„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Dariusz Kutkowski

Uprawa roślin sadowniczych
321[03].Z1.01

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

Recenzenci:
mgr ż. Alicja Kurlus
mgr inż. Anna Pietraszko

Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Joanna Wdowska




Konsultacja:
mgr inż. Marek Rudziński

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 321[03].Z1.01
„Uprawa roślin sadowniczych”, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu
technik ogrodnik.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

3

2. Wymagania wstępne

4

3. Cele kształcenia

5

4. Materiał nauczania

6

4.1. Części składowe oraz formy roślin sadowniczych

.

6

4.1.1. Materiał nauczania

6

4.1.2. Pytania sprawdzające

8

4.1.3. Ćwiczenia

9

4.1.4. Sprawdzian postępów

9

4.2. Znaczenie gospodarcze i wartość odżywcza owoców.

10

4.2.1. Materiał nauczania

10

4.2.2. Pytania sprawdzające

14

4.2.3. Ćwiczenia

14

4.2.4. Sprawdzian postępów

15

4.3. Morfologia, biologia oraz wymagania klimatyczno-glebowe drzew

owocowych

.

16

4.3.1. Materiał nauczania

16

4.3.2. Pytania sprawdzające

20

4.3.3. Ćwiczenia

20

4.3.4. Sprawdzian postępów

21

4.4. Gatunki i odmiany drzew owocowych.

22

4.4.1. Materiał nauczania

22

4.4.2. Pytania sprawdzające

27

4.4.3. Ćwiczenia

27

4.4.4. Sprawdzian postępów

28

4.5. Wymagania siedliskowe i biologiczne oraz charakterystyka uprawy

krzewów owocowych.

29

4.5.1. Materiał nauczania

29

4.5.2. Pytania sprawdzające

31

4.5.3. Ćwiczenia

32

4.5.4. Sprawdzian postępów

33

4.6. Odmiany porzeczek, agrestu, malin, truskawek.

34

4.6.1. Materiał nauczania

34

4.6.2. Pytania sprawdzające

39

4.6.3. Ćwiczenia

39

4.6.4. Sprawdzian postępów

40

4.7. Międzynarodowa Konwencja Ochrony Nowych Odmian Roślin (UPOV).

41

4.7.1. Materiał nauczania

41

4.7.2. Pytania sprawdzające

43

4.7.3. Ćwiczenia

43

4.7.4. Sprawdzian postępów

43

5. Sprawdzian osiągnięć

44

6. Literatura

48

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o uprawie roślin sadowniczych, ich

budowie, odmianach i wymaganiach oraz znaczeniu gospodarczym i wartościach
odżywczych.

W poradniku zamieszczono:

−

wymagania wstępne,

−

cele kształcenia,

−

materiał nauczania podzielony na rozdziały,

−

pytania sprawdzające określające twoje przygotowanie do zajęć,

−

ć

wiczenia utrwalające wiedzę i łączące ją z praktyką,

−

sprawdzian postępów określający stopień, w jakim zdobyłaś/zdobyłeś wymaganą wiedzę
na danych zajęciach,

−

sprawdzian osiągnięć w formie testu końcowego, który umożliwi Ci podsumowanie
wyników pracy w tej jednostce modułowej,

−

wykaz literatury, który pomoże Ci rozszerzyć wiedzę i opowiedzieć na nurtujące pytania
lub wątpliwości.

Bezpieczeństwo i higiena pracy

W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów

bezpieczeństwa i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju
wykonywanych prac. Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.

Schemat układu jednostek modułowych

321[03].Z1

Produkcja sadownicza

321[03].Z1.01

Uprawa roślin sadowniczych

321[03].Z1.02

Zakładanie i prowadzenie szkółki

321[03].Z1.03

Zakładanie i prowadzenie sadu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

korzystać z różnych źródeł informacji,

−

posługiwać się liniałem, taśmą mierniczą, wagą,

−

określać fizyczne i chemiczne właściwości gleby,

−

wyjaśnić pojęcia: siedlisko, pogoda, klimat, mikroklimat,

−

analizować warunki klimatycznych regionu,

−

określać wpływ warunków klimatycznych na wzrost, rozwój i plonowanie roślin,

−

dobrać rośliny ogrodnicze do uprawy w określonych warunkach klimatyczno-glebowych,

−

określać wpływ ukształtowania terenu na wzrost i rozwój roślin,

−

wyjaśniać pojęcia: gleba, rola, podglebie, żyzność, urodzajność, kultura gleby,

−

wyjaśniać pojęcia: klasa, typ gleby,

−

charakteryzować kompleksy glebowo-rolnicze najbliższego otoczenia,

−

określać skład mechaniczny oraz fizyko-chemiczne właściwości gleby,

−

określać zasady bonitacyjnej klasyfikacji gleb,

−

odczytywać mapy glebowo-rolnicze,

−

określać zasady zmianowania i następstwa roślin ogrodniczych,

−

określać znaczenie makro - i mikroelementów dla uprawy roślin.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

scharakteryzować budowę drzewek owocowych,

−

określić znaczenie gospodarcze oraz wartość odżywczą owoców,

−

rozróżnić i scharakteryzować typy drzew owocowych oraz krzewów jagodowych,

−

scharakteryzować budowę kwiatów,

−

określić rolę pszczół w zapyleniu kwiatów,

−

rozróżnić pąki i pędy drzew oraz krzewów owocowych,

−

rozpoznać gatunki drzew i krzewów na podstawie cech morfologicznych,

−

określić biologiczne właściwości drzew i krzewów owocowych,

−

dobrać gatunki i odmiany drzew i krzewów do uprawy w sadach,

−

dobrać odmiany roślin do jagodników,

−

określić zasady uprawy mało znanych gatunków roślin jagodowych,

−

określić znaczenie przystąpienia Polski do Międzynarodowego Związku Ochrony
Nowych Odmian Roślin (UPOV).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Części składowe oraz formy roślin sadowniczych

4.1.1. Materiał nauczania

Rośliny sadownicze ze względu na budowę części nadziemnych dzielimy na: drzewa

owocowe (jabłoń, grusza, wiśnia, czereśnia, śliwa, brzoskwinia, morela), krzewy owocowe
(porzeczka, agrest, jeżyna), krzewinki (żurawina, rosnąca dziko borówka brusznica), byliny
(truskawka, poziomka, malina), pnącza (aktynidia, cytrynnik, winorośl).

Ze względu na budowę owoców rośliny sadownicze dzielimy na:

−

ziarnkowe: jabłoń, grusza, pigwa

−

pestkowe: wiśnia, czereśnia, śliwa, brzoskwinia, morela

−

jagodowe: porzeczki, agrest, maliny, truskawki, aronia, borówka wysoka, winorośl,
jeżyna, żurawina

−

orzechy: orzech włoski, leszczyna

Części składowe drzew owocowych

Każde drzewo rosnące w warunkach naturalnych składa się z: systemu korzeniowego,

szyjki korzeniowej, pnia przechodzącego w przewodnik, konarów, odgałęzień I-rzędu,
II -rzędu, III-rzędu oraz formacji owoconośnych, czyli drobnych gałązek z pąkami
kwiatowymi.

Rys. 1. Budowa drzewa owocowego: A

−

korzeń, B

−

szyjka korzeniowa, C

−

pień, D

−

konary,

E

−

odgałęzienia I

−

rzędu, F

−

odgałęzienia II

−

rzędu, G

−

formacje owoconośne, H

−

przyrosty

jednoroczne [5, s. 231]

Drzewo owocowe wyprodukowane na drodze uszlachetnienia podkładki odmianą

szlachetną może się składać z dwóch lub trzech części składowych zwanych komponentami.
Z dwóch części składa się drzewo wówczas, gdy na podkładce generatywnej lub
wegetatywnej założymy zraz (fragment 2–3 oczkowy pędu jednorocznego odmiany
szlachetnej) lub założymy tarczkę okulizacyjną (fragment kory z pąkiem z pędu odmiany
szlachetnej). Z oczka lub zrazu wyrasta pęd, który z podkładką stanowi okulant. Z trzech
części składowych drzewo zbudowane jest, gdy: wyprodukujemy drzewo na tzw. odmianie
przewodniej, pośredniej lub wstawce skarlającej. Odmianą przewodnią zastępujemy pień
i nasadę konarów odmiany szlachetnej. Odmiana przewodnia powinna charakteryzować się:
dużą odpornością na mróz, odpornością na choroby, powinna tworzyć konary wyrastające

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7

z przewodnika pod kątem zbliżonym do prostego, powinna dobrze zrastać się z odmianą
szlachetną, musi wykazywać korzystny wpływ na jakość i ilość plonu.

Rys. 2. Budowa drzewa na przewodniej. I

−

szczepienie pod koroną, II

−

szczepienie w koronie:

A

−

odmiana szlachetna (wrażliwa na mróz), B

−

odmiana przewodnia (np. Hibernal),

C

−

podkładka (np. M-26)[5, s. 232]

Pośrednia jest stosowana, gdy odmiana szlachetna nie zrasta się z podkładką. Należy

pamiętać, aby niższe połączenie komponentów było szczepieniem, a wyższe (drugie) może
być okulizacją lub szczepieniem. Pośrednia jest niezbędna w przypadku produkcji grusz na
pigwie, która nie zrasta się z wieloma odmianami. Zadaniem wstawki skarlającej jest
osłabienie siły wzrostu drzewa oraz wyrównanie wielkości owoców. Wstawka taka powinna
stanowić 25

−

30 cm pnia.

Części składowe pozostałych roślin sadowniczych.

W budowie krzewu owocowego wyróżnia się następujące części: system korzeniowy,

szyjkę korzeniową, pędy szkieletowe, pędy kilkuletnie odchodzące od szkieletowych oraz
pędy jednoroczne.

Winorośl ma budowę odmienną. W zależności od formy możemy wyróżnić w różnym

układzie następujące elementy: system korzeniowy, szyjka korzeniowa, pieniek (pęd
wieloletni), pędy szkieletowe wyrastające z pnia, tworzące „rusztowanie” krzewu są
pozbawione liści, łoza (pęd zeszłoroczny), latorośl, pasierb, i pędy przekształcone wąsy
czepne.

Rys. 3. Budowa krzewu truskawki: A

−

system korzeniowy, B

−

kwiatostan-wierzchołek,

C

−

liście, D

−

rozłóg, E

−

sadzonki rozłogowe, F

−

skrócony pęd. [6, s. 107]

Truskawki są roślinami wieloletnimi (należą do bylin), mają płytki system korzeniowy

i silnie skrócony pęd, od którego mogą odchodzić płożące pędy tzw. rozłogi.
W międzywęźlach rozłogów, przy zetknięciu z ziemią, powstają młode rośliny. Do tej grupy
zaliczamy również poziomkę. Ich budowa jest podobna, z tą jednak różnicą, że poziomka
może być rozmnażana zarówno przez rozłogi jak i nasiona.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8

Pnącza posiadają w swej budowie długie, wiotkie pędy. Charakterystycznym elementem

są wąsy czepne przytrzymujące roślinę na podporach.
Formy roślin sadowniczych

Drzewa owocowe charakteryzują się różną siłą wzrostu. Jest ona cechą genetyczną

danego gatunku i jego odmian. Ponadto wielkość drzewa może modyfikować podkładka oraz
obecność wstawki skarlającej. Ze względu na siłę wzrostu, drzewa dzielimy na:

−

słabo rosnące (karłowe)

−

ś

rednio silnie rosnące (półkarłowe)

−

silnie rosnące

W budowie drzewa wyróżniamy pień. Jego wysokość zależy od ukształtowania go przez
sadownika. Przyjmuje się następujący podział drzew ze względu na wysokość pni:

−

krzaczaste

−

gdy pień ma wysokość do 30 cm,

−

niskopienne

−

gdy pień jest wysoki na 30

−

60 cm,

−

półpienne

−

gdy pień ma 60

−

90 cm wysokości,

−

wysokopienne

−

pień o wysokości powyżej 90 cm.

Korony drzew owocowych przybierają różne kształty rosnąc naturalnie bez ingerencji
człowieka. W sadownictwie, na ogół, formuje się korony drzew. Tę niełatwą czynność
wykonuje się z wielu względów, np. aby równomiernie doświetlić wszystkie konary, ułatwić
zbiór owoców, zrobić przejazd dla ciągnika, itp.
Stosuje się następujące kryteria podziału koron:

−

ze względu na kształt przekroju poprzecznego (korona kolista, szpalerowa, regulowana),

−

ze względu na obecność przewodnika (korona przewodnikowa, bezprzewodnikowa,
ze skróconym przewodnikiem),

−

ze względu na ułożenie konarów na przewodniku (korona piętrowa, okółkowa,
bezpiętrowa, kombinowana),

−

ze względu na system cięcia konarów (korona prawie naturalna, swobodna, regulowana,
korona sztuczna).

Najczęściej spotykaną w sadach formą koron drzew owocowych jest wrzeciono i jego różne
modyfikacje. Koronę wrzecionową można opisać jako: kolistą, przewodnikową, bezpiętrową
i regulowaną.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jaka jest różnica między krzewem a drzewem?
2. Które rośliny sadownicze są bylinami?
3. Jakie są cechy wspólne roślin sadowniczych?
4. Które rośliny mają długie wiotkie pędy?
5. Kiedy drzewo ma formę krzaczastą?
6. Z ilu komponentów może składać się drzewo owocowe?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Opisz budowę wskazanej rośliny sadowniczej

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) określić zasady bezpiecznej pracy,
2) wskazać system korzeniowy,
3) wskazać szyjkę korzeniową,
4) wskazać część nadziemną,
5) określić budowę części nadziemnej,
6) wskazać miejsce szczepienia (okulizacji),
7) naszkicować schemat budowy wskazanej rośliny,
8) zaprezentować wyniki swojej pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

różne rośliny sadownicze

−

przybory do pisania.

Ćwiczenie 2

Podziel rośliny sadownicze na grupy ze względu na ich budowę morfologiczną

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) określić zasady bezpiecznej pracy,
2) wskazać system korzeniowy,
3) wyliczyć grupy roślin sadowniczych,
4) scharakteryzować budowę poszczególnych grup roślin sadowniczych i podać różniące je

cechy,

5) określić cechy wskazanych

pędów,

6) przyporządkować pędy do danej grupy roślin sadowniczych,
7) podzielić rośliny sadownicze ze względu na formę,
8) zaprezentować wyniki swojej pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

różne plantacje sadownicze lub pracownia,

−

ilustracje i zdjęcia przedstawiające rośliny sadownicze,

−

miara.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zdefiniować pojęcia: drzewo, krzew, pnącze?

