Studia Judaica 1: 1998 nr 1 (ss. 88-94)

Patrycja G¹siorowska

Stefan G¹siorowski

Kraków

INDUCTA RZECZY SPISANYCH

PO ZABITYM GERSZONIE W ROKU 1746

Inwentarze ruchomoœci s¹ niezwykle wa¿nym Ÿród³em do dziejów

ka¿dej spo³ecznoœci, a przede wszystkim s³u¿¹ poznaniu historii ich oby-

czajowoœci, ubioru i kultury materialnej. Jeœli chodzi o dzieje ¯ydów

w Polsce, jest to Ÿród³o szczególnie istotne, poniewa¿ inwentarzy tego

typu nie zachowa³o siê zbyt du¿o. Istnieje ogólne przekonanie, które zda-

j¹ siê potwierdzaæ niektóre przedstawienia ikonograficzne z dawnych

wieków (ryciny, sztychy, witra¿e koœcielne), ¿e ¯ydzi w szlacheckiej

Rzeczypospolitej ubierali siê raczej skromnie i g³ównie na czarno.

1

Za-

przeczaj¹ temu jednak ustawy synodalne i sejmowe przeciw zbytkowi

w ubiorze u ¯ydów oraz nieliczne Ÿród³owe opisy ich strojów. Wed³ug nich

zamo¿ni ¯ydzi ubierali siê barwnie, wk³adaj¹c przy tym na siebie wiele

ozdób, co mia³o podkreœlaæ ich dostatek. Z najwiêkszym przepychem

ubiera³y siê kobiety, stroj¹c siê w at³asy, jedwabie, kitajki, koronki, gor-

sety ze z³otymi galonami itp.

2

Interesuj¹ce jest to, ¿e ¯ydzi nosili stroje

bardzo ró¿norodne, zaliczane tak do ubiorów chrzeœcijañskich, jak i do

¿ydowskich. Taki podzia³ widnieje te¿ w spisie rzeczy kupca Gerszona

Leybowicza, który zosta³ sporz¹dzony przez urzêdników miejskich ¿ó³-

kiewskich w jêzyku polskim w po³owie XVIII wieku w nader tragicznych

okolicznoœciach.

W styczniu roku 1746 ¯ó³kwi¹, miasteczkiem (po³o¿onym ok. 30 ki-

lometrów na pó³noc od Lwowa), które nale¿a³o wówczas do ksiêcia Mi-

cha³a Kazimierza Radziwi³³a, wstrz¹snê³a wiadomoœæ o strasznej zbrod-

ni. Kotlarka Miko³ajowa Koz³owska, która czasem us³ugiwa³a w domu

1

M. B a ³ a b a n: Obyczajowoœæ i ¿ycie prywatne w dawnej Rzeczypospolitej, w:

¯ydzi w Polsce odrodzonej, Warszawa [1932] s. 351; J. T a z b i r: ¯ydzi w opinii staro-

polskiej, w: tego¿: Œwiat panów Pasków. Eseje i studia, £ódŸ 1986, s. 215.

2

M. B a ³ a b a n: Obyczajowoœæ i ¿ycie prywatne, s. 352; ten¿e: ¯ydzi lwowscy na

prze³omie XVIgo i XVIIgo wieku, Lwów 1906, s. 536-537.

INDUCTA RZECZY SPISANYCH PO ZABITYM GERSZONIE W ROKU 1746

89

u ¯yda Gerszona Leybowicza znalaz³a w poniedzia³kowy ranek zmasa-

krowane cia³a ca³ej jego rodziny. O tym fakcie powiadomi³a zaraz ich

s¹siada ¯yda Matysa, który wybiera³ siê w³aœnie do miejscowej synagogi

wzniesionej jeszcze za czasów Jana III Sobieskiego. Wkrótce ca³e miasto

dowiedzia³o siê, ¿e w nocy z niedzieli na poniedzia³ek w okrutny sposób

zostali zamordowani: znany kupiec ¿ó³kiewski Gerszon Leybowicz, jego

¿ona i ich dwie córki Estera i Chajka.

