08 Stosowanie technik instalacyjnych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Marzena Więcek

Stosowanie technik instalacyjnych 311[39].Z2.01

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
mgr inż. Witold Kapusta
mgr inż. Arkadiusz Mrówczyński

Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Marzena Więcek

Konsultacja:
mgr inż. Jolanta Skoczylas

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 311[39].Z2.01
„Stosowanie technik instalacyjnych”, zawartego w modułowym programie nauczania dla
zawodu technik urządzeń sanitarnych.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji–Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Organizacja

stanowiska

pracy

podczas

prac

montażowych

i przygotowawczo-zakończeniowych

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4 1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Prace przygotowawcze i montażowe instalacji sanitarnych

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Miedź jako tworzywo w instalatorstwie sanitarnym

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. Technologia wykonywania instalacji sanitarnych z miedzi

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

4.5. Tworzywa sztuczne w instalatorstwie sanitarnym

4.5.1. Materiał nauczania

4.5.2. Pytania sprawdzające

4.5.3. Ćwiczenia

4.5.4. Sprawdzian postępów

4.6. Technologia wykonywania instalacji sanitarnych z tworzyw sztucznych

4.6.1. Materiał nauczania

4.6.2. Pytania sprawdzające

4.6.3. Ćwiczenia

4.6.4. Sprawdzian postępów

4.7. Stal jako tworzywo w instalacjach sanitarnych

4.7.1. Materiał nauczania

4.7.2. Pytania sprawdzające

4.7.3. Ćwiczenia

4.7.4 Sprawdzian postępów

4.8. Technologia wykonywania instalacji sanitarnych ze stali

4.8.1. Materiał nauczania

4.8.2. Pytania sprawdzające

4.8.3. Ćwiczenia

4.8.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik ten będzie pomocny w przyswajaniu wiedzy o zasadach wykonywania instalacji

sanitarnych w różnych technikach i technologiach, z różnych materiałów, a także ułatwi
zrozumienie zagrożeń, na które możesz być narażony podczas nieprawidłowo wykonywanych
czynnościach montażowych.

W poradniku zamieszczono:

–

Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś
mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej.

–

Cele kształcenia tej jednostki modułowej.

–

Materiał nauczania (rozdział 4), który umożliwia samodzielne przygotowanie się do
wykonania ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów. Obejmuje on również ćwiczenia, które
zawierają wykaz materiałów, narzędzi i sprzętu potrzebnych do realizacji ćwiczeń. Po
ćwiczeniach zamieszczony został sprawdzian postępów. Wykonując sprawdzian
postępów powinieneś odpowiadać na pytania tak lub nie, co oznacza, że opanowałeś
materiał albo nie.

–

Sprawdzian osiągnięć, w którym zamieszczono instrukcję dla ucznia oraz zestaw zadań
testowych sprawdzających opanowanie wiedzy i umiejętności z zakresu całej jednostki.
Zamieszczona została także karta odpowiedzi.

–

Wykaz literatury obejmujący zakres wiadomości dotyczących tej jednostki modułowej,
która umożliwia Ci pogłębienie nabytych umiejętności.

–

Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub
instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną
czynność.
Jednostka modułowa: „Stosowanie technik instalacyjnych”, której treści teraz poznasz,

jest jednym z modułów koniecznych do zapoznania się z procesem wykonywania instalacji
sanitarnych.

Bezpieczeństwo i higiena pracy

Przebywając w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów bezpieczeństwa

i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju wykonywanych
prac. Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

311[39].Z2.01

Stosowanie

technik instalacyjnych

311[39].Z2

Instalacje

sanitarne

311[39].Z2.03
Wykonywanie

i eksploatacja instalacji

centralnego ogrzewania

oraz ciepłej wody

użytkowej

311[39].Z2.05
Wykonywanie

i eksploatacja instalacji

wentylacyjnych

i klimatyzacyjnych

311[39].Z2.02
Wykonywanie

i eksploatacja instalacji

wodociągowych

i kanalizacyjnych

311[39].Z2.04
Wykonywanie

i eksploatacja

instalacji

gazowych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

przestrzegać przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz
ochrony środowiska podczas wykonywania robót budowlanych i instalacyjnych,

–

stosować procedury udzielania pierwszej pomocy w stanach zagrożenia zdrowia i życia,

–

stosować odpowiednie zabezpieczenia i oznaczenia terenu budowy,

–

stosować oznaczenia graficzne materiałów i elementów budowlanych, instalacji
sanitarnych i sieci komunalnych,

–

wykonywać szkice i rysunki robocze elementów budowlanych i instalacyjnych,

–

rysować rzuty oraz rozwinięcia płaskie i aksonometryczne instalacji sanitarnych,

–

sporządzać rysunki inwentaryzacyjne,

–

wykonywać przedmiary robót instalacyjnych i sieciowych,

–

posługiwać się dokumentacją techniczną, normami, normatywami technicznymi oraz
przepisami prawa budowlanego,

–

rozróżniać rodzaje instalacji sanitarnych montowanych w budynkach oraz określać ich
funkcje,

–

rozróżniać rodzaje i elementy dokumentacji technicznej,

–

posługiwać się normami i normatywami technicznymi oraz przepisami prawa
budowlanego,

–

sporządzać rysunki techniczne w różnych skalach,

–

wymiarować rysunki techniczne,

–

dokumentować przebieg robót budowlanych i instalacyjnych.