2) określić różnice między krzewem, a krzewinką?

3) scharakteryzować byliny sadownicze?

4) rozróżnić elementy drzewa podwójnie szczepionego?

5) zdefiniować pojęcie: przewodnik?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10

4.2.

Znaczenie gospodarcze i wartość odżywcza owoców

4.2.1. Materiał nauczania

Wartość odżywcza owoców.

Ważnym elementem diety człowieka są owoce. Ich spożycie w Polsce wynosi 56 kg

rocznie na osobę, a według zaleceń dietetyków powinniśmy konsumować co najmniej o 20 kg
więcej. Konsumenci zwracają uwagę na takie cechy owoców jak: smak, aromat, barwę,
a także na zawartość w nich składników odżywczych. Owoce są cennym źródłem witamin,
mikroelementów, aminokwasów, enzymów, białek, węglowodanów, kwasów organicznych
i błonnika oraz mają niewielką wartość kaloryczną. Zawarta w nich witamina C wymaga
codziennego uzupełniania w organizmie, gdyż jest z niego wydalana. Witaminy z grupy B,
choć są zawarte w małych ilościach, chronią organizm przed niektórymi chorobami oczu
i skóry. Prowitamina A zawarta m.in. w owocach poprawia odporność człowieka. Duża
zawartość potasu w owocach może być wykorzystana do uzupełnienia niedoborów
w organizmie. Największą zawartość potasu stwierdzono w czereśniach, morelach, jabłkach
i gruszkach (odpowiednio 380, 330, 170, 160 mg/100 g świeżych owoców). Mikroelementy
zawarte w owocach częściowo zaspokajają potrzeby dietetyczne ludzi, ponieważ są one
dobrze przyswajalne. Błonnik jest niezbędnym składnikiem diety. Mimo, że nie jest trawiony,
chroni organizm przed zaparciami i otyłością, miażdżycą i kamicą nerkową. Największymi
ź

ródłami błonnika wśród owoców są owoce jagodowe oraz świeże jabłka. Na uwagę

zasługuje fakt, że kwasy organiczne i cukry zawarte w owocach działają alkoholizująco
(oprócz śliwek i borówek).

Tabela 1. Zawartości wybranych składników odżywczych w 100g świeżych owoców [opracowanie własne]

Nazwa produktu

Witaminy

Węglo-

wodany

ogółem

[g]

Wapń

[mg]

Fosfor

[mg]

ś

elazo

[mg]

A

[j.m.]

B

1

[j.m.]

B

2

[j.m.]

PP

[j.m.]

C

[j.m.]

Agrest

11,7

20

26

0,5

265

0,04

0,03

0,18

25,7

Brzoskwinie

10,5

8

21

0,6

345

0,02

0,05

0,86

12,1

Czereśnie

10,6

12

15

0,3

462

0,04

0,05

0,30

4,5

Gruszki

10,9

9

11

0,2

14

0,01

0,03

0,07

4,0

Jabłka

10,2

3

7

0,3

65

0,03

0,02

0,15

7,7

Maliny

12,0

35

33

0,8

114

0,02

0,06

0,26

31,4

Morele

10,8

21

19

1,3

2311

0,03

0,05

0,73

6,1

Porzeczki czarne

16,9

19

31

1,0

243

0,06

0,03

0,34

177,1

Porzeczki czerwone

13,4

35

32

0,9

116

0,04

0,02

0,27

44,4

Renklody

15,5

16

19

0,5

329

0,06

0,04

0,47

4,7

Ś

liwki

15,0

45

19

0,5

322

0,06

0,04

0,47

4,9

Truskawki

6,9

25

24

0,7

54

0,03

0,06

0,27

63,4

Winogrona

17,3

17

20

1,3

32

0,06

0,04

0,20

5,3

Wiśnie

12,0

11

16

0,2

504

0,04

0,05

0,33

7,1

Banany

17,0

6

20

0,4

305

0,03

0,04

0,05

7,1

Cytryny

5,9

25

14

04

18

0,03

0,01

0,06

32,0

Grejpfruty

6,3

14

12

0,1

21

0,03

0,01

0,13

25,6

Pomarańcze

8,1

24

17

0,3

137

0,06

0,02

0,14

35,3

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11

Na podstawie danych z tabeli 1 można stwierdzić, że owoce cytrusowe nie przewyższają

rodzimych pod względem wartości pokarmowych, a wiele krajowych ma większą wartość
dietetyczną. Popyt na owoce jest zaspokajany przez produkcję krajową i import z zagranicy
(głównie owoce cytrusowe). Rysunek 2 przedstawia strukturę spożycia owoców w naszym
kraju.

Rys. 2. Struktura spożycia owoców w Polsce w latach 2000

−

2002 [http://www.stat.gov.pl/]

Zebrane owoce mogą być wykorzystywane w różny sposób w zależności od gatunku

i jakości owoców. Najpopularniejszą formą jest spożywanie ich bezpośrednio po zbiorze lub
po przechowywaniu. Część owoców może mieć swój zbyt do zakładów przetwórczych, gdzie
są surowcem do produkcji dżemów, soków itp. Jabłka poza wyborem i drugiego wyboru
są kierowane do gorzelni. Niektóre gatunki roślin sadowniczych znalazły zastosowanie
w przemyśle farmaceutycznym (np.: aronia, rokitnik, bez czarny i inne) i kosmetycznym
(np.: płatki z róż, owoce poziomki i inne).

Tabela 2. Światowa produkcja wybranych owoców w 2002 r. [opracowanie własne]

Lp. Owoce

Ś

wiatowa produkcja

mln ton

Polska
mln ton

Procentowy udział Polski
w światowej produkcji

1

Jabłka

62,9

2,4

3,9%

2

Ś

liwki

8,6

0,17

1,5%

3

Maliny

0,363

0,057

12,4%

4

Porzeczki

0,659

0,175

26,6%

Największymi producentami owoców na świecie są Chiny, Indie i Stany Zjednoczone.

Produkcja owoców szybko wzrasta. Niestety, kontynent europejski wykazuje powolny wzrost
produkcji owoców. Produkcja owoców nie jest równoznaczna z wysokością ich sprzedaży
poza granice kraju. Na ich eksport poza wysokością produkcji wpływa także popyt
wewnętrzny. W światowej produkcji owoców Polska odgrywa znaczącą rolę w produkcji
jabłek, malin, porzeczek czarnych i truskawek. W naszym kraju produkcja owoców pochodzi
przede wszystkim z gospodarstw indywidualnych o powierzchni 7

−

15 ha, mimo że najwięcej

jest gospodarstw o powierzchni do 2 ha. Większe gospodarstwa szybciej wprowadzają u
siebie nowości w zakresie produkcji i są najczęściej lepiej zmechanizowane. Wielkość
zbiorów owoców w Polsce nie jest stała i zależy od wielu czynników. Najważniejszymi z nich
są straty spowodowane przez mróz i przymrozki wiosenne, przemienność owocowania
oraz opłacalność produkcji i możliwości sprzedaży w kraju i poza granicami. Wielkość
produkcji owoców w Polsce przedstawia tabela 3. O intensywności produkcji świadczy
między innymi liczba drzew wysadzanych na jednostce powierzchni, umożliwiająca większe

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12

zbiory w pierwszych latach po posadzeniu, a przy krótszym okresie użytkowania, możliwość
częstszej rotacji drzew.

Tabela 3. Produkcja owoców w Polsce
[http://www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/rolnic_lesnict_ srodowi/prod_ogr_bad_sad/index.htm]

Produkcja owoców w Polsce w tysiącach t.

Lp.

Owoce

1996-200r.

2000r.

2004r.

2005r.

1

Jabłka

1758

1450

2522

2075

2

Gruszki

68

82

87

59

3

Ś

liwki

108

107

133

91

4

Wiśnie

145

139

202

140

5

Czereśnie

37

39

48

37

Razem

2134

1837

3019

2422

1

Truskawki

169

171

186

185

2

Maliny

41

40

57

65

3

Porzeczki czarne i kolorowe

166

146

194

187

4

Agrest

35

29

20

17

Razem jagodowe

430

409

502

500

Tabela 4. Procentowa struktura gatunkowa powierzchni uprawy, liczby drzew i zbiorów owoców w sadach

w 2004 r. oraz plony roślin sadowniczych. [http://www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/rolnic_lesnict_
srodowi/prod_ogr_bad_sad/index.htm]

Wyszczególnienie

Powierzchnia uprawy

Ogółem

Liczba drzew

owocujących

Zbiory

Plony dt/ha

Ogółem

100,0

100,0

100,0

––

Jabłonie

71,4

78,4

85,6

183

Grusze

3,1

2,3

2,0

99

Ś

liwy

6,7

4,6

3,8

86

Wiśnie

13,5

12,4

6,6

74

Czereśnie

3,3

1,4

1,3

59

Morele

0,4

0,2

0,2

73

Brzoskwinie

0,8

0,5

0,4

67

orzechy włoskie

0,7

0,1

0,1

28

Produkcja sadownicza w Polsce jest zrejonizowana. Największe zagłębia sadownicze, to

rejon Warecko-Grójecki, Sandomierski czy Nowosądecki.
Znaczenie gospodarcze poszczególnych gatunków roślin sadowniczych

Znaczenie gospodarcze jabłoni. Ich produkcja na świecie wynosi około 62 mln. ton

rocznie, z czego 30 mln. przypada na Europę. Największymi producentami w Europie są
Włochy i Francja po około 2,7 mln. ton, Polska 2,4 mln. ton i Niemcy 1,4 mln. ton. Jabłka
dość łatwo się przechowują, w chłodniach nawet cały rok. W większości są spożywane w
stanie świeżym, a owoce poza wyborem i czasami II wyboru przeznacza się na sok jabłkowy,
przeciery, marmolady, wina i inne. Ze względu na dobre właściwości adaptacyjne jabłoni
coraz częściej jest uprawiana w krajach o klimacie podzwrotnikowym i zwrotnikowym.

Znaczenie gospodarcze grusz jest dużo mniejsze od jabłoni ze względu na mniejszą

powierzchnię upraw i mniejszą dostępność spowodowaną trudnościami w długotrwałym
przechowywaniu owoców. Światowa produkcja gruszek wynosi około 10 mln. ton, z czego
w Europie 4 mln ton, z czego w Polsce około 60

−

80 tysięcy ton. Na niewielką produkcję

w Polsce duży wpływ ma niskie spożycie

−

około 1,5 kg rocznie/osobę. Podobnie jak jabłka,

część owoców gorszej jakości jest przeznaczana na soki, dżemy, marmolady i inne przetwory.

Znaczenie gospodarcze śliw w Polsce jest mniejsze niż od lat osiemdziesiątych ubiegłego

wieku. Przyczynami zmniejszenia produkcji były: wymarznięcie części sadów 1987 r.,
występowanie choroby wirusowej

−

szarki, a także zmniejszenie popytu na dżemy i kompoty

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13

ś

liwkowe. Światowa produkcja wynosi około 8,6 mln ton, z czego w Polsce zbiera się około

170 mln. ton.

Znaczenie gospodarcze czereśni i wiśni. W Polsce produkuje się około 40000 ton

czereśni, podczas gdy światowa ich produkcja wynosi ponad 1,1 mln. ton. Czereśnie są
przeznaczane do bezpośredniego spożycia i trudno się przechowują. Wiśnie, to owoce
o dużym znaczeniu, w przetwórstwie. Produkuje się z nich galaretki, dżemy, jogurty, kefiry,
soki, czasem także nalewki, i owoce kandyzowane oraz inne przetwory. Część owoców ma
oczywiście przeznaczenie deserowe. Polska jest jednym z większych producentów wiśni
razem z Rosją, Ukrainą, USA i Niemcami. Światowa produkcja wynosi około 400–500
tysięcy ton rocznie, z czego w Polsce od 140

−

200 tysięcy ton. Obecnie największą dynamikę

nasadzeń obserwuje się w sadach wiśniowych ze względu na możliwość mechanizacji zbioru
owoców. Dlatego też prognozuje się, że ich zbiory w krótkim czasie wzrosną.

Znaczenie gospodarcze brzoskwiń i moreli. Owoce te mają niewielkie znaczenie, ze

względu na małą powierzchnię upraw i wrażliwość tych drzew na mróz.

Znaczenie gospodarcze owoców jagodowych jest zmniejszone przez krótki okres ich

zbioru i trudności w przechowywaniu niektórych z nich. Ze względu na możliwość
mechanicznego zbioru niektórych gatunków ich produkcja w ostatnich latach wzrosła.

Znaczenie gospodarcze truskawek. Truskawki rosną przede wszystkim w krajach klimatu

umiarkowanego. Ze względu na brak możliwości mechanicznego zbioru i duże
zapotrzebowanie na siłę roboczą podczas zbioru, jest rzadko uprawiana w krajach
najbogatszych. Połowę produkcji stanowią owoce deserowe, a pozostałą część przeznacza się
na mrożonki i przetwory. W Polsce produkuje się około 185000 ton truskawek, co stanowi 2/3
produkcji Unii Europejskiej.

Znaczenie gospodarcze porzeczki i agrestu. Niewielką część owoców porzeczki czarnej

przeznacza się do bezpośredniego spożycia, a pozostałą przeznacza się dla przemysłu.
Produkowane są z niej soki bogate w witaminę C, dżemy, marmolady i inne przetwory.
Możliwość mechanicznego zbioru obniża koszty produkcji, jednak przy bardzo niskich
cenach nie zawsze jest to uprawa opłacalna. Porzeczka czerwona jest uprawiana przede
wszystkim dla deserowych owoców. Najczęściej jest zbierana ręcznie. Porzeczka biała jest
głównie uprawiana amatorsko, a jej owoce spożywa się bezpośrednio po zbiorze. Produkcja
agrestu umożliwia zastosowanie zbioru mechanicznego. Niewielka powierzchnia uprawy
około 6000 ha pokrywa zapotrzebowanie krajowe, zarówno na owoce deserowe jak
i przerobowe. Polska jest znaczącym producentem porzeczki czarnej. Światowe zbiory
porzeczki wynoszą około700000 ton, a w Polsce przekraczają w korzystnych latach 190000
ton, co daje ponad 25% światowej produkcji tych owoców. Krajowe zbiory porzeczki
kolorowej (czerwonej i białej) wynoszą około 53000 ton i agrestu około 30000 ton.

