna,(4)ponieważświatniejestdoskonały,musi
byćpozanimistotadoskonała,(5)ponieważświatjestcelowy,ktośmusiałmu
nadaćcel.Hylemorfizm,realizmidei,aletylkotychistniejącychwBogu.Tomizm,po
zwycięstwienadaugustynizmem,stajesięoficjalnądoktrynąfilozoficznąKościoła
katolickiegodoXXwieku.

1226

WywodzącysięzPalestynyzakonkrzyżackiosiedlasięnaZiemiChełmińskiej

nadanejmuprzezpolskiegoksięciaKonrada.Wkrótcezałożytujednoz
najdrapieżniejszychpaństwzakonnychszerzącychkatolicyzmogniemimieczemtak
skutecznie,żedoXVIwiekumiejscowiPrusowieznikającałkowicie.Zakonstaniesię
groźbądlaLitwyiPolski,dopókigonierozbijakolejnewojnyzRzeczpospolitą.W
roku1525ostatnimistrzzakonnywPrusachprzechodzinaluteranizmi,jakowładca
świecki,składahołdpolskiemukrólowi.

1227–1241

PontyfikatGrzegorzaIX.Papieżnapodstawie„daruKonstantyna”ogłaszasię

władcącałegoświata–wszystkichmonarchówłączniezcesarzemorazwszystkich
chrześcijanipogan.Znanyznawoływaniadowojnyprzeciwmuzułmanomi
krwawegozwalczaniaherezji.Najegorozkazwroku1239wszampaniispłoniena
stosieoskarżonyonieprawomyślnośćmiejscowybiskup,awrazznim180
mężczyzn,kobietidzieci.Wprowadzacorocznypodatekpobieranyprzezpapiestwo
odkościołówposzczególnychkrajównacelewojenne.Okładaklątwącesarza
FryderykaII,kiedytenukładamiibezrozlewukrwiodzyskujeJerozolimę.Fryderyk
odpowiadaakcjąmilitarnąiumierającypapieżwidzicesarskąarmięoblegającą
Rzym.

1243–1254

NatroniepapieskimosiadaInnocentyIV,alerządzizterenuFrancji,pozostając

pozazasięgiemcesarza,któregowyklina.Jegorządyzaczynająsięodostrego
zatarguzbankieramiżądającymizwrotupożyczonychjegopoprzednikowi
czterdziestutysięcydukatów(wierzyciele–woczekiwaniunalikwidacjędługu–
przezszeregdniniewypuszczająnowegopapieżazSaliobrad).InnocentyIV
zatwierdzaoficjalnieużywanietorturprzezinkwizycję.W1252rokuzawierasojusz
zMongołamiprzeciwmuzułmanom.

1260

Oczekiwanykoniecświatanienadchodzi–mimożezdająsięspełniaćinne

przepowiednieJoachimaaFiore:utożsamianyzAntychrystemregentCesarstwa
NiemieckiegoManfreddominujewEuropie,aMongołowie,postrzeganijako
apokaliptycznehordyGogaiMagoga,atakująPalestynę.JednakManfredniezdołał
opanowaćcałegoświatachrześcijańskiego,aMongołowiewPalestyniezostająteżw
końcurozbiciprzezmuzułmanów.

1265–1268

Rządy(zViterbo)sprawujeKlemensIV.Papieżwysyłaswojecórkidoklasztoru,

abyprzerwaćpowtarzającesięprośbyoichrękęiuniknąćkompromitującejgo
sytuacjiojcaiteścia.ZpomocąFrancjiwypieraNiemcówzItalii,aKarolazAnjou
koronujenakrólaNeapoluiSycylii(1266)

Żyjącywlatachokoło1266-1308franciszkaninJohannesDunsScotus,

największymyślicielaugustynizmu,głosiprzewagęwiarynadrozumemtwierdząc,
żeświatjestwdużejczęściirracjonalny.

1276

Jednoznajzabawniejszychkonklawe(zebrańkardynałówmającychwybrać

nowegopapieża).Kiedykonklawetrwałozbytdługo,KarolzAnjouzamykaichw
Bazyliceśw.JananaLateranieiograniczaracjewodyiżywności.Wtennieco
przyspieszony,sposóbwybranoHadrianaV,któryjednakrządzizaledwiekilka
tygodni.Potemprzezwielelatwybórkolejnychpapieżyzawszejestwynikiemintryg
iwalkipomiędzyAnjouaCesarstwem.Ztegopowodukonklawew1281trwaaż
sześćmiesięcy:kończysięwyboremMarcinaIVpopieranegoprzezAnjou.Następny
papieżtoHonoriuszIV(1285-1287)wsławionyogromniekosztowna,ale
nieskutecznąwojnąoprzywrócenieSycyliirodowiAnjou.MikołajaIV(1288-1292)
wybierasięprzezjedenaściemiesięcy,aCelestynaV(1294)–dopierow
dwadzieściasiedemmiesięcypośmiercipoprzednika.Celestynbezwykształcenia,
okazałsiękompletnaniezgułąiwkrótceżyłjakpustelnikniezajmującsięswoim
urzędem.RealnawładzęsprawujeródColonnów.WreszciekardynałBenedetto
GaetaniwywierciłpotajemniedziuręwjegoceliiwnocyudającDuchaŚwiętego
namawiałpapieżadoabdykacji.KiedyCelestyndobrowolnieustąpił,Gaetani,już
jakoBonifacyVIII,uwięziłgowzamkuFumore.TamteżpodwóchlatachCelestyn
umierazzaniedbaniaiwycieńczenia;w1313rokuzostałkanonizowany.

1291

RycerskizakonjoannitówzPalestynyzajmujewyspęRodos.Jakotwierdzę

utrzymająażdo1522roku,kiedyzostaniewypartyprzezTurków.Wtedyprzenosi
sięnaMaltę;istniejedodziśjakoRycerzeMaltańscy.

1294–1303

PontyfikatBonifacegoVIII.Papieżsłyniezniebywałegoprzepychuirozrzutności;

poswoimwyborzeurządzaulicznazabawętakbogatą,żekronikarzepisząotymze

zgorszeniem.ZbrojnieniszczyswoichwrogówzroduColonnówwItalii,najeżdżai
grabiichposiadłości.Wroku1302BonifacyVIIIogłaszasłynnąbullę,wedługktórej
podlegająmuwszyscywładcy,aposłuszeństwopapieżowijestniezbędnedo
ostatecznegozbawienia.Papieskachciwośćopychawywołująwkońcuskuteczna
zemstęColonnów.Papieżzostajeschwytany,obrabowanyiobdarty,apotem
puszczonywolno.Potakimponiżeniupopadawdepresjęiwkrótceumiera.

1299–1300

Maksim,metropolitaKijowaprzenosisiędoWłodzimierza.W1325roku

metropolitaPetro,uciekającprzedMongołami,osiadanastałewMoskwie.

1300

BonifacyVIIIogłaszapierwszyRokŚwięty(jubileuszowy),podczasktórego

odwiedzającyRzympielgrzymimogąotrzymaćodpuszczeniegrzechówizłożyć
odpowiednieofiarynarzeczKościoła.Odtądjubileuszebędąorganizowane,cokilka
lubkilkanaścielat.

WXIVwiekudziałanaRusisławnymnichipustelnikSergiejRodoneżskij,

założycielkilkumonastyrów,duchowypatronruskiegoprawosławia.

WklasztorzenagórzeAthos(Grecja)powstajesektagłoszącapotrzebęmedytacji

–przezwpatrywaniesięwewłasnypępek.Ruchnosinazwęhezychazm(od
greckiegohesychia–„spokój”)

1303–1304

PapieżemBenedyktXI.GinieotrutynapoleceniekardynałówzroduColonnów,

którymniechciałudzielićrozgrzeszeniazanapaśćiponiżenieBonifacegoVIII.

1305–1314

SprawujewładzępapieżKlemensVoddającsiępodopiekępopierającejgo

Francji.Gdziew1309rokuosiadawAvignon.Dwórpapieskisłyniezbogactwai
rozpusty.Avignonstajesięwielkiośrodkiemprostytucji,adopapieżanajłatwiej
dotrzećprzezjegokochankę–hrabinędeFoix.

