Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego

Prof. Wróbel: świadomość efektem ubocznym rozwoju mózgu

Świadomość, która najprawdopodobniej wykształciła się jako produkt uboczny rozwoju mózgu, pozwala nam za

to np. myśleć abstrakcyjnie, przekazywać informacje w formie pisanej i tworzyć kulturę - wyjaśniał w rozmowie z

PAP prof. Andrzej Wróbel, kierownik Zakładu Neurofizjologii Instytutu Biologii Doświadczalnej Polskiej Akademii

Nauk. Nauka w Polsce: Które części ludzkiego mózgu są odpowiedzialne za przebieg procesów pamięciowych?

Czy inne części mózgu odpowiadają za poszczególne rodzaje pamięci? Prof. Andrzej Wróbel:

Najprawdopodobniej pamięć krótka jest formowana w hipokampie i w czasie snu przechodzi do odpowiednich

części kory mózgowej gdzie jest przechowywana dłużej (tzw. pamięć długotrwała). Pamięć deklaratywna

(semantyczna i epizodyczna - odpowiedzialna odpowiednio za pamięć faktów i pojęć oraz miejsc i zdarzeń) jest

lokowana w przyśrodkowej korze skroniowej i korze przedczołowej, proceduralna zaś (czyli niedeklaratywna) - to

pamięć odpowiadająca za automatyczne reakcje ruchowe (głównie móżdżek i zwoje podstawne) i emocjonalne

(ciało migdałowate i kora obręczy). NwP: W jaki sposób zapamiętujemy? Jak ten proces przebiega? Prof. Wróbel:

Pamięć to wytworzenie się nowej, specyficznej struktury złożonej z komórek (neuronów), w której synapsy - czyli

połączenia między neuronami - zwiększają swoją wagę. Jeśli są nieużywane to ta waga spada, w związku z tym

zespół neuronalny, który jest podstawą śladu pamięciowego "blaknie". Niektóre jednak wspomnienia – głównie

traumatyczne – są "zapisywane” na trwałe i zawsze można je sobie przypomnieć, mimo że na co dzień je

"wypieramy”. Tworzenie się zespołów neuronalnych o silnych połączeniach synaptycznych nazywa się

konsolidacją pamięci i wymaga skomplikowanych procesów biochemicznych, jeszcze nie do końca poznanych.

Procesy te są konieczne do powstawania śladów pamięciowych. Czynione są np. próby, aby pozbawić pacjentów

wspomnień traumatycznych na drodze farmaceutycznej. Zwykłe mechanizmy pamięci, zarówno sieciowe, jak i

biochemiczne ulegają z czasem osłabieniu. Gdybyśmy nie mieli zdjęć, to po pewnym czasie z pewnością

zapomnielibyśmy, jak wygląda twarz naszej babci albo domu rodzinnego. Jeżeli rzadko korzystamy ze śladów

pamięciowych, to one zanikają, tworząc miejsce na nowe funkcjonalne zespoły neuronalne. NwP: Znane są

jednak przecież przypadki osób, które pamiętają zbyt dużo niepotrzebnych informacji i u których ten proces

"blaknięcia” pamięci trwałej nie przebiega. Czy takie osoby mogą normalnie funkcjonować? Prof. Wróbel: Tak,

znanych jest kilka takich przypadków osób z nadzwyczajną pamięcią autobiograficzną (ang. hyperthymesia),

które nie mają daru zapominania faktów ze swego życia i potrafią je odwzorować z wieloma detalami w

dowolnym dniu z przeszłości. Dyskutowane są w literaturze również przypadki osób o pamięci fotograficznej,

które potrafią sobie przypomnieć wszystkie szczegóły scen z przeszłości. Mieliby je posiadać niektórzy ludzie z

syndromem Aspergera oraz autystyczni sawanci. Przypadki te są jednak sporadyczne, a ich mechanizm

nieznany. NwP: A czym jest pamięć nieuświadomiona? Prof. Wróbel: W tzw. pamięci nieuświadamianej