Znaczenie gospodarcze malin ograniczają trudności w przechowywaniu owoców

deserowych, oraz stosunkowo krótki czas zbiorów. Maliny wykorzystuje się w przetwórstwie
przede wszystkim do produkcji soków, dżemów i innych przetworów. Najwięcej malin
czerwonych uprawia się w Ameryce Północnej, Rosji, Polsce, krajach byłej Jugosławii,
Wielkiej Brytanii i na Węgrzech. Światowa produkcja malin czerwonych wynosi 363000 ton,
a w Polsce około 60000 ton. Polska produkuje 30% malin w Unii Europejskiej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie jest spożycie owoców w Polsce?
2. Jakich gatunków owoców produkuje się w naszym kraju najwięcej?
3. Od czego zależy znaczenie gospodarcze owoców?
4. Jakie jest przeznaczenie jabłek spoza wyboru?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ zmiany w spożyciu owoców w Polsce w ciągu ostatnich 20 lat.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) określić zasady bezpiecznej pracy,
2) odnaleźć dane dotyczące spożycia owoców w Polsce w rocznikach statystycznych,
3) odszukać niezbędne informacje w Internecie na stronach GUS,
4) zapisać wyniki w notatniku,
5) porównać wielkości spożycia poszczególnych owoców i ogółem w Polsce,

w poszczególnych latach,

6) na podstawie wybranego gatunku owocu oraz ogólnej konsumpcji przedstawić graficznie

zmiany,

7) określić charakter zmian w konsumpcji owoców,
8) zaprezentować wyniki swojej pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu,

−

notatnik,

−

roczniki statystyczne i inne opracowania dotyczące konsumpcji owoców.

Ćwiczenie 2

Porównaj produkcję owoców w Polsce, Europie i na świecie. Określ miejsce Polski

w europejskiej i światowej produkcji wskazanych gatunków owoców. Podaj procentowy
udział naszego kraju w ich produkcji.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) określić zasady bezpiecznej pracy,
2) odnaleźć dane dotyczące produkcji owoców w Polsce, w Europie i na świecie,
3) określić miejsce Polski w produkcji owoców,
4) obliczyć procentowy udział Polski w światowej i europejskiej produkcji owoców,
5) zestawić dane tabelarycznie,
6) określić, w produkcji których owoców Polska zajmuje najwyższe lokaty,
7) przedstawić wyniki swojej pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu,

−

adresy internetowe stron zawierających niezbędne informacje,

−

roczniki statystyczne i inne opracowania dotyczące produkcji owoców w Polsce, Europie
i na świecie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić największych producentów owoców w Europie i na świecie?

2) określić miejsce Polski w światowej produkcji jabłek i malin?

3) określić, w jaki sposób zmienia się spożycie owoców w Polsce?

4) rozróżnić

walory

owoców

decydujące

o

ich

znaczeniu

gospodarczym?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16

4.3. Morfologia, biologia oraz wymagania klimatyczno-glebowe

drzew owocowych

4.3.1. Materiał nauczania

Morfologia roślin to nauka zajmująca się badaniem zewnętrznej budowy roślin,

zależnościami, jakie między nimi występują, zachodzącymi w nich przemianami, a także
badaniem ich pokroju, ukształtowania poszczególnych organów.

Ze względu na to, że charakterystyka budowy części organów jest jednakowa dla roślin

sadowniczych, zostanie ona przedstawiona razem dla wszystkich roślin.

Drzewa owocowe wytwarzają długopędy, czyli pędy o długości ponad 20 cm, silnie

rosnące od wiosny do końca lipca. Jeżeli długopęd jest zakończony pąkiem liściowym, to jego
długość może dochodzić do 1–2 m. Gdy wzrost zostanie zahamowany wcześniej, a następnie
zostanie wznowiony, wtedy pędy o powtórnym przyroście w ciągu roku nazywane
są świętojańskimi.

Krótkopędy. Są to pędy o długości do 20cm. Wśród nich wyróżnia się: strzałki, ciernie,

prątki, sęczki, buławki i osadniki, a u drzew pestkowych pędy bukietowe. Strzałka, to pęd
o długości do 3 cm, tworzące się na niej owoce są mniejsze. Cierń, to jednoroczny krótkopęd
o długości 3–10 cm, zakończony pąkiem kwiatowym. Prątek, to pęd jednoroczny o długości
10–20 cm, zakończony pąkiem kwiatowym. Sęczek, to pęd wieloletni, nierozgałęziony
co najmniej raz owocujący. Buławka różni się od sęczka tym, że jest silnie zgrubiała. Osadnik
tworzy sęczki i buławy, ma kilka lub kilkanaście lat i występuje u ziarnkowych. Pęd
bukietowy występuje tylko u pestkowych, jest silnie skrócony i pokryty pąkami kwiatowymi
ułożonymi w stożkowatą rozetę.

Pośpiechy, to pędy syleptyczne wyrastające na pędach tegorocznych.
U drzew ziarnkowych tworzą się pąki liściowe i mieszane (wyrastają z nich kwiaty

i liście), a u drzew pestkowych tworzą się pąki pojedyncze liściowe i kwiatowe.

Kwiaty pestkowych i ziarnkowych do zapylenia potrzebują owadów. Najczęściej

dochodzi do zapylenia dzięki pszczołom, muchówkom, trzmielom i sporadycznie
pszczolinkom. Dla zapewnienia dobrego zapylenia, gdy 10% kwiatów zakwitnie, powinno
zostać przywiezionych do sadu 3–6 uli na hektar, a przy gęstych nasadzeniach do dziewięciu.
Należy je rozmieścić w co drugim międzyrzędziu. Pszczoły w sadzie powinny być przez dwa
tygodnie. W okresie kwitnienia nie wolno stosować w sadzie insektycydów, a fungicydy
w koniecznych przypadkach z zastosowaniem okresu prewencji.

Właściwości biologiczne określają cechy charakterystyczne dla rozwoju danej rośliny

takie, jak: początek wegetacji, pora kwitnienia, sposób zapylenia, wczesność wchodzenia
w okres owocowania, określenie skłonności do przemiennego owocowania, wrażliwość na
choroby.

Wymagania klimatyczne roślin sadowniczych zawierają dane dotyczące temperatury

minimalnej, długości okresu wegetacyjnego, terminu ostatnich przymrozków, długości okresu
wegetacyjnego, opadów.

Wymagania glebowe określają typy gleb lub ich skład mechaniczny, pożądany przez

roślinę. Informują o wskazanym poziomie wody gruntowej oraz wymaganiach pokarmowych.
Gatunki ziarnkowe, to jabłoń i grusza.
Jabłonie należą do rodziny różowatych, podrodziny jabłkowych. Tworzą w naturze drzewa o
koronach stożkowatych, kopulastych, kulistych i nieregularnych. Formowanie zmienia ich
naturalny kształt. Główna masa korzeniowa znajduje się na głębokości 20–100 cm.

Jabłonie

karłowe na podkładkach wegetatywnych wytwarzają wiązkowy system korzeniowy, natomiast

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17

na podkładkach generatywnych posiadają palowy system korzeniowy

.

Jabłoń tworzy

długopędy (pędy o długości ponad 20 cm, których wzrost trwa od wiosny do lipca) oraz
krótkopędy długości od kilku mm do 30 cm. o bardzo skróconych międzywęźlach (sęczki,
ciernie, strzałki, prątki, buławki i osadniki). Liście są eliptyczne, jajowate lub okrągłe
o brzegach piłkowanych lub karbowanych, o blaszce omszonej lub nagiej, płaskie lub wygięte
rynienkowato. Jabłonie tworzą dwa rodzaje pąków: pojedyncze liściowe i mieszane kwiatowe.
Pąki kwiatowe tworzą się w lipcu

.

Kwiaty zebrane są w baldachy po 5

−

7 sztuk. z których

wierzchołkowy (tzw. królewski) jest najsilniejszy i daje największy owoc. Kwiat zbudowany
jest z 5 zielonych działek kielicha, 5 białych lub różowych wolnych płatków korony, 15

−

50

pręcików z pylnikami, 1 słupka powstałego z 5 zrośniętych owocolistków wolnych w górnej
części oraz zalążni z 5 komorami, a w nich po 2 zalążki. Miejsce tworzenia się pąków
kwiatowych jest cechą odmianową, wyróżniamy odmiany owocujące na długopędach
(Jonagold, Elstar, Szampion), jednak większość kwitnie i owocuje na krótkopędach. Jabłko
jest owocem rzekomym, powstającym z zalążni i dna kwiatowego. Perykarp (owocnia) jest
to wewnętrzna

część

owocu

oddzielona

od

pozostałej

części

wiązkami

sitowo-naczyniowymi. Mezokarp powstały głównie z dna kwiatowego leży na zewnątrz
owocni. Epiderma (skórka) okrywa owoc. Ze względu na porę kwitnienia wyróżniamy
odmiany: wczesne, średnio późne i późne. Szybkość wchodzenia w okres owocowania dzieli
jabłonie na wcześnie i późno owocujące. Ze względu na porę dojrzewania owoców
wyróżniamy odmiany: letnie, jesienne i zimowe. Skłonność do corocznego lub przemiennego
owocowania jest cechą odmianową. Prawie wszystkie odmiany są obcopylne (wymagają
zapylaczy), ale niektóre są zdolne do samozapylenia (Jonagold, James Grieve). Odmiany
triploidalne o potrójnej liczbie chromosomów nie są zdolne do zapylania. Między niektórymi
odmianami zachodzi zjawisko intersterylności (niezgodność genetyczna do zapylenia np.:
Golden Delicious – Mutsu).

Jabłonie są roślinami klimatu umiarkowanego. Odmiany są zróżnicowane pod względem

wymagań cieplnych w okresie wegetacyjnym. Na terenie prawie całego kraju można uprawiać
odmiany dojrzewające najpóźniej 140 dni po kwitnieniu, a w północnowschodniej Polsce
130 dni (Cortland, Lobo). Ze względu na bardziej sprzyjające warunki klimatyczne
w południowo-wschodniej części kraju można sadzić odmiany wymagające nawet 150 dni
(Jonagold, Golden Delicious). Wytrzymałość na mróz także jest zależna od odmiany

.

Do najbardziej odpornych zaliczane są między innymi Antonówka zwykła, Alwa, Lobo,
a przykładami najwrażliwszych są Elstar, Gala, Szampion i Idared. Odmiany wrażliwe
wytrzymują mróz do -25

º

C, średnio wrażliwe do -30

º

C, a wytrzymałe -35

º

C.

Jabłonie wymagają gleb głębokich, przepuszczalnych, średniozwięzłych utworzonych

z lekkich glin, piaszczysto-gliniastych i pyłowych. Woda gruntowa nie powinna być wyżej niż
150 cm, a dla drzew karłowych 100 cm. Najkorzystniejsze pH w KCl 6,2–6.7
Grusze należą do rodziny różowatych podrodziny jabłkowych. W warunkach naturalnych
tworzą drzewa dużych rozmiarów o koronach: stożkowatych, kulistych, kopulastych,
nieregularnych i pośrednich. Pędy są takie same jak u jabłoni. Liście są mniejsze niż u jabłoni,
skórzaste i połyskujące o kształcie okrągłym, owalnym, jajowatym lub eliptycznym. Tworzą
pąki pojedyncze liściowe i mieszane kwiatowe. Kwiaty zbudowane są jak u jabłoni, lecz mają
płatki korony białe i są zebrane w baldachy po 5–17 sztuk. Owoce są rzekome i mają podobną
budowę do owoców jabłek. Przybierają kształt: kulisty (bergamoty), owalny, jajowaty,
stożkowaty i inne. Wokół gniazd nasiennych występują komórki kamienne o zgrubiałych,
twardych ściankach. W odróżnieniu od jabłoni wierzchołkowy kwiat nie jest dominujący.
Kwitną wcześnie, dlatego kwiaty są narażone na przymrozki. Wszystkie odmiany są
obcopylne Grusze owocują wyłącznie na krótkopędach. Między niektórymi odmianami
zachodzi intersterylność. Owoce zawierają dużo magnezu i są cenione za wartości smakowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18

