28

Rozłam chrześcijaństwa zachodniego

(1–2 godz.)

ŚRODKI DYDAKTYCZNE

Podręcznik, s. 51–69.
Historia. Zestaw foliogramów, fol. 3.2., 3.3., 3.13., 3.14.
Maturalnie, że zdasz.
Mapy ścienne – Europa w XVI w., Polska i Litwa w XVI w.
Literatura: J. Delumeau, Reformy chrześcijaństwa w XVI i XVII w., t. 1, Narodzi-
ny i rozwój reformy protestanckiej, Warszawa 1986; J. Kłoczowski, Dzieje chrześci-
jaństwa polskiego, Warszawa 2000; A. Tokarczyk, Marcin Luter, Warszawa 1985;
J. Tazbir, Dzieje polskiej tolerancji, Warszawa 1973.

GŁÓWNY CEL LEKCJI

Zrozumienie przez uczniów genezy, charakteru i zasięgu terytorialnego rozłamu
chrześcijaństwa zachodniego.

CELE OPERACYJNE LEKCJI

Po lekcji uczeń:

defi niuje, rozróżnia i stosuje pojęcia – „nepotyzm”, „symonia”, „sprzedaż odpu-
stów”, „reformacja”, „alfabetyzacja”, „luteranizm”, „kalwinizm”, „Kościół ewan-
gelicko-augsburski”, „Kościół ewangelicko-reformowany”, „protestanci”, „huge-
noci”, „pastor”, „Kościół anglikański”, „Kościół narodowy”, „edykt nantejski”,
„pokój augsburski”, „sobór trydencki”, „reforma katolicka”, „kontrreformacja”,
„kolegium jezuickie”, „inkwizycja”, „Indeks ksiąg zakazanych”, „zbór”, „konfe-
deracja warszawska”, „dysydenci” („różnowiercy”), „arianie” („bracia polscy”),
„unia brzeska”, „unici” („grekokatolicy”), „dyzunici” [P], „idea powszechnego
kapłaństwa”, „doktryna podwójnej predestynacji”, „konsystorz”, „trydenckie wy-
znanie wiary” [R];
identyfi kuje postacie – M. Lutra, F. Melanchtona, Karola V Habsburga, Hen-
ryka VIII, J. Kalwina, Filipa II Habsburga, Henryka IV Burbona, św. Ignacego
Loyoli, Zygmunta Starego, Zygmunta Augusta, P. Skargi [P], Fryderyka Mądre-
go, T. Münzera, Gustawa I Wazy, J. Łaskiego, S. Hozjusza [R];
wymienia najważniejsze przyczyny rozłamu w Kościele zachodnim [P];
wymienia najwybitniejszych reformatorów Kościoła zachodniego [P] oraz charak-
teryzuje najważniejsze założenia i hasła przez nich propagowane [P];
wymienia i wskazuje na mapie kraje, które oparły się nowinkom religijnym [P],
oraz wyjaśnia przyczyny takiego stanu [R];
wskazuje na mapie i omawia terytorialny zasięg rozwoju reformacji w Europie [P];
wyjaśnia rolę humanizmu w kształtowaniu się podstaw reformacji [R];
wyjaśnia przyczyny rozpowszechniania się reformacji w krajach europejskich
i charakteryzuje sposoby oraz środki, dzięki którym nowe idee szybko się rozprze-
strzeniały [R];

•
•
•
•
•

•

•

•
•

•

•
•
•

LEKCJA 5

LEKCJA 5

29

www.wsip.pl

wyjaśnia znaczenie soboru trydenckiego dla Kościoła katolickiego i całego chrześ-
cijaństwa [P];
charakteryzuje działania podjęte przez Kościół rzymskokatolicki wobec reforma-
cji [R];
charakteryzuje polityczne, społeczne i kulturowe uwarunkowania pokojowego
współistnienia wyznań na obszarze polsko-litewskiej Rzeczypospolitej [R];
określa zasięg terytorialny reformacji na ziemiach Rzeczypospolitej oraz wymie-
nia najważniejsze ośrodki różnowiercze w Polsce i na Litwie [P].