(proceduralnej) przechowujemy większość procedur naszej komunikacji z otoczeniem, czyli wszystkie reakcje

ruchowe: możliwość omijania przedmiotów, oddychanie, chodzenie, fizjologię cyklu dobowego, jak również

reakcje emocjonalne. Gdyby nie automatyzm ruchowy, to musielibyśmy myśleć o tym, w jakiej kolejności

uruchomić odpowiednie mięśnie, aby przenieść kończynę do przodu, co nie mieściłoby się w pojemności naszej

chwilowej świadomości. Z drugiej strony wiele z tych reakcji możemy nauczyć się świadomie kontrolować. NwP:

Czym w takim razie jest pamięć uświadomiona i jak ma się ona do świadomości? Prof. Wróbel: Warto wiedzieć,

że praca mózgu jest uświadamiana w bardzo niewielkim stopniu - promila, albo nawet mniej. Zasoby pamięci

trwałej przywołujemy do pamięci roboczej (świadomej), gdy potrzebujemy ją porównać z nowymi bodźcami lub

faktami. Nasz mózg wykorzystuje ją głównie do myślenia abstrakcyjnego, a nie typowych odruchów życiowych,

które zajmują większość procesów naszego mózgu, ale przebiegają w sposób automatyczny. Proste zwierzęta,

które nie mają świadomości, przeżywają wyłącznie dzięki takim procesom. Świadomość nie jest nam potrzebna

do znalezienia pokarmu, partnera życiowego i uchronienia się od drapieżców. Mózg rozwijał się po to, aby

zapewnić jak najlepsze spełnienie tych celów. Świadomość wykształciła się na marginesie rozwoju mózgu i

najprawdopodobniej jej ewolucyjny sukces polega na tym, że możemy dzięki niej myśleć abstrakcyjnie, tworzyć

kulturę czy przekazywać wiadomości w formie pisemnej. NwP: W jaki sposób powstają tzw. fałszywe

wspomnienia czy tzw. syndrom fałszywej pamięci? Czy możemy sobie "wmówić" że coś się wydarzyło, choć w

rzeczywistości nie miało miejsca?

Prof. Wróbel: To są przypadki nazywane często syndromem świadka, które wynikają ze stereotypów

funkcjonowania mózgu, tzw. halucynacji kojarzeniowych. NwP: Na czym te halucynacje kojarzeniowe polegają?

Prof. Wróbel: Większość sytuacji życiowych rozwiązujemy sobie automatyzując je. Kiedy wstajemy rano, to

naciskamy guzik budzika, by dłużej nie dzwonił, a później idziemy senni do toalety. Wszystko to mamy

„wdrukowane” odruchowo i nie musimy świadomie tych procesów kontrolować. Podobnie dzieje się w zadaniach

poznawczych. W badaniach ludzie pytani o to, kto na widzianym uprzednio przezroczu miał nóż w wagonie

metra – w większości wskażą na Murzyna, choć w rzeczywistości był to biały. W sytuacji strachu łatwo możemy

przenieść podejrzenie z człowieka białego na czarnego, gdyż czarnoskóry częściej kojarzy nam się z przemocą

niż biały. Jeśli idziemy ciemną ulicą i widzimy grupę młodych ludzi, to zaczynamy się bać, bo grupy młodych

ludzi wywołuje skojarzenia przemocy. Podobne emocje uruchamiają podobne wspomnienia. Niestety niewiele

możemy zrobić, by bronić się przed tego rodzaju halucynacjami. NwP: A co możemy zrobić, by utrzymać nasz

mózg i pamięć w dobrej formie przez długie lata? Prof. Wróbel: Jest na to typowa metoda - trzeba używać mózgu

aktywnie, a nie biernie. Czyli pracując umysłowo, rozwiązując krzyżówki i czytając, a nie tylko oglądając

telewizję. NwP: Dziękuję za rozmowę.

Tydzień Mózgu obchodzony w kilku miastach Polski między 13 a 20 marca, jest częścią "Światowego Tygodnia

Mózgu" (Brain Awareness Week), który odbywa się od 15-20 marca m.in. w Australii, Chinach, Niemczech,

Indiach, Iranie, Rosji, RPA, Szwecji, Ugandzie i Wielkiej Brytanii. Inicjatywa ma propagować wiedzę o mózgu oraz

budować społeczną świadomość na temat znaczenia badań układu nerwowego.

PAP - Nauka w Polsce, Ewelina Krajczyńska

1 / 1