Grusze wymagają stanowisk wzniesionych ponad tereny sąsiednie, gleby głębokiej, II–IV
klasy, gliniastej, piaszczysto-gliniastej lub lessowej. Na glebach ciężkich ilastych często
przemarzają, częściej ulegają parchowi, owoce są gorszej jakości, wierzchołki zamierają.
Na glebach węglanowych ulegają chlorozie. Wymagają pH 6–6,5. Woda gruntowa nie
powinna być wyżej niż 180 cm, a dla drzew karłowych 100 cm. Grusze późno wchodzą
w okres owocowania i w sadach towarowych powinny być sadzone na podkładkach
karłowych. Ze względu na porę dojrzewania owoców wyróżniamy odmiany letnie, jesienne
i zimowe. Wymagają wysokiej sumy temperatur zwłaszcza odmiany zimowe.
Gatunki pestkowe należą do rodziny różowatych, podrodziny śliwowych. Największe
znaczenie gospodarcze mają wiśnie, śliwy, czereśnie, brzoskwinie i morele. Kwiat
pestkowych składa się z 5 płatków korony, 5 zielonych działek kielicha, jednego wolnego
słupka powstałego z 1 owocolistka, 20–25 pręcików. Pestkowe tworzą owoce prawdziwe,
ponieważ tworzone są z zalążni. Egzokarp stanowi skórkę owocu nagą, pokrytą nalotem
woskowym lub kutnerem. Jest ona bardzo delikatna i może ulec uszkodzeniu np. podczas
długotrwałego deszczu. Z tego powodu owoce te bardzo źle znoszą transport. Egzokarp
(skórka) okrywa owoc. Mezokarp tworzy miąższ owocu, jest stworzony z komórek, w których
duże wakuole wypełnione są barwnym sokiem. Endokarp stanowi twarda okrywa pestki.
Wewnątrz znajduje się nasienie. U brzoskwini mogą znajdować się dwa nasiona
Śliwy dzielą się na: mirabelki (np. ałycza), renklody (np.: Altana, Ulena), węgierki (Węgierka
włoska, Łowicka, Wczesna i inne) i jajowe (Empress, Valor). Pąki na długopędach są ułożone
grupowo po dwa lub trzy. Wszystkie są kwiatowe, środkowy może być liściowy. Kwitną
w drugiej połowie kwietnia i owocują najczęściej corocznie. Śliwy wymagają gleb bardziej
zasobnych w wodę niż jabłonie. Dobrze rosną na czarnoziemach, głębokich rędzinach
i niezbyt ciężkich madach. Gleby te należą najczęściej do II–IV klasy. Śliwy nie tolerują gleb
piaszczystych chyba, że na głębokości 40–60 cm zalega glina, pH gleby powinno wynosić
6,7–7,0.Mają duże wymagania wodne. Lustro wody gruntowej powinno znajdować się na
głębokości 0,8 do 1 m, dlatego korzystne jest ich nawadnianie i ściółkowanie.
Czereśnie dzielą się na sercówki o miękkim miąższu, źle znoszące transport i łatwo gnijące
po deszczach oraz chrząstki o jędrnym miąższu, dobrze znoszące transport, lecz łatwo
pękające po deszczu. Szczepione na siewkach czereśni ptasiej F 12/1 tworzą olbrzymie
drzewa. Dla zmniejszenia siły wzrostu stosuje się podkładki karłowe i półkarłowe Gisela 5,
PHL-A,
PHL-B. Tworzą długie, grube pędy pokryte krótkopędami. Kwitną na krótkopędach
i podstawach długopędów. Początek kwitnienia następuje około 20 kwietnia

i trwa przez

około 7–11 dni. Odmiany czereśni są obcopylne, a między niektórymi zachodzi
intersterylność (niezdolność do zapylenia).
Wiśnie dzielą się na szklanki (amarelki) o bezbarwnym, kwaśnym lub kwaskowatym soku
oraz wiśnie właściwe (sokówki) o ciemnoczerwonym, kwaśnym soku. Kwiaty wiśni są
pojedyncze lub zebrane w baldaszki po 2–3. Kwitnienie odbywa się wcześnie około 1 maja
przez około 14 dni i dlatego są narażone na przymrozki. Większości odmian wiśni jest
samopylna. Owocowanie koncentruje się, w zależności od odmiany, na długopędach
(Łutówka) lub krótkopędach (North Star). Długopędy są cienkie i krótsze niż czereśni. Wiśnie
są podobnie jak jabłonie odporne na mróz i mogą być uprawiane na obszarze całego kraju.
Najbardziej zalecane jest zakładanie sadów na terenach wzniesionych, gdzie jest mniejsze
zagrożenie przymrozkami. Ze względu na choroby kory i drewna, drzewa uprawiane są
w sadach najczęściej 10

−

15 lat. Najlepsze miejsca do ich uprawy to Wyżyna Opatowsko-

Sandomierska, urodzajne gleby Wielkopolski i Wysoczyzny Rawskiej, luźne gleby
w okolicach Kalisza. Wiśnie najlepiej rosną na głębokich glebach gliniastych lub pyłowych,
ale tolerują gleby z piasków gliniastych i słabo gliniastych, jeśli na głębokości 0,7–1,0 m

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19

zalega glina. Lustro wody gruntowej powinno znajdować się na głębokości 1,5–2,0 m.
Wymagają pH gleby powyżej 5,0.
Brzoskwinie dzielą się na brzoskwinie właściwe, twardki i nektaryny.

−

Brzoskwinie właściwe tworzą omszone owoce deserowe o miękkim miąższu.

−

Twardki mają pestki silnie przyrośnięte do twardego miąższu i nigdy od niego
nieodchodzące. Owoce mają zastosowanie w przemyśle.

−

Nektaryny mają owoce nieomszone, o jędrnym miąższu w różnym stopniu odchodzącym
od pestki.
Kwiaty brzoskwiń są umieszczone pojedynczo, czasami po dwa, a ich skupienia wynikają

z zagęszczenia pączków kwiatowych na pędzie. Początkowo przez pierwsze 2–5 lat
brzoskwinie tworzą długie pędy wegetatywne o gładkiej, zielonej, a od strony słońca
czerwonobrązowej korze. Później powstające długopędy są krótsze i na nich roślina owocuje
oraz pojawiają się nieliczne krótkopędy owoconośne. Brzoskwinie wytwarzają grube, mocne
pędy z pąkami osadzonymi trójkami, większe

−

boczne są kwiatowe, a środkowe mniejsze

liściowe. Mniej cenne są cienkie, długie pędy słomkowe wyłącznie z pąkami kwiatowymi
lub liściowymi, ponieważ tworzą drobne owoce i nie dają mocnych przyrostów. Krótkopędy
tworzą się częściej na starszych drzewach i żyją z reguły dwa lata. Brzoskwinie wytrzymują
mrozy od -20 do -28

º

C. Ze względu na wymarzanie uprawia się je najczęściej w południowej

i zachodniej części kraju (Ziemia Lubuska, Sandomierska, Śląsk, Wielkopolska). Wymagają
gleb ciepłych o uregulowanych stosunkach wodnych z lustrem wody gruntowej na głębokości
1,6–2,0 m. Najczęściej są to gleby III i IV klasy, a czasami dobrze przygotowane nawet
V klasy o pH 6,7.
Morele są uprawiane amatorsko tylko w najcieplejszych rejonach kraju, a sady towarowe
występują w okolicy Sandomierza. Drzewa dorastają do 4–5 m wysokości i tworzą koronę
odwrotnie stożkową lub kulistą o szerokości podobnej do wysokości drzewa. Tworzą
długopędy z pąkami kwiatowymi i liściowymi oraz podobne do cierni krótkopędy, obficie
kwitnące, na których nie tworzą się pąki liściowe. W jednym pąku jest jeden kwiat. Ich kwiaty
mają podobną budowę do śliw. Morele są samopylne. W Polsce żyją 10–15 lat. Morele
wytrzymują mrozy od -20 do -25

º

C. Pąki liściowe przemarzają w temperaturze od -16

do -21

º

C. Morele kwitną w drugiej połowie kwietnia i ich kwiaty są bardzo wrażliwe na

przymrozki. Wymagają gleby żyznej, głębokiej i przepuszczalnej, nie znoszą gleb
podmokłych.

Fot. 1. Kwiaty jabłoni.

[http://pl.wikipedia.org/].

Fot. 2. Pąki wiśni.

[http://pl.wikipedia.org/].

Fot. 3. Kwiaty wiśni.

[http://pl.wikipedia.org/].

Fot. 4. Owocujący pęd

brzoskwini.

[http://pl.wikipedia.org/].

Fot. 5. Owoce moreli.

[http://pl.wikipedia.org/].

Fot. 6. Liść moreli.

[http://pl.wikipedia.org/].

Fot. 7. Śliwa domowa.

[http://pl.wikipedia.org/].

Fot. 8. Kwiaty gruszy.

[http://pl.wikipedia.org/]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie znasz rodzaje krótkopędów u jabłoni?
2. Kiedy należy przywieźć ule do sadu?
3. Jak dzielą się owoce brzoskwini?
4. Kiedy kwitną wiśnie?
5. Jakich stanowisk wymagają jabłonie?
6. Jakie znasz rejony uprawy wiśni?
7. Dlaczego grusze należy sadzić na stokach?
8. Jak zbudowany jest owoc pestkowych?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznaj pędy, pąki kwiatowe i liściowe różnych gatunków roślin sadowniczych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) określić zasady bezpiecznej pracy,
2) określić długość i barwę pędów,
3) określić ułożenie pączków na pędzie,
4) ocenić gładkość kory,
5) określić i wskazać rodzaje pąków na pędach,
6) nazwać rodzaje pędów,
7) określić ich przynależność gatunkową,
8) zaprezentować wyniki swojej pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

pędy różnych gatunków roślin sadowniczych,

−

lub ich zdjęcia na slajdach,

−

ilustracje.

Ćwiczenie 2

Określ rejony uprawy poszczególnych gatunków drzew sadowniczych w Polsce.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) określić zasady bezpiecznej pracy,
2) określić rejony uprawy poszczególnych gatunków drzew pestkowych i ziarnkowych,
3) zaznaczyć je na mapach konturowych Polski,
4) porównać z mapami glebowymi i klimatycznymi Polski,
5) określić, jakie czynniki klimatyczne i glebowe decydują o powstawaniu rejonów uprawy

drzew,

6) przedstawić wyniki swojej pracy i je uzasadnić.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

mapy konturowe Polski,

−

mapy klimatyczne i glebowe Polski,

−

kredki.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zdefiniować określenia krótkopęd i długopęd?

2) określić, u jakich drzew występują słomkowe pędy płone?

3) rozróżnić i wskazać rodzaje krótkopędów?

4) określić, od czego zależy rejonizacja uprawy poszczególnych

odmian

jabłoni na terenie Polski?

5) określić wymagania klimatyczno glebowe śliw?

6) określić rolę pszczół w sadzie?

7) zdefiniować owoc prawdziwy?

8) określić terminy kwitnienia poszczególnych gatunków drzew?

9) wyróżnić części owocu u ziarnkowych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22

4.4.

Gatunki i odmiany drzew owocowych

4.4.1. Materiał nauczania

Odmiany poszczególnych gatunków roślin sadowniczych różnią się między sobą wieloma

cechami morfologicznymi i użytkowymi. Począwszy od siły wzrostu drzewa, terminu
kwitnienia, terminu dojrzewania owoców, możliwością i okresem przechowywania owoców,
wrażliwością na choroby czy odpornością na mróz i inne niesprzyjające warunki środowiska.
Podobnie owoce poszczególnych odmian różnią się wieloma cechami diagnostycznymi
decydującymi o ich popularności u konsumentów i przydatności w przetwórstwie.

Charakterystykę poszczególnych gatunków i odmian oraz ich owoców przedstawiają

poniższe tabele.

Tabela 5. Cechy owoców wybranych odmian jabłoni [opracowanie własne]
Odmiany

Wielkość

Kształt

Barwa
rumieńca

Charakter
rumieńca

Barwa
miąższu

Jędrność
miąższu

Geneva
Early

ś

redni

kulisty

czerwona

rozmyty

biała

Ś

rednio

twarda

Katia

ś

redni

kulisto
stożkowaty

purpurowa

rozmyty

biała

Ś

rednio

twarda

Paulared

ś

redni

kulisto
spłaszczony

purpurowa

rozmyty

biała

Miękka

Lobo

ś

redni do

dużego

kulisto
stożkowaty

purpurowa

rozmyty

zielonkawa

Ś

rednio

twarda

Freedom

ś

redni do

dużego

kulisto
stożkowaty

czerwona

jednolity
z paskami

biała

Ś

rednio

twarda

Cortland

ś

redni do

dużego

kulisto
stożkowaty

purpurowa

jednolity
z paskami

biała

Ś

rednio

twarda

Jonagold

duży do
bardzo
dużego

kulisto
stożkowaty

czerwona

jednolity
z paskami

kremowa

Ś

rednio

twarda

Szampion

ś

redni do

dużego

kulisto
stożkowaty

czerwona

jednolity
z paskami

biała

Ś

rednio

twarda

Elstar

ś

redni

kulisty

czerwona

jednolity
z paskami

biała

Ś

rednio

twarda

Gala

mały do
ś

redniego

stożkowaty

czerwona

jednolity
z paskami

kremowa

Ś

rednio

twarda

Gloster

duży

stożkowaty

purpurowa

rozmyty

biała

Twarda

Alwa

ś

redni

kulisty

czerwona

rozmyty

biała

Twarda

Ligol

duży

kulisto
spłaszczony

brązowa

jednolity
z paskami

zielonkawa

Twarda

Red
Booskop

duży do
bardzo
dużego

kulisto
stożkowaty

purpurowa

rozmyty

kremowa

Ś

rednio

twarda

Golden
Delicious

ś

redni

kulisto
stożkowaty

brak

brak

kremowa

Twarda

Elise

ś

redni do

dużego

kulisto
stożkowaty

purpurowa

rozmyty

kremowa

Twarda

Idared

ś

redni

kulisty

czerwona

jednolity
z paskami

biała

Twarda

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23

Tabela 6. Cechy wybranych odmian jabłoni [opracowanie własne]

Odporność na

Odmiany

mróz

parcha

mączniaka

Siła
wzrostu

Termin zbioru

Okres
przechowywania

1

2

3

4

5

6

7

Geneva Early

ś

rednia

ś

rednia

mała

ś

rednia

3 tydzień lipca

2–3 tygodnie

Katia

ś

rednia

duża

duża

ś

rednia

3 tydzień sierpnia

6 tygodni

Paulared

ś

rednia

ś

rednia

duża

słaba

4 tydzień sierpnia

6 tygodni

Lobo

ś

rednia

mała

ś

rednia

ś

rednia

1 tydzień września

4 miesiące

Freedom

ś

rednia

duża

duża

ś

rednia

4 tydzień września

3 miesiące

Cortland

ś

rednia

mała

mała

ś

rednia

3 tydzień września

4 miesiące

Jonagold

mała

ś

rednia

mała

duża

2 tydzień
października

6 miesiące

Szampion

mała

duża

duża

duża

4 tydzień września

4 miesiące

Elstar

mała

mała

duża

ś

rednia

4 tydzień września

5 miesięcy

Gala

ś

rednia

duża

duża

słaba

1 tydzień
października

6 miesięcy

Gloster

ś

rednia

mała

duża

duża

2 tydzień
października

6 miesięcy

Alwa

ś

rednia

ś

rednia

ś

rednia

duża

3 tydzień
października

7 miesięcy

Ligol

ś

rednia

duża

duża

ś

rednia

3 tydzień
października

10 miesiące

Red Booskop

mała

duża

duża

duża

2 tydzień
października

7 miesięcy

Golden
Delicious

mała

ś

rednia

ś

rednia

słaba

2 tydzień
października

6 miesięcy

Elise

mała

ś

rednia

duża

mała

1 tydzień
października

6 miesięcy

Idared

mała

ś

rednia

mała

mała

3 tydzień
października

10 miesięcy

Charakterystyki wybranych odmian grusz przedstawiono w tabelach 7 i 8.

