Możliwości i potrzeby przepływu wiedzy i innowacji z jednostek naukowo-dydaktycznych...

161

INSTYTUCJONALNE ASPEKTY WSPIERANIA

INNOWACYJNOŚCI I TRANSFERU WIEDZY

SYLWESTER MAKARSKI

162

Możliwości i potrzeby przepływu wiedzy i innowacji z jednostek naukowo-dydaktycznych...

163

Sylwester Makarski

Uniwersytet Rzeszowski, Wydział Ekonomii, Katedra Marketingu

MOŻLIWOŚCI I POTRZEBY PRZEPŁYWU WIEDZY

I INNOWACJI Z JEDNOSTEK NAUKOWO-DYDAKTYCZNYCH

DO PRAKTYKI AGROBIZNESU

1. Wprowadzenie

Bogate i dobre 34-letnie tradycje ośrodka naukowo-dydaktycznego w Zale-

siu i jego trwały związek ze środowiskiem wiejskim sprawiają, że niezależnie od
zachodzących tu niezbędnych zmian o organizacyjnym i merytorycznym charak-
terze, w profilu studiów oraz w działalności naukowo-badawczej pracujących tu
osób, problematyka agrobiznesu zajmuje ciągle poczesne miejsce. Niezmienna
pozostaje też gotowość stymulowania procesu przemian jakie w kontekście od-
działywań mechanizmów gospodarki rynkowej są niezbędne, by możliwa była
adaptacja poszczególnych ogniw agrobiznesu na Podkarpaciu do wymagań wol-
nego, unijnego rynku żywnościowego.

Chcąc stworzyć możliwości aktywnego oddziaływania na właściwe tempo

i kierunek niezbędnych zmian oraz bazując na dotychczasowych tradycjach,
w sierpniu 2002 roku zorganizowano przy Wydziale Ekonomii Podkarpackie
Towarzystwo Oświaty i Edukacji Ekonomicznej „Zalesie”, przyjmując w jego
statucie do realizacji jako priorytetowe m.in. zadania:
– popularyzowania wiedzy dotyczącej przebiegu procesów integracyjnych z kra-

jami Europy oraz funkcjonowania Polski w strukturach Unii Europejskiej,

– promowania nowoczesnych rozwiązań w zakresie prowadzenia działalności

gospodarczej i ochrony środowiska,

– inicjowania i wspierania programów badawczych, doradczych i wspomagają-

cych, w zakresie wprowadzania nowych technologii,

– inicjowania i realizacji edukacyjnych kursów, praktyk zawodowych, wystaw,

pokazów, odczytów, dyskusji, sympozjów, seminariów,

– popularyzowania wiedzy w zakresie pozyskiwania środków finansowych, na

rozwój rolnictwa i infrastruktury wiejskiej.

W początkowym etapie funkcjonowania Towarzystwa, ze względu na brak

środków finansowych, realizacja zamierzonych celów statutowych była utrud-

SYLWESTER MAKARSKI

164

niona, niemniej jednak przeprowadzono kilka wykładów i seminariów, w któ-
rych oprócz nauczycieli akademickich wykładowcami byli m.in. przedstawiciele
Inspekcji Sanitarnej i Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Rzeszowie oraz Woje-
wódzki Lekarz Weterynarii.

Tematyka szkoleń dotyczyła m.in.:

–

kwestii związanych z kredytowaniem rolnictwa, rent strukturalnych, pomocy

dla gospodarstw niskotowarowych,

– dostosowania zakładów przetwórstwa spożywczego do wymogów Unii Europej-

skiej, ze szczególnym uwzględnieniem warunków sanitarnych, ochrony środo-
wiska naturalnego, produkcji ekologicznie zdrowej żywności i jej jakości.

Szkolenia te spotkały się z pełną aprobatą ze strony uczestników, którzy

w dyskusji wyrażali potrzebę ich kontynuowania oraz wolę uczestnictwa w nich.

