Moduł 5 Okres zimnej wojny i jego znaczenie

1

Okres zimnej wojny i jego znaczenie

Wstęp

2

1. Geneza dwublokowego podziału Europy i dwubiegunowego podziału

świata

(1945–1947)

3

2. Rywalizacja, konfrontacja, pokój (1947–1992)

7

3. Przeobrażenia polityczno-ekonomiczno-społeczno-kulturowe po zimnej

wojnie

21

Moduł 5 Okres zimnej wojny i jego znaczenie

2

Wstęp

Zwycięstwo nad hitlerowskimi Niemcami 9 maja 1945 r. otworzyło nowy etap

w historii XX wieku. Dotychczasowa współpraca Związku Radzieckiego, Wielkiej

Brytanii, Stanów Zjednoczonych została poddana próbie, a wspólne dążenia

weryfikacji. Odmienne potrzeby, interesy, cele koalicjantów, skorelowane na czas

wojny sprawiły przy tym, że państwa te zajęły wkrótce wrogie wobec siebie

stanowiska, rozpoczynając okres „zimnej wojny”

1

. Okres ten, poprzedzony latami

1945–1947, trwał nieprzerwanie do 1991 r., który historycy upatrują jako jego

zakończenie. Zostawił przy tym trwałe piętno na poczynaniach państw, narodów,

grup społecznych, jednostek. Naznaczony był bowiem rywalizacją polityczną,

militarną, ekonomiczną, społeczno-kulturową na tle ideologicznym między tzw.

Wschodem (blokiem państw socjalistycznych, na czele z ZSRR) a Zachodem

(blokiem państw kapitalistycznych na czele z

USA). Zakończenie okresu zimnej

wojny związane z tzw. jesienią ludów (upadkiem rządów komunistycznych w Polsce,

a następnie w pozostałych państwach bloku wschodniego, zjednoczeniem Niemiec)

sprawiło, że powstały w latach 1947–1991 ład geopolityczny świata został poddany

rewizji, a skutki tego określają kształt współczesnej rzeczywistości społecznej.

1

„Zimna wojna” — termin (wprowadzony do słownika politycznego przez polityka z USA B. Barucha

w 1947 r., a spopularyzowany dzięki książce znanego publicysty amerykańskiego Waltera Lippmana)
służący określeniu stanu stosunków między USA i ZSRR oraz ich sojusznikami, jaki ukształtował się
po II wojnie światowej i trwał do końca lat 80 tych XX wieku. Cechami charakterystycznymi tych
stosunków były: otwarta wrogość, wyścig zbrojeń oraz wzajemna nieufność, prowadzące do wybuchu
licznych konfliktów i kryzysów międzynarodowych. Zimną wojnę uważa się za stan pośredni między
wojną a pokojem, nazywany też „gorącym pokojem”, oraz „konfliktem Wschód–Zachód”.

Moduł 5 Okres zimnej wojny i jego znaczenie

3

1.

Geneza dwublokowego podziału Europy i dwubiegunowego

podziału świata (1945–1947)

Upadek mocarstw europejskich okresu międzywojennego — Wielkiej Brytanii,

Francji, Włoch, hitlerowskich Niemiec, stworzył warunki dla nowego kształtu

stosunków między państwami, narodami, społecznościami po II wojnie światowej.

O rozpadzie koalicji antyhitlerowskiej przesądziły przede wszystkim czynniki

w postaci:

— globalizacji polityki wielkich mocarstw wyłonionych wskutek II wojny światowej

— Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego;

— powstania, wskutek sprzeczności interesów między dwoma mocarstwami,

dwublokowego podziału Europy oraz dwubiegunowego podziału świata.

Czynniki te określiły przy tym warunki dla takiego wpływu Stanów Zjednoczonych

i Związku Radzieckiego, który nie był znany w nowożytnej historii. W stosunku

do okresu międzywojennego i wcześniejszego nie istniała bowiem sytuacja, w której

dwa państwa arbitralnie, w nikłym stopniu uwzględniając pozycję pozostałych,

dyktowałyby warunki pokoju i wojny

2

. Zasadnicze decyzje określające geopolityczny

kształt kontynentu europejskiego oraz pozostałych regionów świata zapadły przy tym

w Jałcie i Poczdamie. Podczas konferencji przywódców wielkich mocarstw Winstona

Churchilla, Franklina D. Roosevelta, Józefa Stalina uzgodniono:

— podział Niemiec na strefy wpływów: radziecką, amerykańską, brytyjską,

francuską;

— kwestie repatriacji wojennych ze strony Niemiec;

— kwestie granic;

— sąd nad niemieckimi zbrodniarzami wojennymi;

2

Przykładem może być dyktat wielkich mocarstw w sprawie zmiany granic w Europie, związanych

z tym migracji ludności, zmian cywilizacyjnych i kulturowych — przede wszystkim w państwach Europy
Środkowej i Wschodniej.

Moduł 5 Okres zimnej wojny i jego znaczenie

4

— podział wpływów na kontynencie europejskimi określony później mianem

żelaznej kurtyny.

Kwestią, która przez dłuższy czas determinowała europejski ład była jego forma

związana z ustrojem państw oraz ich rolą i miejscem w ramach społeczności

międzynarodowej. Pozycja Niemiec, Polski, Czechosłowacji, Węgier, Rumunii,

Bułgarii, Jugosławii, Grecji, Finlandii przez okres od 1945 do 1947 była nieustalona.

Ostatecznie rozstrzygnęło o tym: konflikt ideologiczny (na tle form ustrojowych) oraz

zarysowane w Jałcie i Poczdamie strefy wpływów między Wschodem a Zachodem.

W związku z tym, powołana podczas konferencji w San Francisco w 1945 r.

Organizacja Narodów Zjednoczonych nie była w stanie zmienić sytuacji, w której

państwom tym narzucono decyzję o przynależności do jednego z bloków. Problem

Niemiec został rozwiązany poprzez utrzymanie na ich terytorium status quo

w postaci przynależności do Wschodu obszaru w postaci Niemieckiej Republiki

Demokratycznej oraz do Zachodu obszaru Niemieckiej Republiki Federalnej.

Ostateczny podział kontynentu europejskiego między bloki wschodni

i zachodni nastąpił w latach 1947–1949. W tym czasie amerykańska pomoc

ekonomiczna, a następnie militarna w postaci tzw. planu Marshalla została udzielona

jedynie państwom zachodnioeuropejskim, ponieważ państwa znajdujące się

w radzieckiej strefie wpływów zostały zmuszone do rezygnacji z amerykańskiego

Moduł 5 Okres zimnej wojny i jego znaczenie

5

wsparcia

3

. Jednocześnie trwała konsolidacja państw Europy Zachodniej wokół

Stanów Zjednoczonych oraz rywalizacji między nimi a Związkiem Radzieckim

na obszarze Niemiec (konflikt wokół przynależności Berlina w 1948 r.)

4

. W tym czasie

Związek Radziecki pacyfikował zajęte państwa, likwidując pozostałości legalnych

przedwojennych struktur władzy oraz ich przedstawicieli (Polska, Czechosłowacja,

Litwa, Łotwa, Estonia). Czynił to w celu konsolidacji podległych sobie obszarów

3

Ogłoszenie w czerwcu 1947 r. sformułowanego przez G.C. Marshalla planu odbudowy Europy ze

zniszczeń II wojny światowej stanowiło wyraz amerykańskich dążeń do wzmocnienia kondycji
gospodarczej i politycznej państw położonych na kontynencie. Było także próbą rozciągnięcia pomocy
Stanów Zjednoczonych na państwa znajdujące się w radzieckiej strefie wpływów. Wraz

z jego przyjęciem została potwierdzona, ogłoszona w marcu 1947 r. przez prezydenta H. Trumana,
globalna doktryna polityki Stanów Zjednoczonych polegająca na udzielaniu pomocy wojskowej
i ekonomicznej państwom zagrożonym przez komunizm. Oznaczało to przyjęcie przez amerykańską
politykę twardego kursu antykomunistycznego i radzieckiego, w konsekwencji przyczyniło się
do zarysowania tła konfliktu między amerykańskimi a radzieckimi interesami w Europie. Stany
Zjednoczone, dzięki planowi pomocy, pragnęły podźwignąć państwa europejskie, utrwalając w nich
jednocześnie te wartości i zasady, które leżały u podstaw amerykańskiej konstytucji. Było to
sprzeczne z radziecką polityką, gdyż program dostaw towarowych i kredytów finansowych
— związany z postępem w budowie demokratycznych form rządów i odchodzeniu

od negatywnego dla europejskich społeczeństw dziedzictwa drugiej wojny światowej — przyczyniał
się do niwelacji wpływów ZSRR. Dla Stanów Zjednoczonych wzmocnienie współpracy poprzez
propagowanie i umacnianie wartości demokratycznych było równie ważne jak przywrócenie powiązań
ekonomicznych, politycznych, społecznych i kulturowych, ponieważ pozwalało na stworzenie
dodatkowych, wspólnych dla państw europejskich, podstaw ideologicznych wyrażanych w formule
obrony wolnego świata przed radzieckim zagrożeniem. Stąd też znaczenie i ranga planu Marshalla na
wielu płaszczyznach: politycznej, ekonomicznej, społecznej i kulturowej. Stworzył on, bowiem
podstawy amerykańskiego zaangażowania ekonomicznego w sprawy europejskie. Dla państw
europejskich przyjęcie bądź odrzucenie amerykańskiej pomocy oznaczało opowiedzenie się po jednej
ze stron konfliktu: Stanów Zjednoczonych lub Związku Radzieckiego. O ile państwa Europy
Zachodniej mogły dokonać takiego wyboru, to państwa znajdujące się w radzieckiej strefie wpływów
zostały go pozbawione. Przyczyniło się to powstania podziału między dotychczasowymi uczestnikami
koalicji antyhitlerowskiej pogłębionego w trakcie radzieckiej blokady zachodnich stref okupacyjnych
Berlina. Wówczas konflikt polityczny i ideologiczny określił powstanie nowego układu stosunków
międzynarodowych w Europie. Z jednej strony, biegnącej wzdłuż Łaby linii podziału, znalazły się
państwa, które zyskały miano socjalistycznych, z drugiej kapitalistycznych. Ustrój

społeczno-gospodarczy stał się wyznacznikiem przynależności do formujących się bloków

polityczno-militarno-gospodarczych: Zachodniego bądź Wschodniego.