1307–1319

KrólFrancjiFilipPięknybrutalnielikwidujezakonTemplariuszy,abyzagrabić

jegodobra.Ostatniegomistrzazakonu,JakubadeMolay,spalononastosie.
OficjalnympowodemlikwidacjijestzarzucanaTemplariuszomherezja.Zależnyod
FilipapapieżKlemensVzgadzasięnazniszczeniezakonu,alewkrótce–przeklęty
przezmistrzaTemplariuszy–w40dnipojegospaleniunastosie,umierana
tajemnicząchorobę.Zakon,choćwzmienionejformie,przetrwamiedzyinnymiw
SzkocjiiwPortugalii(należałdoniegoteśćKolumba,astatkiodkrywcy
nieprzypadkowonosiłyczerwony,równoramiennykrzyżTemplariuszy).
PrawdopodobnesąteżwpływydoktrynyTemplariuszynarozwójmasonerii.

1316–1334

PontyfikatJanaXXII,kolejnegopapieżawAvignon.Papieżsłynnyzeswojej

niepospolitejbrzydotyizłośliwości,niebywalechciwyiskąpy,powiększaskarb
papieski,alełożyjednocześnieogromnesumynaciągnącesięwojnywItalii.Mimo
topojegośmiercipozostaniewskarbcuniewiarygodnafortunazłożonaz
dwudziestupięciumilionówzłotychflorenów,masykamieniszlachetnychi
wyrobówjubilerskich.Dotegostopniafascynujegopieniądze,żeodrzucadogmato
ubóstwieJezusa,anawetogłaszaheretykiemkażdego,ktotwierdziłby,żeJezusi
apostołowieniczegonieposiadali.Podkoniecżyciaogłaszaheretyckanaukę,jakoby
MariaizmarliświęcinieprzebywaliwniebieprzeddniemSąduOstatecznego,czym
budzipowszechnewzburzenieizgorszenie.

1328–1330

NażyczeniecesarzaLudwikaIVwybranopapieżemMikołajaV.Wroku1310

porzuciłonżonęidzieci,aby,nielegalnie,zostaćfranciszkaninem.Jednaktużpojego
wyborzenapapieżaporzuconażonaMikołajazjawiasięnaLateranie.Wrezultacie
świeżoobwołanypapieżodjeżdżazRzymuwygwizdanyprzezlud.

1334–1342

SurowyBenedyktXIIreformujepapiestwoinakazujezakonompowrótdozasad

ubóstwa,czymwyróżniasięnatlepoprzednichpapieżyzAvignon.Kryzys
ekonomicznywPaństwieKościelnymdoprowadzaniemaldoupadkuRzymu.

1348

DżumadziesiątkującaludnośćEuropydoAvignon.PapieżKlemensI(1342-1352)

niezamykasięprzedepidemiąwswoimpałacu,alestarasięnieśćludziompomoc.
Wbrewoczekiwaniomkońcaświata,czegozapowiedziąmiałybyćwłaśniezaraza
jakokarazagrzechy.KlemensogłaszaodpustijubileuszwRzymie,czymożywia
gospodarkęswegoodległegopaństwa.AwAvignonnanoworozkwitaprostytucjai
hazard,toczysiębujneżycienocneitysiącepielgrzymówprzynosząofiaryzasilając
papieskakasę.SamKlemensjestznanyzorgiiuprawianychzarównozdziewczętami
jakichłopcami.Aletrzebaprzyznać,żeuznał„zaślubne”wszystkiewtensposób
poczęteprzezsiebiedzieci.Jesttootyleistotne,żepotomstwonieślubneniemiało
prawadodziedziczenia,abywało,żegroziłamunawetdolakościelnych
niewolników.Zdrugiejstronytenżekochającyżyciepapieżnieukrócił
inkwizytorskichpraktykdominikanówifranciszkanówdziałającychwpodziemiach
jegoogromnegopałacu.Rozwiązłośćspowodowałajednaknarastającąniechęći
kiedywroku1352umiera,ludRzymuświętujetojakoradosnewydarzenie.

1352–1362

WczasieswegopontyfikatupapieżInnocentyVIprzywracachrześcijańskaascezę

wAvignon.Wzmagadziałalnośćinkwizycji.PróbujepowrócićdoRzymu,cojednak
uniemożliwiamuzdecydowaniewrogapostawaludnościWiecznegoMiasta.

13701378

PontyfikatpapieżaGrzegorzaXI.Kilkamiesięcypojegodojściudowładzylud

Cesnybuntujesięprzeciwrządomtyraniiiprzemocy.TłumiącbuntkardynałRobert
zGenewymorduje4000mieszkańców.

1377

GrzegorzXIostatecznieprzenosiswojąsiedzibęzAvignondoRzymu.Jednak

mieszkańcynawieśćomasakrzedokonanejwCesnieprzezpapieskiegodowódcę,
kardynałaRoberta,wypędzająpapieżazmiasta.GrzegorzosiedlasięwAnagni.Po
śmierciwalkafrakcjidoprowadzadowyborukilkupapieżyjednocześnie(trzech
oficjalnahistoriaKościołauznajezaantypapieży).

W1378rokurozpoczynasiępontyfikatUrbanaVIuznawanegozajednegoz

najbardziejkonfliktowychpapieżywhistorii.Jegobezkompromisowość,złośliwość,
pychaibezwzględnośćwsprawowaniuwładzydoprowadzajądorozłamuw
Kościele.Zbuntowanikardynałowiewybierają,więcpapieżemRobertazGenewy,
któryprzyjmujeimięKlemensaVII(1378-1394)iosiedlasięwAvignon.Odtego
wyboruzaczynasięokresnazywanywhistoriiKościołaWielkaSchizmąZachodnią,
aKlemensauznanoantypapieżem.

Urbanswoichprzeciwnikówtraktujebezwzględnie,torturująciskazującna

śmierćnawetwspółpracującychznimkardynałów.Podobnokażewozićzesobąich
zasuszonezwłoki.W1389rokuumierawokolicznościachwskazującychnaotrucie.
Winnychnieszukano.

1378–1417

WielkaSchizmaZachodnia,czylirozbicieświatakatolickiegopomiędzydwie

zwalczającesięliniepapieżyzRzymuiAvignon.Trwająwzajemneoskarżenia,
wyklinanie,intrygi.

XIV–XV

WrezultacienarastającegokrytycyzmuKościoła,zaczynasięcorazostrzejsze

prześladowanie„heretyków”pragnącychprzemian.Doherezjizaliczono
jednocześniestarepraktykimagiczne,któresątępionezpodobnąsurowością.Rodzi
siędemonologia,naukaozłychduchach,któramaułatwićichrozpoznawaniei
obronęprzednimi.

XV

MonofizytyzmzostajepaństwowąreligiąEtiopii–wopozycjidonapierającychz

północymuzułmanóworazanimistycznegopołudnianależącegodoczarnejAfryki.

1415

KijówzaczynauniezależniaćsięodpatriarchatuMoskwy.Pełnasamodzielność

uzyskujewroku1458.

1417

SobórwKonstancjiwybierarzymskimpapieżemMarcinaV(1417-1431)kończąc

okresWielkiejSchizmyZachodniej.Sobórzakładapowrótdoubóstwa,ograniczenie

absolutnejwładzypapieża,pewnademokratyzacjęwkuriirzymskiej.Oczywiścienie
chcątegoprzestrzegaćaniMarcinV,aninastępca–EugeniuszIV.

1433

UrodziłsięNilSorskij(zmarł1508).PropagujenaRusihezychazm.

1455–1458

PontyfikatKalistaIIIznanyprzedewszystkimznepotyzmu(wykorzystanie

stanowiskadlawspomaganiarodziny)inawoływaniadowojnyzTurkami.Papież
wprowadzaprawnyzakazwszelkichkontaktówzżydamijako„zabójcami
Chrystusa”.