–

posługiwać się terminologią zawodową z zakresu budownictwa,

–

korzystać z różnych źródeł informacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymaganiami ergonomii,

–

posłużyć się dokumentacją w zakresie niezbędnym do wykonania robót,

–

dobrać środki ochrony indywidualnej do rodzaju wykonywanej pracy,

–

rozróżnić i określić właściwości materiałów instalacyjnych,

–

ocenić jakość i przydatność materiału do robót instalacyjnych,

–

dobrać materiały do wykonania instalacji na podstawie dokumentacji robót
instalacyjnych,

–

dobrać materiał do uszczelnienia połączeń,

–

ocenić sprawność techniczną narzędzi,

–

dobrać narzędzia, sprzęt i urządzenia do określonych czynności monterskich: trasowanie,
gięcie, cięcie, gwintowanie, kalibrowanie, wyoblanie, lutowanie, zgrzewanie, spawanie,
klejenie,

–

posłużyć się narzędziami do obróbki ręcznej i mechanicznej metali i tworzyw
sztucznych,

–

dokonać transportu, magazynowania i składowania materiałów, narzędzi i sprzętu,

–

zastosować zasady racjonalnej gospodarki materiałami i sprzętem,

–

wykonać pomiary metrologiczne z zastosowaniem typowych narzędzi pomiarowych oraz
aparatury kontrolno-pomiarowej,

–

przygotować elementy instalacyjne do montażu instalacji,

–

dokonać gięcia, kalibrowania i wyoblania rur miedzianych,

–

wykonać cięcie rur stalowych, miedzianych oraz z tworzyw sztucznych,

–

wykonać połączenia rozłączne i nierozłączne w instalacjach sanitarnych,

–

wyznaczyć trasę przewodów oraz miejsca montażu uzbrojenia,

–

wyznaczyć miejsca wykonania bruzd i przebić przez przegrody budowlane,

–

wykonać połączenia przewodów instalacji wody zimnej i ciepłej, kanalizacyjnej,
centralnego ogrzewania, gazowej, wentylacyjnej oraz klimatyzacyjnej,

–

zabezpieczyć antykorozyjnie przewody z rur stalowych,

–

zabezpieczyć cieplnie przewody instalacyjne,

–

zabezpieczyć akustycznie kanały wentylacyjne,

–

określić zasady mocowania przewodów instalacji sanitarnych,

–

wykonać pomiary oraz rysunki inwentaryzacyjne instalacji sanitarnych,

–

zastosować przepisy bhp, ochrony przeciwpożarowej i ochrony środowiska podczas
wykonywania prac monterskich.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Organizacja stanowiska pracy podczas prac montażowych

i przygotowawczo-zakończeniowych

4.1.1. Materiał nauczania

W budynku wyróżnić możemy następujące instalacje sanitarne:

–

wodociągowe – służące do zaopatrywania budynków w wodę zdatną do picia i na
potrzeby gospodarcze oraz w wodę do gaszenie pożarów,

–

kanalizacyjne – odprowadzające zanieczyszczone wody poza obręb przebywania ludzi,

–

gazu – zaopatrujące mieszkania w gaz palny służący do gotowania, podgrzewania ciepłej
wody użytkowej oraz dla potrzeb grzewczych,

–

centralnego ogrzewania – obejmujące zespół urządzeń do jednoczesnego ogrzewania
większej liczby pomieszczeń z centralnego źródła ciepła,

–

ciepłej wody użytkowej – dostarczające do pomieszczeń ciepłą wodę użytkową
przygotowaną centralnie lub lokalnie,

–

wentylacyjne i klimatyzacyjne – zapewniające wymianę powietrza w pomieszczeniach
w żądanej ilości i jakości,

–

do odprowadzanie spalin gazowych – zapewniające ich usunięcie na zewnątrz budynku.
Od ich prawidłowego zaprojektowania, wykonania i eksploatowania zależy

bezpieczeństwo i komfort ich użytkowników.

Prawidłowe zorganizowanie stanowiska pracy, znajomość przepisów i instrukcji

z zakresu bhp to podstawowe wymagania, od których zależy bezpieczeństwo pracowników
wykonujących instalacje sanitarne, ich zdrowie, a nawet życie.

Bezwzględnie należy:

–

stosować odzież roboczą i środki ochrony indywidualnej przewidziane dla danego
rodzaju czynności,

–

posługiwać się sprzętem i narzędziami zgodnie z instrukcją użytkowania, po sprawdzeniu
stanu ich technicznej sprawności,

–

przestrzegać przepisy bhp, p.poż. i ochrony środowiska,

–

wszelkie

zagrożenia

lub

nieprawidłowości

powinny

być

argumentem

natychmiastowego przerwania pracy.
Każda osoba przystępująca do pracy powinna zostać zapoznana z zakresem robót oraz

zaopatrzona w odzież roboczą i sprzęt ochrony indywidualnej, a w przypadku nagłego
wypadku powinna znać i umieć zastosować zasady udzielania pierwszej pomocy.