4

Dla Stanów Zjednoczonych była to nowa sytuacja, w której, dzięki potędze ekonomicznej i militarnej,

stały się głównym rywalem Związku Radzieckiego. Oznaczała ona konieczność poczynienia starań na
rzecz pozyskania i scalenia tej części Europy, gdzie nie stacjonowała Armia Czerwona. Było to
niezbędne w przypadku podjęcia rywalizacji z ZSRR na kontynencie europejskim oraz obrony
amerykańskich interesów geostrategicznych. Należy w tym miejscu podkreślić, że Amerykanie nie
mogli sobie pozwolić na wycofanie z kontynentu europejskiego, tak jak to miało miejsce po pierwszej
wojnie światowej. Wynikało to z dwóch przyczyn. Po pierwsze, na skutek działań wojennych nie
istniały w Europie państwa zdolne przeciwstawić się potędze Związku Radzieckiego

i należało w ówczesnej sytuacji międzynarodowej przypuszczać, że agresja ZSRR na tę część
kontynentu, która nie została poddana radzieckim wpływom stanowi kwestię czasu. Po drugie,
zagrożenie ze strony Związku Radzieckiego, nawet kosztem państw Europy Zachodniej, nie mogło
być powstrzymane, lecz jedynie odsunięte w czasie. Wynikało to z konfrontacji dwóch
przeciwstawnych ideologii: liberalnej demokracji, czyli wolności jednostki i praw jej przynależnych
z tytułu wolnego wyboru oraz autokracji, która w oparciu o marksizm–leninizm, oznaczała
bezwzględne łamanie wszelkich praw, zależnie od woli jednostek i grup społecznych sprawujących
władzę.

Moduł 5 Okres zimnej wojny i jego znaczenie

6

w przewidywaniu rychłego konfliktu ze Stanami Zjednoczonymi oraz ich

sojusznikami. Za koniec okresu formowania się dwóch bloków polityczno-militarno-

ekonomiczno-społeczno-kulturowych można przyjąć powstanie w 1949 r. Sojuszu

Północnoatlantyckiego — NATO.

Moduł 5 Okres zimnej wojny i jego znaczenie

7

2.

Rywalizacja, konfrontacja, pokój (1947-1992)

W związku z narastającą groźbą konfliktu z ZSRR Stany Zjednoczone oraz państwa

zachodnioeuropejskie w kwietniu 1949 powołały Organizację Traktatu

Waszyngtońskiego — NATO. Uczyniły to w oparciu o amerykańską koncepcję

przeciwstawiania się Związkowi Radzieckiemu, która przybrała postać tzw. doktryny

Trumana

5

. Zgodnie z jej wykładnią udzielano pomocy Grecji oraz Turcji. Wcześniej,

tuż po zakończeniu wojny, kierując się przesłankami, które znalazły swoją refleksję

w doktrynie Trumana pomocy w postaci wsparcia logistycznego oraz materialnego

Stany Zjednoczone udzieliły ruchom antykomunistycznym we Włoszech, Grecji,

a także — w pewnym stopniu — we Francji, dzięki czemu państwa te nie zostały

poddane wpływom komunistów

6

. Powstanie NATO poprzedziły inicjatywy europejskie

5

Doktryna Trumana (od nazwiska amerykańskiego prezydenta) zakładała powstrzymywanie wszelkimi

możliwymi sposobami ekspansji ZSRR oraz udzielania pomocy wojskowej i ekonomicznej państwom
zagrożonym przez komunizm. Jej autorem był G. Kennan, a oceniana przez B. Brauscha jako
wykładnia amerykańskiej polityki otrzymała w kwietniu 1947 r. miano „zimnej wojny”.

6

Nastawienie zachodnioeuropejskich społeczeństw do idei, które głosił marksizm-leninizm było po

drugiej wojnie światowej niezwykle przychylne. Związek Radziecki (dzięki zasługom propagandy tego
państwa) traktowano jako państwo postępu społecznego, zyskał również wysokie uznanie jako
sojusznik, dzięki któremu pokonano hitlerowskie Niemcy. Biorąc pod uwagę pozycję ZSRR, niechęć
do antagonizowania, zachodnie mocarstwa milczeniem pomijały zbrodnie dokonane przez to państwo
wobec własnego narodu (radzieckiego), jak i narodów podbitych. Stąd też wszelkie doniesienia
o zbrodniach przeciw ludzkości w Katyniu, Miednoje, Ostaszkowie, obozach śmierci
i zagłady (gułagach) na Syberii zasadniczo pomijano milczeniem oraz - w tych konkretnych kwestiach
- stosowano autocenzurę. Ów stan rzeczy stopniowo, z upływem czasu, ulegał zmianie, jednak
de facto dopiero po zakończeniu okresu zimnej wojny zyskał właściwą ocenę historyczną.

Moduł 5 Okres zimnej wojny i jego znaczenie

8

związane z powstaniem systemu obronnego zdolnego do przeciwstawienia się

ZSRR. Zainicjowały one przyszłą współpracę państw europejskich w tej dziedzinie

7

.

Nasilający się konflikt między ZSRR a USA nieoczekiwanie zapoczątkował wojnę,

w której oba państwa uczestniczyły w różnym stopniu. Wybuchła ona na półwyspie

koreańskim

8

. Z jednej strony wystąpiły wówczas Stany Zjednoczone oraz ich

sojusznicy pod egidą ONZ, z drugiej Korea Północna oraz Chiny wspierane przez

Związek Radziecki. Pomimo zmagań obie strony nie były w stanie wzajemnie się

pokonać i w konsekwencji 27 lipca 1957 r. w Panmundżon podpisały rozejm, który

ma miejsce do dnia dzisiejszego.

Konflikt w Korei zbiegł się w czasie ze zmianami, które miały miejsce w Azji. Przede

wszystkim w latach 1945–1948 w Chinach. W tym okresie miała miejsce wojna

7

Na początku marca 1948 r. przedstawiciele Belgii, Francji, Holandii, Luksemburga, Wielkiej Brytanii

podjęli decyzję o pilnym zwołaniu konferencji, której celem był przegląd aktualnej sytuacji
międzynarodowej. Wynikiem tego spotkania było podpisanie 17 marca 1948 r. traktatu brukselskiego
w dziedzinie gospodarczej, społecznej i kulturalnej oraz zbiorowej samoobrony, który rozciągał sojusz
obronny między Francją a Anglią ustanowiony umową podpisaną 4 marca 1947 r. w Dunkierce
o Belgię, Holandię, Luksemburg, kładąc fundament pod europejskie struktury obronne. Stało się tak
mimo wyraźnych starań Francji, by Niemcy były jedynym państwem, którego agresja stanowiłaby
casus foederis. Dalszy dynamiczny rozwój sytuacji międzynarodowej, determinowanej na początku lat
pięćdziesiątych XX w. wojną w Korei oraz wzrostem napięcia między Wschodem

a Zachodem, sprawił, że Stany Zjednoczone wystąpiły z propozycją remilitaryzacji Niemiec
w ramach NATO. W odpowiedzi na ten postulat Francja, chcąc nie dopuścić do odbudowy
narodowych sił zbrojnych RFN, wysunęła propozycję utworzenia armii europejskiej, która miała
obejmować wszystkie wojska europejskich członków Sojuszu Północnoatlantyckiego. Projekt ten,
nazwany od nazwiska premiera Francji planem Plevena, zaczął być realizowany od 27 maja 1952 r.,
kiedy to w Paryżu Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, Republika Federalna Niemiec

i Włochy podpisały układ w sprawie utworzenia Europejskiej Wspólnoty Obronnej. W ramach
Wspólnoty miały powstać zintegrowane siły zbrojne poddane zjednoczonemu dowództwu
europejskiemu. Układ ten zalecał także równoległe utworzenie Europejskiej Wspólnoty Politycznej. Na
skutek oporu w samej Francji, sprzeciwiającej się tak głębokiemu zaangażowaniu Niemiec
we współpracę europejską w sferze bezpieczeństwa, po długiej debacie Zgromadzenie Narodowe
w sierpniu 1954 r. odrzuciło wcześniej przyjęte uzgodnienia. W tej sytuacji Wielka Brytania,
z inspiracji Stanów Zjednoczonych, zwołała do Londynu konferencję pięciu państw sygnatariuszy
Traktatu Brukselskiego z marca 1948 r., a także RFN, Włoch, Kanady i Stanów Zjednoczonych.
Negocjacje przeniesiono następnie do Paryża i tam doszło do podpisania 23 października 1954 r.
porozumień znanych jako układy paryskie. W ramach Układów Paryskich zmodyfikowany został
również traktat brukselski, na mocy, którego powołano Unię Zachodnioeuropejską. Preambuła
zmodyfikowanego traktatu brukselskiego po raz pierwszy określała nowy punkt widzenia państw
Europy Zachodniej na cele i wartości, których zobowiązały się bronić. Usunięto przy tym fragment,
który miał antyniemiecki charakter, zastępując go stwierdzeniem mówiącym o przedsięwzięciu
niezbędnych środków promujących jedność i sprzyjających stopniowej integracji Europy.