TOK LEKCJI

Wprowadzenie

UCZNIOWIE

wymieniają przykłady herezji z czasów starożytności i średniowiecza

oraz określają, jak Kościół przeciwstawiał się tym wystąpieniom.

NAUCZYCIEL

podkreśla, że żaden z tych ruchów nie zdobył tylu zwolenników i nie

rozprzestrzenił się na tak wielkim obszarze jak idee, które w XVI w. zaczęli głosić
Marcin Luter czy Jan Kalwin. Ich wystąpienia doprowadziły do rozłamu w Koś-
ciele zachodnim i powstania trzeciego (obok katolicyzmu i prawosławia) nurtu
w chrześcijaństwie – protestantyzmu. Nauczyciel wyjaśnia, że w czasie bieżącej lek-
cji uczniowie będą poszukiwać przyczyn sukcesu reformacji, a także spróbują wyjaś-
nić znaczenie reformacji dla rozwoju cywilizacyjnego Europy. Osobno omówiona
zostanie sytuacja wyznaniowa w Rzeczypospolitej, co pozwoli uczniom porównać
charakter polskiej reformacji ze zjawiskami zachodzącymi równolegle w Europie
oraz uchwycić specyfi kę ruchu reformacyjnego w państwie polsko-litewskim na tle
europejskim.

Zagadnienie 1: Reformacja w Europie Zachodniej

UCZNIOWIE

na podstawie podręcznika wyjaśniają, jakie były przyczyny rozłamu

w Kościele zachodnim. Wyróżniają czynniki ideowe, kulturowe, gospodarcze, poli-
tyczne i społeczne. Mogą uporządkować je w tabeli.

PRZYCZYNY

PRZYCZYNY

pośrednie

bezpośrednie

ideowe

polityczne

gospodarcze

społeczne

UCZNIOWIE

odpowiadają na pytania: Jakie treści sprzeczne z nauką Kościoła poja-

wiły się w wystąpieniach i tekstach Lutra? Jakie czynniki sprzyjały postępom refor-
macji w Niemczech? Kto poparł Lutra? W jakich środowiskach jego nauka spotkała

•

•

•

•

30

się z przychylnym przyjęciem? Wyjaśniają, w jaki sposób nauki Lutra przyczyniły
się do wybuchu powstania chłopskiego w Rzeszy? Jakie były przyczyny wybuchu
wojen religijnych w Niemczech? Jakie były następstwa polityczne wojen religijnych
i pokoju augsburskiego?

UCZNIOWIE

analizują ilustrację ze s. 46 podręcznika. Na podstawie podpisu identyfi -

kują poszczególne symbole. Określają, jakie znaczenie dla rozwoju reformacji miały
druk oraz propaganda wizualna.

UCZNIOWIE

na podstawie podręcznika wyjaśniają główne zasady nauki Jana Kalwina.

UCZNIOWIE

na podstawie podręcznika (

*

oraz foliogramu 3.2.) wymieniają podo-

bieństwa i różnice pomiędzy wyznaniami reformowanymi, akcentując najbardziej
charakterystyczne dla danej konfesji zasady, np. głoszoną przez Kalwina doktrynę
podwójnej predestynacji. Informacje mogą zapisać w formie tabeli.

Kierunki

Kierunki

Główne zasady

Główne zasady

Kult

Kult

Organizacja

Organizacja

luteranizm

kalwinizm

anglikanizm

UCZNIOWIE

na podstawie podręcznika określają, jakie czynniki sprzyjały postępom

reformacji w Europie Zachodniej (ideowe, polityczne, kulturowo-społeczne). Ana-
lizują mapę z podręcznika (s. 49). Wymieniają kraje, w których umocniły się wyzna-
nia reformowane (określają, które). Wymieniają kraje, które pozostały katolickie.
Określają, które wyznania występowały na obszarze Rzeczypospolitej.

NAUCZYCIEL

zwraca uwagę uczniów na wielowyznaniowy charakter polsko-litewskie-

go państwa (w odróżnieniu od innych krajów Europy, w których dominowało zwy-
kle jedno wyznanie).