Należy:

–

znać i stosować przepisy i zasady bhp,

–

wykonywać pracę w sposób zgodny z przepisami i zasadami bhp,

–

stosować się do wydawanych poleceń i wskazówek przełożonych,

–

dbać o stan maszyn, narzędzi i sprzętu,

–

dbać o porządek i ład na stanowisku pracy,

–

stosować odzież i obuwie robocze oraz środki ochrony indywidualnej i zbiorowej,

–

posiadać aktualne zaświadczenie lekarskie o braku przeciwwskazań do wykonywania
czynności zawodowych,

–

niezwłocznie zawiadomić przełożonego o zauważonym wypadku lub zagrożeniu oraz
ostrzec współpracowników o grożącym niebezpieczeństwie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Aby praca przebiegała poprawnie i nie stanowiła zagrożenia dla wykonujących ją osób,

wszystkie czynniki z nią związane powinny współgrać ze sobą, być zoptymalizowane,
wygodne, bezpieczne, zapewniać powinny komfort psychiczny i fizyczny.

oświetlenie hałas mikroklimat promieniowanie substancje toksyczne

materialne środowisko pracy

maszyna

człowiek

stanowiska pracy

społeczne środowisko pracy tempo pracy

pozycja

pracy

Rys. 1. Czynniki wpływające na sposób wykonywania pracy [źródło własne]

W pomieszczeniach, w których odbywa się praca, należy zapewnić:

–

oświetlenie naturalne i sztuczne,

–

urządzenia utrzymujące właściwą temperaturę wewnętrzna w okresie obniżonych
temperatur,

–

odpowiednią wymianę powietrza,

–

zabezpieczenie przed wilgocią,

–

zabezpieczenie przed uciążliwymi dźwiękami i drganiami,

–

odpowiednie wymiary pomieszczenia,

–

zabezpieczenie przed szkodliwymi wyziewami, gazami, pyłami i promieniowaniem,

–

prawidłową ewakuację,

–

właściwą odporność ogniową elementów.
Zagrożenia występujące podczas pracy można podzielić na dwie podstawowe grupy:

–

czynniki niebezpieczne (urazowe), które działając na człowieka mogą spowodować uraz
(wypadek przy pracy):
–

zagrożenia elementami ruchomymi i luźnymi,

–

zagrożenia elementami wystającymi i ostrymi,

–

zagrożenia związane z przemieszczaniem się ludzi,

–

zagrożenia porażeniem prądem elektrycznym,

–

zagrożenia poparzeniem,

–

zagrożenia pożarem lub wybuchem.

–

czynniki szkodliwe i uciążliwe działające na osoby wykonujące prace przez dłuższy
okres i mogące spowodować obniżenie sprawności fizycznej, psychicznej, bądź zmiany
w stanie zdrowia:
–

czynniki fizyczne: hałas, wibracja, pyły i wyziewy,

–

czynniki chemiczne: substancje drażniące, uczulające, rakotwórcze (w zależności od
drogi działania: przez drogi oddechowe, przez skórę i drogi śluzowe, przez przewód
pokarmowy),

–

czynniki

biologiczne:

bakterie,

wirusy,

grzyby,

pierwotniaki,

drobne

wielokomórkowce,

–

czynniki psychologiczne: obciążenia fizyczne i psychonerwowe.

Niebezpieczeństwo

przy

pracach

przygotowawczo

–

zakończeniowych

oraz

montażowych instalacji sanitarnych powodują prace ręczne i mechaniczne przy użyciu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

narzędzi, elektronarzędzi, sprzętu do lutowania, spawania, zgrzewania, prace na
rusztowaniach pomostów, a także prace pomiarowe wytyczające trasy przewodów.

Czynniki szkodliwe i uciążliwe również mogą wystąpić podczas prac związanych

z wykonywaniem instalacji sanitarnych. Należy dbać o to, by ograniczać je do minimum.

Przed przystąpieniem do robót należy przygotować stanowisko robocze, a przede

wszystkim:
–

uporządkować zalegające odpady materiałowe i przedmioty utrudniające chodzenie
i pracę,

–

przygotować odpowiednią ilość i ułożyć materiały budowlane i instalacyjne,

–

przygotować i sprawdzić stan narzędzi, sprzętu i urządzeń,

–

sprawdzić jakość wykonanych rusztowań i pomostów w sytuacji, gdy prace wykonać
należy z ich wykorzystaniem,

–

zadbać o właściwe rozmieszczenie materiałów, narzędzi i urządzeń.
Trasowanie i montaż instalacji sanitarnych często wymaga, aby czynności te wykonać na

wysokości, z użyciem drabiny. Należy wówczas stanowisko pracy zabezpieczyć barierką
o wysokości 1,1 m.

Wykonując otwory w ścianach lub stropach, należy zabezpieczyć taśmą lub barierą

określoną strefę ściany, aby uniknąć uszkodzeń ciała pracujących tam osób spadającym
z przebicia gruzem lub przechodzącym przez ścianę urządzeniem np. wiertłem, przecinakiem
itp. Podobne zabezpieczenia należy wykonać przy wykuwaniu wnęk i bruzd w ścianach.

Narzędzia używane przy robotach instalacyjnych powinny być zdatne do użytku,

nieuszkodzone, codziennie starannie oczyszczone i konserwowane.

Przy ręcznym wykonaniu bruzdy lub przejścia przez ścianę należy założyć okulary

ochronne, rękawice i wyznaczyć wzdłuż ściany strefę niedostępną dla osób trzecich.

Podczas obróbki mechanicznej należy bezwzględnie przestrzegać zasad użytkowania

urządzeń oraz podanych w instrukcjach obsługi sposobów podłączenia ich do sieci
elektrycznej i uziemień. Nie wolno użytkować sprzętu bez przewidzianych przez producenta
osłon.