XV–XVII

ScholastykatraciwEuropiedawnapozycjęustępująchumanizmowii

odrodzeniu.Kształtujesięnowakoncepcjaspołeczeństwazorganizowanegowedług
zasadrozumu:Th.More(Anglia,1478-1535),T.Campanella(Italia,1568-1639);i
prawnatury:HugodeGroot,Grotius(Holandia.1583-1645).AnglikFrancisBaconI
GalileuszzItaliitworząempiryzmjakozasadępoznawania,natomiastweFrancji
Kartezjuszodnawiaracjonalizm.FrancuzBPascal,chcącuniknąćatakównareligię,
formułujesławnazasadęrozdziału„porządkurozumu”(nauka)i„porządkuserca”
(wiara.

1458-1464

PontyfikatPiusaII.Podośćburzliwymżyciu,zainteresowaniachhumanizmemi

renesansowymiideami,wwiekudojrzałymzostałduchownym,apotempapieżemo
raczejsurowych,tradycyjniekatolickichpoglądach.Wbrewswoimwcześniejszym
opiniomokoniecznościwzmocnieniapozycjisoboruwobecpapieża,kiedysam
zostałbiskupemRzymu,potępiawszelkiewysiłkinarzeczosłabieniapapieskiego
absolutyzmu.

1464–1471

PapieżPawełIIreprezentujedośćcharakterystycznerozdarciechrześcijaństwa

miedzyrenesansemiwiarą.Słabowykształcony,niezbytinteligentny,chętniepłaci
zadziełasztuki,aleteżizamykaAkademieRzymską,abynieszerzyłapogańskich
ideiikażetorturowaćsprzeciwiającegosięmuuczonego.

Urodzonywroku1469guruNaak(zmarły1539)wPendżabietworzysikhizm,

religięmonoteistycznąwywodzącąsięzislamu.WkrótceruchogarniecałyPendżab.

1471–1484

PontyfikatSykstusaIV.Papieżwsławiasięlicznymikochankamiorazdziećmi,

przyczymutrzymujekazirodczestosunkizwłasnasiostrąiswoim
potomstwem.Zakładaiwydzierżawiadomypubliczne,przyczymodprostytutek
pobieraopłaty.Jednocześnienakładaspecjalnypodateknaksiężymającychżonyi
dzieci.Rządziterroremipodstępem.

1478

SykstusIVnakazujeinkwizycjizająćsięsprawąniedawnonawróconychżydówi

muzułmanówwHiszpanii.SzefemakcjiustanawiazakonnikaTomasode
Torquemadę.Wkrótcenastąpinajkrwawszyrozdziałwdziejachtejzbrodniczej
organizacji.WciągutrzechpierwszychlatTorquemadaspalinastosiedwatysiące
żydówimuzułmanów.Przezdalszychdziesięć–każetorturowaćstoczterdzieści
tysięcyludzi,aspośródnichdziesięćtysięcyspalinastosieoskarżająconieszczere
przejścienachrześcijaństwo.Kilkasettysięcyludzizamykawlochach.

1484–1492

PodczasswegopontyfikatupapieżInnocentyVIIIspecjalnabullakażeścigaći

torturowaćczarowniceinicjująctymsamymokrutneciągnącesięprzeznastępnych
trzystalatprocesyoczary.PatronujeteżwyczynominkwizycjiwHiszpanii.Wsławia
sięniebywałymkontraktemztureckimsułtanemBajazydemII:przyjmujepodswoją
opiekęjegobrata,Dżema,abytenniezagrażałwładzysułtana,zacoBajazydbędzie
płaciłpapieżowi,coroku45tysięcydukatówwzłocie.

OstatniedniInnocentegoVIIIsąszczególnieodrażające.Usiłujeratowaćswoje

życiepijącmlekokarmiącychmatekikażącwykrwawićkilkuchłopców,abylekarze
przetoczylimuichmłodakrew.Niebudzitojednaknajmniejszegopoczuciawiny,
ponieważwmomencieśmierciwyzna:„PrzychodzędoCiebie,Panie,wmojej
niewinności”.

1486

NiemieccyteologowieH.KrämeriJ.Sprengerpublikująsławnedziełoosposobie

ściganiaikaraniaczarownicMalleusmaleficarum(Młotnaczarownice).Będzieto
podstawowarozprawaużywanawEuropieprzez300latpolowańnadomniemane
służebniceSzatana.Opierasięgłównienazebranychopisachczarownictwa,herezji
orazfilozofiiTomaszazAkwinu.

1492–1503

PontyfikatAleksandraVI.Papieżznanyzgwałtówirozpusty,licznychkochaneki

dzieciorazogromnejchciwości.Oskarżanyouprawianieczarów.Podczaswesela
swojejcórkiLukrecjiBorgii,organizujegigantycznyfestyniwidowiskozwalkana
ostrąbroń,imitującewystępyrzymskichgladiatorów.

KuriozalnejestjegożądanieodWenecji,abyoddałapapiestwuswojeposiadłości

naAdriatyku,ponieważwynikatoz„daruKonstantyna”.PrzedstawicielWenecji
proponujewtedyodszukaćstosownydokumentwyraźniekpiączpapieskiej
„fałszywki”sporządzonejwVIIIwieku.W1493rokunapodstawietegoż„daru
Konstantyna”roszczącsobieprawodorządzeniacałymświatem,papież
samowolniedzielipowierzchnieglobunadwiestrefywpływów–hiszpańskąi
portugalską.

Aleksanderumieraprzezpomyłkę:wypijazatrutewinoprzeznaczonedlajego

wrogów.

1502

JohannesBurchard,mistrzceremoniinapapieskimdworze,wydajeksiążkęNoc

pięćdziesięciukurtyzan,wktórejopisujeorgie,ucztyiwyuzdaniezwierzchników
światakatolickiego.Wspominamiedzyinnymiosatanistycznejmszyodprawianej
przezAleksandraVIiodomniemanychkontaktachInnocentegoVIIIzdemonami.

1503–1513

JuliuszIIdoprowadzapapiestwodorozkwituzarównodrogąpodbojówwItalii,

jakidziękireformiesystemupodatkowego,lichwieorazsprzedażyodpustów.
Popieraartystów,aleiteżinkwizycję,którazkoleitępisztukęuznanązaszkodliwą.
NajegozamówienieMichałAniołozdabiamalowidłamiKaplicęSykstyńską,ale
zostajeoszukanyprzyzapłacie.Dopierowlatachosiemdziesiątychdwudziestego
wiekuodkryto,żemalarzumieściłwobrazachlitery,któreczytanenamodłę
semickąodprawejdolewejtworząimię„Abulafia”żydowskiegomistykazXIII
wieku,którytwierdził,żemadowodyzaprzeczającezmartwychwstaniuJezusa.Być
możepotwierdzatoznanezwiązkiMichałaAniołazkabalistyką?

1513–1521

PontyfikatLeonaX.PapieżzdobywarozgłostriumfalnymwjazdemdoRzymuw

roku1513.Borykającsięzkłopotamifinansowymipróbujeimprzeciwdziałaćprzez
sprzedażkościelnychurzędów,atakżerozsyłającpoEuropieksiężysprzedających
odpusty.Każdymożewykupićgrzechyswojeiswoichbliskich.Rychłospotykasięto
zpowszechnymsprzeciwem.

1517

NiemiecMarcinLuterogłaszatezyprzeciwpapieżowiiżądareform,zwłaszcza

zniesieniaodpustówzapieniądze.Ostropotępionyizagrożonyprzezinkwizycję
sampotępiapapieżaistajenaczeleruchuprotestantów.Głosinawrótdozasad
Ewangelii(luteranizm).

Odroku1517Turcjastajesięcentrumświatamuzułmańskiegoinajwiększym

konkurentemchrześcijaństwa.

1518–1531

NiemiecUlrichZwingliwystępujeprzeciwkatolicyzmowi.

XVI–XVII

Papiestwopodejmujepróbypolitycznegopodporządkowaniasobie

prawosławnejRosji.WykorzystujeosłabienieMoskwyipolskieparcienawschód.

OdXVIwiekupowstajewielenowychkościołówprotestanckich,zazwyczaj

jednakoniewielkimzasięgu.