8

Zgodnie z ustaleniami Wielkiej Trójki w Jałcie i Poczdamie, Korea miała uzyskać niepodległość, po

okresie początkowej okupacji strefy północnej przez ZSRR oraz południowej przez USA, a linia
podziału będzie biegła wzdłuż 38 równoleżnika. Wkrótce obie strony przystąpiły do organizowania
Korei według własnych wzorów, co doprowadziło do rywalizacji, a następnie konfliktu zbrojnego.

Moduł 5 Okres zimnej wojny i jego znaczenie

9

domowa zakończona zwycięstwem wojsk komunistycznych nad armią Kuomintangu

dowodzoną przez Czang Kai-szeka

9

.

Koniec II wojny światowej, zwycięstwo sił komunistycznych w Chinach oraz

zmagania w Korei doprowadziły do eskalacji ruchów narodowo-wyzwoleńczych

w niemal całej Azji. Geneza tego procesu sięga specyfiki dalekowschodniego

konfliktu między aliantami a Japonią. Brytyjczycy, Francuzi, Holendrzy, Amerykanie

w pierwszej fazie wojny ponosili wielkie klęski ze strony wojsk japońskich

i z większości kolonii zostali wyparci. Japończycy, posługując się hasłami typu „Azja

dla Azjatów”, rozbudzali nacjonalizm oraz przekonanie, że bez mocarstw

kolonialnych byt i rozwój może być dużo lepszy. Przekonanie to doprowadziło

do podjęcia walk z byłymi kolonizatorami po przejęciu przez nich dawnych kolonii.

Walki narodowo-wyzwoleńcze z Brytyjczykami podjęto w Malezji, Cejlonie

(Sri Lance), Birmie oraz w niektórych prowincjach Indii, z Francuzami w tzw.

francuskich Indochinach (Wietnam), z Amerykanami na Filipinach, z Holendrami

w Indonezji.

W Malezji walki trwały w latach 1945–1957, kiedy ostatecznie Brytyjczycy zwyciężyli

i przyczynili się do powstania niepodległego państwa. Na Cejlonie władzę

przekazano niepodległemu państwu w 1948 roku. Birma na skutek uzgodnień

politycznych między władzami z okresu japońskiej okupacji a Brytyjczykami,

w sposób prawie bezkrwawy, uzyskała niepodległość 9 kwietnia 1947.

W podobny do birmańskiego sposób Brytyjczycy pragnęli rozwiązać kwestię

niepodległości Indii. Sprzyjała temu sytuacja wewnętrzna w Indiach, w których

dążenie do niepodległości artykułował Indyjski Kongres Narodowy na czele

z moralnym przywódcą Mahatmą Gandim oraz Liga Muzułmańska, dążąca

do powołania na północy Indii niezależnego państwa muzułmańskiego.

9

W rezultacie prowadzonych walk, przerywanych krótkimi okresami negocjacji między stronami

konfliktu: Komunistyczną Partią Chin oraz Kuomintangu, resztki armii wraz z Czang Kai-szekiem
ewakuowały się w grudniu 1949 r. na Tajwan, formalnie, kontynuując walkę z Chinami. Faktycznie,
poza incydentami zbrojnymi, które mają miejsce do dnia dzisiejszego, została ona zakończona
w 1953 r. po porozumieniu w sprawie podziału Korei.

Moduł 5 Okres zimnej wojny i jego znaczenie

10

Wykorzystując te okoliczności, Brytyjczycy antagonizowali obie społeczności

zamieszkujące Indie — hinduską i muzułmańską (dochodziło między nimi

do krwawych walk). Konflikty etniczne i religijne wpłynęły na kształt procesów, które

nastąpiły w Indiach wkrótce po uzyskaniu 15 sierpnia 1947 r. niepodległości

10

. W ich

następstwie powstały dwa państwa: Indie i Pakistan. Nieuregulowane kwestie

terytorialne (Kaszmir) i narodowościowe (mniejszości muzułmańskie i hinduskie

w Indiach i Pakistanie) sprawiły przy tym, że obie strony pozostają zantagonizowane

do dnia dzisiejszego.

Jednym z najkrwawszych konfliktów o uzyskanie niepodległości miał miejsce między

Frontem Niepodległości Wietnamu (Viet Minh) na czele z Ho Chi Minhem

a Francuzami (zastąpionymi po poniesionej klęsce przez Amerykanów)

11

. Były one

podjęte w 1944 r. i kontynuowane do 1954 roku

12

. W tym czasie Japończycy zostali

zastąpieni na krótko przez Brytyjczyków, a następnie przez Francuzów. Nim to

jednak to nastąpiło Viet Minh wyparł Japończyków, usunął ich rząd na czele

z cesarzem Bao Daiem, oraz proklamował utworzenie Demokratycznej Republiki

Wietnamu. Z oddziałami wietnamskimi 12 września 1945 r. podjął walki 70-tysięczny

francuski korpus ekspedycyjny. Trwały one do upadku francuskiego rejonu

umocnionego w masywie Dien Bien Phu. W następstwie tego doszło do podziału

Wietnamu na północny, związany z blokiem wschodnim i południowy, związany

z blokiem zachodnim.

10

W latach 1945–1947 sytuacja wewnętrzna w Indiach określona była dążeniami do uzyskania

niepodległości, których tłem były walki etniczne o podłożu religijnym między hindusami

a muzułmanami. Po nieudanej dla Brytyjczyków próbie utrzymania Indii w oparciu o autonomię
w ramach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów stanowili stronę w uzgodnieniach między Indyjskim
Kongresem Narodowym a Ligą Muzułmańską. Ostatni wicekról Indii Lord L. Mountbatten ustalił
3 czerwca 1947 r. ze zantagonizowanymi stronami podział Indii na część hinduską oraz
muzułmańską, która przybrała nazwę Pakistanu. Nie obeszło się przy tym bez walk, szacuje się,
że w tym okresie około milion ludzi straciło życie. W dniu 26 stycznia 1959 r., w oparciu o nową
konstytucję, proklamowano Republikę Indii.

11

Po klęsce Francji w 1940 r. Japończycy narzucili francuskiemu gubernatorowi Indochin warunki

w postaci dostaw zaopatrzenia, stacjonowania niewielkiej liczby żołnierzy (6 tys.), zapewnienia dróg
tranzytowych, dzięki którym Francja utrzymała swą administrację kolonialną oraz formalną podległość
metropolii.

12

W marcu 1945 r. Japończycy internowali francuskie władze kolonialne, proklamując zniesienie

statusu kolonialnego w Indochinach. Dzięki ich wsparciu podległe im władze ogłosiły deklaracje
niepodległości w Wietnamie, Laosie i Kambodży.

Moduł 5 Okres zimnej wojny i jego znaczenie

11

Najszybciej walki wyzwoleńcze uległy zakończeniu na Filipinach, które zgodnie

z zapisami Karty NZ stały się państwem niepodległym 4 lipca 1946 r., zostając

jednocześnie członkiem ONZ. Fakt, że dzięki porozumieniom między Filipinami

a Stanami Zjednoczonymi zyskały one decydujący wpływ na bieg spraw sprawił

jednak, że wybuchła wojna domowa. Na długie lata określiła ona sytuację

wewnętrzną w tym państwie. Znacznie dłużej walki trwały w Indonezji. Wynikały one

z dążenia Holendrów do utworzenia Wspólnoty Holenderskiej, obejmującej Holandię,

Indonezję, Gujanę i Curacao

13

. W rezultacie nieudanych porozumień gwarantujących

autonomiczność Indonezji w ramach Wspólnoty w latach 1947–1948 prowadzone

były walki między wojskami holenderskimi a ruchem narodowo-wyzwoleńczym.

W konsekwencji, pod naciskiem ONZ na mocy układu z 17 grudnia 1949 r., Holandia

zgodziła się na zaprzestanie walk oraz wycofanie wojsk.

Proces dekolonizacji objął także Bliski Wschód. Już w trakcie wojny, w 1941 r.,

została proklamowana niepodległość Syrii i Libanu, choć suwerenność uzyskały one

dopiero w 1946 roku

14

. Najbardziej skomplikowaną kwestią była kwestia likwidacji

brytyjskiego mandatu powierniczego w Palestynie. Rząd brytyjski nie był w stanie

oprzeć się naciskom arabskim (Palestyna dla ludności arabskiej), jak

i syjonistycznym (utworzenie państwa żydowskiego). W konsekwencji niepowodzenie

planu utworzenia Palestyny składającej się z czterech autonomicznych prowincji

sprawiło, że sprawy rozwiązania konfliktu arabsko-żydowskiego podjął się ONZ.