Instalacje sanitarne powinny być montowane zgodnie z dokumentacją techniczną,

wytycznymi wykonania i odbioru robót instalacyjnych, wymaganiami Prawa Budowlanego
i innych dokumentów prawnych obowiązujących w tym zakresie.

Podkład budowlany, przedstawiający rzut poziomy kondygnacji z wrysowaną instalacją,

jak i rozwinięcie instalacji w pionie lub ich aksonometria określają przebieg przewodów na
przegrodach budowlanych, rozmieszczenie armatury i urządzeń.

Korzystając z odpowiednich narzędzi do pomiaru długości i wysokości, właściwie

odczytując rysunki na podkładach budowlanych (uwzględniając skalę tych rysunków),
zaznaczyć należy na przegrodach budowlanych przebieg rur, miejsca przejść przez przegrody
budowlane i montażu armatury.

Podstawowymi narzędziami służącymi do wyznaczania i odmierzania trasy instalacji,

wskazywania miejsc mocowania uchwytów, przejść przez przegrody budowlane i miejsc
montażu armatury i urządzeń instalacji są: liniał, taśma miernicza, sznur traserski,
poziomnica.

Trasowanie jest to zaznaczanie na powierzchni ścian, stropów i sufitu linii prowadzenia

odcinków prostych instalacji, miejsc wykonania gięć i przejść przez przegrody.

Rozróżniamy pojęcia długości montażowej i rzeczywistej przewodów. Różnicę między

nimi obrazuje poniższy rysunek.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys 2.

Długości przewodów montażowe i rzeczywiste [5, s.35]

Pomiary niezbędne dla trasowania wykonać należy za pomocą sztywnych przymiarów

kreskowych z dokładnością do 1 działki elementarnej. Należy wyznaczyć co najmniej 2
punkty, a potem przez nie prowadzić linię prostą, używając liniału i ołówka. W przypadku
wyznaczania dłuższych odcinków pionowych, na przykład do wyznaczania pionu
przechodzącego przez kilka kondygnacji, używa się ciężarka pionu (pionu murarskiego).
Sprawdzenie, czy otrzymana linia pozioma rzeczywiście zachowuje poziom, odbywa się
przy pomocy poziomnicy.

Przy wytaczaniu i oznaczaniu trasy i montażu urządzeń i elementów wyposażenia

sanitarnego stosuje się narzędzia pomiarowe i traserskie: przymiar kreskowy i taśmowy,
przymiar składany zwany metrówką, suwmiarkę uniwersalną, sznurek traserski, poziomnice
wodne i alkoholowe, rysiki, ołówki, punktaki, kątowniki oraz sznurek z ciężarkiem do
wyznaczania pionu.

Przed przystąpieniem do prac przygotowawczo – zakończeniowych należy ustalić

zapotrzebowanie materiałowe niezbędne do zrealizowania założonego zakresu prac. Jest to
warunek właściwej organizacji robót. Sporządzenie zestawień materiałów wykonuje się dla
określonego rodzaju prac czy fragmentów instalacji, rzadziej dla całości robót budowlano –
instalacyjnych. Zestawienie powinno zawierać wykaz potrzebnych materiałów oraz ich ilości.

W celu sporządzenia zapotrzebowania materiałowego należy wykonać przedmiar robót,

czyli obliczyć ich ilość na podstawie dokumentacji technicznej. Obliczeń dokonuje się na
podstawie Katalogów Nakładów Rzeczowych lub innych Katalogów Normatywnych, które
uwzględniają ubytki materiałów w procesie technologicznym. Zestawienie materiałowe
rozpoczyna się od materiałów podstawowych, a następnie pomocniczych.

Zużycie materiałów pomocniczych, nie wymienionych w KNR, używanych do

wykonania danego elementu robót, określa się procentowo od wartości materiałów
wymienionych w tablicy. Wielkość wskaźnika procentowego materiałów pomocniczych jest
różny w zależności od pozycji kosztorysowej.

Pomierzone, wyliczone i dobrane materiały podstawowe i pomocnicze wpisuje się

w tabele, zachowując odpowiedni układ (tabela 1).

Przedmiar przedstawia się w formie tabelarycznej, w której podane są takie dane, jak:

−

numer pozycji przedmiarowej,

−

oznaczenie elementu robót (np. roboty przygotowawcze, zakończeniowe, instalacyjne
itp.),

−

opis pozycji kosztorysowej w formie skróconej,

−

jednostka miary,

−

ilości pozycji kosztorysowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tab. 1. Przykładowy przedmiar prac przygotowawczo – instalacyjnych instalacji gazowej [źródło własne]

Nr Podstawa

Opis robót

Ilość

Roboty przygotowawcze

KNR 4 –
03
1004/12

Mechaniczne przebijanie otworów długości do 30 cm w stropach
betonowych dla rur o średnicy do 40 mm

szt

2,000

KNR 4 –
03
1004/06

Mechaniczne przebijanie otworów o długości do 1 cegły w ścianach lub
stropach z cegły dla rur o średnicy do 25 mm

szt

1,000

Roboty instalacyjne

KNR 2 –
15
0303/01

Rurociągi instalacji gazowych o średnicy nominalnej 32 mm o
połączeniach spawanych, na ścianach w budynku mieszkalnym

12,000

KNR 2 –
15
0301/01

Rurociągi instalacji gazowych o średnicy nominalnej 15 mm o
połączeniach gwintowanych, na ścianach w budynku mieszkalnym

2,000

KNR 2 –
15
0310/01

Kurki gazowe przelotowe o średnicy 15 mm

szt

2,000

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Na czym polegają prace przygotowawczo – zakończeniowe podczas montażu instalacji

sanitarnej w budynku?

