Krakowskie środowiska artystyczne około 1900 rok
1)Towarzystwo Artystów Polskich „Sztuka" – ugrupowanie artystyczne, działające w Krakowie w latach
1897-1950.
Statutowym celem „Sztuki” było „przyczynienie się do powiększenia życia artystycznego w kraju”. W maju
1897 roku otwarto w Sukiennicach głośną „Wystawę osobną obrazów i rzeźb”, która stała się impulsem do
założenia Towarzystwa. Członkami założycielami byli:
-Teodor Axentowicz
-Józef Chełmoński
-Julian Fałat
-Jacek Malczewski
-Józef Mehoffer
-Antoni Piotrowski
-Jan Stanisławski
-Włodzimierz Tetmajer
- Leon Wyczółkowski
-Stanisław Wyspiański

Pierwszym prezesem obrano Jana Stanisławskiego, po nim prezesem został Józef Chełmoński.
Najważniejsi:
Wyczółkowski Leon:
(1852-1936), malarz i grafik. Jeden z najwybitniejszych polskich artystów przełomu XIX i XX w.
współzałożyciel Towarzystwa Artystów Polskich Sztuka (1897), profesor Akademii Sztuk Pięknych w
Krakowie a nastpnie w Warszawie (od 1934).
Wczesna twórczość Wyczółkowskiego to obrazy o charakterze realistycznym: sceny historyczne i
rodzajowe, portrety, sceny salonowe, a także malowane podczas pobytu na Ukrainie (1883-1894) plenerowe
wizerunki rybaków i pracujących na roli chłopów. Zwłaszcza w tych ostatnich artysta podejmował problemy
barwy i światła, co zbliżyło go do impresjonizmu. Po 1895 przeżył krótki okres fascynacji symbolizmem,
przechodząc następnie ku indywidualnie interpretowanemu koloryzmowi.
1.”Tatry” (1906)
2. Rybacy brodzący w wodzie, (1891)
3. „Portret Ireny Solskiej”, (1899)

Wyspiański Stanisław :
(1869 - 1907), dramaturg i poeta, malarz, grafik, scenograf. Kształcił się w krakowskiej Szkole Sztuk
Pięknych oraz na Uniwersytecie Jagiellońskim. W jego twórczości malarskiej, realizowanej głównie
techniką pastelu (portrety, pejzaże, kwiaty), dominował symbolizm i stylizacja secesyjna. Podstawowym
środkiem wyrazu była linia wijąca się wzdłuż konturu przedstawionych przedmiotów, zaznaczonych płaską
plamą barwną. W projektach polichromii i witraży charakterystyczny był motyw płomienistych języków
oraz kaligraficznie traktowanej roślinności.
Wyspiański zajmował się też grafiką książkową, był autorem projektów wnętrz i mebli. Nawiązując do
dawnej sztuki polskiej i twórczości ludowej, dążył do stworzenia podstaw stylu narodowego, obejmującego
sztuki plastyczne i rzemiosło artystyczne. Wyspiański całą swoją działalnością związany był z Krakowem.
Niektóre prace:

*witraże i polichromie w krakowskim kościele Franciszkanów (1897-1905),
*portrety:

4.Z. Parvi (1899)
5. Dziewczynka z wazonem z kwiatami (1902)
6.Autoportret (1902)
7. Portret artysty z żoną(1904)

Mehoffer Józef:
(1869-1946), polski malarz, jeden z głównych przedstawicieli Młodej Polski. Wykształcony w krakowskiej
ASP ,ponadto na Uniwersytecie i Akademii w Wiedniu. Od 1905 profesor ASP, a następnie rektor.
Od 1889 współpracował z S. Wyspiańskim przy realizacji polichromii J. Matejki w Kościele Mariackim.
Osiągał efekty niedoścignionej dekoracyjności o stylistycznych znamionach secesji. Dotyczy to również
prac sztalugowych, w których z upodobaniem wprowadzał wątki symboliczne. Największym sukcesem
międzynarodowym Mehoffera było zwycięstwo w 1895 w konkursie na projekt witraża Apostołowie
kolegiaty we Fryburgu w Szwajcarii.
Pozostałe prace m.in.:
* polichromia skarbca katedry wawelskiej (1901),
*witraże katedry wawelskiej (1902-1925),
malarstwo olejne:

8.Dziwny ogród (1903)

