16 Â

WIAT

N

AUKI

Listopad 1997

Wal i pal!

Radiowe oczy przyglàdajà si´

narodzinom i Êmierci gwiazd

N

atura, tak jak Âiwa w mitologii
hinduskiej, jednà r´kà niszczy,
a drugà buduje. Nieregularna

galaktyka znana jako M82 jest tego naj-
lepszym przyk∏adem. Od lat podr´cz-
niki opisywa∏y jà jako galaktyk´ eksplo-
dujàcà, a to ze wzgl´du na jej niere-
gularny kszta∏t. Niedawno astronomie
doszli jednak do wniosku, ˝e to, co wi-
dzà, jest nie tylko Êmiercià; to tak˝e
gwa∏towne narodziny. Zaburzenie zwià-
zane z oddzia∏ywaniem z jej pot´˝nà sà-
siadkà – galaktykà M81 – wydaje si´
rozrywaç M82, tak ˝e py∏ i gaz gwa∏-
townie przekszta∏cajà si´ w gwiazdy.
Gwiazdy te z kolei starzejàc si´ wybu-
chajà jako supernowe i Êciskajà okolicz-
ny gaz, co prowadzi do dalszego lawi-
nowego powstawania gwiazd.

Proces narodzin gwiazd zosta∏ ju˝

w zasadzie poznany teoretycznie, lecz
nigdy dotàd nie obserwowano go w ta-
kich szczegó∏ach. Gaz, z którego powsta-
jà gwiazdy, zas∏ania jednoczeÊnie Êwia-
t∏o dochodzàce z obszaru, gdzie najwi´cej
si´ dzieje. Jednak˝e fale radiowe przeni-
kajà go swobodnie. Wiedzàc to, Tom W.
B. Muxlow, Alan Pedlar i Karen A. Wills

z University of Manchester u˝yli do zba-
dania wewn´trznych niedost´pnych ob-
szarów M82 zespo∏u radioteleskopów
znajdujàcych si´ w Wielkiej Brytanii
(MERLIN – Multi-Element Radio-Link-
ed Interferometer Network). Rezultat
widaç na zdj´ciu: przedstawia ono szcze-
gó∏y wstrzàsu, podczas którego maso-
wo produkowane sà gwiazdy.

Aby uzyskaç ten obraz, grupa z Man-

chesteru musia∏a po∏àczyç swoje wyni-
ki z danymi pochodzàcymi z telesko-
pów Very Large Array (VLA) w Socorro
(Nowy Meksyk). Tak utworzony obraz
pokrywa obszar mniej wi´cej 3000 na
2000 lat Êwietlnych (M82 ma oko∏o
40 tys. lat Êwietlnych szerokoÊci) z roz-
dzielczoÊcià porównywalnà z najlep-
szymi naziemnymi teleskopami optycz-
nymi. Ka˝dy okràg∏y kszta∏t to pozo-
sta∏oÊç po wybuchu supernowej, czyli
szczàtki po detonacji masywnej m∏odej
gwiazdy.

W tym rejonie w ciàgu ostatniego ty-

siàclecia wybuch∏o oko∏o 50 superno-
wych, czyli mniej wi´cej 10 razy wi´cej
ni˝ w naszej znacznie rozleglejszej Ga-
laktyce. „M82 to ogromne laboratorium
do badaƒ narodzin i Êmierci masyw-
nych gwiazd” – mówi Wills. Pozosta-
∏oÊci po supernowych rozszerzajà si´ i
powoli zlewajà w rozciàg∏à poÊwiat´
radiowà M82, czyli wspólnà pozosta-
∏oÊç wybuchów z ostatnich 10 mln lat.
Galaktyczne spotkania tego typu zda-
rzajà si´ w naszym kosmicznym sà-

siedztwie niezwykle rzadko. M82 znaj-
duje si´ w odleg∏oÊci 10 mln lat Êwietl-
nych – oko∏o pi´ç razy dalej ni˝ galak-
tyka Andromedy – i jest najbli˝szà nam
galaktykà, w której gwa∏townie rodzà
si´ gwiazdy.

Takie kolizje by∏y jednak znacznie

cz´stsze we wczesnym WszechÊwiecie
i narodziny gwiazd stanowi∏y kamienie
milowe w historii wielu galaktyk, w tym
równie˝ naszej Drogi Mlecznej. Tak wi´c
– jak zauwa˝a Wills – „badania M82 to
dopiero poczàtek”. Astronomowie pa-
trzà na t´ galaktyk´ niczym na kamieƒ
z Rosetty – ma im pomóc zrozumieç, jak
niekszta∏tne chmury gazu przekszta∏ci∏y
si´ w regularne systemy pe∏ne gwiazd,
które dziÊ widzimy.

W tym celu Muxlow i inni podejmu-

jà wspó∏prac´ z astronomami z VLA, by
badaç bardzo oddalone obiekty wykry-
te przez Kosmiczny Teleskop Hubble’a
w tzw. Hubble Deep Field (ma∏ym frag-
mencie nieba po∏o˝onym ko∏o dyszla
Wielkiego Wozu). Mimo ˝e nie da si´
poznaç tych s∏abych i nieregularnych
plamek z takà precyzjà jak M82, obser-
wacje radiowe powinny jednak poka-
zaç, czy sà to – jak si´ podejrzewa – m∏o-
de galaktyki, które a˝ „kaszlà” m∏odymi
gwiazdami. Takie odkrycie powiàza∏o-
by nasz wspó∏czesny Êwiat i bezkszta∏t-
ne czasy Wielkiego Wybuchu – tego naj-
wi´kszego i najbardziej gwa∏townego
twórcy.

Corey S. Powell

ASTRONOMIA

GALAKTYKA M82 jest a˝ usiana pozosta∏oÊciami po wybuchach supernowych

(okràg∏e kszta∏ty), co widaç na tym zdj´ciu radiowym.

MERLIN / VLA