UCZNIOWIE

na podstawie podręcznika wskazują państwa, w których w XVI w. toczy-

ły się wojny religijne. Wyjaśniają genezę i następstwa tych konfl iktów.

NAUCZYCIEL

zwraca uwagę uczniów na uwarunkowania polityczne, które towarzyszy-

ły podziałom i konfl iktom religijnym.

UCZNIOWIE

odpowiadają na pytanie: Jaki był zasięg terytorialny reformacji w Eu-

ropie? [Reformacja nie rozwinęła się na terenie Rosji i Imperium Osmańskiego. Tak islam, jak
i prawosławie były „odporne” na nowinki z zewnątrz. Wynikało to w dużej mierze z odizolowa-
nia wyznawców prawosławia i islamu od Europy Zachodniej. Reformacja nie znalazła również
zwolenników w Hiszpanii i Portugalii oraz państwach włoskich. W regionach tych Kościół kato-
licki zachował bardzo silną pozycję – mocno wspierany był przez władze świeckie, swą działal-
ność rozwinęła tam inkwizycja. Niewielki zasięg miała reformacja w Irlandii (tylko w północnej
części wyspy).]

UCZNIOWIE

na podstawie podręcznika określają wpływ protestantyzmu na życie spo-

łeczne w Europie? Wyjaśniają:

31

www.wsip.pl

jakie nowe wartości moralne i społeczne wprowadzał protestantyzm; [pochwała
aktywnego i produktywnego życia; praca jako szczególna forma służby Bogu i realizacji Boskiego
powołania; potępienie żebractwa; nałożenie na ojców rodziny obowiązku moralnego i religij-
nego wychowania dzieci oraz zapewnienia im odpowiedniego wykształcenia; propagowanie
powszechnej edukacji]
jakie wartości i wzorce społeczne odrzucił protestantyzm. [życie zakonne; dawanie
jałmużny; celibat]

Zagadnienie 2: Kościół katolicki wobec reformacji

NAUCZYCIEL

wyjaśnia, że postępy reformacji zmuszały Kościół katolicki do reak-

cji. Początkowo Kościół podejmował akcje o charakterze lokalnym, najczęściej we
współpracy z władzami świeckimi danego kraju. Dopiero na soborze trydenckim
opracowano kompleksowy plan działania, który dotyczył różnych sfer funkcjono-
wania Kościoła.

UCZNIOWIE

na mapie ściennej lokalizują Trydent. Przypominają sobie z klasy pierw-

szej różnice między soborem a synodem.

UCZNIOWIE

na podstawie podręcznika (tabela na s. 51) charakteryzują najważniejsze

postanowienia soboru trydenckiego (1545–1563):

w sferze doktryny; [dokładne opisanie zasad i podstaw wiary katolickiej; określenie granic
prawowierności katolickiej (czyli, które poglądy są zgodne z nauką Kościoła rzymskokatolickiego,
a które są przez Kościół potępione)]
w sferze dyscypliny i organizacji; [poprawa stanu dyscypliny wśród duchowieństwa; zli-
kwidowanie niedociągnięć i nadużyć, które były obiektem najpoważniejszych ataków ze strony
protestantów]
w sferze propagandy. [wypracowanie metod i środków, które pozwoliłyby nie tylko zwalczać
protestantyzm, ale też odzyskać wiernych, którzy odeszli od katolicyzmu]

NAUCZYCIEL

wyjaśnia, że wszystkie te działania można podzielić na dwa nurty: kontr-

reformacji (wszelkie formy przeciwdziałania reformacji) i reformy wewnętrznej
Kościoła, nazywany też reformą katolicką (uzdrowienie sytuacji w Kościele).

NAUCZYCIEL

zwraca uwagę, że każde z wyznań robiło wszystko, by propagować swoją

wiarę, także poprzez ośmieszanie innych konfesji. Znakomicie do tej roli nadawały
się różnego rodzaju ulotki. W tym miejscu nauczyciel przypomina uczniom o prze-
łomie intelektualnym, który mógł się dokonać m.in. dzięki upowszechnieniu dru-
karstwa i czytelnictwa książek.