9.Portret żony (1904), tzw. ornatowy

2)Towarzystwo Polska Sztuka Stosowana (1901-1914)
Towarzystwo skupiało sie w kręgach malarzy, rzeźbiarzy, architektów oraz etnografów, historyków sztuki i
miłośników rzemiosła artystycznego. Należeli do niego: W. Tetmajer, S. Goliński, J. Czajkowski, E.
Trojanowski, J. Warchałowski.
Towarzystwo miało za zadanie rozwój twórczości rodzimej opartej na tradycji i sztuce ludowej, poprzez
organizowanie wystaw, konkursów. Wydawało czasopismo Polska Sztuka Stosowana.
Najważniejszy przedstawiciel :
W. Tetmajer:
(1861-1923), polski poeta, prozaik, publicysta, malarz, brat przyrodni K. Tetmajera. Studiował malarstwo w
krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych w Monachium, Wiedniu i Paryżu oraz filologię klasyczną na
Uniwersytecie Jagiellońskim. Współtwórca Towarzystwa Artystów Polskich Sztuka. Współzałożyciel i
działacz Polskiego Stronnictwa Ludowego. Poseł do parlamentu austriackiego 1911-1918. Zajmował się
również malarstwem ściennym, w którym widoczne są elementy secesji.
Niektóre prace:

Przed karczmą (1893)

Żniwa (1902)

Święcone na wsi (1897), Procesja w Bronowicach (1900), Dorobek - rodzina artysty (1905), polichromia w
kaplicy Świętej Zofii w katedrze na Wawelu (1902).

3)Formiści (1917-1923):
Grupa artystyczna założona w 1917 roku (na rok przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości), w
Krakowie przez Tytusa Czyżewskiego oraz braci Andrzeja i Zbigniewa Pronaszków. "Postanowiliśmy
we trzech - pisał Czyżewski - założyć Towarzystwo skrajnych modernistów i przeciwstawić się tępocie i
ogólnej śpiączce, jaka panowała wówczas w sztuce polskiej".
Początkowo nazywali się Ekspresjonistami Polskimi, dopiero od trzeciej wystawy w 1919 roku -
Formistami.
W pierwszej wystawie w 1917 oprócz założycieli wzięli udział: Leon Chwistek, Jan Hryńkowski , Jacek
Mierzejewski, Tymon Niesiołowski, Władysław Skoczylas, Eugeniusz Zak. Nie było jeszcze Stanisława
Ignacego Witkiewicza i Konrada Winklera, którzy potem stali się czołowymi postaciami grupy. Dłużej lub
krócej związani byli z grupą: Romuald Kamil Witkowski, Mieczysław Szczuka, Henryk Stażewski, Henryk
Gotlib, Leon Dołżycki, Ludwik Lilie, rzeźbiarz August Zamoyski i architekt Szymon Syrkus.
Artyści polscy odczuwali - jak pisał Witkacy- „nienasycenie formą". Docierały do nich echa kubizmu,
futuryzmu, niemieckiego ekspresjonizmu , pragnęli więc stworzyć jakiś polski styl awangardy plastycznej.
Świadomie nawiązywali do rzeźby Stwosza, gotyckiej sztuki cechowej, góralskich świątków i malarstwa na
szkle, które wystawili obok swoich prac na pierwszej wystawie. Nie mniej ważnym źródłem, z którego,
budując swój program artystyczny, czerpali formiści, była polska sztuka ludowa, głównie podhalańska, z jej
skłonnością do geometryzacji i poczucia kompozycyjnego rytmu.
Grupa nie dążyła do jedności programowej i stylistycznej. "Formizm dąży do czystego piękna i związanych
z nim uczuć radości i entuzjazmu" - pisał Chwistek, czołowy ideolog grupy.
Walczyli z twórcami starszego pokolenia zrzeszonymi w stowarzyszeniu Sztuka, ale jednocześnie nie
chcieli akceptować w pełni założeń awangardy zachodnioeuropejskiej. Interesowały przede wszystkim
problemy formalnej budowy dzieła, w znacznie mniejszym stopniu — jego treść.
Grupy Formistów istniały także w Warszawie i Lwowie. W latach 1919-21 wydała sześć numerów
czasopisma „Formiści”. W 1923 grupa rozpadła się.
Zasługą grupy było przetarcie drogi innym zjawiskom awangardowym w sztuce polskiej, oswojenie
odbiorców z nowym językiem sztuki.
Sławnymi formistami byli:



Leon Chwistek - główny teoretyk tego nurtu,



Tytus Czyżewski,



Zbigniew Pronaszko,



Andrzej Pronaszko,



Konrad Winkler,



August Zamoyski,



Jan Hrynkowski,



Tymon Niesiołowski oraz



Stanisław Ignacy Witkiewicz



Henryk Gotlib



J. Mierzejewski



Władysław Skoczylas

Najważniejsi przedstawiciele :.
Andrzej Pronaszko:
pseudonim Majster (1888-1961), polski scenograf, dyrektor teatru. Studia w krakowskiej Szkole
Przemysłowej i ASP (1906-1912). Był uczniem L. Wyczółkowskiego. W malarstwie Pronaszki wyróżniają
się fazy: impresjonistyczna, modernistyczna oraz kubistyczna, charakteryzująca się oszczędnością form i
surowym kolorytem. Był świetnym scenarzystą miał w swoim dorobku 214 prac scenograficznych
związanych przede wszystkim z polskim repertuarem romantycznym. Jego scenografię cechowała
architektoniczna harmonia dekoracji i kostiumu. Był znakomitym kolorystą.

Zbigniew Pronaszko :
(1885-1958) – polski malarz, rzeźbiarz, scenograf, współtwórca teatru awangardowego Cricot.

Studiował na Wydziale Malarstwa Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. W 1917 wspólnie z bratem
Andrzejem Pronaszko i Tytusem Czyżewskim założył grupę artystyczną Ekspresjoniści Polscy (później
przemianowana na Formistów). W latach 1919-1920 pracował dla warszawskiego teatru Reduta jako
scenograf, zaś w 1925-1926 dla teatru im. Bogusławskiego. Brał udział we wszystkich oficjalnych
zagranicznych wystawach polskiej sztuki. Od roku 1945 profesor krakowskiego ASP.
Jego twórczość malarska związana jest z formizmem i koloryzmem.

Leon Chwistek:
Malarz, krytyk i teoretyk sztuki; matematyk i filozof; członek awangardowego ugrupowania Formiści;
twórca estetycznych teorii "wielości rzeczywistości" i strefizmu. Urodzony w 1884 w Krakowie, zmarł w
1944 w Barwiszach k. Moskwy. Około 1903-1904 studiował przez pół roku w krakowskiej Akademii Sztuk
Pięknych pod kierunkiem Józefa Mehoffera. W czasie pobytu w Wiedniu w 1910 zafascynowało go
weneckie malarstwo renesansowe. Przebywając w latach 1913-1914 w Paryżu pobierał naukę rysunku;
poznał wówczas twórczość kubistów. W 1917 był współzałożycielem krakowskiej grupy Ekspresjoniści
Polscy (przemianowanej w 1919 na Formiści) i został jej czołowym teoretykiem. Dla ukształtowania się
formistycznej postawy Chwistka zasadnicze znaczenie miała estetyka francuskiego kubizmu i włoskiego
futuryzmu, z których zaczerpnął koncepcję autonomicznej formy artystycznej uwolnionej od funkcji
naśladowania natury. W swych kompozycjach wprowadził zmienny rytm zgeometryzowanych i
organicznych kształtów, które przenikają się i splatają, pokrywając całą płaszczyznę płótna. Podobnie jak
dla futurystów, przedmiotem jego zainteresowania było miasto, którego syntetyczne wizje stworzył w swych
akwarelach i obrazach olejnych
Stanisław Witkiewicz:
Malarz, rysownik i fotografik, dramaturg i powieściopisarz, filozof, teoretyk i krytyk sztuki; członek
pierwszej polskiej grupy awangardowej Formiści; autor estetycznej teorii Czystej Formy; twórca Firmy
Portretowej. Urodzony w 1885 w Warszawie, zmarł tragicznie w 1939 w Jeziorach na Polesiu.
(samobójstwo) Dzieciństwo i młodość spędził w Zakopanem, ucząc się prywatnie pod kierunkiem ojca.
1904-1905 studiował w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Wyjeżdżał kilkakrotnie do Włoch, Niemiec
i Francji. 1914 odbył podróż do Australii z wyprawą etnograficzną B. Malinowskiego. Po wybuchu I wojny
światowej wyjechał jako obywatel rosyjski do Petersburga, wstąpił do szkoły oficerskiej, następnie brał
udział w walkach na froncie. 1918 wrócił do Polski i osiadł na stałe w Zakopanem.
Tytus Czyżewski:
(1880-1945) – polski malarz, poeta, krytyk sztuki, jeden z teoretyków formizmu.
Studiował na krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Od 1911 jego prace uczestniczyły w Wystawach
Niezależnych. W roku 1917 był współzałożycielem ugrupowania Ekspresjonistów Polskich, w roku 1919
przekształconego w grupę Formiści. Był jednym z organizatorów klubów futurystycznych: Katarynka
(1917) i Gałka Muszkatołowa (1918).
Tworzył kompozycje wielopłaszczyznowe o dynamicznych i zgeometryzowanych formach, nawiązujące do
sztuki podhalańskiej, także portrety, martwe natury i pejzaże. W dorobku ma również wiersze początkowo
pisane w stylu futuryzmu, potem stylizowane na ludowy prymitywizm