2. Jakie zasady obowiązują podczas organizacji stanowisk prac montażowych

i przygotowawczo – zakończeniowych?

3. Czy potrafisz zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymaganiami ergonomii?
4. Jakie środki bezpieczeństwa są niezbędne do danego zakresu robót montażowych?
5. W jaki sposób i przy pomocy jakiego sprzętu wykonuje się pomiary metrologiczne

i kontrolno – pomiarowe służące wytrasowaniu instalacji lub jej fragmentów?

6. Jaki jest cel wykonywania przedmiaru robót?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Opracuj instrukcję bezpiecznego korzystania z pracowni szkolnej, w której odbywać się

będą ćwiczenia praktyczne związane z technikami instalacyjnymi.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować zasady bhp obowiązujące podczas wykonywania ćwiczeń związanych

obróbką mechaniczną i montażową instalacji sanitarnych,

2) przeanalizować podstawowe wytyczne związane z organizacją bezpiecznej pracy,
3) przeanalizować zasady ergonomii,
4) opracować instrukcję bezpiecznego korzystania z pracowni szkolnej,
5) zaprezentować efekty swojej pracy na forum grupy,
6) porównać efekt swojej pracy z pracami pozostałych uczniów,
7) przeanalizować istniejące rozwiązanie i zaproponować ewentualne zmiany,
8) przedyskutować swoją propozycję z nauczycielem i pozostałymi uczniami.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

arkusz papieru formatu A4,

–

przybory kreślarskie,

–

ołówek, długopis, gumka,

–

instrukcje stanowiskowe,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca zasad bhp, p.poż., ochrony środowiska i ergonomii.

Ćwiczenie 2

Wykonaj trasowanie układu instalacji sanitarnej według załączonej dokumentacji

technicznej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować dokumentację techniczną instalacji sanitarnej,
2) przeczytać instrukcję bhp,
3) przygotować stanowisko pracy: dobrać narzędzia pomiarowe i narzędzia do trasowania,
4) wykonać trasowanie instalacji sanitarnej zgodnie z dokumentacją techniczną,
5) sprawdzić wykonane pomiary,
6) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
7) dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

dokumentacja techniczna instalacji sanitarnej,

−

przymiar kreskowy,

−

przymiar taśmowy,

−

przymiar składany,

−

suwmiarka,

−

kątowniki,

−

rysiki,

−

cyrkle,

−

ryśnik,

−

rylec,

−

punktak,

−

drabina.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zorganizować stanowisko pracy z zachowaniem zasad ergonomii, bhp

i p.poż.?



2) wyznaczyć trasę przewodów oraz miejsca montażu uzbrojenia?



3) wyznaczyć miejsca wykonania bruzd i przebić przez przegrody

budowlane?



4) wykonać pomiary metrologiczne z zastosowaniem typowych narzędzi

pomiarowych oraz aparatury kontrolno – pomiarowej?



5) zastosować zasady racjonalnej gospodarki materiałami i sprzętem?



6) wykonać zestawienie sprzętu, narzędzi i materiałów do określonego

zadania zawodowego?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Prace przygotowawcze i montażowe instalacji sanitarnych

4.2.1. Materiał nauczania

Wytyczenie i oznaczenie trasy instalacji i montażu instalacji sanitarnych

Posługując się projektem instalacji odczytuje się podstawowe informacje o przebiegu,

sposobie prowadzenia i miejscach umieszczenia urządzeń i armatury instalacji.

Przewody wewnętrznych instalacji sanitarnych mogą być prowadzone: na wierzchu

ścian, pod tynkiem i w bruzdach.

Przy układaniu przewodów na wierzchu ścian ważne jest wyznaczenie trasy prowadzenia

przewodu, określenie ilości, położenia i konstrukcji uchwytów stałych oraz kompensatorów.
Dane dotyczące sposobu prowadzenia, długości odcinków rur i miejsca montażu, rodzaju
armatury odczytuje się z projektu. Sposób zamocowania lub montażu urządzeń określa
niejednokrotnie instrukcja jego montażu.

Zaznaczyć należy miejsca przejścia przez przegrody budowlane rur – tak ścian jak

i stropów wiedząc, że wszystkie przejścia wykonuje się zazwyczaj w tulejach ochronnych
i w obszarze tulei nie może być wykonane żadne połączenie na przewodzie.

Zgodnie z oznaczeniami w projekcie zaznaczyć należy trasę przebiegu przewodów

rurowych z uwzględnieniem długości odcinków (uwzględniając wysokość prowadzenia
przewodów) oznaczeniem miejsc wystąpienia i rodzaju złączek.

Przewody instalacji sanitarnych mogą być prowadzone w bruzdach, czasami

wypełnionych masą tynkarską. Jeśli bruzdy poziome i pionowe muszą być wykonane
w istniejących już ścianach nośnych, np. przy renowacji starych budynków, to ich wymiary
i położenie nie mogą naruszać konstrukcji budynku. Głębokość bruzdy powinna zapewniać
całkowite skrycie przewodów wraz z izolacją, z zachowaniem odstępu od izolacji do
krawędzi tynku rzędu 1cm.

