Badania leksykalne

Analiza czynnikowa

y

Hipoteza leksykalna – wszystkie 
aspekty ludzkiej osobowości, które 
były lub są istotne, interesujące 
lub pożyteczne zostały utrwalone 
w treści języka (Cattell, 1943)

y

Wybieranie i klasyfikowanie słów 
(przymiotników) opisujących stałe 
i powtarzające się tendencje w 
zachowaniu ludzi

y

Opis oparty na zdaniach 
ujmujących kontekst zachowania 
się jednostki

y

Założenie: współzmienność cech 
mierzalnych wynika z istnienia 
niemierzalnych cech latentnych

y

Statystyczną miarą 
współzmienności jest 
współczynnik korelacji

y

Analiza pozwala ilościowo określić 
wkład (ładunek czynnikowy) 
każdej zmiennej obserwowalnej w 
każdą zmienną latentną (czynnik)

y

Wyłonione czynniki poddawane są 
arbitralnej interpretacji badaczy

Podstawy

Definicja osobowości

y

Struktura najbardziej podstawowych wymiarów 
wpływających na cechy identyfikowane zarówno w 
naturalnych językach, jak i kwestionariuszach 
psychologicznych

y

Definiowane są przez grupy skorelowanych cech, przy 
czym cechy bardziej specyficzne (o mniejszym poziomie 
ogólności) są określane mianem składników, zaś wiązka 
składników to sfera osobowości

y

Model NEOAC – Neuroticism, Extraversion, Openness to 
Experience, Agreeableness, Conscientiousness

NEUROTYCZNOŚĆ

y

Odzwierciedla przystosowanie emocjonalne vs. 
emocjonalne niezrównoważenie

y

Podatność na doświadczanie negatywnych emocji: lęk, 
strach, zmieszanie, niezadowolenie, gniew, poczucie winy, 
wrażliwość na stres psychologiczny

y

Wymiar normalnej osobowości!

Składniki formalne neurotyczności

y

Lęk – tendencja do reagowania napięciem i strachem, nerwowość i 
skłonność do martwienia się

y

Agresywna wrogość – tendencja do doświadczania gniewu i irytacji

y

Depresyjność – tendencja do doświadczania poczucia winy, smutku, 
bezradności i samotności

y

Impulsywność – niezdolność do kontrolowania pragnień i popędów

y

Nadwrażliwość (podatność na stres) – niezdolność do zmagania się 
ze stresem, tendencja do reagowania poczuciem bezradności i 
paniką w trudnych sytuacjach

y

Nadmierny samokrytycyzm – niskie poczucie własnej wartości, 
wstydliwość i poczucie zmieszania w obecności innych

EKSTRAWERSJA

y

Odzwierciedla jakość i ilość interakcji społecznych oraz 
poziom aktywności, energii i zdolność do odczuwania 
pozytywnych emocji

y

Osoby introwertywne charakteryzuje raczej brak 
zachowań ekstrawertywnych niż ich pełna odwrotność 
(rezerwa w kontaktach społecznych, brak optymizmu, 
preferowanie przebywania w samotności)

y

Introwertywna nieśmiałość vs. neurotyczna nieśmiałość

Składniki formalne ekstrawersji

y

Towarzyskość – zakres i ilość utrzymywanych kontaktów z 

innymi ludźmi

y

Serdeczność – zdolność do utrzymywania bliskich związków z 

innymi ludźmi, przyjacielskość

y

Asertywność – tendencje dominatywne i przywódcze

y

Aktywność – tempo, wigor, energia, potrzeba bycia zajętym i 

zaangażowanym

y

Poszukiwanie doznań – poszukiwanie podniet i stymulacji (np. 

ryzyka)

y

Emocjonalność w zakresie pozytywnych emocji – tendencja 

do reagowania pozytywnymi emocjami (radość, poczucie 

szczęścia, pogodny nastrój i optymizm życiowy)

OTWARTOŚĆ NA DOŚWIADCZENIE

y

Opisuje tendencję jednostki do poszukiwania i 
pozytywnego wartościowania doświadczeń życiowych, 
tolerancję wobec nowości oraz ciekawość poznawczą

y

Wiąże się z cechami intelektu – zdolnością do myślenia 
dywergencyjnego i kreatywnością

Składniki formalne otwartości na doświadczenie

y

Wyobraźnia – fantazja i żywa, twórcza wyobraźnia

y

Estetyka – wrażliwość estetyczna, zainteresowanie sztuką

y

Uczucia – otwartość na stany emocjonalne innych ludzi

y

Działania – aktywne poszukiwanie nowych bodźców

y

Idee – intelektualna ciekawość, zainteresowania filozoficzne

y

Wartości – gotowość do analizy wartości społecznych, 
politycznych i religijnych, odwrotność dogmatyzmu

UGODOWOŚĆ

y

Opisuje pozytywne vs. negatywne nastawienie do innych 
ludzi, orientację interpersonalną (antagonizm vs. 
altruizm)

y

Oba krańce wymiaru mogą być związane z zachowaniami 
patologicznymi (zaburzenia osobowości, choroby 
psychosomatyczne)

Składniki formalne ugodowości

y

Zaufanie – przekonanie, że inni mają uczciwe intencje vs. sceptycyzm, 

cynizm, przekonanie, że inni są nieuczciwi

y

Prostolinijność – prostoduszność, szczerość, naiwność społeczna vs. 