Pełna realizacja działalności szkoleniowej Towarzystwa okazała się możli-

wa dzięki uzyskaniu projektu badawczego, finansowanego w całości z funduszy
unijnych, pt. „Transfer wiedzy i działań innowacyjnych w obszarze agrobizne-
su”, realizowanego w ramach Priorytetu 2 – „Wzmocnienie rozwoju zasobów
ludzkich w regionach”. Beneficjentami ostatecznymi projektu są przedsiębior-
stwa przetwórstwa rolno-spożywczego branż: mięsnej, mleczarskiej, owocowo-
warzywnej, przetwórstwa zbożowego oraz przedsiębiorstwa handlu produktami
żywnościowymi. W ramach projektu zrealizowano w lutym 2007 roku cykl
warsztatów naukowych, a drugi planowany jest we wrześniu br.

Pozyskane środki finansowe pozwoliły na szerszy niż uprzednio zakres od-

działywań, których skutkiem było pozyskanie uczestników szkoleń ze 100 firm,
a przebieg warsztatów i dyskusji w pełni potwierdził celowość i zasadność kon-
tynuowania procesu edukacji, warunkującego niezbędny przepływ wiedzy, do-
tyczącej głównie rozwiązań o innowacyjnym charakterze.

2. Rola transferu wiedzy w procesie innowacyjności i konkurencyjności

agrobiznesu w Polsce

Płynące z eurorynku wyzwania stwarzają dla agrobiznesu swoistą determi-

nację, by w dążeniu do spełnienia wymagań konkurencyjności międzynarodo-
wej, w trybie pilnym, wdrożyć rozwiązania organizacyjne i technologiczne
o charakterze innowacyjnym. Już cztery lata po podpisaniu przez Polskę ze
Wspólnotą Europejską Układu o Stowarzyszeniu, S. Makarski

1

sygnalizował, że

konieczność poszukiwania możliwości zbytu nadwyżek produktów żywnościo-

1

S. Makarski, Funkcjonowanie rynku rolno-żywnościowego, Wyd. UMCS, Lublin 1998,

s. 194–196.

Możliwości i potrzeby przepływu wiedzy i innowacji z jednostek naukowo-dydaktycznych...

165

wych na rynkach międzynarodowych wywołuje potrzebę spojrzenia na problem
jakości tych produktów w wymiarze międzynarodowym. Wszystko wskazuje na
to, że przyjęte na lata 1994–2004, będące okresem przystosowania się Polski
pod względem ekonomicznym i prawnym do członkostwa we Wspólnocie, za-
dania, głównie poprzez prowadzenie szkoleń i kontroli w stosowaniu metod
zapobiegania zanieczyszczeniom związanym z produkcją i rozwojem współpra-
cy w dziedzinie sanitarnej, stanu sanitarnego produkcji roślinnej i zwierzęcej,
w tym ustawodawstwa w dziedzinie weterynarii i inspekcji, w celu osiągnięcia
stopniowej harmonizacji z normami Wspólnoty Europejskiej, okazały się
w części podmiotów ze sfery agrobiznesu niemożliwe do spełnienia. Dotyczy to
tych jednostek, których właściciele nie dostosowali się do przepisów technicz-
nych i norm wspólnoty, w zakresie jakości artykułów rolno-spożywczych. Tym-
czasem, jak stwierdza A. Woś

2

– „jakość jest kategorią ekonomiczną, gdyż ona

definiuje produkt”. Z tego wynikają dalsze konsekwencje, gdyż jakość nadaje
produktowi odpowiednią kategorię, co ma bezpośredni związek z jego ceną.
Produkt o niższej jakości od standardowej jest innym produktem i ma odpo-
wiednio niższą cenę, a w krańcowych przypadkach staje się bezwartościowy,
gdyż nie znajduje nabywców. Jakość żywności to szczególne kryterium, gdyż
dotyczy nie tylko sfery organizacji rynku i wymiany, ale jest też formą gwaran-
cji i bezpieczeństwa żywnościowego, jakiego udziela producent oraz płynącego
stąd zaufania konsumenta i jego lojalności wobec firmy i produktu. Klienci co-
raz częściej, dzięki istnieniu sytuacji rynku konsumenta (przewagi podaży nad
popytem) i płynącemu stąd zjawisku konkurencji zdają sobie sprawę z tego, że
nie muszą akceptować niskiej jakości produktów i usług.