Układanie przewodów instalacji sanitarnych

Podczas wykonywania każdej instalacji obowiązują przede wszystkim warunki

techniczne wykonania i odbioru robót instalacyjnych, stanowiących odrębny dokument,
wspólny dla wszystkich materiałów.

Dodatkowe zalecenia dotyczące montażu instalacji sanitarnych wynikają ze

specyficznych własności materiałów i technologii, bądź rozprowadzanej instalacji.

Aby instalacja była wykonana prawidłowo i charakteryzowała się trwałością muszą być

spełnione warunki:
–

każdy odcinek rury pomiędzy dwoma stałymi punktami podparcia musi mieć możliwość
wydłużania się bez ograniczeń,

–

odkształcenia nie mogą działać na zbyt krótki odcinek instalacji, jego długość musi być
nie mniejsza, niż odczytywana z wytycznych montażu,

–

musi być zapewniona właściwa kompensacja – naturalna lub wymuszona zwana też
sztuczną (poprzez zainstalowanie kompensatorów),

–

muszą być uwzględnione zalecenia dotyczące izolacji cieplnej i dźwiękowej oraz
wydłużeń cieplnych, w przypadku instalacji wodociągowych wykonanych z miedzi:
–

przewody ułożone w bruzdach w całości powinny być owinięte elastyczną osłoną lub
powinny być zastosowane rury w fabrycznej otulinie,

–

przewody układane w ścianach i na stropach powinny być na całej długości
zabezpieczone odpowiednią elastyczną osłoną (dotyczy instalacji wodociągowych),

–

przewody układane w ścianach pod tynkiem powinny mieć zwiększoną grubość
otuliny,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

rury z fabrycznie nałożonym płaszczem PVC w instalacjach wodociągowych mogą
być zatynkowane bez dodatkowej otuliny w obszarze łączników, jeżeli odległość
między dwoma łukami nie przekracza 3 m.

–

w przypadku instalacji przebiegającej przez agresywną atmosferę – przewody
wymagają wzmocnionej ochrony antykorozyjnej,

–

rury z miedzi mogą być układane pod tynkiem bez stosowania ochrony antykorozyjnej,
(wyjątkiem jest zaprawa z domieszką amoniaku, kiedy należy dodatkowo zabezpieczyć
instalację),

–

przy przejściach przez przegrody konstrukcyjne (ściany nośne, stropy) przewody należy
prowadzić w rurach ochronnych; przez inne przegrody dopuszcza się otwory luźne.
Na odcinkach tych nie może być żadnych połączeń przewodów. Średnica tulei ochronnej
jest zazwyczaj większa o około 1 cm od średnicy przewodu. Przestrzeń między rurami
wypełnia się elastycznym szczeliwem. Przy przechodzeniu przez stropy wymaga się, aby
rura ochronna wystawała po 3 cm w każdą stronę poza strop.

–

przewody ciepłej wody należy izolować cieplnie, gdy:
–

mają średnicę 28 mm i większą,

–

są to przewody obiegu cyrkulacyjnego,

–

są to przewody nie znajdujące się w pomieszczeniach mieszkalnych budynku,

–

są to przewody w budynkach niemieszkalnych (hotele, szpitale, szkoły).

–

zalecane jest, aby w montażu instalacji wodnych zastosowane były materiały jednorodne
w całej instalacji, zasadą jest aby rury z miedzi montować za rurami ze stali
ocynkowanej, patrząc w kierunku przepływu wody, nie dotyczy to instalacji grzewczych
po dodaniu inhibitorów,

–

miejsce bezpośredniego styku miedzi ze stalą ocynkowaną należy zabezpieczyć
przekładką dielektryczną, czyli wykonaną z materiału będącego izolatorem dla
przepływu prądu,

–

nie ma ograniczeń w łączeniu rur miedzianych z tworzywami sztucznymi,

–

po zewnętrznej stronie ścian budynku nie może być prowadzona instalacja gazowa,

–

przewodów miedzianej instalacji gazowej nie wolno prowadzić w wypełnionych
bruzdach,

–

dopuszcza się pokrycie połączeń lutowanych instalacji lakierem bezbarwnym
z domieszką sproszkowanej miedzi, ale dopiero po wykonaniu próby szczelności
z pozytywnym wynikiem,

–

w instalacjach gazowych nie obowiązuje zasada stosowania materiałów jednorodnych,

–

w instalacjach gazowych wolno stosować jedynie fabrycznie wykonane łączniki,

–

jako materiał uszczelniający do połączeń gwintowych w instalacjach gazowych z miedzi
można używać taśm i włókien teflonowych, past uszczelniających i tworzywa
anaerobowego.
Wykonując instalacje z tworzywa sztucznego należy przestrzegać warunków

technicznych wykonania i odbioru robót instalacyjnych oraz obowiązujących dla danego
tworzywa zaleceń, które wynikają z jego specyficznych własności.

W przypadku tworzyw sztucznych należy uwzględnić dodatkowo następujące

wymagania:
–

przewody prowadzone w bruzdach powinny być montowane na wspornikach i uchwytach
tak, aby nie stykały się ze ściankami bruzd,

–

przewody można układać w bruzdach w rurach osłonowych z tworzywa sztucznego,

–

przewód w rurze osłonowej powinien być ułożony bez naprężeń,

–

zakrycie bruzdy może nastąpić po dokonaniu odbioru częściowego,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

przewody

wodociągowe

przy

przekraczaniu

przegród

budowlanych

ław

fundamentowych nie powinny być łączone między sobą, a przejścia powinny być
chronione tuleją ochronną ze szczelnym, elastycznym wypełnieniem.