Zw³oki pomordowanych zosta³y wystawione na widok publiczny na

placu pod ratuszem podczas jarmarku, po czym w³adze miasta przepro-

wadzi³y natychmiastowe œledztwo w tej sprawie. Na wstêpie przes³u-

chano kotlarkê, s³u¿¹c¹ Leybowicza i jego s¹siada Matysa, póŸniej zaœ

wszystkich d³u¿ników Gerszona. Nastêpnie zatrzymano piêciu, podejrza-

nie zachowuj¹cych siê, przyjezdnych oraz dwóch pijaków, ¯yda i Koza-

ka. Z braku dowodów wszystkich jednak puszczono, uzyskawszy wczeœ-

niej na piœmie oœwiadczenie, ¿e nie maj¹ ¿alu do w³adz ¿ó³kiewskich za

przetrzymywanie ich w wiêzieniu bez wyroku s¹dowego. Wreszcie po-

dejrzenie o dokonanie zbrodni pad³o na Dominika Dunajskiego, m³yna-

rza z Sopuszyna, u którego znaleziono ró¿ne rzeczy nale¿¹ce do zmar-

³ych. By³y to srebrne guziki, pierœcionek, balsaminka (ozdobna puszka na

zio³a) i dukat. Dunajskiego oskar¿y³ o zabójstwo osobiœcie Orun Leybo-

wicz, brat zabitego Gerszona, wspomagany przez Hila Szlomowicza, kwar-

talnego gminy i Józefa Michlowicza, arendarza ¿ó³kiewskiego. Dominik

pocz¹tkowo nie przyznawa³ siê do zabójstwa twierdz¹c, ¿e wspomniane

rzeczy znalaz³ w ¯ó³kwi miêdzy ulic¹ Kopelick¹ a monasterem bazy-

lianek, a na œwiadka wezwa³ Andruszka Smyczka równie¿ z Sopuszyna.

Ten jednak, w czasie szczegó³owych przes³uchañ, za³ama³ siê i wyzna³

prawdê, ¿e oboje z Dominikiem byli pamiêtnej nocy u kupca Gerszona.

Po wys³uchaniu zeznañ Andruszka Dunajski przyzna³ siê do zbrodni.

Dominik i Andruszko potrzebowali niezw³ocznie pieniêdzy, które

zamierzali zdobyæ napadaj¹c na ¯ydów. Pocz¹tkowo chcieli obrabowaæ

dom ¯ydów Oszyi i Chaima w ¯ó³kwi, lecz kiedy siê okaza³o, ¿e spa³a

u nich za piecem chrzeœcijanka, postanowili pójœæ gdzie indziej. Przypom-

nieli sobie, ¿e kupiec Gerszon nie ma sta³ej s³u¿by i to w³aœnie do niego

siê udali. Wczeœniej jeszcze Dominik wzi¹³ ze sob¹ siekierê, któr¹ ukry³

pod ubraniem. Do Gerszona zaszli w nocy ¿¹daj¹c, ¿eby im przyniós³

wódki. On jednak przyniós³ im tylko piwo i próbowa³ ich czym prêdzej

odprawiæ, poniewa¿ chcia³ ju¿ iœæ spaæ. Wtedy Dominik uderzy³ go obu-

chem siekiery, a nastêpnie wymordowa³ ca³¹ jego rodzinê. Po dokonaniu

zbrodni przeszuka³ dom i zabra³ kilka cenniejszych rzeczy, które póŸniej

sprzeda³ pewnemu ¯ydowi w drodze do Lwowa, nieopodal Zboiska.