Tabela 7. Charakterystyka owoców wybranych odmian grusz [opracowanie własne]

Owoce

Rumieniec

Miąższ

Odmiana

wielkość

kształt

udział

Odcień

struktura

zwięzłość

Faworytka

duża

prosty

mały

Ciemno
czerwony

drobnoziarnisty

miękki

Konferencja

ś

rednia

wklęsły

brak

Brak

drobnoziarnisty

miękki

General Leclerc

duża

prosty

brak

Brak

drobnoziarnisty

miękki

Komisówka

ś

rednia

prosty

brak lub bardzo
mały

pomarańczowy

drobnoziarnisty

miękki

Lukasówka

bardzo
duża

prosty

brak lub bardzo
mały

jasnoczerwony

ś

rednioziarnisty

twardy

Triumf
Packhama

duża

wklęsły

brak

Brak

drobnoziarnisty

miękki

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24

Tabela 8. Charakterystyka wybranych odmian grusz [opracowanie własne]

Odmiana

Wytrzymałość
na mróz

Odporność
na parcha

Siła wzrostu

Wielkość
owoców

Termin zbioru

Okres
przechowy
wania

Trewinka

mała

duża

umiarkowana

ś

rednia

2 tydzień sierpnia

4 tygodnie

Faworytka

mała

ś

rednia

duża

duża

3 tydzień sierpnia

4 tygodnie

Konferencja

mała

duża

umiarkowana

ś

rednia

4 tydzień września

6 miesięcy

Lukasówka

mała

mała

duża

bardzo
duża

4 tydzień września

6 miesięcy

Komisówka

ś

rednia

duża

duża

duża

2 tydzień
października

4 miesiące

General
Leclerc

ś

rednia

ś

rednia

umiarkowana

duża

1 tydzień
października

4 miesiące

Triumf
Packhama

mała

mała

umiarkowana

duża

4 tydzień września

4 miesiące

Concord

mała

duża

mała

duża

2 tydzień września

4 miesiące

Dicolor

mała

ś

rednia

mała

ś

rednia

2 tydzień września

2 miesiące

Amfora

mała

ś

rednia

mała

ś

rednia

2 tydzień
października

6 miesięcy

Charakterystykę odmian pestkowych przedstawiają tabele 9–13.

Tabela 9.Charakterystyka ważniejszych odmian śliw [opracowanie własne].
Odmiana

Wzrost
drzewa

Wytrzy-
małość
na mróz

Sposób
zapylania

Wrażli –
wość na
szarkę

Plenność

wielkość
owoców

Pora
dojrzewania

Ruth
Gerstetter

słaby

mała

obcopylna

mała

ś

rednia

Początek
lipca

Herman

ś

redni

ś

rednia

samopylna

ś

rednia

ś

rednia

połowa lipca

Ć

aćańska

Rana

ś

redni

ś

rednia

samopylna

mała

ś

rednia

połowa lipca

Sanctus
Hubertus

słaby

ś

rednia

obcopylna

ś

rednia

duża

koniec lipca

Ć

aćańska

Lepotica

ś

redni

ś

rednia

obcopylna

mała

bardzo
duża

Początek
sierpnia

Ć

aćańska

Najbolja

bardzo
silny

duża

obcopylna

mała

bardzo
duża

60 g

Koniec
sierpnia

Magna
Glauca

ś

redni

obcopylna

mała

bardzo
duża

Pierwsza
połowa
sierpnia

Węgierka
Dąbrowicka

ś

redni

mała

obcopylna

mała

bardzo
duża

po 15
sierpnia

Valor

silny

ś

rednia

obcopylna

duża

ś

rednia

40–50 g

Połowa
września

Stanley

słaby

mała

samopylna

mała

bardzo
duża

40 g

Połowa
września

Bluefree

ś

redni

duża

obcopylna

duża

50 g

Połowa
września

Oneida

ś

redni

duża

samopylna

duża

duża

40–50 g

Połowa
października

Empress

silny

duża

obcopylna

duża

duża

50–60 g

Koniec
września

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25

Tabela 10. Ocena niektórych odmian wiśni [opracowanie własne]
Odmiana

Przydatność
odmiany

Wielkość
owoców

Uwagi

Sabina

amatorska /
towarowa

ś

rednia

pąki tolerancyjne na przymrozki, kwitnie wcześnie, korona
rozłożysta,

symetryczna,

tworzy

liczne

krótkopędy.

Jest

uzupełnieniem odm. North Star

North
Star

amatorska /
towarowa

ś

rednia

słaby wzrost, wrażliwa na moniliozę, owocuje na krótkopędach,
owoce mają tendencję do drobnienia w dalszych latach

Kelleris
16

towarowa /
amatorska

ś

rednia /

duża

na słabsze gleby

Wanda

Towarowa

mała

kwitnie wcześnie , ale pąki tolerancyjne na przymrozki, można
zbierać mechanicznie, kwaśne owoce, łatwo odchodzą od szypułki

Nefris

towarowa

ś

rednia

kwiaty wrażliwe na przymrozki, wymaga stanowiska wzniesionego,
mało wymagająca w stosunku do gleby, można sadzić na własnych
korzeniach

Lucyna

towarowa /
amatorska

ś

rednia /

duża

wzrost przewodnikowy, korona o mocnej konstrukcji, dużo
krótkopędów, owoce bardzo smaczne można zbierać mechanicznie

Łutówka

towarowa

duża
/bardzo
duża

podstawowa odmiana, wymaga dobrych gleb i starannej pielęgnacji,
owocuje na pędach jednorocznych, dlatego ma tendencję do
ogałacania

się,

mało

zawodna,

plenna,

owoce

cenione

w przetwórstwie.

Tabela 11. Charakterystyka wybranych odmian czereśni [opracowanie własne]
Odmiana

Wzrost
drzew

Wytrzymałość
na mróz

Wrażliwość
na pękanie

Plenność Pora

dojrzewania

Przydatność do
produkcji
towarowej

Rivan

ś

redni

duża

mała

ś

rednia

I tydzień
czerwca

Duża

Karesowa

słaby

ś

rednia

mała

duża

III tydzień
czerwca

Duża

Burlat

bardzo
silny

ś

rednia

duża

duża

III tydzień
czerwca

Duża

MertonPremier

ś

redni

duża

mała

duża

IV tydzień
czerwca

Duża

Vega

silny

duża

mała

duża

I tydzień
lipca

Duża

Lotka
Trzebnicka

ś

redni

duża

mała

duża

IV tydzień
czerwca

Duża

Sam

ś

redni

duża

bardzo mała

ś

rednia

II tydzień
lipca

Duża

Büttnera
Czerwona

silny

duża

duża

duża

II tydzień
lipca

Ś

rednia

Hedelfińska

silny

małą

bardzo duża

ś

rednia

II tydzień
lipca

Ś

rednia

Ulster

silny

duża

małą

duża

I tydzień
lipca

Duża

Kordia

ś

redni

mała

mała

duża

II tydzień
sierpnia

Duża

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26

Tabela 12. Charakterystyka wybranych odmian brzoskwiń i nektaryn [opracowanie własne]

Wytrzymałość
na mróz

Odmiany

Wzrost

drzew

pąków

Wrażliwość
na
przymrozki

Termin
zbioru

Wielk
ość
owocu

% pokrycia
rumieńcem

Zastosowanie

Royalvee

ś

rednio

silny

4

3/4

3/4

8–15 sierpnia średnia 40-80

deserowe
/przemysłowe

Reliance

ś

rednio

silny

4/5

5

5

15–20
sierpnia

Ś

rednia 30-70

deserowe
/przemysłowe

Redhaven

silny

4

3/4

3

15–20
sierpnia

Duża

50-80

deserowe
/przemysłowe

Harco
(nektaryna)

silny

4

4

4

15–20
sierpnia

Ś

rednia 80-90

deserowe

Velvet

ś

rednio

silny

4/5

4/5

4/5

20–25
sierpnia

Ś

rednia 30-60

deserowe
/przemysłowe

Iskra

silny

4/5

4

3

20–28
sierpnia

Ś

rednia

/ duża

60/90

deserowe
/przemysłowe

Inka

silny

4

3/4

3

25 sierpnia –
– 5września

Duża

30-50

deserowe
/przemysłowe

Legenda:
Wytrzymałość na mróz: 3 – średnia, 4 – dobra, 5 – duża
Wrażliwość na przymrozki: 3 – średnia, 4 – mała, 5 – bardzo mała.

Tabela 13. Charakterystyka wybranych odmian moreli [opracowanie własne]
Odmiana

Siła
wzrostu

Wrażliwość na
mróz

Plonowanie

Opis owocu

Zbiór

Zastosowan
ie

Early
Orange

silny

drzewo
wytrzymuje do
-25

0

C, pąki

i kwiaty dość
wytrzymałe na
przymrozki

wcześnie
wchodzi
w okres
owocowania,
plenna

ś

rednie, kulisto

owalne, ciemno
pomarańczowe
z jaskrawym
rozmytym
rumieńcem, miąższ
ciemno
pomarańczowy,
mięsisty, smaczny

wielokrotny
połowa
lipca

deserowe,
przetwórcze

Harcot

silny

dobrze znosi
mróz ,
a przymrozki
ś

rednio

wcześnie
wchodzi w
okres
owocowania
i obficie
owocuje

ś

rednie, owalne,

pomarańczowe,
z paskowanym
czerwonym
rumieńcem, miąższ
pomarańczowy,
więzły, słodki
smaczny

koniec
lipca

deserowe,
przetwórcze

Wczesna

z

Morden

bardzo
silny

wytrzymała na
mróz

regularnie
i obficie,
wymaga
przerywania
zawiązków

ś

rednie, jajowate,

jasno pomarańczowe
z małym rumieńcem,
miąższ owocu
pomarańczowy,
melonowaty, mało
słodki

koniec
lipca

deserowe,
przetwórcze

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Które odmiany jabłoni mają owoce z paskowanym rumieńcem?
2. Jakie różnice występują między odmianami grusz?
3. Które odmiany śliw są najbardziej wrażliwe na szarkę?
4. Kiedy następuje zbiór czereśni Rivan?
5. Które odmiany moreli są zbierane w lipcu?
6. Jakie cechy Łutówki powodują, że zajmuje pierwsze miejsce w strukturze nasadzeń

wiśni?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznaj owoce wskazanych odmian jabłoni, grusz i śliw.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) określić zasady bezpiecznej pracy,
2) określić, do jakiego gatunku należą wskazane owoce,
3) określić kształt i wielkość owoców,
4) ustalić (w miarę możliwości) termin zbioru,
5) określić barwę skórki, rodzaj rumieńca i jego barwę,
6) przekroić owoc i skosztować owoc,
7) zapisać w notatniku wyniki i spostrzeżenia,
8) porównać otrzymane dane z opisami odmian,
9) wybrać najbardziej zbliżony opis do otrzymanych owoców,
10) zaprezentować wyniki swojego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

jabłka, gruszki, śliwki podstawowych odmian,

−

nóż i talerzyk,

−

notatnik,

−

katalogi odmian jabłoni i grusz, monografie poszczególnych gatunków,

−

prezentacje multimedialne dotyczące odmian jabłoni, grusz i śliw,

−

slajdy i zdjęcia z różnymi odmianami owoców.

Ćwiczenie 2

Zaplanuj założenie sadu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) określić zasady bezpiecznej pracy,
2) zaproponować ukształtowanie terenu i typ gleby,
3) określić warunki klimatyczne,
4) określić pożądane gatunki roślin sadowniczych,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

28

5) ustalić rozmieszczenie poszczególnych gatunków na kwaterach, ze szczególnym

uwzględnieniem ich usytuowania na stoku,

6) zaproponować odmiany uwzględniając:

−−−−

siłę wzrostu podkładki,

−−−−

terminy kwitnienia,

−−−−

ewentualną triploidalność lub intersterylność,

−−−−

termin owocowania,

7) rozmieścić odmiany na kwaterach,
8) określić rozstawy,
9) obliczyć liczbę drzew,
10) zaplanować drogi dojazdowe,
11) sporządzić szkic sadu,
12) zaprezentować wyniki swojego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

opisy gatunków i odmian drzew owocowych,

−

film lub prezentacja multimedialna dotycząca projektowania sadu, charakterystyki
odmian i gatunków,

−

kalkulator,

−

artykuły piśmiennicze.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić różnice odmianowe jabłoni?

2) określić odmiany grusz zbierane we wrześniu?

3) określić, które odmiany śliw są samopylne?

4) określić odmiany wiśni do uprawy amatorskiej?

5) określić, które odmiany czereśni są podatne na pękanie?

6) określić, które cechy decydują o możliwości uprawy w Polsce

brzoskwiń i moreli?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

29

4.5.