Historia początków pojęcia problematyki jakości ma już blisko cztery tysią-

ce lat. Zostało ono wprowadzone po raz pierwszy przez Platona, który określił je
jako pewien stopień doskonałości

3

.

Pod względem etymologicznym, jakość jest ścisłym tłumaczeniem łaciń-

skiego słowa qualitas. Jakość, według D.A. Gorvina, obejmuje osiem wymia-
rów, w tym:

4

– wyniki, cechy funkcjonalne wyrobu, użyteczność, odpowiadającą charaktery-

stykom wewnętrznym istoty przedmiotu,

– cechy uzupełniające podstawowe cechy funkcjonalne produktu,
– niezawodność, zdolność do pracy bezawaryjnej przez określony czas,

2

A. Woś, Strategiczne cele rozwoju rolnictwa i jego otoczenia (studium teoretyczne), IE-

RiGŻ, Warszawa 1995, s. 30.

3

Z. Gornecki, E. Jacyna, T. Jankowski, J. Klimek, Systemy zapewnienia jakości, Materiały

na Konf. Nauk., AR Szczecin, Szczecin 1997, s. 1–34.

4

R.W. Gryffin, Problemy zarządzania organizacjami, PWN, Warszawa 1996, s. 619.

SYLWESTER MAKARSKI

166

– praktyczność, określającą adaptowalność produktu, łatwość jego obsługi

i konserwacji,

– zgodność z wymaganiami, stopień zgodności z uprzednio ustalonymi normami,
– trwałość, zdolność wykorzystania wyrobu w określonym czasie pracy,
– łatwość obsługi, szybkość i łatwość naprawy,
– estetykę, wygląd produktu, smak, zapach i dotyk,
– postrzeganą jakość, związaną ściśle z marką produktu i reputacją dostawcy

w opinii klienta.

Natomiast w Encyklopedii Popularnej

5

jakość definiowana jest jako katego-

ria przeciwstawna ilości oraz własność doznawana za pomocą zmysłów. Wydaje
się, że w przeciwstawieniu jakości i ilości tkwi sedno sprawy i źródło proble-
mów części uczestników rynku, w procesie wytwarzania żywności w Polsce.
Posiadają oni bowiem od lat ugruntowany nawyk skupiania się na ilości wytwa-
rzanych produktów, wypływający z istniejącej w przeszłości sytuacji rynku pro-
ducenta (przewagi popytu nad podażą), nie akceptując w konsekwencji nowych
wymagań i nie reagując prawidłowo na nową sytuację. O tych uczestnikach
rynku żywnościowego mówimy, że nie są podatni na innowacje, a poprzez tra-
dycyjne, z reguły przestarzałe metody wytwarzania, produkują zbyt drogo
i oferują produkty i usługi o cechach niezgodnych z oczekiwaniami rynku.

Powszechne wdrożenie innowacyjności stanowi problem nie tylko części

przedsiębiorstw w Polsce, ale również w Unii Europejskiej. Skutkiem tego jest
przyjęty w październiku 2005 roku plan działań, mających na względzie utrzy-
manie konkurencyjności, będącym jednym z najważniejszych wyzwań dla UE.
Jest on wyrazem zintegrowanego podejścia Unii do polityki w dziedzinie badań
i innowacji.

5

B. Kaczorowski (red.), Encyklopedia popularna, PWN, Warszawa 2004, s. 350.

Możliwości i potrzeby przepływu wiedzy i innowacji z jednostek naukowo-dydaktycznych...

167

Źródło: opracowanie własne.

