DZIEJE śYDÓW W POLSCE - DZIEJE NAJNOWSZE ( PO 1945 )

- śydzi w Polsce

- Średniowiecze (do 1500 r.)

- Nowożytność

(do rozbiorów 1795 r.)

- zabór pruski (do 1918 r.)

- zabór rosyjski (do 1918 r.)

- zabór austriacki (do 1918 r.)

- II Rzeczpospolita

(1918-1939)

- Holokaust (1939-1945)

- Dzieje najnowsze (po 1945)

Informacje na temat liczby ocalonych po wojnie śydów są bardzo niedokładne i

wahają się od 30 - 150 tys. osób, zaś najnowsze badania wykazują liczbę 300 tysięcy i
więcej (Marszałek 1994).

Po wojnie największe skupisko śydów powstało na Dolnym Śląsku (86 563 osoby),

w Łodzi (30 000 osób), w Szczecinie (28 324 osoby), na Górnym Śląsku (20 000 osób)
i w Krakowie (13 000 osób), (śebrowski 1993b). Równocześnie władze polskie
umożliwiły ocalałym emigrację do Palestyny. Dla wielu śydów ziemie polskie były
zmienione eksterminacyjną polityką okupanta, bolącym wspomnieniem tragicznych
doświadczeń. Odradzający się antysemityzm również nie rokował nadziei na spokojne
osiedlenie się w naszym kraju. Te oraz inne czynniki zadecydowały o tym, iż do końca
stycznia 1946 roku wyemigrowało (przeważnie do USA) 25 000 śydów . Pomimo tego
masowego exodusu Polska bezpośrednio po wojnie nadal była największym skupiskiem
żydowskim w Europie, które w latach 1947-1949 ustabilizowało się na poziomie około
100 000 osób. Byli to przeważnie repatrianci z ZSSR, inteligencja, która tam
przetrwała czas Zagłady.

Najtrudniejszym problemem powojennego skupiska śydów w Polsce była odbudowa

życia religijnego. W tradycyjnym kształcie było to praktycznie niemożliwe. Mimo to już
w 1945 roku istniało 39 gmin religijnych, w 1946 roku 45, zaś w 1947 już 80
(śebrowski 1993b). Do najważniejszych osiągnięć tych gmin należała rozbudowa
szkolnictwa. W 1945 roku istniało wiele szkół żydowskich w Lublinie, Krakowie,
Białymstoku, Łodzi, Bytomiu, Wałbrzychu, zaś jesziwy działały w Krakowie, Szczecinie,
Wrocławiu i Łodzi. Nad życiem edukacyjnym i społeczno-kulturalnym opiekę sprawował
powołany w 1944 roku Centralny Komitet śydów w Polsce (CKśP).

W 1955 roku rozpoczęła się kolejna fala exodusu. Do 1960 roku Polskę opuściło w

sumie 51 000 śydów; zostało ich 45 000. Wojna sześciodniowa i sukces Izraela w 1967
roku nasiliły w Polsce tendencje nacjonalistyczne i antysemickie, powodując kolejną
falę emigracji, która objęła w latach 1968-1972 ponad 30 000 osób (śebrowski
1993b).Ostatecznie położyło to kres skupisku żydowskiemu w Polsce, a przykładem
jego zamierania może być synagoga we Wrocławiu, funkcjonująca do 1968 roku,
potem opuszczona i niszczejąca.

Odrodzenie się żydowskiego środowiska kulturalnego nie jest w Polsce obecnie

możliwe ze względu na nikłe jego rozmiary i strukturę wiekową, choć w ostatnich
latach nastąpiło ciekawe zjawisko powrotów do żydostwa ludzi młodych ze środowisk
niemal zupełnie zasymilowanych.

Polska na zawsze zostanie miejscem, w którym w ciągu stuleci powstawała i

rozwijała się oryginalna kultura żydowska, jak i centrum myśli religijnej o znaczeniu
światowym. Szczególnie dynamizm tej kultury widoczny był przed wojną, aczkolwiek
jeszcze do 1950 roku skupisko żydowskie było znaczącym fenomenem kulturowo-
organizacyjnym w skali międzynarodowej.

Obecnie niezmiernie trudno określić, ile śydów mieszka w Polsce. Problem dotyczy

tu bowiem tożsamości grup i jednostek, a szczególnie ich kwestii autodefinicji, czyli
samookreślenia się w sensie odrębności etnicznej i kulturowej. Zagadnienie to jest
dość złożone ze względu na historyczną zmienność samego pojęcia "śyd", oraz różne
kryteria identyfikujące jednostki określane tym desygnatem. Jest to problem
interesujący i owocuje w ostatnich latach dużą liczbą publikacji poświęconych tej
tematyce.