90

PATRYCJA G¥SIOROWSKA, STEFAN G¥SIOROWSKI

Wobec oczywistych faktów, zeznañ oskar¿onych i œwiadków, s¹d

skaza³ winnych na œciêcie i æwiartowanie. Przed sam¹ œmierci¹ Dominik

Dunajski powiedzia³ jednak, ¿e Andruszka Smyczek jest niewinny, bo-

wiem w czasie, kiedy on zabija³, ch³opak uciek³ do sieni. Dunajskiego

stracono. G³owê jego wbito na pal ustawiony przy szlaku na Przedmieœ-

ciu Krakowskim, pod którym póŸniej zakopano jego cia³o. Tymczasem

Andruszko uszed³ z ¿yciem. Ojciec jego, wed³ug wskazañ s¹du, przypro-

wadzi³ do ¯ó³kwi szeœciu znanych i prawych ludzi z Sopuszyna, którzy

poœwiadczyli, ¿e jego syn cieszy³ siê zawsze nieposzlakowan¹ opini¹.

Tym niemniej Smyczek zosta³ skazany na trzy lata wiêzienia na zamku

¿ó³kiewskim, które mia³ spêdziæ w kajdanach i przykuty do taczek praco-

waæ przy naprawie wa³u ziemnego.

3

Po zakoñczeniu procesu urz¹d miejski na czele z wójtem Józefem

Eywasem oraz przedstawicielami gminy ¿ydowskiej, kahalnymi Gerszo-

nem drukarzem, Markiem Jozefowiczem i Judk¹ Berkowiczem przepro-

wadzili spis rzeczy po zmar³ym Gerszonie Leybowiczu. Protokó³ koñco-

wy wraz ze spisem ruchomoœci po Gerszonie spisano dok³adnie 1 lutego

1746 roku. Do ksi¹g miejskich ¿ó³kiewskich wpisano go zaœ dopiero

w roku 1752 i to po usilnych proœbach Moszka Ickowicza z Kulikowa,

ziêcia kupca Gerszona. Poni¿szy spis pochodzi z „Ksiêgi miejskiej S¹du

wójtowsko-³awniczego królewskiego miasta ¯ó³kwi 1751-1756. Nr 18.”,

która znajduje siê w Dziale Rêkopisów Biblioteki Uniwersyteckiej im.

Iwana Franka we Lwowie pod sygnatur¹ 618 III, kartki 57-59.

Nale¿y s¹dziæ, ¿e dokument ten jest bardzo wa¿nym Ÿród³em dla po-

znania kultury materialnej ówczesnych ¯ydów. Obok ubrañ wystêpuj¹ tam

bielizna poœcielowa, ró¿ne sprzêty domowego u¿ytku i ¿ywnoœæ. W spi-

sie tym znajduj¹ siê tak¿e informacje o ksi¹¿kach hebrajskich, a nawet

o srebrnym krzy¿yku. Przypuszczalnie niektóre rzeczy ze znajduj¹cych

siê w spisie zosta³y zastawione u kupca Gerszona, jakkolwiek tylko przy

¿ó³tym fartuchu kitajkowym widnieje wzmianka, ¿e nale¿a³ on do Wasyla

Zubika. Brakuje tak¿e informacji, czym Gerszon Leybowicz handlowa³.

Na zakoñczenie trzeba dodaæ, ¿e ostatnio niewielu historyków zajmowa-

³o siê t¹ tematyk¹,

4

st¹d mo¿na mieæ nadziejê, ¿e zamieszczony poni¿ej

3

Biblioteka Uniwersytecka im. Iwana Franka we Lwowie, Dzia³ Rêkop., sygn. 616

III k. 246v-249, 250v-251, 273v-276v, 278-278v, 285-286.

4

I. T u r n a u: The Dress of the Polish Jews in the 17th and 18th Centuries, w: Pro-

ceedings of the Tenth World Congress of Jewish Studies. Division D. Vol. 2: Art, Folklore

and Music, Jerusalem 1990, s. 101-108; to¿. w: „Bull. du CIETA” 1990 No 68, s. 111-

-114.