Wymagania siedliskowe i biologiczne oraz charakterystyka
uprawy krzewów owocowych

4.5.1. Materiał nauczania

Truskawka jest byliną dość wytrzymałą na mróz, a jej kwiaty przemarzają sporadycznie.
Owoc rzekomy powstaje z rozrośniętego dna kwiatowego, a owoce właściwe to orzeszki
znajdujące się na powierzchni. Wiązkowy system korzeniowy zalega na głębokości do 30 cm.
Najsilniejszy wzrost korzeni jest w drugim roku, wtedy też rośliny najobficiej owocują.
Z korony wyrastają liście, a w ich kątach, w dolnej części korony, tworzą się rozłogi. Z pąków
w środkowej części korony powstają pędy boczne, a z górnej kwiaty. Pąki kwiatowe powstają
w sierpniu i wrześniu. Najlepsze są gleby pszenno-buraczane i żytnio-ziemniaczane. Nie
nadają się ciężkie, zimne lub piaszczyste. Odczyn gleby powinien być lekko kwaśny. Poziom
wody nie wyższy niż 50 cm. W uprawie truskawek ważny jest odpowiedni płodozmian w celu
ograniczenia ilości szkodników i oczyszczenia terenu z chwastów trwałych. Uprawa roślin na
oborniku dodatkowo poprawia właściwości gleby.
Agrest i porzeczka. Częścią trwałą agrestu i porzeczki są korzenie i szyjka korzeniowa,
z której wyrastają pędy. Pod względem koloru owocu, wyróżniamy porzeczki: białą, czerwoną
i czarną. Kwiaty porzeczek białych i czerwonych tworzą długie kwiatostany 13–32 owoców,
porzeczki czarnej 7–18, agrestu 1–3. Owocem tych roślin jest nibyjagoda zwana jagodą
szupinkowatą, powstałą z zalążni i dna kwiatowego. Pędy porzeczek w odróżnieniu
od agrestu nie mają kolców, a także są mniej zwarte. Nie należy sadzić porzeczek i agrestu
w zastoiskach mrozowych, na dużych stokach, a także na stanowiskach o wysokim poziomie
wód gruntowych powyżej 50–60 cm. Porzeczka jest uprawiana na plantacjach o różnej
powierzchni, jednak tylko w bardzo dużych gospodarstwach racjonalny jest zakup kombajnu
do zbioru owoców. Przygotowując pole należy zniszczyć chwasty trwałe. Korzystne jest
zastosowanie, jako przedplonu, zbóż lub rzepaku, a po ich uprawie dokładne usunięcie
pozostałych chwastów przez zabiegi uprawowe np. kultywatorowanie. Pod plantację
korzystnie jest zastosować obornik w dawce 40

−

60 t/ha, a w przypadku braku możliwości

nawozić potasem w dawce 100

−

150kg K

2

O/ha. Gleby kwaśne należy nawozić wapnem

magnezowym.
Malina jest krzewem uprawianym na terenie całego kraju. Jest byliną, której trwałymi
częściami są korzenie i szyjka korzeniowa. W pierwszym roku wytwarza pęd, a na
odchodzących od niego pędach bocznych kwitnie i owocuje w drugim roku. Starsze pędy
zamierają i należy je wycinać. Maliny powtarzające owocują już w pierwszym roku. Owoce są
złożone z drobnych pestkowców, zrośnięte przy dnie kwiatowym. Zbierane są bez dna
kwiatowego. Najlepsze gleby pod maliny są III i IV klasy, o właściwych stosunkach wodno –
powietrznych. Poziom wody gruntowej powinien znajdować się na głębokości 0,8–1,0 m,
wymagane pH gleby 5,5–6,2. Najkorzystniejsza suma opadów 800

−

900 mm, dlatego maliny

korzystnie reagują na nawadnianie. Ze względu na wymarzanie należy unikać stanowisk
nieosłoniętych i zastoisk mrozowych. Plantacje towarowe często są zakładane w pobliżu
przetwórni stanowiącej duży rynek zbytu. Nawożenie obornikiem przed założeniem plantacji
jest uzasadnione tylko na bardzo lekkich glebach.
Borówka wysoka należy do rodziny wrzosowatych. Owocem jest jagoda. Borówka wysoka
krzewi się tak jak porzeczka, z szyjki korzeniowej i dolnych części starszych pędów wyrastają
nowe pędy. Borówka kwitnie i owocuje na końcach pędów jednorocznych. Jej krzewy
są wrażliwe na niską temperaturę poniżej -25

º

C i wiosenne przymrozki. Wymaga gleb

kwaśnych 4–5pH, o uregulowanych stosunkach wodno-powietrznych. Poziom wody nie może

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

30

być wyższy niż 30 cm. Woda służąca do podlewania powinna być uboga w wapń i magnez.
Nawożenie potasem w dawce 100 kg K

2

O/ha przed założeniem plantacji korzystnie wpływa

na plonowanie plantacji.
Aronia czarnoowocowa jest krzewem dorastającym

do 3 m wysokości, o owocach czarnych,

utworzonych z dna kwiatowego, zalążni i zrośniętych podstaw działek kielicha, zebranych
podobnie jak jarzębina w baldachogrona. Liście są eliptyczne, skórzaste błyszczące. Aronię
uprawia się ze względu na owoce bogate w związki mineralne wapnia, żelaza i mikroelementy
oraz niektóre witaminy. Zawartość garbników nadaje owocom cierpki smak. Owoce aronii
są wykorzystywane w lecznictwie, jako dodatek do przetworów oraz naturalny barwnik
do produktów spożywczych. Wytrzymuje spadki temperatury do -40

º

C. Dobrze rośnie na

glebach mniej żyznych, nawet V klasy bonitacyjnej, a jej zbiór może odbywać się
maszynowo.

Fot. 9. śurawina wielkoowocowa

[http://pl.wikipedia.org/]

Fot. 10. Aronia

[http://pl.wikipedia.org/]

Fot. 11. Rokitnik pospolity

[http://pl.wikipedia.org/]

Fot. 12. Kwiat aktinidii

[http://pl.wikipedia.org/]

Fot. 13. Owoc róży

[http://pl.wikipedia.org/]

Fot. 14. Owocostan bzu czarnego

[http://pl.wikipedia.org/]

Gatunki uprawiane amatorsko.
Jeżyna jest krzewem w Polsce sporadycznie uprawianym na terenie Polski. Większość
owoców pozyskiwana jest ze stanowisk naturalnych. Częścią trwałą jeżyny jest system
korzeniowy i szyjka korzeniowa. Pędy podobnie jak u malin żyją dwa lata (w klimacie
cieplejszym niż w Polsce dłużej). Korzenie drobne (grubsze niż u maliny) i liczne. Pędy
zróżnicowane, jeżeli sztywne to do 2

−

3m długości, a płożące do 10 m często pokryte kolcami.

Liście

pierzaste,

całobrzegie

lub

ząbkowane.

Kwiatostany

groniaste

po

kilka

do kilkudziesięciu owoców. Kwiaty pięciodzielne obupłciowe. Płatki białe lub lekko
zaróżowione. Owoce silnie zrośnięte z dnem kwiatowym, dlatego zbiera się razem z nim.
W uprawie amatorskiej w Polsce znajdują się odmiany jeżyny np.: Blach Satin, Orkan –
bardzo wrażliwe na mróz i wymagające okrycia na zimę. Jeżynę najlepiej rozmnożyć
z sadzonek wierzchołkowych. Po sadzeniu musi być prowadzona w formie szpaleru.
W uprawie amatorskiej często spotyka się jeżynę bezkolcową.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

31

śurawina praktycznie w Polsce nie jest uprawiana na skalę przemysłową. Liście owalne
zimozielone, skórka owoców błyszcząca. Roślina wymaga kwaśnej gleby. Toleruje wysoki
poziom wody zimą. Ze względu na specyfikę uprawy i trudności zapewnienia dogodnych
warunków dla wzrostu i rozwoju tylko nieliczne plantacje znajdują się w ośrodkach
badawczych i naukowych. śurawinę uprawia się amatorsko. Największe zbiory owoców
uzyskuje się z miejsc ich naturalnego występowania.
Aktinidia chińska jest pnączem. Jej owoce nazywane są kiwi. W Polsce bardzo często
przemarza i może być uprawiana tylko w zimnych szklarniach lub tunelach foliowych. Owoce
aktinidii pstrolistnej i ostrolistnej są mniejsze i nie są tak smaczne jak chińskiej. Aby uzyskać
owoce należy posadzić, co najmniej jednego osobnika męskiego na 6

−

10 żeńskich.

Rozmnażane są przez sadzonki zielne lub zdrewniałe. Ze względu na przemarzanie wymagają
stanowisk osłoniętych, mniej narażonych na przymrozki.
Róża jest krzewem osiągającym od 1,5 do 3 m wysokości. Owoce jej są bogatym źródłem
witaminy C. W przemyśle perfumeryjnym wykorzystywane są olejki eteryczne. Płatki
kwiatowe nadają się na konfitury, a owoce służą do produkcji win, dżemów i innych
przetworów.
Dereń jest krzewem lub drzewem pochodzącym z południowej Europy. Owoce derenia
jadalnego są bogate w witaminę C, wykorzystywane są w produkcji win i nalewek.
Berberys jest krzewem, którego owoce są bogate w witaminę C i stanowią cenny dodatek do
przetworów.
Bez czarny jest krzewem. Występuje w całej Europie, jego czarne owoce zebrane
w baldachogrona służą do barwienia innych produktów spożywczych. Kwiaty i owoce są
wykorzystywane także w przemyśle farmaceutycznym i medycynie.

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Z czego powstaje owoc rzekomy u truskawki?
2. Jakich stanowisk należy unikać pod uprawę porzeczek?
3. Ile lat żyją pędy malin?
4. Co jest częścią trwałą agrestu?
5. Jakie zastosowanie mają owoce aronii?
6. Dlaczego w Polsce nie uprawia się na większą skalę aktinidii?
7. Na jakich stanowiskach rośnie żurawina?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

32

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznaj rzadko uprawiane rośliny sadownicze.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) określić zasady bezpiecznej pracy,
2) określić kolor kory i jej gładkość,
3) rozpoznać ułożenie pąków,
4) określić budowę kwiatu i kwiatostanu, jeżeli on występuje na okazie lub ilustracji,
5) określić wielkość, kształt, barwę i brzegi liści,
6) zapisać wyniki obserwacji,
7) porównać je z opisami, rysunkami i fotografiami roślin,
8) określić gatunek rośliny,
9) zaprezentować wyniki obserwacji.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

pędy krzewów rzadko uprawianych: bzu czarnego, rokitnika, żurawiny, jeżyny, aktinidii,

−

atlasy roślin sadowniczych,

−

klucz do oznaczania roślin,

−

zdjęcia roślin.

Ćwiczenie 2

Rozpoznaj krzewy owocowe.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) określić zasady bezpiecznej pracy,
2) określić kolor kory i jej gładkość,
3) rozpoznać ułożenie pąków,
4) określić budowę kwiatu, jeżeli on występuje,
5) rozpoznać ułożenie kwiatów w kwiatostanie,
6) określić wielkość, kształt, barwę i brzegi liści,
7) sprawdzić aromat po roztarciu liści,
8) zapisać wyniki obserwacji,
9) porównać je z opisami, rysunkami i fotografiami roślin.
10) określić gatunek rośliny,
11) zaprezentować wyniki pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

pędy krzewów: porzeczki czarnej i czerwonej, malin, agrestu, borówki wysokiej,
skrócony pęd truskawki,

−

liniał,

−

atlasy roślin sadowniczych,

−

zdjęcia roślin.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

33

4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić stanowisko dla truskawki?

2) porównać maliny i jeżyny?

3) określić przeznaczenie owoców derenia?

4) wskazać skąd pochodzi większość owoców żurawiny w Polsce?

5) określić, na jakich glebach można sadzić aronię?

6) określić, jakie zastosowanie mają owoce bzu czarnego ?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

34

4.6.

Odmiany porzeczek, agrestu, malin i truskawek

4.6.1. Materiał nauczania

Charakterystykę wybranych odmian porzeczki, agrestu, malin i truskawek przedstawiają

tabele 14–23.

Tabela 14. Charakterystyka owoców niektórych odmian porzeczki czarnej [opracowanie własne]

Wielkość
owoców

Przydatność do
produkcji soków

Przydatność do
przetwórstwa

Uwagi

Odmiany bardzo wczesne
Bona

bardzo duża

Mała

bardzo duża

zbiór tylko ręczny

Odmiany wczesne
Tisel

duża

−

−

bardzo wysoka zawartość
witaminy C

Ben
Connan

ś

rednia

mała

bardzo duża

zbiór kombajnowy

Ojebyn

ś

rednia

mała

duża

zbiór kombajnowy

Odmiany o średniej porze dojrzewania
Ceres

ś

rednia do

dużej

ś

rednia

duża

nierównomierne dojrzewanie

Titania

duża

ś

rednia

duża

zbiór kombajnowy

Tiben

ś

rednia

−

−

duża zawartość antocyjanów

Odmiany późne
Ben
Tirran

ś

rednia

bardzo duża

duża

niechętnie kupowana przez
przemysł

Tabela 15. Charakterystyka niektórych odmian porzeczki czarnej [opracowanie własne]

O

d

m

ia

n

a

W

zr

o

st

P

o

k

ró

j

k

rz

ew

u

P

rz

y

d

at

n

o

ść

o

d

m

ia

n

y

P

o

d

at

n

o

ść

n

a

am

er

y

k

a

ń

sk

ie

g

o

m

ą

cz

n

ia

k

a

ag

re

st

u

.

P

o

d

at

n

o

ść

n

a

o

p

ad

zi

n

ę

l

iś

ci

p

o

rz

ec

ze

k

P

o

d

at

n

o

ść

n

a

rd

z

ę

w

ej

m

u

tk

o

w

o

-

-p

o

rz

ec

zk

o

w

ą

U

w

ag

i

Bona

ś

rednio silny

szeroki
rozłożysty

amatorska

ś

rednio

wrażliwa

wrażliwa

wrażliwa

podatna na
rewersję

Tisel

ś

rednio silny

wzniesiony

towarowa

mało
wrażliwa

−

−

odporna na mróz

Ben
Connan

ś

rednio silny

wzniesiony
zwarty

amatorska

mało
wrażliwa

mało
wrażliwa

wrażliwa

elastyczne pędy

Ojebyn

silny

kulisto
wzniesiony
do
rozłożystego

towarowa

mało
wrażliwa

wrażliwa

wrażliwa

wytrzymała na
mróz, elastyczne
pędy łatwo się
ukorzeniają

Ceres

silny,

wzniesiony

amatorska

ś

rednio

wrażliwa

ś

rednio

wrażliwa

wrażliwa

tolerancyjna wobec
wielkopąkowca

Titania

bardzo silny

wzniesiony

towarowo -
amatorska

mało
wrażliwa

ś

rednio

wrażliwa

Ś

rednio

wrażliwa

wytrzymała na
mróz

Tiben

ś

rednio silny

rozłożysty

towarowa

mało
wrażliwa





wytrzymała na
mróz

Ben
Tirran

umiarkowany

zwarty

towarowo -
amatorska

mało
wrażliwa

ś

rednio

wrażliwa

wrażliwa

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

35

Tabela 16. Charakterystyka owoców wybranych odmian porzeczki czerwonej i białej [opracowanie własne]
Odmiany

Przydatność
odmiany

Wielkość
owoców

Przeznaczenie

Długość
gron

Uwagi

Porzeczka czerwona

Odmiany wczesne
Jonkheer van Tets

towarowo
amatorska

duże

przerobowe

Długie

Heros

amatorska

duże

deserowe

bardzo
długie

Detvan

amatorska

duże

deserowe

bardzo
długie

Odmiana o średniej porze dojrzewania
Rosetta

towarowo
amatorska

duże/średnie

deserowe

długie

Odmiany późne
Holenderska
Czerwona

towarowo
amatorska

duże/średnie

przerobowe

długie

Rondom

towarowo
amatorska

duże

przerobowe

długie

można zbierać
kombajnem

Odmiany bardzo późne
Matcheranch’s Rote
Spätlese

amatorska

duże

bardzo
długie

mierny smak

Tatran

amatorska

duże

deserowe

bardzo
długie

Porzeczka biała

Odmiana średniowczesna
Biała z Jüterborg

amatorska

ś

rednie

deserowe

długie

Tabela 17. Charakterystyka wybranych odmian porzeczki czerwonej i białej [opracowanie własne]
Odmiany