4)Kapiści (1923-1934):
Grupa malarzy polskich, którzy zawiązali Komitet Paryski (w skrócie K.P. - stąd nazwa grupy) w 1923 pod
patronatem J. Pankiewicza oraz ówczesnego rektora ASP w Krakowie A. Szyszko-Bohusza. W jego skład
wchodzili m.in.: J. Cybis , J. Jarema , A. Nacht-Samborski ,T.P. Potworowski , H. Rudzka-Cybisowa ,Z.
Waliszewski , S. Szczepański.
Głównym celem była organizacja wyjazdu na studia do Paryża, co nastąpiło w 1924, a w 1925 utworzono w
Paryżu filię krakowskiej ASP pod kierunkiem J. Pankiewicza. Kapiści nie głosili żadnej doktryny, tworzyli
jednak zwarte ugrupowanie artystyczne, szczególnie uwzględniające problematykękoloru, zwłaszcza w
oparciu o francuskie tradycje impresjonizmu.
Kapiści podejmowali różną tematykę, a ich wystawy odbyły się w Paryżu i Genewie. W 1931 powrócili do
Krakowa, gdzie ich organem prasowym był Głos Plastyków. Ostatnia wspólna wystawa była zorganizowana
w 1934 w Warszawie. Dzięki działalności kapistów dominującą rolę w malarstwie polskim lat 30., a także
po II wojnie światowej zdobył postimpresjonizm.
Najważniejsi przedstawiciele:

Jan Cybis:
Malarz i rysownik, pedagog i publicysta, czołowy reprezentant nurtu kolorystycznego w malarstwie lat 30-
ych i sztuce powojennej. Urodzony w 1897, zmarł w 1972.
Swe malarskie umiejętności Cybis doskonalił w latach 1921-24 w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych w
pracowniach Józefa Mehoffera, Ignacego Pieńkowskiego i Józefa Pankiewicza. W 1923 wszedł w krąg
wywodzących się spośród uczniów Pankiewicza założycieli Komitetu Paryskiego, by wraz z Sewerynem
Boraczokiem, Józefem Czapskim, Józefem Jaremą, Arturem Nachtem, Tadeuszem Potworowskim,
Zygmuntem Waliszewskim, Januszem Strzałeckim wyjechać w następnym roku do Paryża i wstąpić do
prowadzonej tam przez Pankiewicza filii macierzystej uczelni. Uczestniczył w pierwszej wystawie kapistów
w Galerie Zak (1930) w Paryżu oraz w prezentacji ich malarstwa w Galerie Moos w Genewie (1931).
W 1931 r. powrócił do kraju inicjując ekspansję kolorystycznego nurtu w polskim malarstwie
międzywojennym. Był twórcą kapistowskiej estetyki, którą propagował ma łamach "Głosu
Plastyków"(czasopismo poświęcone sztuce założone w Warszawie lecz póżniej reaktywowane w Krakowie)
Józef Jarema:

(1900- 1974) – malarz, członek grupy kapistów.
W latach 1918-1924 studiował w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie u Jacka Malczewskiego, a także w
Paryżu u Józefa Pankiewicza. Początkowo malował pejzaże, martwe natury i portrety (w stylistyce
koloryzmu), później, od 1948 roku – abstrakcje geometryczne. Poza malarstwem uprawiał tkaninę
artystyczną; w 1933 roku założył eksperymentalny teatr Cricot. W zbiorach Muzeum Narodowego w
Krakowie znajduje się osiem obrazów
Jaremy
Zygmunt Waliszewski:
(1897-1936), malarz i rysownik, reprezentant nurtu kolorystycznego, należał do kapistów. W roku 1920
wyjechał do Polski. Od 1921 studiował pod kierunkiem Wojciecha Weissa i Józefa Pankiewicza w
Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. W latach 1924-1931 kontynuował studia w Paryżu pod kierunkiem
Józefa Pankiewicza. W roku 1930 uczestniczył w wystawie kapistów w paryskiej Galerie Zak. W Paryżu
zachorował na nieuleczalną chorobę Bürgera. Amputowano mu obie nogi. Groziła mu amputacja rąk. W
roku 1931 powrócił do Polski, zamieszkał w Warszawie i Krakowie. W roku 1933 ożenił się. Mimo
kalectwa malował nadal. W latach 1935-1936 stworzył plafon w Kurzej Stopce na Wawelu. W roku 1936
zaprojektował scenografię do opery Pergolesiego „La serva padrona”. Zmarł wkrótce potem.Waliszewski
malował pejzaże, martwą naturę, portrety i kompozycje figuralne, nawiązujące do arcydzieł dawnego
malarstwa. Mimo kalectwa ukazywał świat radosny, nawiązywał do konwencji komedii dell’arte. Mimo
krótkiego życia pozostawił bogaty dorobek artystyczny

5)Ugrupowanie „Zwornik”:
(Zrzeszenie Artystów Plastyków Zwornik), artystyczne ugrupowanie działające w latach 1929-1939 w
Krakowie. Powstało z inicjatywy E. Krchy, K. i S. Pochwalskich i K. Rutkowskiego. Nie posiadali ściśle
określonego programu, łączyło ich wspólne zainteresowanie formą, głównie kolorem. Zorganizowali wiele
wystaw w kraju i Belgradzie (1935). Członkami byli: H. Gotlib, H. Krzetuska, J. Wolff, J. Fedkowicz, Cz.
Rzepiński, Z. Pronaszko, T. Cybulski

6)Grupa Krakowska:
Po raz pierwszy wystąpili artyści pod tą nazwą na wystawie zorganizowanej przez Leona Chwistka we
Lwowie w 1933 roku, pózniej jednak więkrzośc z nich działała na terenie Krakowa. Byli to Sasza Blonder ,
Berta Grunberg , słynna Maria Jarema , Leopold Lewicki, Stanisław Osostowicz, Szymon Piasecki,
Bolesław Stawiński, Jonasz Stern. Inspirowali się aktualnymi w tedy kierunkami w sztuce, przede
wszystkim kubizmem , ekspresjonizmem i różnymi rodzajami abstrakcjonizmu. Angażowali się także w
problemy społeczne i polityczne wielu z nich należało do Komunistycznego Związku Młodzieży Polskiej .
Józef i Maria Jarema , Jonasz Stern byli współtwórcami , pracownikami , aktorami i scenografami teatru
krakowskiego „Cricot”.
Grupa uległa rozproszeniu około1937 roku, wielu artystów poumierało w czasie wojny lecz nie długo potem
nastąpiła reaktywacja grupy.
7) Gazety:
a)”Życie” powstało w 1897 r przez Ludwika Szczepańskiego. Gazeta miała wielu dyrektorów m.in. Adama
Górskiego, Ignacego Maciejewskiego, Stanisław Przybyszewski ten ostatni zrewolucjonizował gazetę ale o

tym była mowa wcześniej.
b)”Krytyka” pow. 1896 redaktor Wilhelm Feldman, był uwielbianą postacią kabaretu zielony balonik. Do
krytyki pisali: Daszyński, Sten, Limanowski. Gazeta była podręcznym organem Feldmana w przekazywaniu
swych poglądów, sądów o kulturze i sztuce. Poszerzył problematykę kulturalną i literacką.
c)Głos Plastyków, czasopismo poświęcone sztukom plastycznym. Założone w 1930 w Warszawie, miało
współpracowników we Lwowie, Poznaniu i Łodzi. Do 1938 miesięcznik, 1946 reaktywowany przez
Związek Zawodowy Polskich Artystów Plastyków w Krakowie, ukazywało się do 1948. Artykuły (głównie
o sztuce współczesnej), wypowiedzi artystów, recenzje, wykaz strat polskiego środowiska plastycznego
podczas II wojny światowej. Charakteryzowała je duża niezależność prezentowanych poglądów.