NajstarszymjestKościółanabaptystówodrzucającychrzestnieświadomych

dziecinakorzyśćchrztudorosłych.SzerzysięwSzwajcarii,Niemczech,Holandiii
Czechach.Doprowadzanawetdokilkurewolucji:T.MünzerwZwickau(1525),Jakub
HutternaMorawach(spalonynastosiew1536),MennoSimmonszFryzji
(założycielmennonistów).

W1534rokuJohannzLejdy(J.Bockelson)ogłaszawMünsterNoweKrólestwo

Syjonu,któregosamsiebieustanawiawładcą.Królestwojestrodzajem
anarchistycznejdyktaturyzewspólnotąmajątkową,wielożeństwemibrakiem
hierarchiikościelnej.Nietrwałoonodługo:w1535rokubiskupvonWaldecki
władcaHesjizdobywająMünster,aprzywódcówruchukażątorturowaćistracić.W
Angliiruchprzeciwchrzczeniudzieciprzybieranazwębaptystów,któregogłównym
teoretykiemjestJohnSmithdziałającywXVIIwieku.

Drugąstarągrupąprotestantówsąantytrynitarze(unitarianie)odrzucający

TrójcęŚwiętąinieuznającyhierarchiiduchownychstojącychponad
społeczeństwem.RuchzaczynaF.Socinius(1539-1604)zItalii,któryucieknieprzed
inkwizycjąiwPolscezałożyKościółariański(BraciPolskich).Podobneidee
rozwijająsięwHolandii,Anglii(J.PriestleyiT.Lindsey,1774)iAmerycePółnocnej.

NiemiecPh.Spener(1635-1705)zHallezakładapietyzm,ruchskierowany

przeciwzinstytucjonalizowanemuluteranizmowi.PodobnyruchwKościele
anglikańskimtopurytanizm(XVI)lubkongregacjonalizm,ponieważwspólnota
wierzącychmazastąpićhierarchicznykler:G.Fox,R.BarclaY(1648-1690),W.Penn
(1644-1718).TenostatnigłosimistycznezjednoczeniezBogiemwsekciekwakrów
(odangielskiegoquake–„drżeć”).

Purytanin,J.Wesley(1703-1791),tworzyKościółmetodystów(1784)postulujący

metodyczne,ściślereligijneżycie.

WUSAwXIXwiekupojawiasiękilkawiększychruchówsynkretycznych,które

wyjdąnawetpozaAmerykę:KościółmormonówzałożonyprzezJ.Schmitha(1830)
pojegospotkaniachzaniołemiŚwiadkowieJehowy(Ch.T.Russell,1872)głoszący
bliskikoniecświataikoniecznośćpowrotudoBiblii.

XVI–XX

ChrystianizacjaAmerykiŁacińskiejprzezkatolikówiAmerykiPółnocnejgłównie

przezanglikanóworazinnewyznaniaprotestanckie.

1522

LutertłumaczynaniemieckiNowyTestament,aw1534rokucałąBiblię.

1523

NastępujeotruciepapieżaHadrianaVIzapróbęoczyszczeniaRzymuzkorupcji

orazprzyznanie,żepapiestwojestodpowiedzialnezaupadekchrześcijańskiej
moralnościipowstanieReformacji.Hadriandlautrzymaniajednościłacinników
myślałoporozumieniuzluteranami,czymwywołałfuriębiskupów.Niedziw,że
trucicielanieujęto,aKościółkatolickiświętowałśmierć„barbarzyńcy”.

1523–1534

PapieżKlemensVIIchcączrównoważyćwpływyNiemieciFrancjizawiera

przymierzezFrancjąiWenecją(1524),którejednakrozpadasiępozwycięstwie
NiemiecpodPawią(1525).WówczaspapieżsprzymierzasięzcesarzemNiemiec,a
wroku1526ponowniezFrancuzami.Zdradzonycesarzatakujewtedypapiestwo.

1527

NajemnewojskakatolickiezHiszpaniiiprotestanckiezNiemiecłupiąRzym

(saccodiRoma).PapieżKlemensVII,któryswojanieudolnąpolitykąwywołałtę
klęskę,ukrywasięwZamkuAnioła,apotemoddajepodopiekęcesarzaKarolaV.Ten
proponujezwołaniesoboru,abyuporządkowaćsprawyKościoła,alepapież
sprzeciwiasięwobawieoosłabienieswojejpozycji.

1530

ZorganizowanyprzezcesarzazjazdwAugsburguustalazasadyprotestantyzmu

wopozycjido„niereformowalnego”katolicyzmuKlemensa.

1534

HiszpanIgnacyLoyolazakładazakonjezuitówdowalkizprotestantyzmem.

Wkrótcezakonstaniesięponadnarodowąpotęgąpolityczną,którapoprzez
kontrolowanieszkolnictwa,intrygiidziałalnośćmisjonarskąwpływanadzieje
Europy.

1536–1564

DziałalnośćJ.Kalwinaprzeciwkatolicyzmowi(zakładakalwinizm).

1542–1552

Sławnyjezuitaśw.FranciszekKsaweryszerzyrzymskikatolicyzmwIndiach.

MiejscowynestoriańskiKościółmalabarskiuznajenawetnakrótkoformalne
zwierzchnictwopapieża91599-1653),cojednakniemażadnegopraktycznego
znaczenia.

RosnącynaciskkolonialnyinarzucaneIndiomchrześcijaństwozaczynają

trwającąkilkasetlatniechęćHindusówwobecreligiiprzyniesionejzEuropy.

1543

PapieżPawełIII(1534-1549)ogłaszapierwszyoficjalnyIndeksksiąg

zakazanych(Indexlibrorumprohibitorum)szkodliwychdlakatolicyzmu(w1948
rokuostatniewydanie,w1960jegooficjalneodrzucenie).

1545–1563

KatolickisobórwTrydenciejużtylkoprzeciwstawiasięprotestantom,na

pojednanieizjednoczeniewszystkichłacinników–zapóźno.Sobórdomagasię,choć
ciąglezesłabymskutkiem,celibatudlakatolickichduchownychizawieranychtylko
wkościelemałżeństwdlaświeckich.Powstajekodeksprawakanonicznego
(następnedopierow1917i1983).Ostateczneugruntowaniedogmatuo
„niepokalanympoczęciu”Jezusa.PawełIIIreformujeKościół,abyobronićgoprzed
protestantyzmem.Popierasztukę,czegoprzykładembudowabazylikiŚwiętego
Piotra(zapieniądzezesprzedażyodpustów).

1546–1633

PróbakatolicyzacjiEtiopiizakończonawypędzeniemjezuitów,którzywtrącali

siędopolityki.

1547

PowstajeKościółanglikański.Dogmatycznienieróżnisięodkatolickiego,ale

odrzucaprymatpapiestwa.

1550–1555

PontyfikatJuliuszaIII.Papieżbulwersujekatolikówswoimhomoseksualnym

stosunkiemzmłodzieńcemspotykanymkiedyśwParmie(potemmianujego
kardynałem),skłonnościądohazarduiwalkibyków.Zajegopontyfikatudochodziw
Würzburgudoparadoksalnejsytuacji,kiedyzaczytaniePismaŚwiętegogrozi
ścięcie,ponieważlekturęuznanozazwyczajtypowydlaprotestantów.

1555–1559

PontyfikatPawłaIV.Papieżformułujekatolickiepodstawyantysemityzmu

ponawiającuznanieżydówodpowiedzialnymizaśmierćJezusaizaprotestantyzm.
Żydówuznajesięzaniewolników,niewolnoimpowierzaćżadnychstanowisk,a
chrześcijanomzabraniasięutrzymywaniaznimijakichkolwiekkontaktów.Nakazuje
spalićwszystkiehebrajskieksięgi,zamknąćżydowskieszkołyidrukarnie.Papież
chełpisiękrwawymterroremwobecheretykówiinnowiercówwszczynającsetki
inkwizytorskichprocesów(„gdybymójrodzonyojciecdopuściłsięnajdrobniejszej
herezji,niewahałbymsięaniprzezchwilęiwłasnymirękamiwzniósłbymjego
stos”).Wdziejachsztukizapisałsięzamalowaniem„nieprzyzwoitych”fragmentów
freskówMichałaAnioławKaplicySykstyńskiej.