Wzrost

Pokrój krzewu

Podatność na
opadzinę liści

Uwagi

Porzeczka czerwona

Odmiany wczesne
Jonkheer van Tets

bardzo
silny

kulisty do
rozłożystego

wrażliwa

wrażliwa na przymrozki

Heros

słaby

rozłożysty luźny

wrażliwa

wymaga ciepłego stanowiska

Detvan

silny

kulisty



wymaga osłony od wiatru

Odmiany o średniej porze dojrzewania
Rosetta

ś

rednio

silny

zwarty do
kulistego

mało wrażliwa

wytrzymała na mróz
podatna na amerykańskiego
mączniaka agrestu

Odmiany późne
Holenderska
Czerwona

bardzo
silny

kulisty nieco
spłaszczony

mało wrażliwa

wytrzymała na mróz

Rondom

silny

wzniesiony zwarty

mało wrażliwa

owocuje także na pędach
jednorocznych
możliwy zbiór kombajnem

Odmiany bardzo późne
Matcheranch’s Rote
Spätlese

bardzo
silny

kulisty
spłaszczony

ś

rednio wrażliwa

Tatran

silny

wzniesiony



wymaga osłony od wiatru

Porzeczka biała

Odmiana średniowczesna
Biała z Jüterborg

ś

rednio

silny

kulisty do
zwartego

mało wrażliwa

wytrzymała na mróz

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

36

Tabela 18. Charakterystyka owoców wybranych odmian agrestu [opracowanie własne]
Odmiany

Przydatność

Wielkość Barwa w fazie

dojrzałości
zbiorczej

Barwa w fazie
dojrzałości
pełnej

Przeznaczenie

Uwagi

Odmiany wczesne
Hinnonmaki
Rot

amatorska

mała

zielono żółta

ciemno
czerwona

deserowe
przerobowe

wymaga
ż

yznej gleby

Odmiany średniowczesne
Biały Tryumf towarowo

amatorska

duża /
ś

rednia

jasno zielona

zielono żółta

deserowe
przerobowe

możliwy
zbiór
kombajnem

Invicta

towarowo
amatorska

duża /
ś

rednia

jasno zielona

zielono żółta

przerobowe

możliwy
zbiór
kombajnem

Odmiany średnio późne
Czerwony
Tryumf

towarowo
amatorska

ś

rednia

Zielona

czerwona

deserowe
przerobowe

Rzeszowski
Plenny

towarowo
amatorska

ś

rednia

zielono żółta

czerwono
fioletowa

deserowe
przerobowe

możliwy
zbiór
kombajnem

Tabela 19. Charakterystyka wybranych odmian agrestu [opracowanie własne]
Odmiany

Wzrost

Pokrój krzewu

Plenność

Podatność na amerykańskiego
mączniaka agrestu

Odmiany wczesne
Hinnonmaki Rot

ś

redni silny

kulisty zwarty

umiarkowana

mało wrażliwa

Odmiany średnio wczesne
Biały Tryumf

silny

kulisty zwarty

bardzo wysoka

wrażliwa

Invicta

ś

rednio silny

luźny rozłożysty

bardzo wysoka

mało wrażliwa

Odmiany średnio późne
Czerwony Tryumf

bardzo silny

kulisty luźny

umiarkowana

ś

rednio wrażliwa

Rzeszowski Plenny

ś

rednio silny

luźny

wysoka

bardzo wrażliwa

Tabela 20. Charakterystyka wybranych odmian malin [opracowanie własne]

Podatność na choroby

Odmiana

Wzrost

Plenność

grzybowe
owoców

grzybowe
pędów

wirusowe

Wytrzymałość na
mróz

Odmiany średnio wczesne

Canby

silny

wysoka

wrażliwa

mało
wrażliwa



bardzo mało
wrażliwa

Malling
Seedling

silny

ś

rednia



wrażliwa



ś

rednio wrażliwa

Norna

silny

wysoka

ś

rednio

wrażliwa

mało
wrażliwa



bardzo mało
wrażliwa

Odmiany o średniej porze dojrzewania
Malling
Jewel

słaby

wysoka

ś

rednio

wrażliwa

ś

rednio

wrażliwa

mało
wrażliwa

wrażliwa

Veten

ś

redni

wysoka

ś

rednio

wrażliwa

ś

rednio

wrażliwa

wrażliwa

wrażliwa

Odmiany późne

Beskid

silny

bardzo wysoka

mało
wrażliwa

wrażliwa

mało
wrażliwa

bardzo mało
wrażliwa

Odmiany bardzo późne

Polana

ś

redni

wysoka

mało
wrażliwa

mało
wrażliwa





Odmiany o żółtych owocach
Poranna
Rosa

silny

ś

rednia

mało
wrażliwa

mało
wrażliwa





„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

37

Tabela 21. Charakterystyka owoców wybranych odmian malin [opracowanie własne]
Odmiana

Smak

Jędrność Wielkość

Zastosowanie

Uwagi

Odmiany średniowczesne

Canby

atrakcyjny średnia

mała/ średnia

przemysłowa

możliwy zbiór
maszynowy

Malling
Seedling

atrakcyjny dobra

bardzo duża

deserowa

bardzo kolczaste pędy

Nawojka

atrakcyjny dobra

duża

deserowa

Norna

atrakcyjny mała

ś

rednia

przemysłowa

mało kolczaste pędy

Odmiany o średniej porze dojrzewania

Malling Jewel

atrakcyjny dobra

ś

rednia

deserowa /
przemysłowa

można zamrażać

Veten

atrakcyjny mała

duże lub średnie

przemysłowa

mało kolczaste pędy

Odmiany późne

Beskid

atrakcyjny dobra

duże średnie

przemysłowa

można zamrażać
mało kolczaste pędy

Odmiany bardzo późne

Polana

atrakcyjny

mała

duże lub średnie

deserowa /
przemysłowa

odmiana powtarzająca
mało kolczaste pędy

Odmiany o żółtych owocach

Poranna Rosa

atrakcyjny

dobra

duże do bardzo
dużych

deserowa

owocuje na pędach
tegorocznych

Tabela 22. Charakterystyka owoców wybranych odmian truskawek [opracowanie własne]
Odmiana

Smak

Jędrność

Wielkość

Zastosowanie

Tradycyjne wczesne

Kama

bardzo atrakcyjny

przeciętna

ś

rednia

przemysłowa / deserowa

Kent

atrakcyjny

dobra

ś

rednia /duża

deserowa

Tradycyjne o średniej porze dojrzewania

Dukat

atrakcyjny

dobra

duża /bardzo duża

przemysłowa / deserowa

Elsanta

atrakcyjny

bardzo dobra

Duża

deserowa

Elkat

bardzo atrakcyjny

dobra

duża / bardzo duża

deserowa

Segal

atrakcyjny

dobra

duża

przemysłowa / deserowa

Tradycyjne średnio późne

Senga Sengana

atrakcyjny

mała

ś

rednia / duża

przemysłowa / deserowa

Tradycyjne późne

Bogota

atrakcyjny

mała

duża

deserowa

Vicoda

przeciętny

dobra

bardzo duża / duża

deserowa

Powtarzające

Ostara

atrakcyjny

mała

ś

rednia

deserowa

Selva

przeciętny

bardzo dobra

duża / bardzo duża

deserowa

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

38

Tabela 23. Charakterystyka wybranych odmian truskawek [opracowanie własne]

Odmiana

Wzrost Plenność

Podatność
na szarą
pleśń

Podatność
na białą
i czerwoną
plamistość
liści

Podatność na
choroby
grzybowe
systemu
korzeniowego

Wytrzymałość
na mróz

Uwagi

Tradycyjne wczesne

Kama

dość
silny

bardzo
wysoka

wrażliwa

wrażliwa

mało wrażliwa

mało wrażliwa

do uprawy
przyśpieszonej

Kent

dość
silny

bardzo
wysoka

mało
wrażliwa

mało
wrażliwa

wrażliwa

wyjątkowo
mało wrażliwa

wytwarza
dużo
rozłogów

Tradycyjne o średniej porze dojrzewania

Dukat

silny

bardzo
wysoka

ś

rednio

wrażliwa

wyjątkowo
mało
wrażliwa

wyjątkowo
mało wrażliwa

mało wrażliwa

Elsanta

dość
silny

ś

rednia

mało
wrażliwa

mało
wrażliwa

bardzo
wrażliwa

wrażliwa

do uprawy
sterowanej
w gruncie
i pod osłonami

Elkat

bardzo
wysoka

wrażliwa

ś

rednio

wrażliwa

mało wrażliwa

mało wrażliwa

różne opinie
na jej temat

Segal

wysoka

wrażliwa

mało wrażliwa

różne opinie
na jej temat

Tradycyjne średnio późne

Senga
Sengana

silny

bardzo
wysoka

bardzo
wrażliwa

bardzo
wrażliwa

Mało wrażliwa

mało wrażliwa

podstawowa
odm.
przemysłowa

Tradycyjne późne

Bogota

dość
silny

wysoka

wrażliwa

wrażliwa

wrażliwa

Vicoda

dość
silny

wysoka

mało
wrażliwa

ś

rednio

wrażliwa

ś

rednio

wrażliwa

mało wrażliwa

podatna na
mączniaka

Powtarzające

Ostara

dość
silny

ś

rednia

wrażliwa

mało
wrażliwa

wrażliwa

wrażliwa

na zbiór
opóźniony
w gruncie
i pod osłonami

Selva

dość
silny

ś

rednia

mało
wrażliwa

mało
wrażliwa

mało wrażliwa

wrażliwa

najlepsza
odmiana
powtarzająca

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

39

Fot. 15. Elsanta.

[http://www.ogrody-

krzekowo.ovh.org/].

Fot. 16. Senga Sengana.

[http://www.ogrody-

krzekowo.ovh.org/].

Fot. 17. Elkat.

[http://www.ogrody-

krzekowo.ovh.org/].

Fot. 18. Kent.

[http://www.ogrody-

krzekowo.ovh.org/]

Fot. 19. Jonkheer van

Tets. [http://www.

wogrodzie.cal.pl/].

Fot. 20. Holenderska

Czerwona. [http://www.

wogrodzie.cal.pl/].

Fot. 20. Rosetta.

[http://www.wogrodzie.

cal.pl/].

4.6.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Które odmiany porzeczki czarnej zalecane są do uprawy amatorskiej?
2. Jakie odmiany porzeczki czerwonej mają długie grona?
3. Które odmiany truskawek powtarzają owocowanie?
4. Jak dzielimy odmiany malin ze względu na porę dojrzewania?
5. Które odmiany agrestu można zbierać kombajnem?

4.6.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dobierz odmiany porzeczki czarnej do założenia plantacji towarowej pod zbiór

mechaniczny.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) określić zasady bezpiecznej pracy,
2) określić wymagania zbioru mechanicznego w stosunku do odmian,
3) wskazać cechy odmian zalecanych do zbioru kombajnowego,
4) znaleźć opisy odmian w literaturze pomologicznej,
5) podzielić odmiany na grupy wg cech określonych w punktach 2 i 3,
6) wybrać odmiany,
7) zaprezentować wyniki swojego ćwiczenia uzasadniając swój wybór.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

40

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

fotografie różnych odmian krzewów porzeczki czarnej,

−

prezentacje multimedialne dotyczące porzeczki czarnej.

Ćwiczenie 2

Zaprojektuj dobór odmian truskawek na plantację o wydłużonym (poza tradycyjnym)

terminie zbioru owoców.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) określić tradycyjny termin zbioru truskawek,
2) przypomnieć charakterystykę poszczególnych odmian,
3) określić czy dysponuje się osłonami (tunele lub szklarnia),
4) ustalić pożądany termin zbioru owoców,
5) wybrać odmiany zapewniające możliwość owocowania w określonym terminie,
6) ustalić termin sadzenia i rozstawę,
7) określić pożądaną jakość sadzonek,
8) zaprezentować wyniki swojego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

opisy odmian,

−

ulotki Ośrodków Doradztwa Rolniczego.

4.6.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić, które odmiany porzeczki czerwonej są wrażliwe na silne

wiatry?

2) określić odmiany truskawki o największych owocach?

3) określić cechy dobrej odmiany maliny?

4) ustalić odmiany porzeczki mało wrażliwe na amerykańskiego

mączniaka agrestu?

5) wymienić odmiany malin wrażliwe na mróz?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

41

4.7.

Międzynarodowa Konwencji Ochrony Nowych Odmian
Roślin (UPOV)

4.7.1. Materiał nauczania

Odmiany roślin uprawnych powinny być zapisane w krajowym rejestrze odmian.

Dla możliwości rejestracji odmiany istotne są trzy cechy: odrębność, trwałość i wyrównanie.
Odrębność jest spełniona, gdy odmiana wyraźnie różni się od innych. Odmianę uważa się
za wyrównaną, jeżeli jest wystarczająco wyrównana w stosownych jej cechach
z uwzględnieniem zmienności spodziewanej z uwagi na szczególne właściwości
jej rozmnażania. Odmianę uważa się za trwałą, jeżeli jej stosowne właściwości pozostają
niezmienione po kolejnych rozmnożeniach, a w przypadku szczególnego cyklu rozmnożeń
na końcu każdego cyklu. Materiał szkółkarski może być w obrocie w kategorii elita
lub kwalifikowany, jeżeli odmiana nie jest zarejestrowana.

Wyłączne prawo do odmian roślin jest formą ochrony własności intelektualnej,

umożliwiając hodowcom korzystanie z opłat licencyjnych wnoszonych za użytkowanie
stworzonych przez nich odmian.
Wyróżnia się następujące systemy regulacji prawnych:

−

międzynarodowy – Związek ds. Ochrony Nowych Odmian Roślin (UPOV), do którego
Polska przystąpiła ostatecznie w 2003r.,

−

regionalny – wspólnotowe prawo do odmian roślin (ang. Community Plant Variety Rights
– CPVR, wprowadzony w krajach UE w 1995 r.),

−

krajowy system UPOV – aktualnie obowiązujący w 56 krajach.