Inicjatywy zawarte w planie mają doprowadzić do tego, by badania nauko-

we i innowacje znalazły się w centrum zainteresowań polityki UE, były odbior-
cami dużej części funduszy unijnych oraz były ściśle powiązane z biznesem.
Jedną z dróg do rozwiązania tego problemu ma być rozwój partnerstwa pomię-
dzy uczelniami wyższymi a biznesem. W rezultacie chodzi o stworzenie tak
zwanego trójkąta wiedzy składającego się z badań naukowych, edukacji i będą-
cych tego rezultatem innowacji (rysunek 1).

W tym kontekście innowacje definiowane są jako proces biznesowy, zwią-

zany z wykorzystywaniem możliwości rynkowych dla nowych produktów, usług
i procesów biznesowych. Natomiast w opinii MNiSzW

6

innowacyjność oznacza

„nie tylko nowe technologie, ale również nowe sposoby zarządzania oraz nowy
sposób myślenia”. Z punktu widzenia MNiSzW najważniejsze są innowacje
związane z tworzeniem nowych technologii, produktów i usług.

Przenosząc rezultaty tych rozważań na nasz grunt trzeba podkreślić celo-

wość i zasadność podjętej działalności edukacyjnej, której celem jest wywołanie
innowacyjnych postaw przedsiębiorców, głównie małej i średniej skali.

3. Niezbędne procesy dostosowawcze przemysłu rolno-spożywczego

do wymagań rynku

6

Innowacje. Nauka dla innowacyjności, MNiSzW, Dep. Wdrożeń i Innowacji, 2006, s. 21.

SYLWESTER MAKARSKI

168

Analizując strukturę działową agrobiznesu w Polsce, A. Woś

7

stwierdza, że

„po rolnictwie, przetwórstwo rolno-spożywcze stanowi drugi, największy seg-
ment agrobiznesu”. Wyodrębniamy w nim przetwórstwo pierwotne (wstępne)
oraz przetwórstwo przemysłowe. Przetwórstwo pierwotne polega na prostych
operacjach, dokonywanych jeszcze w gospodarstwie rolnym lub w sferze skupu,
których zadaniem jest przygotowanie produktu rolnego do obrotu handlowego
lub do spożycia.

Natomiast przetwórstwo spożywcze polega najczęściej na całkowitej zmia-

nie postaci fizycznej surowca, w procesie jego przetwarzania na produkt finalny.
W strukturze polskiego agrobiznesu przemysł spożywczy zajmuje poczesne
miejsce, gdyż angażuje 12% wartości produkcyjnej środków trwałych oraz 8%
osób zatrudnionych w agrobiznesie. Trzeba przy tym dodać, że w tej gałęzi
agrobiznesu stopień technizacji pracy jest zdecydowanie wyższy niż w pozosta-
łych, w wyniku czego wytwarza on 42% wartości produktu globalnego oraz
prawie połowę wartości dodanej całego agrobiznesu. Tak więc, udział przemysłu
spożywczego w tworzonym produkcie społecznym jest w przybliżeniu
4,5-krotnie większy niż jego udział w potencjale wytwórczym agrobiznesu. Na-
leży przy tym wskazać na postępujące zjawisko denaturalizacji spożycia, skut-
kiem czego zwiększa się sukcesywnie udział żywności przetworzonej przemy-
słowo i jednocześnie maleją dokonywane przez gospodarstwa domowe zakupy
surowców rolnych.