INDUCTA RZECZY SPISANYCH PO ZABITYM GERSZONIE W ROKU 1746

91

spis rzeczy stanie siê przyczynkiem do póŸniejszych, wnikliwych studiów

nad ubiorem, obyczajami i kultur¹ staropolskich ¯ydów.

* * *

Na proœbê Moszka Ickowicza ziêcia Gerszonowego obywat[ela] Kulikow-

skiego inducta rzeczy spisanych po zabitym Gerszonie i jego ¿onie uczyniona

przez Urz¹d wójtowski, burmistrzowski, ³awniczy ¯ó³kiew[ski] i przykahalnych

Gerszonie drukarzu, Marku Jozefowiczu i Iudce Berkowiczu. 1 II 1746 r.

Rzeczy chrzeœcijañskie

Rzeczy ¿ydowskie

w skrzyni bia³ej

Jupka

5

karmazynowa

6

ze sznurkiem

z³otym bez futra

Spodnica ka³amaykowa

7

w paski

Druga ka³amaykowa granatowa z pa-

samonami

8

z komory

Gorset ataminowy granatowy nowy,

drugi w paski stary

Mêtlik

9

czerwony jarmu³kowy stroki

przy nim axamitne zielone

Jupka grodetorowa

10

ruzowa popieli-

cami ob³ozona burt¹ podszyta

z drugiej skrzyni

Kapturek czarny axamitny y dwa ka-

wa³ki kitayki

11

w nim mienioney

Zupanik

12

sukienny granatowy

Spodnica sukienna granatowa

Jupka sukienna granatowa bia³emi ba-

rankami podszyta

Jupka granatowa sukienna

Sukna nowego granatowego ³okci piêæ

Jupka karmazynowa popielicami

ob³o¿ona burt¹ podszyta

galonem

13

z³otym ob³o¿ona ko³o

ko³nierza y na bokach

£abkatanasz grodetowy ru¿owy

popielicami ob³o¿ony

Za³o¿ka

14

zielona axamitna galonu

z³otego na niey kawa³kow piêæ

5

Strój kobiecy rodzaj surduta.

6

Czerwona.

7

Materia³ jedwabny.

8

Taœmy do obramowania sukien.

9

Pó³p³aszczyk, krótszy od salopy.

10

Mocny materia³ jedwabny (grodetur, grodenapl).

11

Cienkie p³ótno jedwabne, chiñskie.

12

D³uga do kostek suknia mêska zapinana z przodu pod szyj¹ z w¹skimi rêkawami.

13

Szeroka taœma (z³ota lub srebrna) do obszywania strojów.

14

Ozdoba stroju kobiecego noszona na piersi.

92

PATRYCJA G¥SIOROWSKA, STEFAN G¥SIOROWSKI

Spodnica granatowa sukienna z agra-

mentem we dwoie

Kontusz granatowy nowy, przy

którym sznurek srebrny

Gorset grodetorowy niebieski lamo-

wany kitayk¹ ¿u³t¹

Pas mandzelowy w paski zielony nie

za¿ywany. Drugi taki czerwony.