Kraje członkowskie powyższych organizacji lub będące stronami konwencji i porozumień,
są zobligowane do wdrażania prawa międzynarodowego w ustawodawstwie krajowym.
System ochrony własności intelektualnej w przypadku roślin i nasiennictwa obejmuje ochronę
prawną nowych odmian roślin oraz odkryć biotechnologicznych. Konwencja UPOV z 1991 r.,
wprowadziła definicję trzech kategorii odmian i określiła prawne relacje pomiędzy nimi.
Odmiany pochodne to odmiany powstałe najczęściej w wyniku mutacji w odmianach
macierzystych, krzyżowań wstecznych i na drodze inżynierii genetycznej. Odmiany takie
różnią się od odmiany wyjściowej (macierzystej) bardzo nieznacznie, zazwyczaj
pojedynczymi cechami, zachowując właściwości odmiany macierzystej wynikające z jej
genotypu bądź kombinacji genotypów. Przykładem takich odmian są mutanty, które mogą być
używane do krzyżowań (zgodnie z prawem hodowcy) — podobnie, jak odmiany
konwencjonalne — bez potrzeby zgody ze strony właścicieli tych odmian. Jednak nowe
odmiany

pochodne

nie

mogą

być

komercyjnie

(zarobkowo)

wykorzystywane

bez porozumienia i podzielenia się korzyściami materialnymi z właścicielem wyjściowej
odmiany, jeśli jest chroniona.
Odmiany nie różniące się wyraźnie od odmiany chronionej. Wyłączne prawo do odmian
jest dość często naruszane przez nieuczciwych użytkowników odmian, którzy argumentując,
ż

e używany przez nich materiał siewny (nasiona, zrazy, sadzonki, itp.) pochodzi z odmiany

„nie różniącej się wyraźnie” (nie będącej odrębną z punktu widzenia badań OWT, ale
posiadającej pewne cechy odmienne, np. nieco inny odcień kwiatów) od odmiany chronionej
innego hodowcy. Dla uniknięcia tego typu argumentacji ze strony nieuczciwych
przedsiębiorców, wprowadzono zapisy w polskiej ustawie o ochronie prawnej odmian
mówiące, że odmiany chronione muszą cechować się odrębnością (potwierdzoną
„urzędowymi raportami badań” OWT). Sugerowane nieznaczne różnice we właściwościach
pomiędzy spornymi odmianami nie spełniają kryterium „urzędowej odrębności” i stąd nie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

42

mogą stanowić podstawy do pogwałcenia prawa własności i bezkarnego komercyjnego
wykorzystywania odmian „nie różniących się wyraźnie” od chronionych odmian innych
hodowców.
Odmiany chronione wykorzystywane do powtarzalnego wytwarzania odmian
mieszańcowych. Niektóre odmiany są stosowane jako formy rodzicielskie, w celu
komercyjnego wytwarzania materiału siewnego. Najczęściej dotyczy to odmian
mieszańcowych (F

1

). W takich przypadkach prawo do chronionej formy rodzicielskiej

(wyjściowej) lub komponenta nie różniącego się wyraźnie od chronionej formy rodzicielskiej
rozciąga się na wytworzoną z jej udziałem odmianę mieszańcową. Hodowca nowo
wytworzonej odmiany mieszańcowej musi posiadać autoryzację ze strony właściciela formy
rodzicielskiej i zawrzeć z nim porozumienie odnośnie podziału korzyści podczas
komercyjnego wykorzystywania nowych odmian (podobnie, jak w przypadku odmian
pochodnych).
Odmawiane jest prawo do rejestracji odmiany w przypadku, gdy jest ona powszechnie znana,
czyli:

−

zarejestrowana w krajowych rejestrach lub chroniona na poziomie wspólnotowym lub
przynajmniej w jednym kraju Europejskiego Obszaru Gospodarczego,

−

chroniona w innym kraju członkowskim UPOV (niebędącym krajem członkowskim UE
lub Europejskiego Obszaru Gospodarczego),

−

zgłoszona do przyznania wyłącznego prawa lub zgłoszona do krajowych rejestrów
odmian na obszarze UE. Odmiany, których materiał siewny lub materiał ze zbioru
znajduje się w unijnym obrocie,

−

stwierdza się jej obecność w publicznie dostępnych kolekcjach roślin.

Po stwierdzeniu odrębności, wyrównania i trwałości oraz zaakceptowaniu zaproponowanej
przez hodowcę nazwy odmiany, CPVO przyznaje hodowcy wspólnotowe prawo do danej
odmiany. Posiadacz takiego prawa otrzymuje stosowne świadectwo i kopię urzędowego opisu
chronionej odmiany.
Wspólnotowe prawo jest przyznawane na 25 lat (odmiany większości gatunków roślin) albo
na 30 lat (winorośl, ziemniak i drzewa owocowe).
Prawo do odmiany pozwala na:

−

prowadzenie hodowli zachowawczej chronionej odmiany,

−

wytwarzanie lub rozmnażanie oraz przygotowanie (kondycjonowanie) do rozmnażania,

−

oferowanie do sprzedaży, sprzedaż i wszelkie inne formy zbywania (marketingu)
materiału siewnego,

−

eksport z obszaru UE,

−

import do obszaru UE,

−

przechowywanie dla któregokolwiek z wyżej wymienionych celów,

−

przygotowanie materiału siewnego do obrotu.

Prawo do odmiany odnosi się także do materiału ze zbioru chronionej odmiany i produktów
wytworzonych bezpośrednio z tej odmiany w przypadkach, gdy hodowca nie miał możliwości
wyegzekwowania przywilejów z wyłącznego prawa w odniesieniu do materiału siewnego tej
odmiany. Wyłączne prawo odnosi się również do materiału siewnego roślin ozdobnych
i sadowniczych, jeżeli jest on ponownie używany w celach zarobkowych, jako: materiał
rozmnożeniowy do produkcji roślin ozdobnych, kwiat cięty albo materiał siewny drzew,
krzewów czy bylin.
W pracach hodowlanych hodowcy mogą swobodnie wykorzystywać w programach
krzyżowań zarówno chronione odmiany konwencjonalne, jak i:

−

pochodne,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

43

−

nie różniące się wyraźnie od odmian chronionych,

−

używane jako formy wyjściowe do tworzenia mieszańców.

W przypadku otrzymania nowych odmian z zastosowaniem którejkolwiek z trzech
wymienionych kategorii chronionych odmian, wymagana jest autoryzacja (zgoda) ze strony
ich właścicieli w przypadku ich komercyjnego wykorzystania.

4.7.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co oznacza skrót UPOV?
2. Jakie są poziomy regulacji prawnych dotyczące ochrony własności odmian roślin?
3. Kto może czerpać korzyści ze sprzedaży licencjonowanych odmian?
4. Co to jest odmiana nie różniąca się wyraźnie?
5. Jakie cechy musi spełniać zarejestrowana odmiana?

4.7.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Analiza celów działalności UPOV.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) określić zasady bezpiecznej pracy,

2)

zapoznać się z treścią Międzynarodowej Konwencji Ochrony Nowych Odmian Roślin
z 19 marca 1991 r.,

3) wskazać, jakie skutki może nieść to prawo dla właścicieli licencjonowanych odmian,
4) określić kto i w jakim celu może używać licencjonowanych odmian, pochodnych

i chronionych,

5) określić cele działalności UPOV i zapisać wnioski.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

stanowisko komputerowe z dostępem do sieci internetowej,

−

tekst Międzynarodowej Konwencji Ochrony Nowych Odmian Roślin z 2 grudnia 1971
roku zrewidowana w Genewie 19 marca 1991, lub artykuły z prasy fachowej,

−

artykuły z prasy specjalistycznej dotyczące UPOV.

4.7.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zdefiniować pojęcia odmiana chroniona i odmiana pochodna?

2) odpowiedzieć na pytanie, czy sadownik może samodzielnie

rozmnażać na własny użytek zakupioną licencjonowaną odmianę
truskawki?

3) określić zadania UPOV?

4) wyróżnić, jakie prawa ma posiadacz wspólnotowego prawa do

odmiany?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

44

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Przeczytaj zestaw zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań o różnym stopniu trudności. Są to zadania wielokrotnego wyboru.
5. Za każdą poprawną odpowiedź możesz uzyskać 1 punkt.
6. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi. Dla każdego zadania podane

są cztery możliwe odpowiedzi: a, b, c, d. tylko jedna odpowiedź jest poprawna; i zaznacz
ją znakiem X.

7. Staraj się wyraźnie zaznaczyć odpowiedzi. Jeżeli się pomylisz i błędnie zaznaczysz

odpowiedź, otocz ją kółkiem i zaznacz ponownie odpowiedź, którą uważasz
za poprawną.

8. Pracuj samodzielnie.
9. Po rozwiązaniu testu sprawdź czy zaznaczyłeś wszystkie odpowiedzi na karcie

odpowiedzi.

10. Na rozwiązanie zadań testu masz 35 min.

Powodzenia

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Wysokość pnia określa

a) siłę wzrostu drzewa.
b) formę drzewa.
c) rozmiar korony.
d) wielkość owoców.

2. Najwięcej witaminy C zawiera owoc

a) cytryny.
b) śliwki.
c) porzeczki czarnej.
d) maliny.

3. Międzynarodowa Konwencja Ochrony Nowych Odmian ma za zadanie

a) bronić interesów kupujących drzewka.
b) chronić szkółkarzy przed zbytnim obniżeniem cen.
c) umożliwić hodowcom czerpanie korzyści ze swojej pracy.
d) ustalać metody ochrony drzew przed chorobami i szkodnikami.

4. Drzewa pestkowe tworzą

a) owoce właściwe.
b) owoce rzekome.
c) owoce szupinkowe.
d) jagody.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

45

5. Krzewy, to rośliny wieloletnie o wysokości powyżej

a) 0,3 m.
b) 0,5 m.
c) 1 m.
d) 2 m.

6. Z pąka mieszanego u jabłoni tworzy się kwiatów

a) 1–3.
b) 3–5.
c) 5–7.
d) 7–10.

7. Kwiat jabłoni posiada

a) pięć nie zrośniętych ze sobą słupków
b) zrośnięte całe słupki.
c) zrośnięte znamiona słupków.
d) zrośnięte słupki poza znamionami.

8. Dla lepszego zapylenia kwiatów, należy do sadu przywieźć

a) 1–2 uli na hektar sadu.
b) 2–3 uli na hektar sadu.
c) 3

−

6 uli na hektar sadu, a przy gęstym nasadzeniu do 9.

d) 6

−

9 uli na hektar sadu, a przy gęstym nasadzeniu do 15.

9. Długopędy mają długość powyżej

a) 1 m.
b) 0,7 m.
c) 0,5 m.
d) 0,2 m.

10. Najczęściej sadzoną odmianą wiśni w Polsce jest

a) Kelleris 16.
b) Nefris.
c) North Star.
d) Łutówka.

11. Cienkie długopędy pokryte wyłącznie pąkami liściowymi lub kwiatowymi występują u

a) śliw.
b) wiśni.
c) brzoskwiń.
d) moreli.

12. Pęd bukietowy występuje u

a) orzechów.
b) krzewów owocowych.
c) ziarnkowych.
d) pestkowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

46

13. Sad jabłoniowy na podkładkach karłowych można sadzić, gdy poziom wody gruntowej

jest poniżej
a) 2 m.
b) 1,5 m.
c) 1 m.
d) 0,5 m.

14. Odmiany czereśni są

a) wiatropylne.
b) samopylne.
c) samopylne i obcopylne.
d) obcopylne, a między niektórymi z nich zachodzi intersterylność.

15. Jednoroczne krótkopędy u jabłoni, to

a) strzałka i buławka.
b) pęd bukietowy i osadnik.
c) osadnik i prątek.
d) strzałka i prątek.

16. Termin zbioru grusz odmiany Faworytka przypada najczęściej

a) na początku lipca.
b) w drugiej połowie lipca.
c) w drugiej połowie sierpnia.
d) na początku października.

17. Odmiana wrażliwa na amerykańskiego mączniaka agrestu, to

a) Rzeszowski Plenny.
b) Czerwony Tryumf.
c) Invicta.
d) Hinnonmaki Rot.

18. Odmiana najczęściej wykorzystywana do uprawy sterowanej truskawek, to

a) Elsanta.
b) Bogota.
c) Selva.
d) Kama.

19. Aronia jest krzewem, który

a) wytrzymuje duże spadki temperatury i toleruje glebę nawet V klasy.
b) wytrzymuje duże spadki temperatury, ale wymaga żyznej gleby co najmniej III klasy.
c) jest wrażliwa na mróz i toleruje glebę nawet V klasy.
d) jest wrażliwa na mróz , ale wymaga żyznej gleby co najmniej III klasy.

20. W ostatnich latach w Polsce najwięcej sadzi się

a) jabłoni i wiśni.
b) jabłoni i grusz.
c) wiśni i czereśni.
d) grusz i śliw.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

47

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Uprawa roślin sadowniczych

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr

zadania

Odpowiedź

Punkty

1

a

b

c

d

2

a

b

c

d

3

a

b

c

d

4

a

b

c

d

5

a

b

c

d

6

a

b

c

d

7

a

b

c

d

8

a

b

c

d

9

a

b

c

d

10

a

b

c

d

11

a

b

c

d

12

a

b

c

d

13

a

b

c

d

14

a

b

c

d

15

a

b

c

d

16

a

b

c

d

17

a

b

c

d

18

a

b

c

d

19

a

b

c

d

20

a

b

c

d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

48

6. LITERATURA

1. Gacek E: Lista odmian roślin sadowniczych wpisanych do krajowego rejestru w Polsce

2006. COBORU, Słupia Wielka 2006

2. Gładych J.: Sadownictwo i szkółkarstwo – ćwiczenia. Hortpress, Warszawa 1999
3. Główny Urząd Statystyczny: Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2006.

Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2006

4. Kądzioła J., Kocimowski K., Wołonciej E: Świat w liczbach. Wydanie XII

zaktualizowane. WSiP, Warszawa 2004

5. Klimek G.: Sadownictwo. WSiP, Warszawa 2000
6. Mika A.: Sadownictwo. Hortpress, Warszawa 2002
7. Pierczak J.: Lista opisowa odmian 2004. Rośliny sadownicze. Drzewa ziarnkowe. Jabłoń.

Grusza. COBORU, Słupia Wielka 2005

Czasopisma specjalistyczne:

−

Hasło Ogrodnicze,

−

Owoce Warzywa Kwiaty,

−

Sad,

−

Sad Nowoczesny.