Decyzja ONZ w sprawie podziału Palestyny zbiegła się przy tym z nasileniem walk

między Arabami a Żydami. W dniu 15 maja 1948 r. proklamowano powstanie

państwa Izrael, po czym nastąpiła I wojna izraelsko-arabska. Problem palestyński nie

został jednak rozwiązany, a jego konsekwencje występują do dnia dzisiejszego.

Wraz ze śmiercią J. Stalina oraz zmianami, które nastąpiły w jej konsekwencji po

marcu 1953 r. w Związku Radzieckim oraz bloku wschodnim nastąpiło przesilenie

13

Indonezję na prośbę Holendrów wyzwoliły spod okupacji wojska brytyjskie. W tym samym czasie

utworzony przez Japończyków rząd Ahmeda Lukarno, przewodzący Indonezyjskiemu Ruchowi
Ludowemu, zwrócił się przeciw zaborcom. Wraz z zajęciem przez Brytyjczyków Batawii Dżakarty
proklamował niepodległość Indonezji, która nie została uznana. Dążenie do restytucji podległych
Holandii władz przez sułtana Sjahrira doprowadziło do wybuchu wojny: domowej oraz przeciw byłym
kolonizatorom.

14

Zarówno Brytyjczycy, jak i Francuzi próbowali utrzymać na terytoriach obu państw swe wojska oraz

podległą metropoliom administrację.

Moduł 5 Okres zimnej wojny i jego znaczenie

12

konfliktu amerykańsko-radzieckiego

15

. Rezultatem tego były negocjacje w sprawie

zjednoczenia Niemiec oraz rozwiązania kwestii Austrii (podzielonej od 1945 r. na

strefy okupacyjne — ZSRR i USA). W ich następstwie został utrwalony podział

Niemiec na Republikę Federalną Niemiec oraz Niemiecką Republikę

Demokratyczną. Było to wynikiem m.in. tzw. układów paryskich zawartych między

państwami zachodnioeuropejskimi, Stanami Zjednoczonymi i Kanadą a Republiką

Federalną Niemiec, a formalnie kończących wojnę na Zachodzie, ponadto

remilitaryzacją Niemiec Zachodnich oraz przystąpieniem tego państwa w maju

1955 r. do NATO. W odpowiedzi ZSRR oraz państwa bloku wschodniego uznały

Niemiecką Republikę Demokratyczną i w maju 1955 r. utworzyły Układ Warszawski

(odpowiednik NATO).

Okres odprężenia między Wschodem a Zachodem niósł ze sobą liczne

konsekwencje tak dla państw bloku wschodniego, jak i zachodniego.

Tzw. destalinizacja (odrzucenie kultu jednostki) w ZSRR sprawiła,

że w państwach bloku wschodniego rozpoczął się proces zmian. w Polsce

rozpoczęły się one w październiku 1956 r. i równolegle objęły Węgry. W państwie

tym, odrzucającym dotychczasowe podporządkowanie ZSRR oraz obierającym

indywidualną drogę rozwoju, doszło do interwencji Armii Czerwonej. W rezultacie

walk doszło do przywrócenia poprzedniego stanu, jak również do ukazania

pozostałym państwom bloku wschodniego, co może je spotkać w sytuacji próby

pozbawienia wpływów Związku Radzieckiego

16

. Ponadto ZSRR dokonał centralizacji

gospodarek państw socjalistycznych w ramach Rady Wzajemnej Pomocy

Gospodarczej uzupełniającej o wymiar gospodarczy współpracę militarną państw

15

Wraz ze śmiercią J. Stalina w ZSRR odrzucono tezę o nieuchronności wojen, zastępując ją

doktryną pokojowego współistnienia. Nie oznaczała ona zmiany celu, jakim był ogólnoświatowy
komunizm, lecz metod dochodzenia do jego osiągnięcia. Wizja globalnego konfliktu między
Wschodem a Zachodem została przy tym zastąpiona wizją konfliktów wewnętrznych w świecie
zachodnim.

16

Interwencja ZSRR na Węgrzech kończy okres tzw. odwilży, podczas którego miało miejsce odejście

od stalinowskich wzorów sprawowania władzy na rzecz nowych, które w podobny sposób, lecz innymi
metodami ją zapewniały.

Moduł 5 Okres zimnej wojny i jego znaczenie

13

bloku wschodniego realizowaną zgodnie z celami politycznymi państwa

radzieckiego

17

.

Na zachodzie kontynentu podjęta w 1951 r. w ramach Europejskiej Wspólnoty Węgla

i Stali współpraca gospodarcza państw przyczyniła się do ich szybkiego rozwoju oraz

wzmocnienia efektów planu Marshalla

18

. W efekcie, pomimo fiaska

w 1954 r. Europejskiej Wspólnoty Politycznej oraz Europejskiej Wspólnoty Obronnej,

przystąpiły one do intensyfikacji współpracy i współdziałania. Posłużyły temu

Europejska Wspólnota Gospodarcza oraz Europejska Wspólnota Energii Atomowej,

oparte na ustaleniach traktatu brukselskiego z 1954 roku

19

. Należy przy tym

podkreślić, iż rozwój współpracy państw Europy Zachodniej, oparty zarówno

na nowych mechanizmach instytucjonalnych, jak i poszerzeniu o kolejne państwa

umożliwił w konsekwencji powołanie w 1992 r. Unii Europejskiej jako formy

politycznej współpracy realizowanej w ramach Wspólnoty Europejskiej. Tym samym

zakończony został pierwszy etap integracji kontynentu europejskiego, który

inspirowany był ideami okresu międzywojennego, jak i bezpośrednio po zakończeniu

II wojny światowej.

17

„Państwa demokracji ludowej” nie potrafiły w ramach RWPG zorganizować współpracy

gospodarczej opartej na rachunku ekonomicznym. Nie potrafiły przy tym wspólnie pokonać trudności
występujących w gospodarce poszczególnych państw członkowskich.

18

Źródeł idei integracji europejskiej można upatrywać w deklaracji europejskich ruchów oporu

podpisanej w lipcu 1944 r. w Genewie przez przedstawicieli emigracyjnych władz Francji, Włoch,
Danii, Norwegii, Polski, Czechosłowacji i Jugosławii. Pierwszy kongres federalistów europejskich
odbył się w marcu 1945 r. w wyzwolonym Paryżu z m.in. inicjatywy Alberta Camusa

i George Orwella. Europejską Unię Federalistów założono formalnie w 1947 r. w Montreux. Ideę
integracji europejskiej wsparł swym autorytetem francuski premier Robert Schuman oraz były premier
Wielkiej Brytanii Winston Churchill, który we wrześniu 1946 r. wspomniał o perspektywie stworzenia
„czegoś w rodzaju Stanów Zjednoczonych Europy”. Jedność „chrześcijańskiej Europy” popierał także
papież Pius XII. Potężnym impulsem do zacieśnienia współpracy europejskiej było ogłoszenie Planu
Marshalla w lipcu 1947 r. oraz powstanie Organizacji Europejskiej Współpracy Gospodarczej
z udziałem 16 państw korzystających z pomocy amerykańskiej w maju 1948 r.

19

Lata pięćdziesiąte i początek lat sześćdziesiątych przyniosły szybki rozwój ekonomiczny

i technologiczny w wysoko rozwiniętych państwach Europy Zachodniej. Dynamicznie wzrastał poziom
wykształcenia i konsumpcja. Powojenna odbudowa umożliwiła unowocześnienie parku maszynowego,
a przez to ogromnie podniosła konkurencyjność produkcji państw zachodnioeuropejskich. Tak długi
okres dobrej koniunktury był w świecie zachodnim zjawiskiem bezprecedensowym. Szczególnie
dynamiczny był wzrost gospodarczy we Włoszech, Grecji, Hiszpanii i RFN. W porównaniu z 1947 r.
poziom produkcji przemysłowej w 1953 r. był wyższy o 160% w RFN, o 80% w Austrii, o 76% we
Włoszech, o 52% we Francji, o 34% w USA (mimo kryzysu powojennego w latach 1945–1949) oraz
o 32% w Wielkiej Brytanii

.

Wzmocniona amerykańską pomocą ekonomiczną i polityką

„powstrzymywania", lansowaną przez administrację prezydenta USA H. Trumana, Europa Zachodnia
konsolidowała siły. Rosła popularność idei integracji Europy Zachodniej jako podstawy obrony przed
ekspansją radziecką, nadmiernym uzależnieniem od USA oraz przyszłości rozwoju gospodarczego.

Moduł 5 Okres zimnej wojny i jego znaczenie

14

Okres odprężenia między Wschodem a Zachodem zakończył się wraz

z rewolucją kubańską, która wymierzona była w dyktaturę wojskową F. Batisty.

Skorumpowany rząd kubański upadł w rezultacie uderzenia sił powstańczych

F. Castro. Wskutek zimnowojennej rywalizacji nowy rząd uznany został przez Stany

Zjednoczone za komunistyczny i opowiedział się za ZSRR

20

. W zamian za wsparcie

polityczne i ekonomiczne nowych władz kubańskich ZSRR uzyskał zgodę

na rozmieszczenie na terytorium Kuby baz rakietowych z głowicami jądrowymi

wymierzonymi w Stany Zjednoczone. W odpowiedzi w październiku 1962 r.

prezydent USA J.F. Kennedy zarządził blokadę wyspy oraz niedopuszczenie

radzieckich statków i okrętów z komponentami do powstających instalacji. Efektem

tego było ustąpienie ZSRR w sprawie baz rakietowych na Kubie oraz amerykańskich

baz rakietowych rozmieszczonych w Turcji

21

.