Specyfika przedsięwzięć gospodarczych w zakresie przetwórstwa rolno-

spożywczego polega na tym, że firmy te z jednej strony wymagają relatywnie
większych od innych działalności (np. handel czy usługi) inwestycji i mają cha-
rakter trwały, co z natury rzeczy stwarza konieczność dużego zaangażowania
środków finansowych, z drugiej zaś – znajomości technologii przetwórstwa.
Niezbędna jest również, analogicznie jak w firmach handlowych, znajomość
zasad marketingu, jako warunek pozyskiwania surowców do przetwórstwa i orga-
nizowania rynków zbytu swoich wyrobów. W rezultacie już obecnie w części
firm małej i średniej skali powołane zostały działy marketingu, co umożliwia
prowadzenie umiejętnej gry rynkowej i podejmowania właściwych zachowań
wobec tych firm konkurencyjnych. Należy też dodać, że dzięki firmom mikro
oraz małej i średniej skali (zatrudniających w pierwszej grupie do 9 osób, w
drugiej do 49 osób, a w trzeciej do 249 osób), realizującym przetwórstwo su-
rowców rolniczych powstała nowa, rynkowa sytuacja dla producentów rolnych,
stwarzająca im możliwość wyboru miejsc zbytu surowców. Pozytywna konsu-
mencka ocena artykułów spożywczych, pochodzących z lokalnych zakładów

7

A. Woś, Podstawy agrobiznesu, Wyd. Pryw. Wyższej Szkoły Biznesu i Administracji,

Warszawa 1996, s. 74 i 75.

Możliwości i potrzeby przepływu wiedzy i innowacji z jednostek naukowo-dydaktycznych...

169

małej i średniej skali świadczy o tym, że osiągnęły już one trwałą pozycję na
lokalnych rynkach wiejskich. Znaczący jest też udział firm prowadzących rów-
nocześnie działalność handlową, w formie sklepów patronackich, wzbogacając
sieć detaliczną na obszarach wiejskich. Takie rozwiązanie jest bardzo korzystne,
szczególnie z punktu widzenia konsumenta, ponieważ gotowy wyrób bezpo-
średnio z produkcji trafi do detalu, co poprzez skracanie łańcucha przebiegu
przyczynia się do obniżenia kosztów i poprawy jakości towarów.

Z cechą jakości wyrobów najbardziej jednak związana jest konieczność sys-

temowego spojrzenia na proces wytwarzania żywności, mającego swoje od-
zwierciedlenie w strukturze agrobiznesu.

Jak stwierdza T. Wawak

8

, analiza czynników wpływających na jakość pra-

cy, od której zależy jakość wyrobu skłania do refleksji, że samo dostosowanie
norm technicznych i normalizacja przepisów, obowiązujących w Polsce i w Unii
Europejskiej, nie będzie wystarczającym czynnikiem, aby podnieść jakość do
poziomu Europy Zachodniej. Problem tkwi w tym, że ta unifikacja systemów
zarządzania jakością ma:
– stworzyć grunt do wzrostu jakości pracy i produktów w Polsce,
– umożliwić sprzedaż naszych wyrobów za granicą po korzystnych cenach.

Niezbędne jest zatem przeniesienie zasady produkcji dobrej jakości wyro-

bów do poszczególnych przedsiębiorstw, które tylko wówczas osiągną zamie-
rzony rezultat jakości, jeśli:
– stosować będą właściwą organizację zarządzania firmą,
– posiadać będą tzw. Kompleksowy Program Jakości,
–

stosować będą kompleksowe sterowanie jakością.

Konieczne jest w związku z tym, na wzór firm zachodnich, dostrzeżenie

związku pomiędzy jakością pracy, jakością wyrobu, jakością usług i jakością
życia. To zintegrowanie pracy, produktów i usług, o określonej jakości użytko-
wej, daje w konsekwencji łącznie efekt zadowolenia klienta, które jest miarą
jakości życia. Konieczny jest w tym celu proces komunikacji, który prowadziłby
do pełnego zrozumienia potrzeb i sposobu zarządzania jakością, który powinien
stworzyć mechanizm wymiany poglądów między konsumentem, producentem
wyrobów i świadczącym usługi towarzyszące produktom. Stroną inicjującą ten
proces powinny być przedsiębiorstwa, zwłaszcza przemysłu rolno-spożywczego,
odpowiedzialne za jakość wytworzonej przez siebie żywności.