1559

NajzabawniejszaedycjaIndeksuksiągzakazanych.Zpoleceniafanatycznego

PawłaIVumieszczononaliścieniektóreczęścichrześcijańskiejBibliiorazdzieła
OjcówKościoła.Pośmiercipapieżalistęunieważniono,arozradowanyludRzymu
rozbiłjegoposąg,podpaliłsiedzibęinkwizycjiipróbowałsprofanowaćzwłoki,
(którejednakukryto).

1563,1582

JohannWeyerpublikujedwieksiążki,wktórychwskazuje,żeczarownicesąw

istociecierpiącyminahalucynacjekobietami.

1566–1572

PontyfikatPiusaV.Papieżwprowadzareformytrydenckie:zwalcza

protestantyzm,żydów,prostytucjęinarzucasurowycelibatklerowi.Jego
bezwzględnyantysemityzmznajdziepotemswojąkontynuacjęwpolityceGrzegorza
XIIIinastępców.

1581

NaUkrainiepowstajefundamentalnedlaprawosławiatłumaczenieBiblii.

1582

JezuiciprzynosząkatolicyzmzIndiidoChin.

1589

SobórwMoskwietworzypatriarchatRosji(ustawyStoglaw–„Storozdziałów”).

Jesttoreakcjanapróbyszerzeniakatolicyzmu,azarazemmetodakonsolidacji
państwa.

1595

UniaBrzeska:prawosławniwRzeczpospolitejprzyjmująkatolicyzmprzy

zachowaniuzewnętrznejobrzędowościprawosławia.Wistociejesttoaktpolityczny
mającyzjednoczyćRzeczpospolitąwewnętrznieiszerzyćkatolicyzm.Dla
prawosławnychstwarzaszansęnaspołecznyipolitycznyawanswzdominowanym
przezkatolikówpaństwiepolsko–litewskim.

1598

WrazzEdyktemNantejskimnadchodzikoniecwojenreligijnychweFrancji.Ku

oburzeniupapieżafrancuskikrólprzyznajerówneprawakatolikomiprotestantom.
Niepomagająpapieskieprotestyanigroźby,rządypaństwcorazmniejprzejmująsię
Rzymem.

1603

WRzymiepowstajePapieskaAkademiaNaukmającanaukowowalczyćzcoraz

liczniejszymiodkryciaminiebezpiecznymidlakatolickiejwiary(naprzykładzteoria
KopernikalubtwierdzeniemGiordanoBrunoowielościzamieszkanychświatóww
kosmosie).

1604–1612

PolacypróbująnarzucićRosjikatolicyzmzbrojnieinterweniującwokresie

załamaniadynastiiRurykowiczów.ZdobywająmoskiewskiKremliosadzająna
tronieuległegoimDymitraSamozwańca.JednakopórRusinówdoprowadzado
zabiciaDymitra,wybuchawojnapolsko–rosyjskaiPolacynamoskiewskimtronie
osadzająnowamarionetkę.PróbykatolicyzacjiRosjiwywołująjednakżywiołowy
opórludności,drugi„polskicar”ginie,aPolacyzostajązRosjiwyparciikończysię
marzenieolikwidacjiprawosławia.

1632

SaksońskisędziaBenediktCarpzowpublikujeprotestancki„młotna

czarownice”:Practicarerumcriminalum.Autorznanyztego,żesamwydał20
tysięcywyrokówśmiercinaczarownice,heretykówiinneusługiSzatana.

W1637rokuurodziłsięBaruchSpinoza(zmarły1677),holenderskiżyd

potępionyzagłoszenieracjonalnegopanteizmu.

1640

PetrMohyla,biskupKijowa,piszepierwszypodręcznik(katechizm)prawosławia.

PodobnaksiążkęnapiszepóźniejwJerozolimiepatriarchaDozyteusz(1672).

1644–1655

PontyfikatInnocentegoX.WistocieRzymemzawiadujewdowapobracie

papieża,OlimpiaMaidalchini.Wewnątrz–naszczycieKościoła–kwitnieintrygai
nepotyzm,nazewnątrzpapiestwostajesięcorazsłabsze.

1648

KoniecWojnyTrzydziestoletniej.PapieżInnocentyXjestoburzonytraktatem

wersalskimzapewniającymwolnośćwyznaniairównośćinnowierców.

1666–1667

SobórwMoskwiereformujerosyjskacerkiew.Przeciwnicyreformy,

zwanistarowierami,zaczynająraskoł(rozbicie)trwający,mimoprześladowań,do
końcaXVIIIwieku.

1676–1689

PontyfikatInnocentegoXI.Papieżorganizujeskutecznąkoalicjęantyturecką,

którawypieraTurkówześrodkowejEuropy,zmagasięteżzdominacjąFrancji.

1682

KrólLudwikXIV,abyumocnićswojawładzęiograniczyćwpływypapiestwa,

ogłaszaartykułygallikańskie,czyliprzepisypodporządkowującefrancuskikler
królowiipaństwu.InnocentyXIreagujenatychmiastowympotępieniem.

1685

KuradościpapieżaLudwikXIVodwołujetolerancyjnyEdyktNantejskiiwkrótce

rozpoczynakrwaweprześladowaniafrancuskichprotestantów(hugenotów).Papież
wobawie,żegdybywybuchłyznówwojnyreligijne,możetozagrozićjegopozycji–
występujejednakprzeciwLudwikowi.

1686

Moskwa,abyumocnić–zarównoreligijnąjakpolityczną–władzęcentralna

likwidujeprzemocąpatriarchatKijowa.

1692

Jezuiccymisjonarze,polatachpracy,uzyskująprawoszerzeniakatolicyzmuna

tereniecałychChin.

XVIII–XIX

WRosjipowstajekilkanaścieznaczącychsektprawosławia.

XVIII–XIX

WEuropiewschodniejrodzisiężydowskichasydyzm.InicjujegoIsraelBen

Eliezer(Baal-szemtow).ZjednoczeniezBogiemniemożebyćpojmowane
racjonalnie(agnostycyzm),aleprzezemocjonalne(iparadoksalne)odczuwanie
judaizmu.Akcentowanejesthumorystyczne,ironicznepodejściedoświata,gdziew
każdymziarenkuizjawiskuwidocznyjestBóg(analogiadozen).

XVIII

FrancuzVoltaire(16094-1778),Brytyjczycy(naprzykładJ.Priestley,1733-1804)

iinnimyślicieległosząracjonalistycznydeizm,zgodnie,zktórymBógniema
wpływunaświat.

1700–1721

PontyfikatKlemensaXI.Papieżprzezswojezaślepienieszkodzikatolicyzmowi,

bardziejniżniejedenheretyk.Wroku1713ogłaszabullęUnigenitusbezwzględnie
zakazującączytaniaPismaŚwiętegoprzezkogokolwiekopróczduchownych.
Nakazujeślepeposłuszeństwopapiestwurugującwszelkieprzejawysamodzielnego
myślenia.Wroku1715wbulliExilladiezakazujejezuickimmisjonarzomwChinach
tolerowaniapopularnegowśródtamtejszychkatolikówkultuprzodków,czym
odstraszawieluświeżonawróconychiniweczywieloletniąpracęmisyjną.

1721

CarPiotrWielkilikwidujepatriarchatMoskwyzastępującgopodległymi

posłusznymmusynodem(radąduchownych),comasłużyćskutecznemu
kontrolowaniurosyjskiegoduchowieństwa.

1724–1730

PontyfikatBenedyktaXIII.Papież,powszechnieuznawanyzaczłowiekaświętego,

wsławiłsięskromnościąidobroczynnością.Byłprzytymwystarczająconaiwny,aby
swymdoradcąuczynićNiccoloCoscię,któryzagarnąłkościelnymajątekwartości
120tysięcytalarów.

1740–1758

PontyfikatBenedyktaXIV.Jakopierwszypapieżnawiązujestosunkiztureckim

sułtanem,atakżezdobywaszacunekprotestantów.Zakazujejednak
wolnomyślicielstwa,potępiamasonerię,ażydowskiedziecinakazujeporywać,
chrzcićiwychowywaćpokatolicku.Późniejszeodstępstwoodtaknarzuconego
wyznaniakaranejestprzezsądyinkwizycyjne.