Zaostrzenie amerykańsko-radzieckiej rywalizacji w Ameryce Łacińskiej zbiegło się

w czasie z przejawami konfrontacji między Wschodem a Zachodem. W sierpniu

1961 r. doszło do zamknięcia niemiecko–niemieckiej granicy między Berlinem

Wschodnim a Zachodnim. Na Dalekim Wschodzie zaś w sierpniu 1965 r. zaczęto

prowadzić „amerykanizację” wojny w Wietnamie. W rywalizacji tej szczególną rolę

odegrał również kontynent afrykański oraz Bliski Wschód.

W latach 1955–1963 rozpoczął się proces dekolonizacji Afryki

22

. Początek tego

procesu wiąże się z konfliktami i przemianami na Bliskim i Środkowym Wschodzie.

Po pierwszej wojnie arabsko-izraelskiej rywalizacja dwóch tendencji:

20

W kwietniu 1961 r. sponsorowani przez Centralną Agencję Wywiadowczą (CIA) kubańscy emigranci

przeprowadzili z terytorium Stanów Zjednoczonych atak na Kubę w Zatoce Świń. Utwierdził on nowe
władze kubańskie w słuszności decyzji opowiedzenia się po stronie ZSRR, czego efektem był tzw.
kryzys kubański.

21

Wraz z zakończeniem kryzysu kubańskiego Stany Zjednoczone nasiliły presję na państwa Ameryki

Środkowej i Południowej w celu niedopuszczenia do rozprzestrzenienia wpływów ZSRR
identyfikowanych z rewolucją kubańską. Efektem tego było wspieranie rządów demokratycznych, jak
i totalitarnych, ingerencja w wewnętrzne sprawy poszczególnych państw w imię amerykańskich
interesów. Zastosowano wówczas tzw. doktrynę Johnsona-Manna nieodróżniającą wspieranych przez
USA podmiotów, o ile popierały one linię polityki realizowaną przez amerykańską administrację.
Przykładem tego są interwencje USA w Dominikanie (1965 r.), jak i wsparcie udzielane wojskowym
zamachom stanu w Brazylii (1964 r.), Boliwii (1964 r.), Argentynie (1966 r.).

22

W 1955 r. na kontynencie afrykańskim istniały tylko cztery niepodległe państwa (Etiopia, Liberia,

Związek Południowej Afryki, Egipt), w ciągu dekady ich liczba wzrosła do 35. Tym samym upadło pięć
wielkich imperiów kolonialnych w Afryce: brytyjskie, francuskie, portugalskie, belgijskie, włoskie oraz
hiszpańskie.

Moduł 5 Okres zimnej wojny i jego znaczenie

15

„powstrzymywania komunizmu” oraz „umacniania socjalizmu” nie była tak

jednoznaczna jak w Europie czy na Dalekim Wschodzie. Zastępowanie wpływów

brytyjskich przez amerykańskie oraz niemal całkowite wyeliminowanie wpływów

francuskich sprawiło, że Liga Państw Arabskich stała przed trudnym wyborem, czy

być narzędziem państw tworzących wspólnotę atlantycką, czy też siłą wspomagającą

arabski ruch narodowowyzwoleńczy

23

. W związku z tym dążenia

narodowowyzwoleńcze, amerykańsko-radziecka rywalizacja oraz kwestia izraelska

zdeterminowały sprawy regionu. Początek dekolonizacji można upatrywać

w obaleniu rządu egipskiego podległego brytyjskim wpływom przez grupę oficerów

na czele z G. Nasserem (późniejszym prezydentem). Przewrót ten zaczął eliminować

wpływy państw zachodnich w regionie, zastępując je w różnym stopniu radzieckimi,

a wiązał się on z unarodowieniem kanału sueskiego

24

. W efekcie, poddane wpływom

kolonialnym narody przekonały się o możliwości zmiany istniejącej sytuacji.

W 1960 r. na skutek dekolonizacji obszarów należących do Wielkiej Brytanii, Francji

i Belgii do Organizacji Narodów Zjednoczonych przystąpiło 26 państw afrykańskich.

W różnym stopniu nadal pozostały one w związkach z byłymi metropoliami. Ich

pozycja zależna była od walki, którą na kontynencie afrykańskim prowadziły ruchy

narodowowyzwoleczńcze na obszarach nadal zależnych od państw kolonialnych.

Konflikt ideologiczny między Wschodem a Zachodem dodatkowo nie sprzyjał

umacnianiu ich suwerenności. W związku z tą sytuacją państwa afrykańskie

utworzyły Organizację Jedności Afrykańskiej (OJA), której celem stało się zwalczanie

23

Klęska Arabów w pierwszej wojnie z Izraelem osłabiła Ligę Państw Arabskich oraz ułatwiła działania

dyplomacji państw zachodnich. Wielka Brytania inspirowała tworzenie dwóch konkurencyjnych,
prozachodnich ugrupowań — Wielkiej Syrii, obejmującej Syrię, Liban, Transjordanię, część Palestyny
oraz Żyznego Półksiężyca fedrującego Syrię, Liban, Palestynę i Transjordanię z Irakiem. Na ich czele
miał stać transjordański król Abd Allach z dynastii Haszymidów. Zamiary te napotkały na
przeciwdziałanie z dwóch stron: monarchii Egiptu i Arabii Saudyjskiej, z uwagi na niechęć
do umacniania w świecie arabskim dynastii Haszymidów oraz Syrii i Libanu, z uwagi na republikańskie
formy sprawowania rządów. W związku z tymi planami w latach 1949-1950 seria inspirowanych
z zewnątrz zamachów stanu dotknęła Syrię, ostatecznie plany te upadły wraz ze śmiercią Abd Allacha
po jego zamordowaniu w Jerozolimie 20 lipca 1951 r.

24

W odpowiedzi Wielka Brytania, Francja oraz Izrael, kierując się odmiennymi interesami

politycznymi, podjęły w 1956 r. operację wojskową mającą na celu przywrócenie status quo ante.
Pomimo rozbicia armii egipskiej, opanowania Kanału Sueskiego oraz półwyspu Synaj, pod presją
wspólnego stanowiska, USA i ZSRR zostały zmuszone do wycofania się. Konflikt sueski zrujnował
prestiż Francji i Wielkiej Brytanii, natomiast wyraźnie wzmocnił pozycję Nassera (pomimo przegranej),
który odzyskał pełną kontrolę nad Kanałem Sueskim i zaczął powoli odgrywać rolę przywódcy świata
arabskiego

.

Moduł 5 Okres zimnej wojny i jego znaczenie

16

kolonializmu oraz jego przejawów

25

. Skuteczność tej organizacji zależała

w znacznym stopniu od współdziałania państw w ramach tzw. ruchu państw

niezaangażowanych, będących „po środku” między Wschodem a Zachodem.

Działania OJA zależne przy tym były od biegu wydarzeń w innych częściach świata,

przede wszystkim na Bliskim Wschodzie.

Po zawieszeniu broni między Izraelem a Egiptem w 1956 r. miały miejsce liczne

incydenty graniczne, które nasiliły się w 1963 r. wraz z podjęciem prac przez Izrael

nad odwróceniem biegu wód Jordanu i nawodnieniem pustyni Negew

26

.

W obliczu kroków wojennych Egiptu i Syrii Izrael zdecydował się na nagły atak

prewencyjny, rozpoczęty 5.06.1967 uderzeniem w lotnictwo Egiptu i sprzymierzonych

państw arabskich

27

. Wojna zakończyła się całkowitą klęską koalicji, a polityka

Nassera poniosła fiasko. Kraje komunistyczne potępiły w odwecie Izrael i zerwały

z nim stosunki gospodarczo-ekonomiczne oraz dyplomatyczne. Ponadto rozpętały

u siebie kampanię antysemicką pod hasłem walki z syjonizmem. Konsekwencją

wojny sześciodniowej był masowy exodus ludności arabskiej z terenów zajętych

przez Izrael. Dlatego też rezolucja ONZ po zakończeniu wojny zakładała

normalizację stosunków między Izraelem a państwami arabskimi pod warunkiem, że

Izrael wycofa się z terenów okupowanych. Rezolucję tę Izrael przyjął, jednak nie

25

W skali globalnej Organizacja Jedności Afrykańskiej starała się realizować politykę powszechnego

rozbrojenia, uznania Afryki za strefę bezatomową, zaprzestania prób jądrowych, likwidacji obcych baz
wojskowych.