UCZNIOWIE

defi niują termin „propaganda” (mogą wykorzystać w tym celu dostępne

słowniki). Analizują ilustracje z podręcznika (s. 52).

UCZNIOWIE

, wykorzystując ilustrację z podręcznika (s. 51), wyjaśniają, w jaki sposób

barokowa sztuka sakralna służyła kościelnej propagandzie. Ewentualnie mogą to
zadanie wykonać w ramach pracy domowej, posługując się dodatkowo zdjęciami
przedstawiającymi barokowe wnętrza katolickich świątyń, zamieszczonymi w pub-
likacjach albumowych bądź w internecie, a także wykorzystać informacje dotyczą-
ce sztuki barokowej znajdujące się w podręczniku (s. 146–147). Warto zachęcić
uczniów, by odszukali fotografi e kościołów znajdujących się w regionie, w którym
mieszkają.

•

•

•

•

•

*

D

*

D

32

NAUCZYCIEL

, omawiając propagandową rolę sztuki barokowej, może wykorzystać

też foliogram 3.13. Na zamieszczonym tam obrazie Rubensa

UCZNIOWIE

powinni

wskazać nowe środki wyrazu, które pojawiły się w malarstwie barokowym (wymie-
nione w opisie ilustracji), oraz spróbować określić ich funkcje.

NAUCZYCIEL

może zwrócić uwagę, że sztuka barokowa oddziaływała przede wszyst-

kim na zmysły i emocje, stąd też ekspresja, dynamizm, patos, a także stosowanie
światłocienia.

Zagadnienie 3: Polsko-litewska Rzeczpospolita – państwo wielowyznaniowe

NAUCZYCIEL

przypomina uczniom, odwołując się do wiedzy z klasy pierwszej, że

jeszcze przed pojawieniem się nowinek reformacyjnych na ziemiach polskich
(w granicach Królestwa Polskiego, a później Rzeczypospolitej) mieszkali wyznawcy
różnych wyznań chrześcijańskich i religii – katolicy, prawosławni, Ormianie, Żydzi,
muzułmanie.

NAUCZYCIEL

, wykorzystując mapę ścienną, charakteryzuje rozwój reformacji na

ziemiach Rzeczypospolitej. Uzupełnia informacje z mapy w podręczniku (s. 52).
Wyjaśnia, że reformacja najwięcej zwolenników zyskała na terenie Wielkopolski
i Małopolski (zwłaszcza Krakowskie, Lubelskie, Sandomierskie), w dużych mia-
stach Prus Królewskich oraz na Litwie (Wileńszczyzna, Żmudź). Wyznania refor-
mowane rozwijały się też na Podlasiu, Wołyniu, Rusi Czerwonej i Podolu (było ich
jednak mniej niż w wymienionych wyżej regionach, o czym świadczy liczba i wielkość
ośrodków). Reformacja nie odniosła natomiast sukcesów na południowo-wschod-
nich kresach (Ukraina, część Litwy), gdzie silne wciąż pozostawało prawosławie.
Protestantyzm nie zyskał też zwolenników na Mazowszu, ale historycy nie są zgodni
co do przyczyn tego stanu rzeczy.

UCZNIOWIE

wyjaśniają, dlaczego polsko-litewska Rzeczpospolita określana bywa

jako „mozaika wyznaniowa”.

UCZNIOWIE

na podstawie podręcznika wyjaśniają, dlaczego, mimo istnienia na te-

renie Rzeczypospolitej wielu wyznań, w państwie polsko-litewskim nie doszło do
wybuchu wojen religijnych, które przez długie lata trapiły Niemcy, Francję czy Ni-
derlandy. Wnioski zapisać w punktach.

UCZNIOWIE

, pracując pod kierunkiem nauczyciela, mogą przeanalizować fragment

tekstu konfederacji warszawskiej z 1573 r. i odpowiedzieć na pytania.