1741

PowstajeKościółunitówkoptyjskich(przyjęlikatolicyzm).

1773

Likwidacja(czasowa)zakonuoskarżanychointrygijezuitów(odnowionyw

1814).

1775–1799

PontyfikatPiusaVI.Jedenznajnieszczęśliwszych,bonastępujeupadek

katolickiegoabsolutyzmuiklęskapaństwawyznaniowego,wybuchaRewolucja
FrancuskaiAmerykańska,apowstająpierwszecorazbardziejdemokratyczne
(konstruowanepoddyktandomasonów)konstytucje,dochodzidozniesienia
poddaństwachłopów,następujekoniecinkwizycjiwEuropieip[posłuszeństwa
wobecpapiestwa,nadanieżydomprawobywatelskich,wolnośćwyznania,
upowszechnienieszkolnictwaiodebraniegoduchowieństwu…

1797

NapoleonuzależniapapiestwoodFrancji.Wroku1798przekształcaRzymw

republikę,PiusVIzostajearesztowanyiuwięzionyweFlorencji.Potajemnie
wybranyjegonastępcaPiusVII(1800-1823)będzieznosiłpodobneszykanyze
stronyNapoleona,którego–podprzymusemkoronujenacesarza.

1808

NapoleonlikwidujePaństwoKościelne,anaklątwępapieżaodpowiada,żeoto

uwolniłnareszcieKościółkatolickiodziemskichproblemówstwarzającmu
możliwośćzajęciasięswojąwłaściwąmisjąduchową.

1816

KongresWiedeńskiprzywracaPaństwoKościelne.

W1819rokuurodziłsięBab-Ud-Din(właściwieAliMohammed,babznaczy

„brama”)twórcamistycznegoruchu:żądarównouprawnieniakobiet,odrzucaKoran
orazkleriogłaszasięprorokiem(1844).Wrazzeswoimizwolennikamiginiejako
heretyk(zmarł1850).JegouczeńBaha-Ullah,czyli„świetnośćboża”(MirzaHussein
Ali,1817-1892)ogłaszapowstaniebahaizmu–ponadreligijnegomonoteizmu
opartegona9religiach.WydalonyzPersjiprzebywawareszciedomowymw
tureckimmieścieAkka(Palestyna).TampiszeuznanązaświętąKsięgę
pewności(1863),pośmiercijegogróbstajesięcelempielgrzymek.Drugim
ośrodkiemreligiibędzieHajfa,gdzieod1909rokujestgróbBabaisiedziba
wybieranychdziewięciustrażnikówczystości.

1820,1821

LikwidacjainkwizycjiwHiszpaniiiPortugaliiprzezNapoleona.WPaństwie

Kościelnyminkwizycjaprzetrwadoroku1870.

1823–1829

PontyfikatLeonaXII.PapieżzamieniaPaństwoKościelnewwyspę

średniowiecznegozacofania–zpolicyjnakontrolą,inkwizycjąiwładząabsolutną
duchownego–monarchy.Zakazanesąwszelkieprzejawynowoczesności,żydzi
znowuzostajązepchnięcidogettipozbawienimedycznejpomocy.Opiniao
szczepionceprzeciwospie,którąuznałza„przeciwnąnaturze”,najlepiej
charakteryzujejegoumysłowość.

PierwszapołowaXIX

PiusVIII(1829-1830)kontynuujelinięLeonaXII.WsławiłsiębulląLitterisalto,w

którejzakazujeuznanychzaciężkązbrodnięmałżeństwkatolikówzprotestantami,
pouczając,żetakie„nienaturalne”związkimusząprowadzićnietylkodotrudności
duchowych,aleteżidofizycznychdeformacji.Nieróżnisięteżmentalnościąod
poprzednikówGrzegorzXVI(1831-1846),gdystawiasobiezacelpokonanie
liberalizmui,wbrewwspółczesności,odnawiaambicjęuznawaniaprymatu
papiestwanadinnymiwładcamiświata.ZakazujewPaństwieKościelnymkoleii
lampgazowychjakodiabelskichwynalazków.Izpomocąwojskaustriackich
zdecydowanietłumibuntludnościżądającejdemokratyzacjiipoprawywarunków
życiawpapieskimkrólestwie.

1830

Papiestwoporazpierwszydopuszcza,potępianąodroku314,lichwę–byleby

stosowanabyłananiskiprocent.Ostateczniezmienizdaniestolatpóźniejwroku
1929

1846–1878

PontyfikatPiusaIX.Papieżgłębokowierzący,aleointeligencjiutrudniającejmu

zrozumienieswoichczasów.MarzyopowrocieprawdziwiechrześcijańskiejEuropy.
Godzisięnamarzenialudziojakiejśmglistejdemokracji,alezdecydowaniepotępia
próbyichrealizacji.Pozorniedobryczłowiek,alejednocześnierządziterrorem,
tworzywszechobecnatajnąpolicję,rozbudowanysystemszpicliidonosicielstwa.W
PaństwieKościelnymciąglejeszczedziałainkwizycja,aksiężawchodzącywjejskład
łatwoskazująnalochy,gdziegłód,brakpowietrzaizimnozabijajątysiąceludzi.Na
szczęścieniestosujejużbezpośrednichtorturistosów.

1854

Papieżogłaszadogmato„niepokalanympoczęciu”(bezpłciowym)Marii.Kult

maryjnyrozwiniejeszczebardziejLeonXIIItworzącnoweświętokuczci
niepokalanegopoczęciaNajświętszejMariiPanny.

1858

WLourdeswpołudniowejFr4ancji,maładziewczynkaBernadettama18widzeń

MatkiBoskiej.ZczasemKościółkatolickiuznajezaprawdziwe,aLourdesstaniesię
jednymzwielkichcentrówpielgrzymkowych.

DrugapołowaXIXiXX

Chrześcijańscymyślicielepodejmująpróbyożywieniatomizmuiwłączenia

religiidorozważańfilozoficznych.FrancuzP.T.deChardin(1881-1955)tworzy
katolickawersjeewolucjonizmu.FrancuziJ.MaritainiE.Mounierakceptująosobisty
wymiarreligii(personalizmkatolicki).

1863–1875

PopowstaniuwPolsceRosjalikwidujeKościółunicki,słuszniewidzącwnim

swegonaturalnegowroga,asprzymierzeńcakatolickichPolaków

1865

WLondyniepowstajeprotestanckaorganizacjacharytatywna–ArmiaZbawienia.

1869–1870

SobórwatykańskiprzeciwstawiasięlaicyzacjiEuropy.Służytemudogmato

nieomylnościpapieża(częśćduchowieństwaodrzucigoizałożykościoły
starokatolickie)i,ściślejniżdotąd,przestrzeganycelibatksięży.Papiestworozwija
akcjępodpisywaniakonkordatówdlautrzymaniaswoichpozycjiwposzczególnych
państwach.Odtądkolejnipapieżedążądomaksymalnejcentralizacjiwładzyw
swoimręku.

1870

WłochyzbrojnielikwidująnielubianePaństwoPapieskie.NaulicachRzymuszał

radości,alekrólEmanuelniedopuszczadojakiegokolwiekaktuagresjiwobec
papieża.OddajePiusowiIXcałeWzgórzeWatykańskieiuznajejegowładzęreligijną.
Jednakpapież,żyjącywzupełnymoderwaniuodwspółczesnegoświata,nie
zrozumieiniedocenitychposunięćipowtarzaprzestarzałegesty.Jednymznich
jestrzucenienaWiktoraEmanuelaklątwy.Anaużytek„maluczkich”kreujesięna
prześladowanego,nieszczęśliwego„więźniaWatykanu”,cozresztądamuokazję,by
znowuzbieraćdatkinacałymświecie.

1878–1903

KolejnypapieżLeonXIIIrozwijamisjeitworzynowebiskupstwawAfryce,Azjii

Amerycepółnocnej.

1883

BibliotekaWatykańskazostajeudostępnionabadaczom.Oczywiścieniecały

księgozbióriniewszystkimchętnym.