Wynikająca trudność wskazania liczby ludności żydowskiej w Polsce jest tym

większa, że Główny Urząd Statystyczny nie dysponuje danymi dotyczącymi liczby osób
przynależących do mniejszości narodowych, podając jedynie liczbę członków
stowarzyszeń narodowych i etnicznych w Polsce. Na podstawie tych danych zostaną
więc przeprowadzone szacunkowe obliczenia ludności żydowskiej w Polsce.

Otóż w 1994 r. Związek Gmin Wyznaniowych śydowskich w RP liczył 1220 wiernych,

Karaimski Związek Religijny - 190, zaś wszystkich członków świeckich stowarzyszeń
żydowskich (dokładnie opisanych w następnym rozdziale) jest około 5400. Można
również przyjąć, iż osoby wyznania Mojżeszowego mają członków swoich rodzin nie
zrzeszonych w gminach. Stąd liczbę 1220 można przypuszczalnie pomnożyć przez 3,
uzyskując 3660. Dochodzi tu jeszcze 190 wiernych Karaimskiego Związku Religijnego
oraz 5400 członków świeckich stowarzyszeń. Sumując te dane otrzymujemy 9250 osób
pochodzenia żydowskiego.

Page 1 of 5

Zydzi w Polsce/Dzieje najnowsze (po 1945)

2008-04-19

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_najnowsze.html

Zdaję sobie sprawę, iż jest to tylko szacunkowa liczba, chociażby dlatego że, wiele

osób może przynależeć do kilku organizacji. Poza tym ogromna ilość osób narodowości
polskiej mogłaby skorzystać z tzw. "prawa powrotu", czynią to jednak tylko nieliczne
jednostki. Powyższe obliczenia po części mogą być prawdziwe, gdyż wiele dostępnych
publikacji również wskazuje liczbę od 8 000 - 10 000 śydów mieszkających w Polsce
(Brzewska, 1991, Gruber, 1992). Skupieni są oni głównie w kongregacjach
wyznaniowych Warszawy, Krakowa, Łodzi, Wrocławia, Bielsko-Białej, Bytomia, Legnicy,
Wałbrzycha, Dzierżoniowa.

Ludność żydowska na ziemiach polskich od XV wieku do 1939 roku:

Ź r ó d ł o: Opracowanie własne na podstawie materiałów historycznych.

Udział procentowy ludności żydowskiej w Polsce w 1931 roku w układzie wojewódzkim

Ź r ó d ł o: Mały Rocznik Statystyczny 1938, GUS Warszawa 1938

Współczesne organizacje i działalność mniejszości żydowskiej

Wewnętrzna polityka Polski wobec mniejszości narodowych w zasadzie istnieje

dopiero od 1989 roku, kiedy utworzono w Sejmie specjalną Komisję Mniejszości
Narodowych i Etnicznych. Przygotowywała ona w ramach prac nad nową konstytucją
projekt zapisu dotyczącego praw mniejszości narodowych. Wraz z demokratyzacją
życia w państwie mniejszości zyskały nowe możliwości działania. Najistotniejszą jest
Ustawa z 7 kwietnia 1989 r. - Prawo o stowarzyszeniach, która opiera się na zasadzie
wolności tworzenia stowarzyszeń. Od momentu wejścia w życie tej ustawy
zarejestrowało się około 120 stowarzyszeń narodowych (wcześniej było ich tylko 7).

Okres

Liczba ludności

Udział procentowy ogółu ludności

XV wiek

24 000

0,6

XVI wiek

100 000

2

XVII wiek

500 000

5

1765 rok

587 658

6

1885 rok

1 087 204

14,1

1921 rok

2 831 168

10,5

1931 rok

3 191 580

9,8

1939 rok

3 500 000

11

Województwa

Udział procentowy ludności żydowskieji

warszawskie

8,7

łódzkie

14,4

kieleckie

10,8

lubelskie

12,8

białostockie

12,0

wileńskie

8,7

nowogródzkie

7,8

poleskie

10,1

wołyńskie

10,0

poznańskie

0,3

pomorskie

0,3

śląskie

1,5

krakowskie

7,6

lwowskie

11,0

stanisławowskie

9,5

tarnopolskie

8,4

Page 2 of 5

Zydzi w Polsce/Dzieje najnowsze (po 1945)

2008-04-19

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_najnowsze.html

Od 1992 r. funkcjonuje przy Ministerstwie Kultury i Sztuki Biuro do Spraw

Mniejszości Narodowych. W tym też roku wyszło ważne rozporządzenie Ministra
Edukacji Narodowej w sprawie organizacji kształcenia umożliwiającego podtrzymanie
poczucia tożsamości narodowej, etnicznej, językowej uczniów należących do
mniejszości narodowych. Ponadto zagwarantowano mniejszościom ułatwienia w
Ordynacji Wyborczej do Sejmu RP.