A iż w Rzeczypospolitej naszej jest różność niemała w sprawie religii chrześcijańskiej, zabie-
gając temu, aby się z tej przyczyny między ludźmi seditio [bunt] jaka szkodliwa nie wszczęła,
którą po inszych królestwach jaśnie widzimy, obiecujemy to sobie spólnie za nas i za potomków
naszych na wieczne czasy […], iż którzy jesteśmy dissidentes de religione [rozróżnieni w wierze]
pokój między sobą zachować, a dla różnej wiary i odmiany w kościelech krwie nie przelewać
ani się nie karać konfi skatą dóbr, pozbawieniem czci, więzieniami i wygnaniem i zwierzchności
żadnej ani urzędowi do takiego postępowania żadnym sposobem nie pomagać.

Cyt. za: Volumina legum, t. 2, Petersburg 1859

(część łacińskich wyrażeń w cytowanym fragmencie została przetłumaczona na język polski).

**

*

33

www.wsip.pl

Jaka sytuacja w Polsce oraz jakie wydarzenia w innych krajach Europy skłoniły
sygnatariuszy do sformułowania cytowanego fragmentu tekstu? [W Rzeczypospolitej
współistniało wiele wyznań chrześcijańskich. Sygnatariusze aktu konfederacji chcieli więc zapo-
biec powstawaniu konfl iktów, nie dopuścić do rozruchów z powodu różnic religijnych. Do takich
wypadków dochodziło bowiem w innych państwach. W Rzeszy dopiero w 1555 r. zakończyły się
wojny religijne, we Francji zaś konfl ikt wyznaniowy wszedł właśnie w najbardziej ostrą fazę
(noc św. Bartłomieja, 1572 r.).]
W jakim celu spisano cytowane postanowienia? Kto był sygnatariuszem aktu?
[Głównym motywem umieszczenia cytowanego fragmentu w akcie konfederacji była obawa,
że w pozbawionej króla Rzeczypospolitej mogą wybuchnąć wojny religijne. Celem sygnatariu-
szy konfederacji była ochrona pokoju wyznaniowego w państwie. Sygnatariuszem aktu była tak
szlachta katolicka, jak i reprezentująca wyznania reformowane.]
Jakie zobowiązania przyjęli na siebie twórcy konfederacji? [Sygnatariusze, uznawszy
odmienność reprezentowanych przez siebie wyznań („którzy jesteśmy dissidentes de religione”),
zobowiązali się (także w imieniu swoich potomków, co miało podkreślać, że jest to akt „na
wieczne czasy”) do zachowania pokoju wyznaniowego. Zadeklarowali, że nikt nie będzie wyko-
rzystywał różnic religijnych jako pretekstu do wszczynania waśni, konfl iktów, przelewania krwi
czy karania kogokolwiek. Zobowiązali się też, że nie będą wspierać żadnej instytucji czy urzędu,
które chciałyby podjąć tego rodzaju działania (chodzi o ściganie i karanie za odmienność wyzna-
niową).]
Czego obawiali się twórcy konfederacji? Odnajdź w tekście dwa zagrożenia. Dla-
czego uważali, że tego rodzaju dokument spełni swoją funkcję? [Obawiano się, że
różnice wyznaniowe doprowadzą do wybuchu konfl iktu, tak jak stało się to w innych krajach,
oraz że władze państwowe mogą podjąć działania przeciwko wyznawcom innych religii. Doku-
ment był świadectwem dobrej woli szlachty, wspólnych dążeń do utrzymania pokoju religijnego.
Szlachta czuła się odpowiedzialna za swoje państwo, była świadoma, że bez jej przyzwolenia
władze nie mogłyby wiele zdziałać. Dlatego uważała, że takie wspólne, „braterskie” postanowie-
nie będzie miało większą moc i będzie lepszą gwarancją niż inne dokumenty.]

NAUCZYCIEL

wyjaśnia, że w późniejszych latach, zwłaszcza w XVII w., podnoszono

rozmaite argumenty przeciwko konfederacji warszawskiej. Do przeciwników nale-
żeli m.in. Piotr Skarga, Mateusz Bembus. Spór o konfederację warszawską był jed-
nym z głównych wątków polemik religijnych w tym czasie.