1887

PowstajeZarząd(późniejInstytut)DziełReligijnychgromadzącypieniądzena

przedsięwzięciawspieraneprzezKościółkatolicki.

XX

IslamzdobywaprzewagęwAfryce:przyskrajnejprostociesamejdoktryny

oferujewyznawcomrównośćludziwszystkichras.Odpołowywieku–wwyniku
migracjizdawnychkolonii–rozprzestrzeniasięnawetwkrajachtradycyjnie
chrześcijańskich:wWielkiejBrytanii(w1961–82tysiące;w19971milion),we
Francji(wzrostdo4milionówwlatachdziewięćdziesiątych),wBelgii(260tysięcy
w1997),wHolandii(450tysięcywlatachdziewięćdziesiątych),wNiemczech(do
1997liczbamuzułmanów,wwiększościTurków,przekracza2,5miliona).Ponadto
do1997rokuosiedlasięwSzwecjiokoło200tysięcy,pozaEuropą–około5

milionówosiedlasięwUSA,półmilionawAustralii,półmilionawArgentynie.

1903i1920

PatriarchatKonstantynopolaproponujezjednoczeniekościołówprawosławnych

–zzachowaniemichtradycyjnejjużrównościisamodzielności.

1908

PiusXzamieniaskompromitowanainkwizycjęnaKongregacjęśw.Oficjum.

Odcinajednakkatolicyzmodwspółczesności,gdyw1910rokuwprowadza
obowiązkowąprzysięgękleru,żebędązwalczać„modernizm”,czylinowoczesne
ideenaukoweiprzemianyspołecznezagrażającepapieskiemujedynowładztwu.

1914

KardynałPacelli(przyszłyPiusXII)podpisujekonkordatzSerbią,która

przekazujekatolikówpodbezpośredniąkontrolęWatykanuzgodniezdoktrynąo
papieskimzwierzchnictwienadświatem.Znosiwtensposóbtradycyjnaopiekęnad
katolikamisprawowanaprzezAustrię(zaogniającstosunkiaustriacko–serbskie).

1914–1918

PierwszawojnaświatowarozpoczętaodkonfliktuAustriiiSerbii.Papiestwo

popieraaustriackichHabsburgówwnadzieinapodbójRosjiiposzerzeniaobszaru
katolickiegozwierzchnictwa.

1917

PowstajenowyKodeksPrawaKanonicznegoustanawiającybezwzględne

podporządkowaniekatolickiegoklerupapiestwuijednoosobową,właściwie
dyktatorską,władzępapieża.

1917

KilkorodzieciwFatimie(Portugalia)maserięwidzeń,któreinterpretująjako

spotkaniazMatkąBoską.Zjawazapowiadakoniecwojny,komunizmwRosjii
nadejściekońcaświata,jeśliludzkośćniepowrócidojedyniesłusznejwiary.
PodobnożądateżkatolicyzacjiRosji.WkrótceFatimastaniesięistotnym
elementemkultumaryjnego,jakonowejbronipapiestwa.

1922–1939

PontyfikatPiusaXI.Przypoparciupapieża–Mussolinidochodzidowładzywe

Włoszech.

1928

J.E.deBalaguerzakładaOpusDei–półtajnaorganizację–sektęzwalczającą

„modernizm”iwywierającąpresjęnaczłonków,abyutrzymaćtradycyjnepozycje
katolicyzmu.Kolejnipapieżebędąjejunikaćwobawieprzedsekciarstwemi
niejawna,niemalmafijnastrukturą.

1929

MussoliniodnawiaPaństwoKościelnejakominiaturowyWatykan(0,44km2).Na

mocykonkordatuzpapieżemfaszystowskieWłochystająsiękatolickimpaństwem
wyznaniowym,gdziezakazanorozwodów,aborcjiikrytykiKościoła,anaukęreligii
wprowadzonodoszkółjakoprzedmiotobowiązkowy.Księżaotrzymująpaństwową
pensję,aWatykanpokaźnekwotyodrząduwłoskiego.Pieniędzmirządowymi
Mussolini(określonyprzezpapieża„daremOpatrzności”)ratujeteżBancodiRoma,
gdzierównieżwieluwatykańskichprałatówtrzymałoswoje„oszczędności”.

ZarządówtegoinastępnegopapieżawcałejkatolickiejEuropienarastafaszyzm

ibrutalneprześladowanieinnowierców–naogół,jeślinieprzycichejakceptacji,to
przyneutralnościWatykanu.WPolscekatolicyniszcząprawosławneukraińskie
cerkwie,zamieniającjewspichrzeistajnie;katoliccyChorwacidokonująpogromów
swoichprawosławnychsąsiadów;wwielukrajachskrajnaprawica,identyfikowanaz
katolickimfundamentalizmem,atakuje,ograbiaiwypędzażydów.

1929

BernardinoNogarazostajeszefemAdministracjiSpecjalnejdlaDziałań

Religijnych,przekształconejpóźniejwAdministracjęDóbrStolicyApostolskiej
(APSA)zajmującąsięfinansamipapieża,azwłaszczazagospodarowaniempieniędzy
otrzymanychodMussoliniego.W1942rokuprzejmujeteżkontrolęnadInstytutem
DziełReligijnychznanympowszechniejakoBankWatykański.Doroku1954,kiedy
odejdziezestanowiska,przekształcipapiestwowjednąznajpotężniejszych
instytucjifinansowychświata.Nawiążewspółpracęzwszystkimiważniejszymi
bankami,niestroniącnawetodstrukturmafijnych,orazbędzieinwestowałw
najrozmaitszeprzedsięwzięcianacałymglobie.

1933

WNiemczech,powygranychwyborach,mimooporukatolickiejpartii

demokratycznej,dochodzidowładzyHitler.Popieragopapieżliczącynalikwidację
ruchówlewicowych,swobodywyznania,wolnościprasyiliberalizmu.Potajnych
rozmowachPacellipodpisujekonkordatzRzeszą.DziękitemuHitlereliminuje
sprzeciwiającąsięmudotądkatolickąpartię,aodWatykanuuzyskujezgodęna
przejęciezwierzchnictwanadnieposłusznymKościołemniemieckim.Zawarty
konkordatzRzesząpotwierdzatezprzekazywaniepapiestwuKirchensteuer,czyli
pięcioprocentowegopodatkureligijnegopobieranegonaterenieNiemiec(przez
całąwojnęipóźniej).

1936

PowstajePapieskaAkademiaNauk,powołanadoprowadzeniabadańi

organizowaniasympozjównaukowych,służących,cozrozumiałe,przedewszystkim
obroniedoktrynykatolickiejprzedzgubnymwpływemosiągnięćnowoczesnej
nauki.

1939–1958

PontyfikatPiusaXII.E.Pacelliwsławiasiępoczątkowowspółpracazfaszystami,a

późniejmilczącymichpoparciem.Ujawniasiętozwłaszcza,gdypotępiaAnglików,a
FrancuzównamawiadowspółdziałaniazNiemcami,gdyżliczynastarcieHitleraz
bezbożnymZwiązkiemRadzieckim.Manadzieję,żedojdziedozniszczenianietylko
znienawidzonegoprawosławia,aleiwładzykomunistów,zktórymiKościółwżaden
sposóbniemożesięporozumieć.Dlategow1941rokubłogosławiniemieckie
wojskaidącenaZSRR.Niemoże,więcteżdziwićfakt,żeoileniebyłoanijednego
słowapotępienianatemateksterminacjiżydów,chociażduchowieństwokatolickie
czasemsamorzutniepomagałoimprzetrwać,topowojnienazistowscyzbrodniarze
(wtymsławnykatzOświęcimiadoktorMengele)dośćczęstokorzystalizpomocy
Kościoła,abyuciecprzedsprawiedliwościądoAmerykiŁacińskiejczyPołudniowej
Afryki.

1948

WAmsterdamiepowstajeŚwiatowaRadaKościołówpowołanadorozwojuruchu

ekumenicznegonarzeczdialogumiedzyreligiami.Początkowoobejmujeonatylko
protestantów,apoteminneformychrześcijaństwachcącenależećdoorganizacji.
NienależydoniejtylkoKościółrzymsko–katolicki,chociażpapieżeteżmówiąo
ekumenizmie.DlaWatykanuekumenizmniejestjednakdialogiemrównorzędnych
partnerów,alemetodąsprowadzeniawszystkichchrześcijannadrogęjednościz
katolicyzmem.