Tak więc zarządzanie jakością w przedsiębiorstwie to przede wszystkim

specyficzny sposób myślenia, pewna filozofia, w której centrum zainteresowania
znajduje się zadowolenie klienta. Jakość wyrobów odgrywa bowiem w opinii

8

T. Wawak, Jakość – konkurencja – integracja, Zesz. Nauk. AE w Krakowie, nr 432, Kra-

ków 1994, s. 35–48.

SYLWESTER MAKARSKI

170

klientów znaczącą rolę, a jej pozycja na liście czynników wpływających na po-
pyt danego wyrobu jest bardzo wysoka. Odpowiedzialność za kształtowanie
jakości w firmie ponosi jej kierownictwo. To właśnie menedżerowie rozwijają
swoistą kulturę firmy, której podstawą powinno być faworyzowanie jakości.
W tym celu powinni podejmować odpowiednie decyzje, zmierzające do określe-
nia celów działania organizacji, jej misji, właściwej strategii oraz planów strate-
gicznych danego przedsiębiorstwa.

4. Podsumowanie i wnioski

Zaangażowanie pracowników Wydziału Ekonomii, pod auspicjami Towa-

rzystwa Oświaty i Edukacji Ekonomicznej „Zalesie”, w procesie transferu wie-
dzy wynika z niekwestionowanej potrzeby przepływu wiedzy z obszaru nauki
do sfery działalności biznesowej. Chcąc wywołać pożądane postawy innowacyj-
ne osób pracujących w otoczeniu instytucjonalnym rolnictwa konieczne jest
zwrócenie uwagi na:
– ludzi i ich postawy,
– narzędzia, które mają wspierać tę innowacyjność (statystyka, komputery),
– konieczność wsparcia finansowego, bez którego nie jest możliwe wprowadze-

nie innowacyjności.

Potwierdza to fakt, że podjęte wcześniej próby tego typu działań, bez

wsparcia finansowego, nie powiodły się. Natomiast uzyskane w ramach projektu
środki umożliwiły realizację zadania z sukcesem. Trzeba mieć przy tym świa-
domość, że działalność wdrożeniowa na Podkarpaciu ma ograniczoną skutecz-
ność, gdyż skierowana jest do odbiorców rozproszonych, które skalę swojej
działalności dostosowują do rozproszonego rolnictwa. Niemniej jednak, ze
względu na spodziewane efekty ekonomiczne i społeczne, mają one głęboki
sens, gdyż przyczyniają się do zwiększenia innowacyjności i konkurencyjności
firm, w czym udział jednostek naukowo-dydaktycznych jest nieodzowny.

Literatura

Gornecki Z., Jacyna E., Jankowski T., Klimek J., Systemy zapewnienia jakości, Materiały na

Konf. Nauk., AR, Szczecin 1997.

Gryffin R.W., Problemy zarządzania organizacjami, PWN, Warszawa 1996, s. 619.
Innowacje. Nauka dla innowacyjności, MNiSzW, Dep. Wdrożeń i Innowacji 2006.
Kaczorowski B. (red.), Encyklopedia popularna, PWN, Warszawa 2004.
Makarski S., Funkcjonowanie rynku rolno-żywnościowego, Wyd. UMCS, Lublin 1998.
Wawak T., Jakość – konkurencja – integracja, Zesz. Nauk. AE w Krakowie, nr 432, Kraków

1994.

Możliwości i potrzeby przepływu wiedzy i innowacji z jednostek naukowo-dydaktycznych...

171

Woś A., Strategiczne cele rozwoju rolnictwa i jego otoczenia (studium teoretyczne), IERiGŻ,

Warszawa 1995.

Woś A., Podstawy agrobiznesu, Wyd. Pryw. Wyższej Szkoły Biznesu i Administracji, Warszawa

1996.

Notka o autorze

prof. zw. dr hab. Sylwester Makarski
Dziekan Wydziału Ekonomii, Kierownik Katedry Marketingu. Specjalność:
marketing, przedsiębiorczość, marketing w agrobiznesie. Aktualne miejsce pra-
cy: Uniwersytet Rzeszowski, Wydział Ekonomii, Katedra Marketingu.