Podsumowanie zagadnienia 6

NAUCZYCIEL

w rozmowie nauczającej podsumowuje zagadnienie. Podkreśla czynni-

ki, które spowodowały, że w Rzeczypospolitej nie doszło do wojen religijnych:

silna była tradycja pokojowego współistnienia wyznań, trwająca od czasów Kazi-
mierza Wielkiego;
zasiadający kolejno na polskim tronie monarchowie zdawali sobie sprawę, że po-
kój wyznaniowy jest racją stanu państwa (kontynuowali koncepcje polityczne Ka-
zimierza Wielkiego);
szlachta uznawała swobodę wyboru wyznania za jeden z ważnych elementów
szlacheckich praw i wolności; nie godziła się na ingerencję króla w życie religijne
szlachty;

•

•

•

•

•

•

•

34

zasady ustrojowe państwa uniemożliwiały królowi podjęcie działań przeciwko
innym wyznaniom (zgodnie z konstytucją sejmową z 1505 r. sejm był najwyższą
władzą ustawodawczą w sprawach dotyczących całego kraju – będzie o tym mowa
na kolejnych lekcjach);
odstraszająco działał przykład krwawych wydarzeń w Europie Zachodniej.

UCZNIOWIE

na podstawie podręcznika wyjaśniają, jakie zmiany nastąpiły na mapie

wyznaniowej Rzeczypospolitej po zawarciu unii w Brześciu. Oceniają skutki zawar-
cia unii, np. w formie tabeli.

SKUTKI

SKUTKI

pozytywne

negatywne

bezpośrednie

długofalowe

Podsumowanie lekcji

UCZNIOWIE

wyjaśniają, jakie były najważniejsze przyczyny i skutki rozłamu chrześci-

jaństwa zachodniego.

UCZNIOWIE

pisemnie wykonują ze zbioru Maturalnie, że zdasz zadania 9 i 10, s. 77;

9 i 10, s. 83.

PROPOZYCJE PRACY DOMOWEJ

Wykonać zadania z podręcznika:

– zad. 1, s. 55; [ Zygmunt I początkowo próbował przeciwstawić się napływowi nowinek

reformacyjnych, czego efektem były edykty antyróżnowiercze z lat dwudziestych XVI w. Jed-
nak nie podejmował żadnych zdecydowanych działań skierowanych przeciwko protestantom.
Zygmunt August starał się łagodzić spory religijne i pozwalał innowiercom na swobodne dzia-
łanie. Pamiętać należy, że szlachta traktowała swobodę wyznaniową jako część swoich praw
i wolności. Obaj władcy akceptowali wielowyznaniowy charakter państwa polsko-litewskiego,
uznając zachowanie pokoju wyznaniowego za rację stanu.]

– zad. 2, s. 55; [ A. Wzmocnienie Kościoła katolickiego (tak pod względem organizacyjnym,

jak i doktrynalnym), reforma kleru, wytępienie herezji. B. Niemal wszystkie, choć w różnym
zakresie. Nie udało się bowiem całkowicie wyeliminować protestantyzmu, ale poważnie ogra-
niczono jego wpływy w wielu krajach.]

– zad. 3, s. 56. [ A. fałsz; B. prawda; C. prawda; D. fałsz]

Praca pisemna na jeden z trzech tematów:

– Czy dzisiejszą Polskę można nazwać krajem tolerancji religijnej?
– Podać przykłady i omówić przyczyny nietolerancji religijnej we współczesnym

świecie.

– Podać przykłady konfl iktów o podłożu religijnym we współczesnym świecie

i scharakteryzować genezę oraz skutki jednego z nich.

Dla uczniów zainteresowanych historią: na podstawie dodatkowej literatury przy-
gotować informacje na temat polityki dynastycznej Jagiellonów na przełomie
w 2. poł. XV i na początku XVI w. (zob. literatura do lekcji 6).

•

•

•

•

•

*

D

*

D