26

Z inspiracji Egiptu zainicjowano wówczas cykl tzw. „szczytów arabskich” o charakterze

antyizraelskim. Jednocześnie ożywił się ruch palestyński, którego rezultatem było utworzenie OWP,
czyli Organizacji Wyzwolenia Palestyny oraz sformułowanie karty OWP wzywającej do utworzenia
niepodległej Palestyny w miejsce Izraela. Bezkompromisowe nieuznawanie państwa Izrael przez kraje
arabskie doprowadziło do wybuchu kolejnego konfliktu arabsko–izraelskiego, który przeszedł
do historii pod nazwą „wojny sześciodniowej”. Głównym jej inspiratorem był Nasser, prezydent Egiptu.
Pragnąc odbudować i rozszerzyć własne wpływy w świecie arabskim zdecydował się po raz kolejny
podnieść mobilizującą dla Arabów kwestię palestyńską. Na dodatek jeszcze ZSRR zaofiarowało
Egiptowi i Syrii wydatną pomoc wojskową. Rozpoczęła się polityka antyizraelska prowadzona przez
Nassera w sposób prowokujący. Oskarżył on Izrael o plany ataku na Syrię. W tym samym czasie
samoloty syryjskie naruszyły przestrzeń powietrzną Izraela. W połowie maja 1967 r. Egipt przesunął
wojska na Synaj, 22.05.1967 r. zablokował Cieśninę Tirańską. Nazajutrz Egipt i Irak zdecydowały się
połączyć swe siły militarne i gospodarcze. 28.05.1967 podpisano w Damaszku odpowiednie
porozumienia o koordynacji działań armii syryjskiej i irackiej, a 30.05. układ obronny między Egiptem
i Jordanią, tworząc kolejną koalicję antyizraelską.

27

W ciągu jednego dnia trzon arabskich wojsk powietrznych uległ zniszczeniu, a Izrael całkowicie

zapanował w powietrzu. Jego siły zbrojne w trakcie sześciodniowego natarcia zajęły należący
do Egiptu półwysep Synaj i Strefę Gazy, syryjskie Wzgórza Golan, oraz tzw. Zachodni Brzeg Jordanu,
będący dotąd częścią Jordanii.

Moduł 5 Okres zimnej wojny i jego znaczenie

17

widząc zastosowania się do niej państw arabskich prowadził politykę okupacyjną na

zajętych terenach, budując żydowskie osiedla

28

.

Po niespodziewanej śmierci Nassera w 1970 r. rządy w Egipcie objął Anwar Sadat.

Zdawał on sobie sprawę, że wojny z Izraelem przynoszą ogromne straty

gospodarcze, postanowił zatem położyć im kres. Możliwości takiej upatrywał

w wywołaniu kolejnego kryzysu na Bliskim Wschodzie, który jednak,

w przeciwieństwie do poprzednich, mógłby wykazać militarną siłę Egiptu, otwierając

tym samym drogę do rokowań, a wtedy osłabiony Izrael byłby zapewne bardziej

skłonny do kompromisów i ustępstw

29

. Po kolejnej wojnie 18.01.1974 zawarto

porozumienie między Izraelem a Egiptem w sprawie rozdzielenia z pomocą sił ONZ

wojsk na półwyspie Synaj. Nie osiągnięto porozumienia co do rozmieszczenia wojsk

na froncie syryjskim, gdzie zawieszenie broni nastąpiło dopiero w maju 1974 r.

(wówczas to Syria odzyskała część Wzgórz Golan).

Prowadzone pod auspicjami USA od 1974 r. kontakty izraelsko-egipskie otworzyły

szansę na pokojowe zakończenie konfliktu bliskowschodniego

30

. W jego efekcie

przyjęto dwa porozumienia określające podstawy pokoju na Bliskim Wschodzie oraz

egipsko-izraelskiego traktatu pokojowego, pierwszego w najnowszych stosunkach

28

Budowa przez Izrael osiedli żydowskich na ziemiach okupowanych po wojnie sześciodniowej

spotkała się z protestami społeczności międzynarodowej. Próbowano załagodzić ten konflikt poprzez
misję mediacyjną ONZ, jednak bez skutku. Głównymi przeszkodami były: żądania Izraela

o negocjacje z krajami arabskimi, z drugiej strony zaś nieuznawanie przez te kraje państwa
żydowskiego w Palestynie i brak zgody na jakiekolwiek kompromisy. Te dwa stanowiska wzajemnie
się wykluczały, nie mogło być zatem mowy o jakimkolwiek procesie pokojowym.

29

6.10.1973 w dzień święta religijnego Żydów Jom Kippur połączone armie Egiptu i Syrii zaatakowały

Izrael dając w ten sposób początek kolejnej wojnie izraelsko-żydowskiej, zwanej „wojną Jom Kippur”.
Wykorzystując całkowite zaskoczenie, wojska egipskie przekroczyły Kanał Sueski i zajęły cały jego
brzeg wschodni, Syria zaś, wspomagana jednostkami palestyńskimi, opanowała część wzgórz Golan.
Znaczna część sił izraelskich powietrznych i lądowych została zniszczona, samo państwo stanęło w
obliczu katastrofy. Zagrożony Izrael zaapelował o pomoc międzynarodową i uzyskał ją od USA w
postaci broni najnowszego typu. Dzięki połączeniu mobilizacji sił zbrojnych państwa i determinacji jego
mieszkańców 8.10. doszło do kontrofensywy, w rezultacie której Izrael uzyskał nie tylko utracone
tereny, lecz także zdobył dostęp do Kanału Sueskiego oraz podszedł pod Damaszek. 24.10.1973 r.
doszło do zawieszenia broni w wyniku mediacji prowadzonych przez USA i ZSRR.

30

Pod patronatem prezydenta USA Jamesa Cartera rozpoczęły się złożone negocjacje, których

kulminacją była trójstronna konferencja w Camp David w dniach 5–17.09.1978.

Moduł 5 Okres zimnej wojny i jego znaczenie

18

arabsko-żydowskich

31

. Rokowania w Camp David spotkały się z wrogością krajów

arabskich, które uznały to za akt separatystyczny i zastosowały wobec Egiptu bojkot

polityczny i gospodarczy, łącznie z zawieszeniem członkostwa w Lidze Państw

Arabskich. Fundamentaliści przysięgli zemstę Sadatowi, który poniósł śmierć z ich

rąk w 1981 r. Ustalenia z Camp Dawid nie zakończyły konfliktu wschodniego. Były

jednak przełomem, wskazały bowiem na pokojowy sposób rozstrzygnięcia arabsko-

żydowskiego konfliktu.

W tym okresie nasiliły się konflikty i kryzysy w strefie Azji i Pacyfiku.

Po wycofaniu wojsk amerykańskich z Wietnamu w 1975 r. wpływy tego państwa

zostały w tym regionie ograniczone. Doprowadziło to do upadku wspieranych przez

Amerykanów reżimów oraz prób zastąpienia wpływów amerykańskich chińskimi.

Sytuacja ta sprawiła, że w 1979 r. Chiny podjęły wojnę z identyfikowanym z ZSRR

Wietnamem, udzielały także wsparcia reżimowi premiera Kambodży Pol Pota,

którego rząd Czerwonych Khmerów zastąpił proamerykański

32

. W konsekwencji

wietnamskiej interwencji Kambodża stała się państwem neutralnym, choć walki

wewnętrzne trwały do połowy lat 90-tych XX wieku. Również subkontynent indyjski

poddany został zmianom, jednak odmiennym niż w przypadku pozostałej części Azji.

W rezultacie napięć i konfliktów o charakterze wewnętrznym nastąpił rozpad

Pakistanu, z którego części powstał w 1971 r. Bangladesz. Towarzyszyła temu

kolejna wojna indyjsko-pakistańska, w której Chiny dążyły do ograniczenia wpływów

Indii w regionie. Do 1977 r. sytuacja w regionie pozostawała napięta, a strony

konfliktu: ZSRR–Indie–Bangladesz oraz Pakistan–Chiny–Stany Zjednoczone dążyły

do korzystnych dla siebie rozstrzygnięć dyplomatycznych.

31

Pierwsze z tych porozumień zawierało zapowiedź negocjacji z udziałem Egiptu, Izraela, Palestyny

oraz Jordanii w sprawie wszystkich zagadnień związanych z problem palestyńskim. Układ pokojowy,
podpisany ostatecznie 26.03.1979 r. w Waszyngtonie przewidywał m.in. wycofanie

w ciągu trzech lat wszystkich wojsk izraelskich z Synaju (z wyjątkiem Strefy Gazy) , otwarcie dla
Izraela Kanału Sueskiego i Cieśniny Tirańskiej wraz z gwarancją swobodnej żeglugi po Morzu
Czerwonym, stacjonowanie oddziałów ONZ w utworzonej strefie buforowej wzdłuż granic i zatoki
Akaba, nawiązanie współpracy ekonomicznej i kulturalnej oraz ustanowienie stosunków
dyplomatycznych, co nastąpiło w lutym 1980 r.

32

Prowadzona przez rząd Pol Pota polityka wewnętrzna polegająca na eksterminacji ludności

podejrzewanej o sprzyjanie Amerykanom doprowadziła do wymordowania blisko połowy narodu. Kres
ludobójstwu położyła interwencja wojsk wietnamskich 7 stycznia 1979 roku. Chiny zaskoczone
biegiem wydarzeń nie pogodziły się z utratą wpływów i do 1992 r. udzielały aktywnego wsparcia
operującym na północy kraju oddziałom Czerwonych Khmerów.