–

przewody z tworzyw sztucznych należy układać w odległości min 0,1m od zewnętrznej
powierzchni rurociągów cieplnych – jeżeli nie można zachować tej odległości, należy
zastosować izolację cieplną,

–

przy połączeniach bezpośrednich z urządzeniem wytwarzającym ciepło – między źródło
ciepła a przewodem z tworzywa sztucznego trzeba zamontować odcinek przewodu
stalowego o długości co najmniej 0,5m przy temperaturze wody do 60°C i długości co
najmniej 2,0m przy wyższych temperaturach wody.

–

przewody wykonane z tworzyw sztucznych powinny być izolowane w sposób typowy dla
wszystkich materiałów,

–

instalacja wodociągowa wraz z armaturą powinna być zabezpieczona przed możliwością
powstawania i rozprzestrzeniania się hałasów i drgań.

Kompensacja wydłużeń cieplnych

W instalacjach sanitarnych, w których temperatura pracy jest różna od temperatury

montażu lub podczas eksploatacji, następują wahania temperatur powodujące zmiany
wymiarów liniowych przewodów. Pojawiają się więc wydłużenia termiczne, których wielkość
zależy od rodzaju materiału, z którego wykonane są przewody. Przy niezapewnieniu
odpowiednich możliwości rozszerzenia przewodów, w materiale rur będą rosły naprężenia
wewnętrzne obniżając trwałość instalacji. W skrajnych przypadkach, po przekroczeniu
naprężeń dopuszczalnych, nastąpić może trwałe odkształcenie przewodów, a nawet
rozszczelnienie instalacji.

Kompensację wydłużeń liniowych przewodów miedzianych, czyli zrównoważenie

jednego działania innym działaniem, można i należy zapewnić poprzez:
–

kompensację naturalną,

–

kompensację sztuczną polegającą na włączeniu w instalację elementów zwanych
kompensatorami.
Kompensację naturalną uzyskuje się poprzez zmianę prowadzenia przewodów i właściwe

rozmieszczenie punktów stałych.

Aby instalacja była trwała, w uchwytach oraz przejściach przez stropy i ściany rura musi

mieć możliwość swobodnego przesuwania się.

Przy zmianie kierunku prowadzenia przewodu lub przy odgałęzieniu (miejsca te są

krytyczne dla powstających naprężeń) powinien zostać pozostawiony dostatecznie długi
swobodny odcinek, którego zadaniem jest umożliwienie wydłużenia przewodu ograniczonego
punktem stałym. Minimalną długość tego odcinka należy dobrać na podstawie wytycznych
technicznych obowiązujących w tym zakresie.

W przypadku, gdy rury pomiędzy dwoma punktami stałymi nie mają możliwości

wydłużenia się, aby nie doprowadzić do wadliwej pracy i uszkodzenia instalacji, należy
pomiędzy nie wbudować kompensatory.

Obowiązującą zasadą jest, aby kompensator zawsze umieszczać pomiędzy uchwytami

stałymi po środku, pomiędzy dwoma odgałęzieniami oraz, aby w osi symetrii kompensator
był mocowany uchwytem stałym.

Należy zwrócić uwagę na to, aby przed wbudowaniem kompensatora sprawdzić, czy

długość odcinka pomiędzy sąsiednimi odgałęzieniami pozwala na wbudowanie
kompensatora.

Wielkość ramienia pozwalającego na kompensację wydłużenia rury, uzależniona jest od

średnicy i materiału przewodu. Zaleca się jednak, aby niezależnie od ogólnie przyjętych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zaleceń doboru długości ramienia kompensatora, korzystać z danych udostępnianych przez
producentów konkretnych systemów instalacyjnych.

W przypadku, gdy sąsiednie odgałęzienia leżą bliżej niż wymagane, należy:

–

przy skróceniu długości o 25% – ramię kompensatora zwiększyć o 10%,

–

przy skróceniu długości o 50% – ramię kompensatora zwiększyć o 40%.
Kolejnym sposobem na kompensację wydłużeń liniowych jest wykonywanie odsadzek,

czyli wbudowywanie kształtek rurowych dwukrotnie wygiętych w kształcie niepełnej litery S,
służących do łączenia ze sobą poszczególnych odcinków rur.

Ten sposób kompensacji

najczęściej wykorzystywany jest jako kompensacja pionów instalacyjnych.

Jeśli przy układaniu przewodu jest mało miejsca, co najczęściej ma miejsce podczas

układania przewodów w szychtach instalacyjnych, stosuje się kompensatory osiowe:
dławicowe lub mieszkowe.

Kompensatory dławicowe charakteryzują się zdolnością przejmowania dużych wydłużeń,

mogą pracować pod różnymi ciśnieniami roboczymi i temperaturami. Podstawową ich wada
jest wysoka cena, stąd w instalacjach domowych są rzadko wykorzystywane.

Kompensatory mieszkowe wymagają podczas montażu ścisłego przestrzegania

wytycznych producenta, nie wolno ich przeciążać.