1950

Kościółkatolickiogłaszadogmatowniebowzięciu(anieśmierci)Marii,

potwierdzającwreszcietrwająceodwiekówwierzenialudowe.

1950

KościółetiopskioficjalnieodrzucazwierzchnictwoKonstantynopola(itak

formalnie).

1958–1963

PontyfikatJanaXXIII.„Dobrypapież”podejmujepróbyreformkatolicyzmu,aby

godostosowaćdowspółczesności.WtymceluzwołujeSobórWatykańskiII,ale,
niestety,umierawjegotrakcie.

LatasześćdziesiąteXX

WAmeryceŁacińskiejpowstajeteologiawyzwoleniałączącakatolicyzmzideami

socjalizmu.WAfrycerozwijająsięsynkretycznekościoły,któredająkobietomprawo
dokapłaństwa.Ilatynoskie,iafrykańskieinnowacjespotykająsięzbezwzględnym
potępieniemkolejnychpapieży.

1963–1978

PapieżPawełVIniepotrafikontynuowaćreformzainicjowanychprzezswego

poprzednika,cosprawia,żeKościółnadaltkwiwstagnacjiinieaktywizuje
wierzących.Stajesięzatopierwszympapieżem–pielgrzymemodwiedzającym

swojerzeszewiernych.JedzienawetdoIzraela(1964).

1966

A.Sz.LaVeyzakładawUSAantychrześcijańskiKościółSzatanauczącyradości

życiaidumyzkondycjiludzkiej.

1971

Synod(zjazd)cerkwirosyjskiejznosiUnieBrzeskąstanowiącąnarzędzie

ekspansjikatolicyzmuikulturyłacińskiejnaziemietradycyjniewyznające
prawosławie.

1978

PapieżJanPawełIpomiesiącurządzeniaumierawniewyjaśnionych

okolicznościach(otruty?),kiedychceujawnićkorupcjęnaszczytachKościoła
katolickiegoiprzestępczeoperacjeBankuWatykańskiego.Następnym
zwierzchnikiemKościołakatolickiegozostajepierwszypapież–SłowianinKarol
WojtyłazPolski,któryprzyjmujeimięJanaPawłaII.Uparciekrążąplotki,jakobyna
troniepapieskimznalazłsięniebezudziałuorganizacjiOpusDei,wstosunku,do
którejjegopoprzednicyutrzymywalidystans.Faktemjest,iżwieluczłonkówopus
Deiwprowadzonychzostałopotemdorzymskiejkurii.JanPawełIIzatuszował
sprawęgigantycznejkorupcjiwBankuWatykańskimipodejrzenieojejzwiązekze
śmierciąJanaPawłaIorazseriazabójstwporoku1978.

1981

WchorwackiejwiosceMedjugoriesześciorgudzieciomobjawiasięMatkaBoska,

którapotemukazujesięimcodziennie,aleniktinnypozadziećmijejniedostrzega.
Objawieniatetrwająpotemlatamiściągającmilionypielgrzymów,aleKościół
katolickijestbardzoostrożnywuznaniuichautentyczności.

LatadziewięćdziesiąteXX

PapieżJanPawełIIporazpierwszywdziejachprzyznaje,żeKościółkatolicki

popełniłbłędy:rehabilitujeGalileuszaiewolucjonizm,potępiainkwizycję,oficjalnie
odrzucaantysemityzm,nawiązujestosunkidyplomatycznezIzraelem.Anawet
przyjmujenaaudiencjikrólaMarokaHasana,pierwszegomuzułmańskiegowładcę,
któryprzekroczyłprogiWatykanu.Zdrugiejstronygłosirychłenawrócenie
prawosławia,czymzrażapatriarchówzMoskwy,KonstantynopolaiArmenii.

1996

Australiaprawniedopuszczaeutanazję–jakometodęskróceniacierpieńna

życzeniepacjenta.JesttokolejnaklęskaKościoławsprawachkształtowania
sowieckiejetykiiprawa.

1999

WAugsburgudochodzidopierwszegouzgodnieniakatolickiejiluterańskiej

koncepcjizbawieniapoprzezdobreuczynkiczłowiekaiłaskębożą.Jednakjużrok

późniejpapieżwydajeoświadczenieDominusJesus,wktórymstwierdza,żetylko
katolicyzmzapewniapełnezbawienie,czymwywołujefalęprotestów.

Przed2000rokiemnacałymświecietrwająprzygotowaniadoobchodów

milenijnych:papieżplanujepodróżedomiejsczwiązanychztradycjąchrześcijańską
(Ur,Jerozolima),odnawiasięBazylikęŚwiętegoPiotra,odmawiaimodernizuje
Rzym.

2000

TeolodzykatoliccyogłaszająwWatykaniesensacyjnydokument,wktórym

Kościółnietylkoprzyznajesiędogrzechów,aleiporazpierwszyzanieprzeprasza.

Bibliografia

J.Barycka:Stosunekklerudopaństwaioświaty.Warszawa1934
W.Bieńkowski:PolitykaWatykanuwobecPolski.Warszawa1950
Ks.B.Chmielowski:NoweAteny.Lwów1754
J.Cornwell:PapieżHitlera.TajemniczahistoriaPiusaXII.Warszawa2000
K.Deschner:Opusdiaboli.Piętnaściebezkompromisowychesejówopracyw

winnicypańskiej.Gdynia1995

K.S.Devas:PostępświataaKościół.Warszawa1913
L.Fischer:Fatima.DasportugiesischeLourdes.Reiseeindrücke1930
D.ForstnerOSB:Światsymbolikichrześcijańskiej.Warszawa1990
G.M.Garrone:Wcomamywierzyć?Poznań1972
J.Hogue:Ostatnipapież.Warszawa1998
A.Holl:Szataniśmierć.Poznań1993
M.T.Hoszowski:Film,sztukaietyka.Warszawa1938
M.Kazańczuk(red):Historiedziwneistraszliwe.Jezuickieopowieścizczasów

saskich.Chotomów1991

Korespondencjaks.ZygmuntaGoliana.Kraków1890
A.Krawczuk:Ostatniaolimpiada.Wrocław–Warszawa–Kraków1976
Kronikachrześcijańska.Pracazbiorowa–ŚwiatKsiążki.Warszawa1998
B.P.Levack:PolowanienaczarownicewEuropiewczesnośredniowiecznej.

Wrocław–Warszawa–Kraków1981

C.Nanke:Wypisydonaukihistoriiśredniowiecznej.Lwów1925
Ks.M.Pirożyński:Coczytać–Poradnikdlaczytającychksiążki.Wydawnictwo

księżyjezuitów1932

PismoŚwięteStaregoiNowegoTestamentu.Poznań–Warszawa1980
J.Putek:Mrokiśredniowiecza.Kraków1956
N.R.Rossell:TheEncyclopediaofWitchcraftandDemonology.NewYork1959
J.Siemek:Śladamiklątwy.Warszawa1970
J.Sokolski(opracowanie):HistoriaopapieżuJanie…Wrocław1994
Ks.F.Świątek:OcześćikanonizacjępatronówPolski.Kielce1929
J.Tazbir:Państwobezstosów.Warszawa1967
Ks.J.Umiński:KryzysyKościołaKatolickiegoPoznań1947
D.A.Yallop:WimieniuBoga?ŚledztwowsprawiezamordowaniaJanaPawłaI.

Warszawa1993

Spis treści

Monoteizm niejedno ma imię
Żydowskie korzenie chrześcijaństwa
Narodziny mesjasza
Sekta Jezusowa
Paweł zakłada Kościół
Mit o Chrystusie
Zmienność dogmatów
Bóg wyrozumowany
Szatan nieodzowny Bogu
Antyjudaizm czy antysemityzm
Kobieta, seks i Kościół
Paranoja Cristiana
Tolerancja po chrześcijańsku
Kościół ubogi duchem
Ziemskie królestwo Kościoła
Próba rehabilitacji
Kronika
Bibliografia