Moduł 5 Okres zimnej wojny i jego znaczenie

19

Niezależnie od toczącej się rywalizacji okres lat 1962–1979 jest czasem

zmniejszenia się napięcia międzynarodowego, obniżenia stanu wrogości i rozwoju

dialogu między państwami Wschodu i Zachodu. W stosunkach

radziecko–amerykańskich miały miejsce zakończone sukcesem negocjacje na temat

ograniczenia zbrojeń strategicznych (SALT I z 1972 r., SALT II z 1979 r.) oraz

zmniejszenie ryzyka wybuchu wojny jądrowej. W sierpniu 1963 r. Wielka Brytania,

USA i ZSRR podpisały w Moskwie układ o zakazie prób jądrowych w atmosferze

i pod wodą, co wraz z założeniem „gorącej linii” telefonicznej między Kremlem

a Białym Domem znacznie zmniejszyło napięcie międzynarodowe. Pewnym

wzrostem napięcia cechowały się przy tym wzajemne stosunki w Wietnamie po tym,

jak w lutym 1964 r. komunistyczny Front Wyzwolenia Wietnamu Południowego

ogłosił program obalenia dyktatury prozachodniej, a w sierpniu i wrześniu tegoż roku

wzrosło zaangażowanie amerykańskie po stronie reżimu

południowowietnamskiego

33

. W Europie na zasadzie uznania status quo został

na początku lat 70-tych XX w. uregulowany problem niemiecki. Było to rezultatem

układów RFN: z ZSRR w 1970 r., Polską w 1970 r., NRD w 1972 r.; Czechosłowacją

w 1973 r. oraz układem czterostronnym z 1971 r. (między Stanami Zjednoczonymi,

Związkiem Radzieckim, Wielką Brytanią, Francją) w sprawie statusu Berlina

Zachodniego), co dało podstawy do rozpoczęcia w 1973 r. procesu dialogu

i współpracy w stosunkach europejskich z udziałem Stanów Zjednoczonych i Kanady

oraz ich zinstytucjonalizowania w 1975 r. w ramach procesu Konferencji

Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE)

34

.

33

Wietnamizacja wojny wietnamskiej w Indochinach nie przybliżyła pokoju. W latach 1969–1973

toczona wojna zaczęła przynosić coraz większe straty wojskom amerykańskim, demoralizując je
(w 1968 r. odział US Army dokonał masakry wioski My-lai), nie zwiększając nadziei na zwycięstwo.
W tej sytuacji administracja R. Nixona zdecydowała się na wycofanie oddziałów i po
wielomiesięcznych negocjacjach podpisała 27.01.1973 układ o zaprzestaniu działań wojennych
i przywrócenia pokoju w Wietnamie. Układ oznaczał fiasko amerykańskiej polityki w Indochinach oraz
stworzył impuls dla przemian w państwach Azji Południowo-Wschodniej (Laosie, Kambodży,
Wietnamie).

34

Proces Konferencji Bezpieczeństwa i współpracy w Europie stanowił wyraz zinstytucjonalizowanych

konsultacji wielostronnych, w trakcie których podejmowano uzgodnienia regulujące sporne kwestie w
stosunkach Wschód–Zachód. Dzięki niemu przyjęto Akt Końcowy KBWE, zgodnie z którym państwa
miały regulować wzajemne relacje, ograniczając napięcia. Proces KBWE umożliwił również podjęcie
negocjacje wiedeńskich w sprawie kontroli zbrojeń, czyniąc jednym z istotnych elementów odprężenia
w stosunkach Wschód–Zachód środki budowy zaufania. W konsekwencji przyczynił się
do zakończenia okresu zimnej wojny.

Moduł 5 Okres zimnej wojny i jego znaczenie

20

Rozwój współpracy między Wschodem a Zachodem został ograniczony

w związku ze wzrostem napięć w stosunkach globalnych, w rezultacie czego

nastąpiło wzmożenie międzyblokowego wyścigu zbrojeń, ideologizacja stosunków

gospodarczych oraz konsolidacja w ramach ugrupowań. W związku z tym, w latach

1979–1985 zimna wojna uległa zaostrzeniu. Przyczyną tego stanu rzeczy była

w dużym stopniu polityka Związku Radzieckiego zagrażającą interesom Stanów

Zjednoczonych poprzez interwencję w 1979 r. w Afganistanie, zaangażowanie

w konflikty na Bliskim i Środkowym Wschodzie oraz naruszenie praw człowieka mimo

przyjęcia w Akcie Końcowym KBWE zobowiązań do wystrzegania się tego.

W konsekwencji, po dojściu do władzy w Stanach Zjednoczonych

antykomunistycznej ekipy prezydenta R. Reagana, podjął on „walkę z imperium zła”,

jak został określony Związek Radziecki. Nasilenie amerykańsko-radzieckiej

konfrontacji zbiegło się przy tym z transformacją rzeczywistości społecznej w Polsce

na przełomie lat 1979–1981 spowodowaną wyborem metropolity krakowskiego

kardynała Karola Wojtyły na papieża (po wyborze przybrał imię Jan Paweł II).

Przesilenie w rywalizacji między Wschodem a Zachodem nastąpiło w połowie dekady

lat 80-tych XX wieku. Przyczyną tego były: nasilające się trudności ekonomiczne

w Związku Radzieckim spowodowane wyścigiem zbrojeń (szacuje się, że około

80-85% budżetu ZSRR pochłaniały zbrojenia), klęskami Armii Czerwonej w wojnie

afgańskiej, coraz większymi dysproporcjami ekonomicznymi między państwami

socjalistycznymi skupionymi w Radzie Wzajemnej Pomocy Gospodarczej

a kapitalistycznymi skupionymi w Europejskiej Wspólnocie Gospodarczej. Nie bez

znaczenia dla biegu wydarzeń było przejęcie władzy w ZSRR przez M. Gorbaczowa.

Jego wewnętrzna polityka pierestrojki (zmiany) związana z zasadą jawności

(„głasnosti”), połączona z otwartością wobec Zachodu, wola porozumienia

i kompromisu sprawiły, że w tym okresie stosunki Wschód – Zachód uległy wyraźnej

poprawie. Uzyskano wyraźny postęp w negocjacjach rozbrojeniowych oraz sprawach

rozwiązania wielu konfliktów regionalnych i subregionalnych (np. w Nikaragui,

Namibii, Angoli, Afganistanie, Kambodży). Radziecko-amerykańskie stosunki

w końcu dekady lat 80 tych były na tyle poprawne, że prezydent USA G. Bush

w 1990 r. po spotkaniu z M. Gorbaczowem uznał zimną wojnę za zakończoną.

Moduł 5 Okres zimnej wojny i jego znaczenie

21

3. Przeobrażenia polityczno-ekonomiczno- społeczno- kulturowe

po zimnej wojnie

Stosunki

USA–ZSRR

wywarły zasadniczy wpływ na zakończenie zimnej

wojny. W rzeczywistości zakończyła się ona jednak wtedy, gdy upadł komunizm

w państwach Europy Środkowej i Wschodniej oraz dokonało się zjednoczenie

Niemiec. Symbolicznym i ogólnoeuropejskim potwierdzeniem tych przemian było

spotkanie przywódców państw i rządów w ramach KBWE w Paryżu w 1990 r.,

na którym przyjęto Paryską Kartę Nowej Europy zakładającą budowę stabilności

i pokoju w oparciu o współpracę i współdziałanie między państwami. Zmiany

te spowodowały:

⎯ odejście od zimnowojennej konfrontacji poprzez przyjęcie traktatów

o konwencjonalnych siłach w Europie oraz traktatu „Otwarte przestworza”

ograniczającego aktywność militarną na kontynencie

35

;

⎯ przyjęcie kooperacyjnego systemu bezpieczeństwa opartego na współpracy

i współdziałaniu organizacji międzynarodowych oraz państw na rzecz

zapewnienia stabilności i pokoju

36

;

⎯ rozszerzenie zachodnich struktur współpracy międzynarodowej w postaci Unii

Europejskiej, Unii Zachodnioeuropejskiej, Sojuszu Północnoatlantyckiego

37

;

⎯ ewolucję zagrożeń występujących po zimnowojennym środowisku

międzynarodowym

38

.

35

Dzięki przyjęciu ww. traktatów zmniejszone zostało ryzyko konfliktu zbrojnego w Europie między

państwami byłego bloku wschodniego a państwami tworzącymi wspólnotę transatlantycką (państwami
północnoamerykańskimi oraz zachodnioeuropejskimi). Stworzono również możliwość rozwoju
współpracy polityczno-wojskowej między byłymi antagonistami.

36

Dzięki powstaniu kooperacyjnego systemu bezpieczeństwa europejskiego możliwe stało się

poszerzenie zachodnich struktur Unii Europejskiej, Unii Zachodnioeuropejskiej, Sojuszu
Północnoatlantyckiego.

37

Do ww. struktur mogły przystąpić państwa byłego bloku wschodniego np. Polska, Czechy, Węgry.

Moduł 5 Okres zimnej wojny i jego znaczenie

22

W związku z powyższym, w działaniach państw po zakończeniu zimnej wojny na

znaczeniu zyskały:

⎯ eliminacja użycia siły i przemocy, a tym samym wyeliminowanie hegemonii na

rzecz wzmocnienia rozwiązań normatywnych i instytucjonalnych, co

odpowiada postulatowi realizacji wolności i demokracji;

⎯ likwidacja nierówności rozwojowych wśród państw tworzących społeczność

międzynarodową, odpowiadająca postulatowi likwidacji różnic społecznych,

zarówno między jednostkami, jak i grupami społecznymi;

⎯ rozwój i tworzenie wspólnot ponadnarodowych — łączących rządy, grupy

społeczne, jednostki — co odpowiada postulatowi samookreślenia,

potwierdzenia indywidualnej, jednostkowej wartości w środowisku

międzynarodowym.

⎯ zapewnienie w stosunkach międzynarodowych możliwości wpływu i działania

jednostek, grup społecznych oraz rządów, odpowiadające postulatowi

gwarancji indywidualnych wolności politycznych, ekonomicznych,

społecznych

i kulturowych.