Innym

istotnym

elementem

polityki

państwa

było

rozszerzenie

dostępu

mniejszościom do radia i telewizji publicznej. Przyjęto też zasadę, że należy
zagwarantować każdej mniejszości finansowanie jednego pisma. Ogólne założenie Rady
Ministrów wyrażone było w zapisie, iż "kultura mniejszości narodowych jest elementem
wzbogacającym kulturę ogólnopolską - nie powinno się jej wyrywać z kontekstu
lokalnego".

Niestety ten krótki okres rozwinięcia praw mniejszościom uległ zahamowaniu po

wyborach parlamentarnych w listopadzie 1993 r. Obecna koalicja nie zajmuje się
poważnie problemami mniejszościowymi. Brak zainteresowania pracą nad odpowiednim
projektem ustawy oraz brak realnego nacisku mniejszości na Komisję sejmową
spowodował, iż przez ostatnie 2 lata nie wypracowano jakiejkolwiek koncepcji polityki
wobec mniejszości narodowych w Polsce.

Dwukrotnej nowelizacji podległa ustawa z 7 kwietnia 1989 r. - Prawo o

stowarzyszeniach. Najnowsze zmiany weszły w życie 9 kwietnia b.r. i dokładnie
precyzują wszystkie prawa, przywileje i obowiązki stowarzyszeń (Dz.U. 1996 r., nr 27,
poz.118).

Działalność żydowskiej mniejszości narodowej jest obecnie dwutorowa, tzn. istnieją

świeckie stowarzyszenia i organizacje, a oprócz tego swoją działalność prowadzą
żydowskie gminy wyznaniowe.

Najważniejszą organizacją świecką śydów jest Towarzystwo Społeczno-Kulturalne

śydów w Polsce (dalej TSKś), które w 1994 r. liczyło 3,5 tysiąca członków zrzeszonych
w licznych oddziałach na terenie całej Polski. Towarzystwo posiada osobowość prawną,
może należeć do innych stowarzyszeń i organizacji zarówno krajowych jak i
zagranicznych związanych z działalnością na rzecz ludności żydowskiej. Swoją
działalność opiera na pracy społecznej, ale może też prowadzić działalność
gospodarczą. Celem TSKś jest zaspokojenie potrzeb ludności żydowskiej poprzez
pielęgnowanie tradycji, propagowanie współczesnych osiągnięć kultury i sztuki
żydowskiej oraz polskiej. Cele swoje realizuje poprzez odczyty, dyskusje, konferencje,
występy zespołów artystycznych, organizowanie kursów języka jidisz i hebrajskiego,
wydawanie i rozpowszechnianie książek i czasopism. Wydaje dwutygodnik społeczno-
kulturalny "Słowo śydowskie" (Dos Jidisze Wort). Pismo sponsorowane jest przez
Ministerstwo Kultury i Sztuki i wychodzi w języku polskim i jidisz.

Inną

organizacją

żydowską

jest

Stowarzyszenie

śydów

Kombatantów

i

Poszkodowanych w II Wojnie Światowej RP. W 1994 r. liczyło ono 1050 członków.
Jednym z podstawowych celów stowarzyszenia jest działanie zmierzające do
zachowania pamięci zbrojnego czynu narodu żydowskiego, jego walki o wolność i
godność ludzką podczas II wojny światowej.

Kolejnymi

zalegalizowanymi

stowarzyszeniami

są:

Stowarzyszenie

"Dzieci

Holokaustu" w Polsce, liczące 500 członków oraz Polska Unia Studentów śydowskich
(PUSZ). Liczy ona 150 członków i jest zrzeszeniem o charakterze edukacyjnym,
religijnym, kulturalnym.