Trzeci za¿ywany zielony

Fartuch krum[p]alowy

15

zielony

Gorset ¿u³ty grodetorowy

Fartuch kitaykowy ¿u³ty za¿ywany

Wasyla Zubika

Zawoy

16

nowy w chustce bia³ey

Drugi zawoy ciêki w chustce

Trzeci zawoy ciêki wielki

Item zawoiow ma³ych dwa

Item zawoy brudny

Item zawoy ciêki w p³otnie zgrzeb-

nym surowym zawiniony

P³otna lwowskiego ³okci cztery

P³otna nowego szwabskiego arszy-

now

17

dwa, za¿ywanego

Pu³tora p³otna lanego nie bielonego

arszynow […] 19

P³otna lanego bia³ego arszynow trzy,

item p³otna lanego bia³ego arszy-

now szeϾ

Sznoruwka

18

karmazynowa za¿ywana

szemerowana

19

srebrnym galonem

Fartuch tabinowy

20

zielony za¿ywany,

kompank¹

21

z³ot¹ ob³o¿ony, pod-

szyty kraszenin¹ czerwon¹

Fartuch ¿u³ty labinowy za¿ywany

Sznuruweczka ma³a lamowa

22

z³ota,

chustka nowa puliedwabna, y far-

tuszek ma³y p³ocienny w kwiaty

Za³o¿ka ponsowa stara galonu

srebrnego na niey cztery kawa³ki

Obrus Bagazyiowy

23

Przescirad³o bia³e wyszywane zapo-

³cz¹

24

czerwon¹

Za³o¿ka stara bia³a z trzema kawa³ka-

mi galonu srebrnego

P³ocienko tureckie na ko³drê w rêcz-

niku zawinione

Koszula szwabska

25

slubna

Koszula druga slubna szwabska y cza-

peczka lamowa z galonem z³otym

Obrus arszynow trzy

Fartuszek bagazyowy

Fartuch bia³y z koronami bia³emi

Bawe³nicy dwie iedwabiem bia³ym

wyszywane, iedna nowa druga

stara

Pu³torakow

26

starych pietnaœcie

15

Haftowany.

16

Zawój – okrycie na g³owê z lekkiej tkaniny, najczêœciej muœlinu. W Polsce nosi³y go

tylko kobiety pod wp³ywem mody tureckiej.

17

Arszyn – dawna jednostka miary d³ugoœci, równa oko³o 3/4 metra, u¿ywana g³ównie

w Rosji. Arszyn dzieli³ siê na 12 werszków.

18

Gorset.

19

Ozdobiona.

20

Drogi wschodni jedwab.

21

Kampanka – siateczka z³ota, srebrna lub wzorzysta.

22

Lama – tasiemka s³u¿¹ca do obszywania brzegów materia³u.

23

Wielobarwna tkanina drukowana sposobem mechanicznym znana w Polsce w dru-

giej po³owie XVIII wieku, sprowadzana z Francji.

24

Rodzaj kordonka s³u¿¹cy do haftowania.

25

Rodzaj sukna wyrabiany w Szwabii.

26

Moneta o wartoœci 3 groszy polskich.

