c) przestrzeń fantastyczna (np. bal u szatana, lot Małgorzaty
na miotle).

■

Na podstawie tych informacji i znajomości lektury wykaż

oryginalność i bogactwo kompozycji, a także ponadczasowość
przesłania utworu.

Z∏o nigdy nie umiera – egzystencjalna
proza Alberta Camusa

Motywy egzystencjalne, o których już mówiliśmy, obecne

były w całej literaturze europejskiej. W ich upowszechnieniu szcze-
gólną rolę odegrał Albert Camus. To właśnie egzystencjalizm pod-
kreślał tragizm ludzkiego istnienia, wskazywał na zagrożenia – te
,,wewnętrzne” i ,,zewnętrzne” – jakie dotknąć mogą człowieka.

,,Ciekawe wypadki, które są

tematem tej kroniki, zaszły w 194. r.
w Oranie. Według powszechnego
mniemania nie były one tu na swoim
miejscu, wykraczały bowiem nieco
poza zwyczajność. W istocie, na
pierwszy rzut oka Oran jest zwykłym
miastem i niczym więcej jak prefek-
turą francuską na wybrzeżu algier-
skim”

1

.

Doktor Bernard Rieux (czyt.

ri

ë), główny bohater Dżumy, jest

jednym z pierwszych mieszkańców
miasta, który zauważa niepokojące
symptomy zbliżającej się zarazy.
Epidemia zniszczy spokój Ora-
nu, zburzy jego ,,zwyczajność”,
a mieszkańców, oswojonych ze zwy-
kłym i leniwym życiem, postawi
w sytuacji ekstremalnej: wobec za-
grożenia, cierpienia i śmierci.

1

Albert Ca-

mus Dżuma.
Warszawa.
PIW 1965.
Przełożyła
Joanna Gu-
ze, s. 7.

316

Wiek gier i tragicznej egzystencji

Albert Camus (czyt. kami, 1913–1960) – fran-

cuski prozaik, dramaturg, eseista i publicysta, lau-

reat literackiej Nagrody Nobla (1957). We wcze-

snej twórczoÊci eksponowa∏ centralnà dla

egzystencjalizmu kategori´ absurdu istnie-

nia: esej

Mit Syzyfa (1942, zob. te˝ Antologia, cz.

1., s. 45–48), powieÊç

Obcy (1942). Ukazywane-

mu chaosowi Êwiata towarzyszy∏y poglàdy nihili-

styczne: ˝ycie ludzkie nie ma ˝adnego sensu.

W miar´ rozwoju pisarstwo Camusa zmierza∏o do

g∏´bokiego humanizmu i odkrywa∏o potrzeb´ soli-

darnoÊci z ludzkim cierpieniem i nieszcz´Êciem:

powieÊci

D˝uma (1947) i Upadek (1956). W zbio-

rze esejów

Cz∏owiek zbuntowany (1951, zob. te˝

Antologia, cz. 3., s. 118) Camus uznaje bunt prze-

ciw z∏u, niesprawiedliwoÊci, przemocy za jednà

z g∏ównych wartoÊci, nadajàcych sens ˝yciu ludz-

kiemu.

Dżuma doczekała się bardzo

wielu interpretacji. Dla rodaków
Camusa, czytelników jej pierwsze-
go wydania, stała się czytelną prze-
nośnią II wojny światowej oraz
różnych postaw Francuzów wobec
faszyzmu i okupacji niemieckiej,
a także obrazem francuskiego ru-
chu oporu. Kiedy po raz pierwszy
ukazywała się w krajach dawnego
tzw. bloku sowieckiego, a zatem
także i w Polsce, widziano w niej
metaforę systemu totalitarnego
i zagrożeń, które niesie on zarów-
no dla życia jednostkowego, jak
i dla każdej zbiorowości. Losy bo-
haterów tej powieści odczytywano
jako egzemplifikacje wielu złożo-
nych postaw wobec przemocy: od
akceptacji i kolaboracji, poprzez
różne formy ucieczki, po czynne
przeciwdziałanie totalitarnemu złu.

Interpretacjom Dżumy, inspirowanym dwudziestowiecznymi

doświadczeniami historycznymi i społecznymi, towarzyszyły odczyta-
nia i inne, odnajdujące w tym dziele treści uniwersalne, odnoszące się
w ogóle do położenia człowieka i jego egzystencji. W losach bohate-
rów widziano zatem sens paraboliczny.

Działaniom doktora Rieux przyświeca przekonanie, że człowie-

kowi nie wolno pogodzić się z nieszczęściem i cierpieniem innych lu-
dzi. Jego bunt wobec rzeczywistości, w której panuje zło, jest głębo-
ki i bezkompromisowy, jak sam stwierdza: ,,Nigdy nie będę kochał
tego świata, gdzie dzieci są torturowane”. Zarówno on, jak i Jean Tar-
rou (czyt. ż

ã taru) zamierzają czynić dobro bez nadziei zapłaty ani

w życiu doczesnym, ani w życiu wiecznym. Tarrou jest konsekwent-
nym ateistą, doktor Rieux w istnienie Boga powątpiewa. Obaj jednak
nie wątpią w jedno: ze złem i cierpieniem należy walczyć nawet przy
braku nadziei.

Postawy bohaterów wobec zarazy, zagrożenia życia, cierpienia

i śmierci są różne; tak, jak zawsze złożone są zachowania ludzi wo-

Arnold
Böcklin (czyt.
böklin,
1827–1901)
D˝uma

317

www.wsip.com.pl

bec zła. Czym innym jest ono dla surowego i ascetycznego jezuity oj-
ca Paneloux (czyt. panelu), dziennikarza Raymonda Ramberta czy
niedoszłego samobójcy Cottarda (czyt. kotarda).

Epidemia dżumy, która ogarnia Oran, budzi wszystkich jego

mieszkańców. Nie można wobec niej pozostać obojętnym. Życie oka-
zuje się wielkim moralnym wyzwaniem.

Z A D A N I A I å W I C Z E N I A

Uzasadnij tytuł Dżumy. Dlaczego mówimy często, że ma on
charakter realistyczno-symboliczny?

Przeczytaj zakończenie powieści.

,,Słuchając okrzyków radości dochodzących z miasta, Rieux pa-
miętał, że ta radość jest zawsze zagrożona. Wiedział bowiem
to, czego nie wiedział ten radosny tłum i co można przeczytać
w książkach, że bakcyl dżumy nigdy nie umiera i nie znika, że
może przez dziesiątki lat pozostać uśpiony w meblach i bieliź-
nie, że czeka cierpliwie w pokojach, w piwnicach, w kufrach,
w chustkach i w papierach, i że nadejdzie być może dzień, kie-
dy na nieszczęście ludzi i dla ich nauki dżuma obudzi swe
szczury i pośle je, by umierały w szczęśliwym mieście”

1

.

■

Jak rozumiesz myśl doktora Rieux, że ,,bakcyl dżumy nigdy

nie umiera”?

Scharakteryzuj postać Jeana Tarrou, uwzględniając jego słowa:
,,Postanowiłem stawać po stronie ofiar w każdej okazji”.

Zainscenizuj dyskusję pomiędzy doktorem Rieux a ojcem Pa-
neloux, którą rozpoczyna surowy jezuita słowami: ,,Ta plaga,
która was zabija, uszlachetnia was i wskazuje drogę”.

Zrekonstruuj, posługując się powieścią i własnymi domysłami,
biografię Cottarda.

1

Albert Ca-

mus, op.
cit., s. 299.

318

Wiek gier i tragicznej egzystencji

1

2

3

4

5