Inną formą życia kulturalnego śydów jest działający w Warszawie jedyny w Europie

profesjonalny Państwowy Teatr śydowski im. Estery Racheli Kamińskiej. Pod tą nazwą
istnieje od 1950 r., a obecnie należy do najwybitniejszych teatrów żydowskich na
świecie grających w jidisz. Przedstawienia klasyków dramaturgii żydowskiej oraz inne
wybitne inscenizacje tłumaczone są w słuchawkach dla widzów nie znających języka
żydowskiego.

Znaczącą placówką naukową działającą pod egidą Ministerstwa Kultury i Sztuki jest

śydowski Instytut Historyczny (śIH), który od 1994 r. posiada status instytutu
naukowo-badawczego. Wcześniej był prywatnym instytutem naukowym, własnością
Stowarzyszenia śydowskiego Instytutu Historycznego liczącego 214 członków. Budynek
śIH-u mieści się w Warszawie przy ulicy Tłomackie, gdzie przed wojną znajdował się
Instytut Nauk Judaistycznych z Biblioteką Judaistyczną. Obecnie w gmachu znajdują
się: biblioteka, czytelnia, archiwum, muzeum i centrum dokumentacji. W archiwum
przechowywane są bezcenne materiały: relacje, wspomnienia, notatki odnalezione na
terenach byłych gett. Dokumentowanie instytutu nie dotyczy tylko Holocaustu, ale i
historii śydów polskich, ich kultury, tradycji, sztuki. Muzeum posiada najwięcej dzieł
sztuki - kilka tysięcy obrazów, grafik, rzeźb, z których tylko niewielka część jest

Page 3 of 5

Zydzi w Polsce/Dzieje najnowsze (po 1945)

2008-04-19

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_najnowsze.html

eksponowana. Ponadto znajduje się w nim największa w Polsce kolekcja tkanin

żydowskich oraz kilkaset przedmiotów służących w kulcie synagogalnym i domowym, w
tym unikatowa kolekcja iluminowanych zwojów Księgi Estery. Instytut od 1992 r.
prowadzi na dużą skalę programy edukacyjne w postaci kursów dla nauczycieli historii
w szkołach średnich i wyższych poświęconych prezentacji dziejów i kultury śydów
polskich. Organizowane są co 2 lata konkursy dla uczniów szkół średnich, zaś dla
studentów - konkursy na najlepszą pracę magisterską o tematyce żydowskiej. W
ostatnich latach wydano Serię Edukacyjną śIH (na którą składa się 5 pozycji z
wyborem tekstów źródłowych z zakresu dziejów śydów w Polsce), oraz 2 tomy Studiów
z dziejów śydów w Polsce, będących materiałami edukacyjnymi dla szkół średnich i
wyższych. Ponadto wydawany jest nieprzerwanie od 1951 r. kwartalnik "Biuletyn
śydowskiego Instytutu Historycznego".

Działalność naukową, a przede wszystkim badania nad historią śydów w Polsce,

prowadzą również liczne ośrodki akademickie. Przy Uniwersytecie Jagiellońskim działa
Międzywydziałowy Zakład Historii śydów w Polsce, który prowadzi m.in. pracownie
magisterskie, lektoraty języka hebrajskiego i jidisz oraz cykl wykładów Dzieje śydów na
ziemiach polskich. Ponadto na Uniwersytecie Warszawskim i Wrocławskim przy
Wydziałach Polonistyki funkcjonują Zakłady Historii śydów, prowadzące wykłady z
zakresu judaizmu, biblistyki, historii kultury i literatury żydowskiej.

Obok tych jednostek, na terenie naszego kraju istnieje kilka innych znaczących

organizacji głównie o charakterze kulturalnym. Jedną z nich jest Fundacja Judaica
Centrum Kultury śydowskiej na Kazimierzu w Krakowie, otworzona pod koniec 1993 r.
w nowo wybudowanym budynku przy ulicy Meiselsa 17. Centrum prowadzi szeroko
zakrojoną działalność w zakresie organizowania odczytów, wykładów, występów i
spektakli teatralnych, koncertów muzycznych, spotkań ze znanymi osobistościami,
pokazów filmowych o tematyce żydowskiej. W Centrum mieści się galeria "Labirynt"
oraz działa antykwariat "Rara Avis". Od kilku lat jest organizatorem największej w
Polsce żydowskiej imprezy kulturalnej - Festiwalu Kultury śydowskiej, który odbywa się
w czerwcu na Kazimierzu.