INDUCTA RZECZY SPISANYCH PO ZABITYM GERSZONIE W ROKU 1746

93

Rzeczy co by³y w komorze

Fartuszek bia³y szwabski

Chustka lana wielka, y p³otna lanego

pu³arszyna

P³otna zgrzebnego surowego pu³-

czwarta arszyna

P³otna konopnego surowego arszynow

piêæ

Siedem sztuk, nie rachowaney na mot-

ki, przêdzy bia³ey pasamoniczey

Przêdzy laney motkow szeœæ

Przêdzy konopney motkow dwa,

Przêdzy zgrzebney motkow dwa

Cztery sztuczki koronek bia³ych

Nici ciêkich bia³ych moteczek

Grubych troche, y zapo³oczy granato-

wey moteczek

MoŸdzierz z t³uczkiem ¿elaznym

Osniakow

27

piêc zardzawia³ych

Hyblow ciesielskich piêæ

Œwider sredni ieden

Bindas

28

ieden lemieszow

29

dwa

Czeresta trzy, szyna ¿elazna iedna

Pêta ¿elazne dwoie

Talerz y dwie przystaweczki cynowe

zabrukane

Krzyzyk srebrny, y wst¹¿eczka ¿u³ta,

by³y w szafce w komorze

Lichtarz wielki mosi¹dzowy z trzema

rurkami

Ta³es w skurzanym worku

Zupan kitajkowy czarny podszyty ki-

rem ¿u³tym

Germak

30

czarny

Obrosow dwa prostych, ieden bia³y

drugi brudny

Zupan grubrynowy

31

z aftkami srebr-

nemi

Mêtlik grubrynowy czerwony stary

Obrus brudny prosty trzeci

Koszul wielkich osmnascie

Koszul ma³ych oœm

Poszewek trzy nowych zapo³cz¹ czer-

won¹ wyszywanych

Poszewek dwie brudnych zapo³cz¹

b³êkitn¹ wyszywanych

Zawicia dwoie, iedne r¹bkowe drugie

zawojowe

Siedem Xi¹g Bibliey, iedna in folio

subtitulo Markowa

Item Xi¹g ro¿nych Talmutowych s¹-

dowych, y do nabo¿enstwa ma³ych

y wiêkszych dwadziescia piêæ

£oju w worze kr¹¿kow dwa

Rzeczy co by³y w drugiey skrzynce

Talerz cynowy pod liter¹ B. S.

Szpineczka srebrna blachmatowa

32

stara

Pas mêdzelowy czerwony

Drugi pas zielony taki

Na at³asie bia³ym aftowany iedwa-

biem bia³ym kawa³ek do ta³esa

Za³o¿ka at³asowa czerwona stara

z koron¹ z³ot¹

Koszul dwie, u iedney rêkawy

27

Oœnik – nó¿ ciesielski u¿ywany do korowania, strugania i wyg³adzania powierzchni

elementów drewnianych.

28

Kilof.

29

Lemiesz – w p³ugach przytwierdzone do odk³adnicy ostrze kroj¹ce ziemiê.

30

Giermak – suknia d³uga ch³opska.

31

Materia³ jedwabny pochodzenia tureckiego lub niemieckiego.

32

P³aska (?).

94

PATRYCJA G¥SIOROWSKA, STEFAN G¥SIOROWSKI

szwabskie nowe, druga sama lana

Trzy poszewek z zapo³cz¹ czerwon¹

Dwie sznoruwki stare, iedna axamit-

na, druga karmazynowa

Rzeczy z Bedni

33

P³otna lanego arszyn y czwierc

Para butow nowych

Druga para pod szycie

Zarêkawek

34

ka³amaykowy w kwiatki,

y w paski

Skurek dwie ma³ych abelkowych

35

Obrus bagazyowy stary kawa³ek wy-

szyty zapo³cz¹ czerwon¹ do po-

szewki

Poszew do pierzyny wyszywanych

dwie zapo³cz¹ czerwon¹ trzecia

go³a

Poszewek trzy do poduszek wyszywa-

nych zapo³cz¹ b³êkitn¹

Przeœcierad³o wyszywane zapo³cz¹

czerwon¹

Cztery koszul bia³og³owskich a trzy

mêskich

Fartuch stary y 2. koszul ma³ych

Rzeczy ¿ydowskie w piwnicy

Z wierzchu zbo¿a, w dole we dwoch bary³kach wudki przez pu³, piwa beczka

pe³na, y dwa kr¹zki ³oju.

W drugiey komorze

Owsa w iednym s¹sieczku

36

pu³, w drugim tylko co na dwie. Orzechow lasko-

wych w beczu³ce y w worze z piêæ pu³mackow. Anyszu soluwka

37

pe³na y w wo-

rze blisko dwoch kamieni, y panewka

38

iedna. Ktory rejestr rewizyi urzêdownie

uczyniony, y do akt przyiêty y zapisany. Orgina³ oddany z pieczêci¹ Mieysk¹

Moszkowi Ickowiczowi, obywatelowi Kulikowskiemu Ziêciowi Gierszonowemu.

33

Kube³ lub skrzynia.

34

Mufka.

35

Abelkowe lub habelkowe – ze skóry cielêcej u¿ywanej do wyrobu obuwia dla ko-

biet i dzieci.

36

Skrzynia lub przegroda s³u¿¹ca do przechowywania zbo¿a.

37

Beczka na sól.

38

Metalowe naczynie kuchenne s³u¿¹ce do gotowania lub sma¿enia.