tendencja do manipulowania innymi

y

Atruizm – tendencja do koncentrowania się na potrzebach innych ludzi i 

udzielania im pomocy vs. egocentryzm

y

Ustępliwość – powściąganie agresywności, potulność i łagodność vs. 

agresywność i rywalizacja

y

Skromność – realistyczny stosunek do samego siebie, brak tendencji do 

faworyzowania siebie vs. przekonanie o własnej wyższości, tendencje 

narcystyczne

y

Skłonność do rozczulania się – przejawianie uczuciowości i sympatii, 

wspieranie akcji charytatywnych vs. racjonalność i rzeczowość w 

kontaktach z innymi, mała wrażliwość na ludzkie problemy społeczno‐

bytowe

SUMIENNOŚĆ

y

Określa stopień zorganizowania, wytrwałości i motywacji 
jednostki w działaniach zorientowanych na cel

y

Opisuje stosunek człowieka do pracy

Składniki formalne sumienności

y

Kompetencja – przekonanie o możliwościach radzenia sobie w życiu vs. 
przekonanie o braku sprawności i umiejętności radzenia sobie z zadaniami

y

Skłonność do utrzymywania porządku – uporządkowanie, schludność, 
staranność vs. brak metodyczności i porządku

y

Obowiązkowość – ścisłe kierowanie się własnymi zasadami vs. zawodność 
i nierzetelność

y

Dążenie do osiągnięć – wysoki poziom aspiracji i silna motywacja do 
osiągania sukcesów, zaangażowanie w pracę, skłonność do pracoholizmu 
vs. brak ambicji, celów, rozleniwienie

y

Samodyscyplina – umiejętność samomotywowania się do ukończenia 
nawet mało atrakcyjnych zadań vs. tendencja do porzucania zadań przed 
ich zrealizowaniem

y

Rozwaga – skłonność do starannego rozważania problemu przed 
podjęciem decyzji vs. impulsywność przy podejmowaniu decyzji, 
spontaniczność, szybkie podejmowanie decyzji

Kryteria charakteryzujące NEOAC

Są to zarazem argumenty na rzecz traktowania czynników 
NEOAC jako podstawowych wymiarów osobowości

y

Ogólność NEOAC

y

Realność NEOAC

y

Niezmienniczość NEOAC

y

Uniwersalność NEOAC

y

Biologiczność NEOAC

Ogólność czynników NEOAC

y

Struktura wyodrębnionych przez autorów składników 
pozwala na rozłączne zaklasyfikowanie ich do pięciu sfer 
osobowości (NEOAC)

y

Model NEOAC pozwala na dokonanie pełnego i 
wyczerpującego opisu osobowości w kategoriach 
ogólnych (sfery osobowości) i szczegółowych (składniki 
osobowości)

Realność czynników NEOAC

y

Czynniki NEOAC są możliwe do diagnozowania nie tylko 
poprzez samoopis, ale też szacowanie (cechy są 
obserwowalne)

y

Duża stabilność czasowa czynników NEOAC

y

Znaczenie adaptacyjne czynników NEOAC

{

SUM – związana z jakością wykonywanej pracy zawodowej i 
osiągnięciami zawodowymi

{

OTW (wraz z EKS) – wyznacza zainteresowania zawodowe

{

NEU – rzutuje negatywnie na satysfakcję z wykonywanej pracy

{

NEU, EKS, UGD – związane z satysfakcją życiową

Niezmienniczość czynników NEOAC

y

Możliwość wyodrębnienia czynników NEOAC w badaniach 
leksykalnych oraz możliwość empirycznego potwierdzenia 
ich obecności w innych modelach osobowości

y

Podstawową strukturę osobowości można zredukować do 
pięciu czynników, których najlepszą miarą jest NEOAC 

Uniwersalność czynników NEOAC

y

Możliwość wyodrębniania czynników NEOAC niezależnie 
od kultury, wieku, płci czy rasy (cechy uniwersalne 
kulturowo i demograficznie)

y

Czynniki NEOAC są ortogonalne względem siebie (czyli 
nieskorelowane ze sobą) lub przynajmniej w niskim 
stopniu związane ze sobą

Biologiczność czynników NEOAC

y

Wszystkie cechy NEOAC są w pewnym stopniu 
przekazywane genetyczne (najwyższe współczynniki 
odziedziczalności odnotowano dla NEU, EKS, OTW)

y

Kryterium to nie oznacza jednak możliwości opisania 
mechanizmów anatomofizjologicznych konstytuujących 
cechy NEOAC (zdaniem autorów koncepcji nie należy ich 
szukać)

Polskie wersje narzędzi

y

NEO‐FFI (NEO‐Five Factor Inventory), składający się z 60 
pozycji kwestionariusz służący do pomiaru pięciu 
głównych cech (NEU, EKS, OTW, UGD, SUM); autorzy 
polskiej adaptacji: Bogdan Zawadzki, Jan Strelau, Piotr 
Szczepaniak, Magdalena Śliwińska

y

NEO‐PI‐R (Revised NEO Personality Inventory) –
składający się z 240 pozycji kwestionariusz służący do 
pomiaru zarówno pięciu cech głównych, jak i ich 
składników; autor polskiej adaptacji: Jerzy Siuta

Zastosowanie

y

Wyniki pozwalają na pełny opis osobowości badanego i 
ostrożne (ze względu na niewysoką rzetelność niektórych 
skal) prognozowanie jego możliwości adaptacyjnych do 
środowiska szkolnego lub zawodowego

y

Autorzy adaptacji szczególnie jednak polecają to 
narzędzie do celów badań naukowych