Niesie to z sobą szereg implikacji i oznacza m.in. wywieranie przez państwa

demokratyczne na państwa autokratyczne i totalitarne, wpływu pośredniego

i bezpośredniego:

38

W dotychczasowej formule wzajemnych relacji między państwami następuje przewartościowanie

metod i form współdziałania na rzecz nowych rozwiązań, zapewniających bardziej efektywne
przeciwdziałanie pozimnowojennym wyzwaniom i zagrożeniom. Rozwiązania te mają dostosować
państwa do działań w zmiennych uwarunkowaniach, politycznych, militarnych, ekonomicznych,
społecznych. Sytuacja taka wynika ze zmian mających miejsce we współczesnym środowisku
bezpieczeństwa, w którym występuje niewielkie ryzyko wojny totalnej, zdolnej unicestwić cywilizację.
W związku z tym przestają się liczyć zdolności do jedynie „statycznego” zapewniania bezpieczeństwa,
opartego o silne formacje wojskowe przeciwdziałające potencjalnej agresji zbrojnej z „zewnątrz”,
w tradycyjnie rozumianym konflikcie zbrojnym. Coraz większego znaczenia nabierają zdolności
do „dynamicznego” przeciwdziałania wyzwaniom i zagrożeniom nowego typu, związanym z rozpadem
systemu dwubiegunowego, postępującym procesem globalizacji. Tendencja ta zarysowana w czasie
operacji „Pustynna tarcza” i „Pustynna burza” przeciwko Irakowi, utrwalona podczas operacji „Allied
Force” na obszarze byłej Jugosławii oraz „Enduring Freedom” w Afganistanie, przybrała trwały
charakter, stając się nowym wyznacznikiem współpracy w ramach stosunków międzynarodowych
w sferze bezpieczeństwa i obrony.

Moduł 5 Okres zimnej wojny i jego znaczenie

23

⎯ politycznego, polegającego na upowszechnianiu wzorców demokratycznych

związanych z wolnością indywidualną jednostek oraz wolnością grup

społecznych;

⎯ ekonomicznego, poprzez włączenie w obieg gospodarki światowej

zbudowanej na wartościach liberalnych;

⎯ społecznego i kulturowego, polegającego na rozpowszechnieniu demokracji

jako sposobu na eliminację wewnętrznych sporów, konfliktów i wojen;

⎯ militarnego, poprzez groźbę użycia siły lub jej użycie w przypadku

niedotrzymywania norm i standardów określonych w Karcie NZ oraz licznych

konwencjach międzynarodowych

39

.

Wywieraniu wpływu w sferze politycznej, ekonomicznej, społecznej i kulturowej oraz

wojskowej przez państwa demokratyczne towarzyszy wzmacnianie procesów

internacjonalizacji, instytucjonalizacji, oddziaływań i współzależności

międzynarodowych. Wiążą się one z przechodzeniem przez kolejne etapy

współpracy i współdziałania, na których zwiększa lub zmniejsza się intensywność

współpracy między państwami. W związku z tym, procesy globalizacji stanowią

element zmian i ewolucji społeczności międzynarodowej oraz pewnego, ustalonego

bądź kształtującego się w jej ramach systemu wzajemnych powiązań. Procesy te

wywierają wpływ na utrwalanie i stabilizowanie społeczności międzynarodowej,

a także jej funkcjonowanie na kolejnych etapach zmienności i rozwoju. Wyrażają

bowiem tendencję do kształtowania nowych, coraz bardziej złożonych więzi między

członkami zbiorowości oraz elementami systemu. Wynika to z faktu,

że poszczególne narody w sposób zróżnicowany dążą do wychodzenia na zewnątrz

w rozmaitych dziedzinach życia oraz oddziałują na procesy współżycia z innymi

w środowisku międzynarodowym, w ramach stosunków międzynarodowych. Każde

z nich ma bowiem inne potrzeby, możliwości i środki realizacji szczegółowych

procesów internacjonalizacji, instytucjonalizacji, oddziaływań i współzależności

39

Zdolność do elastycznego reagowania na pojawiające się zagrożenia przy użyciu różnorodnych

metod i środków: politycznych, ekonomicznych, militarnych; zdolność do szybkiego przemieszczania
sił i środków w różnorodne teatry konfliktów; umiejętność poruszania się w środowisku
międzynarodowym oraz wykorzystywania dyplomacji prewencyjnej na rzecz realizowania strategii
bezpieczeństwa na różnych obszarach, w różnorodnych częściach globu, są obecnie podstawowymi
czynnikami, na których zostało oparte bezpieczeństwo państw demokratycznych. Bezpieczeństwo,
które coraz częściej zapewniane jest przez działania wybranej grupy państw, zdolnych spełnić wyżej
wymienione kryteria.

Moduł 5 Okres zimnej wojny i jego znaczenie

24

swojej gospodarki, kultury, nauki, informacji i innych dziedzin życia zbiorowości.

Motywacje ich działania w relacjach międzynarodowych wiążą się z koniecznością

zaspokajania określonych potrzeb społecznych, kulturowych, politycznych oraz

ochroną i realizacją wartości, interesów, potrzeb, celów w dwu i wielostronnych

formach współpracy. W ich ramach państwa realizują swe interesy i stanowią

narzędzie ich polityki na rzecz stabilizacji, utrzymania i utrwalenia pozytywnych dla

nich aspektów rzeczywistości międzynarodowej oraz legitymizacji działań i inicjatyw

zmierzających do rozwiązania określonych problemów międzynarodowych.

Opisana powyżej sytuacja sprawia, że ww. procesy są jednym z podstawowych

elementów kształtujących środowisko międzynarodowe w dwudziestym pierwszym

wieku. Środowisko, w którym:

⎯ ma miejsce nasilająca się konfrontacja między obszarami o różnych kręgach

cywilizacyjno-kulturowych;

⎯ postępuje unifikacja celów działania oraz instrumentów polityki

międzynarodowej w wymiarze wewnętrznym i zewnętrznym.

⎯ wspólnota państw demokratycznych dokonuje przewartościowań natury

normatywnej, organizacyjnej i mentalnej w wymiarze globalnym, regionalnym,

subregionalnym

40

.

Sytuacja taka wynika ze wzrostu udziału ludzi i grup społecznych

w stosunkach międzynarodowych. W związku z tym, dla państw oraz tworzonych

40

Polityczna transformacja kontynentu europejskiego u progu lat 90-tych XX wieku warunkowała

kształt i charakter stosunków międzynarodowych Oznaczała również redefinicję amerykańskiego
zaangażowania w sprawy europejskie. Z pozycji suwerena, rozstrzygającego przede wszystkim
w sprawach bezpieczeństwa, Stany Zjednoczone stały się partnerem, a zarazem liderem swych
europejskich sojuszników. Zmiana dotychczasowej roli wywołała szereg napięć we wzajemnych
stosunkach na tle roli i miejsca państw północnoamerykańskich w nowym europejskim
postzimnowojennym ładzie międzynarodowym. Uwidoczniła się wówczas pewna współzależność, im
bardziej zmniejszała się pozycja Stanów Zjednoczonych w procesach integracyjnych Europy
Zachodniej, tym bardziej narastało zapotrzebowanie na amerykańską obecność w procesach
zachodzących w Europie Środkowej, Wschodniej i Południowej, na dawnym obszarze radzieckiego
imperium. Ponadto, w sprawach europejskich Stany Zjednoczone wykroczyły poza pozycję lidera
jedynie zachodniej części kontynentu na rzecz przywództwa powszechnego, respektowanego
zarówno przez dotychczasowych, jak i nowych sojuszników spośród państw dawnego bloku
wschodniego. Sytuacja ta wynikła z amerykańskiego zaangażowania w proces demokratycznych
zmian zachodzących w państwach postkomunistycznych oraz stabilizacji Bałkanów, obszaru
konfliktów zbrojnych i kryzysów.

Moduł 5 Okres zimnej wojny i jego znaczenie

25

przez nie instytucji międzynarodowych istotnym zagadnieniem stało się zapewnienie

w środowisku międzynarodowym miejsca dla uczestników pozarządowych. Wiąże się

z tym tendencja do poszerzania zakresu stosunków międzynarodowych, w których

obok państw priorytetowo traktowane są potrzeby człowieka. W tym ujęciu, dzięki

rozwojowi technik przekazu oraz partycypacji społeczeństw w wydarzeniach

międzynarodowych, co nie pozostaje bez wpływu na opinię publiczną, polityków oraz

działania państw na forum międzynarodowym, podkreślane jest znaczenie jednostek

jako równorzędne ze znaczeniem państw. Narastanie procesów internacjonalizacji,

instytucjonalizacji, oddziaływań i współzależności międzynarodowych sprawia,

że następuje umiędzynarodawianie problemów wewnętrznych państw i ich

rozwiązywanie w porozumieniu z innymi uczestnikami stosunków międzynarodowych

skupionymi w organizacjach i instytucjach ponadnarodowych. Oznacza to wzrost

interakcji międzyrządowych, a tym samym pogłębiające się procesy

internacjonalizacji, instytucjonalizacji, oddziaływań i współzależności

międzynarodowych oraz przesuwanie kompetencji decyzyjnych do struktur

międzynarodowych tworzących polityczne, ekonomiczne, militarne makroregiony

(Unia Europejska czy obszar państw tworzących wspólnotę transatlantycką).