Podobna instytucja powstała w Warszawie w 1992 r. z inicjatywy Jointu i Agencji

Sochnut pod nazwą "Centrum Informacyjno-Edukacyjne Kultury śydowskiej".
Działalność Centrum ma dwa podstawowe cele: gromadzenie, produkowanie i
dystrybuowanie wszelkiego rodzaju materiałów dotyczących kultury żydowskiej oraz
organizowanie seminariów, szkoleń poświęconych rozmaitym problemom związanym z
nauczaniem w szkołach tejże kultury.

Zbliżoną działalność przejawia Amerykańsko-Polsko-Izraelska Fundacja "Shalom" d.s.

Promocji Kultury Polsko-śydowskiej. Prowadzi ona galerię judaistyczną, promującą
sztukę i artystów żydowskich, organizuje konkursy fotograficzne o tematyce żydowskiej
i wydaje albumy z tychże konkursów, prowadzi klub dziecięcy, w którym uczy tańca
żydowskiego, historii i tradycji żydowskiej. Ponadto organizuje kolonie i zimowiska dla
dzieci polskich śydów, święta żydowskie oraz prelekcje związane z historią i życiem
śydów.

Działalność kulturalną i społeczną prowadzi również Fundacja Ronalda S.Laudera,

która organizuje m.in. liczne kursy języka hebrajskiego w Krakowie, Łodzi i Warszawie.
Tworzenie nowych więzów łączących społeczność polską i żydowską ma za zadanie
Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Izraelskiej.

Zorganizowaną działalność prowadzi też młodzież żydowska. W Krakowie przy

synagodze Izaaka działa Centrum Edukacji śydowskiej - Klub Młodzieżowy, który
prowadzi m.in. kursy języka hebrajskiego, zaś w Łodzi Klub Młodzieżowy prowadzi
również wykłady z podstaw judaizmu. Od dwóch lat wydawany jest kwartalnik "Jidełe" -
Społeczno-Kulturalne Pismo Młodych śydów i ich Przyjaciół.

Oprócz tego funkcjonują liczne komitety i fundacje opieki nad zabytkami sztuki

żydowskiej w Polsce, które będą wspominane w dalszej części pracy.

Omawiając organizacje i działalność mniejszości żydowskiej nie sposób wspomnieć o

jednym miejscu w Krakowie, w którym prawie każdy śyd przebywający w Polsce na
pewno zagości. Otóż jest to mały kompleks kawiarenki z restauracją i hotelem pod
nazwą ARIEL, mieszczący się na Kazimierzu przy ul. Szerokiej. Miejsce to jest centrum
życia żydowskiego, przyciągającym rzesze turystów z całej Polski, a nawet świata.

Natomiast jeśli chodzi o religijną formę organizowania się śydów, skupia się ona w

kongregacjach Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego w RP. Obecnie działa ok.
20 kongregacji, z których siedem posiada synagogi, a reszta - domy modlitwy. Tabela
pokazuje liczbę wiernych, gmin, synagog i domów modlitwy na przestrzeni trzydziestu
lat. Związek wydaje rocznik "Kalendarz śydowski - Almanach" i prowadzi działalność
społeczno-kulturalną. Najwięcej śydów skupionych jest wokół gmin wyznaniowych
Warszawy, Łodzi, Krakowa, Wrocławia. Tam też działają one najprężniej organizując
m.in. kursy języka hebrajskiego i wykłady na temat judaizmu.

Page 4 of 5

Zydzi w Polsce/Dzieje najnowsze (po 1945)

2008-04-19

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_najnowsze.html

W Polsce zrzesza się również nieliczny w świecie odłam judaizmu zwany karaizmem.

Karaimski Związek Religijny w 1994 r. posiadał trzy gminy wyznaniowe, dwóch
duchownych i 190 wiernych.

Stan liczebny Związku Gmin Wyznaniowych śydów w Polsce od 1964 do 1994 r

Ź r ó d ł o: Roczniki Statystyczne GUS 1965, 1967, 1971, 1983, 1986, 1989, 1991, 1993, 1995

Lata

Liczba gmin

Synagogi i domy

modlitwy

Liczba wiernych

1964

20

27

ok. 6000

1966

18

30

5500

1968

18

29

5000

1970

18

26

2000

1982

16

24

1892

1985

16

23

1805

1988

13

23

1560

1990

13

22

1560

1992

12

12

1153

1994

21

17

1220

Copyright ©2002-2007 by

Gedeon

Izrael

Kultura

Historia

Turystyka

Pomoc duchowa

śydzi w Polsce

Czasy i Fakty

Page 5 of 5

Zydzi w Polsce/Dzieje najnowsze (po 1945)

2008-04-19

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_najnowsze.html