Rys. 3. Kompensator U – kształtkowy: PP – podpora przesuwna, PS – podpora stała,

– długość ramienia kompensatora, ΔL – wydłużenie odcinka, SA – odstęp

bezpieczeństwa, W

– szerokość kompensatora [4, s. 82]

Rys. 4.

Wykorzystanie samokompensacji przy projektowaniu przebiegu
tras

przewodów:

–

podpora

przesuwna,

PS – podpora stała [4, s. 83]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Mocowanie przewodów do przegrody budowlanej

Trwałość instalacji sanitarnych w dużej mierze zależy od prawidłowości rozmieszczenia

uchwytów mocujących. Nie dopuszcza się zmniejszenia poziomych odległości pomiędzy
uchwytami.

Do mocowania rur miedzianych:

–

w instalacjach wodnych powinny być stosowane uchwyty mocujące z tworzyw
sztucznych oraz przekładki elastycznej w uchwytach stalowych, aby ograniczyć
przenoszenie dźwięku,

–

w instalacjach wodnych można stosować obejmy z taśmy miedzianej dla mniejszych
średnic oraz stalowe zaciski rurowe dla średnic większych,

–

w przypadku stosowania uchwytów stalowych, pomiędzy obejmą stalową, a przewodem
miedzianym należy na całym obwodzie umieścić przekładkę ochronna z gumy lub taśmy
z miękkiego PVC, której zadaniem jest ochrona przesuwającej się rury miedzianej przed
porysowaniem, stanowiąc dodatkowo izolację akustyczną,

–

niedopuszczalne jest stosowanie haków stalowych,

–

rozprowadzających gaz należy bezwzględnie stosować uchwyty łącznie z kołkami
rozporowymi minimum M6 wykonane z materiałów niepalnych (wykonane z miedzi,
mosiądzu lub stali nierdzewnej). Celowe jest wypełnienie uchwytu przekładką niepalną.
Uchwyty i kołki z materiałów: tworzywo sztuczne, drewno, stal zwykła nie są

dozwolone.

Przewody instalacji miedzianej mogą być mocowane bezpośrednio do przegród

budowlanych lub poprzez różnej konstrukcji wsporniki, czy konstrukcje wsporcze do ścian,
stropów lub w szachtach instalacyjnych.

Jeżeli materiałem przewodowym instalacji sanitarnych nie jest miedź, rurociągi mogą być

zamocowane do przegród za pomocą stalowych podpór z ceowników, kątowników, haków,
uchwytów różnej konstrukcji, zawieszeń, podparć ślizgowych oraz uchwytów z tworzyw
sztucznych.

Tabela 2. Rozstaw uchwytów przesuwnych na instalacjach z miedzi [źródło własne]

Średnica rury [mm]

Odległość między uchwytami [m]

1,25 1,25 2,0 2,25

2,75 3,0

3,5

Tabela 3. Maksymalne orientacyjne odległości między punktami mocowania przewodów poziomych

wykonanych, polichlorku winylu (PVC) i polietylenu (PE) [4, s. 57]

Maksymalny rozstaw uchwytów [m]

Średnica zewnętrzna rury [mm]

PVC

16 – 25

0,7

0,4

32 – 50

1,2

0,75

1,5

0,9

Tabela 4. Odległości pomiędzy punktami mocowania przewodów z rur stalowych [źródło własne]

Średnica rury w mm

Odległość w m

15÷20 mm

1,5

25÷32 mm

2,0

40÷50 mm

2,5

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 5.

Podpory stałe i przesuwne: a) podpora stała wykonana
z dwóch złączek, b) podpora stała wykonana przy użyciu
złączki i trójnika, c) podpora przesuwna, 1 – uchwyt
mocujący, 2 – złączka, 3 – trójnik [4. 68]

Wiercenie otworów w przegrodach budowlanych

Wiercenie otworów w przegrodach budowlanych związane jest z mocowaniem

elementów instalacji do tych przegród oraz wykonywaniem otworów na przejścia przewodów
przez ściany (otwory – przepusty). Zasadniczo w ścianach i stropach betonowych przejścia te
powinny być wykonane w trakcie wykonywania przegrody przez osadzenie tulei ochronnych
o odpowiednich średnicach. Do wiercenia otworów stosuje się przenośną wiertarkę
elektryczną obrotowo – udarową.

W trakcie trasowania przebiegu trasy przewodów instalacji, stosuje się różne sposoby

oznaczania otworów pod uchwyty lub przejścia przez ścianę. Najczęściej zaznacza się środek
otworu i podaje średnicę Ø w mm. Opis średnicy powinien znajdować się poza polem otworu.

Średnica i głębokość otworu zależy od wielkości kołka rozporowego.
Przy wykonywaniu otworów w przegrodach budowlanych stosuje się takie narzędzia jak:

młotki, punktaki, wiertła, czy też piły otworowe. Jednak podstawowym i najbardziej
uniwersalnym narzędziem do wykonywania otworów w różnych podłożach jest wiertarka
elektryczna udarowo – obrotowa.

Przykłady przejść przez przegrody budowlane pokazano poniżej.

Rys. 6. Przejście przewodu przez ścianę [6, s. 81] Rys. 7. Przejście przewodu przez strop [6, s. 81]

Izolowanie przewodów

Podczas przepływu nośnika przez instalację wodną lub wentylacyjną, dochodzić może do

wychłodzenia tego nośnika (wody, powietrza, pary wodnej). Wymagane jest wtedy
izolowanie przewodów warstwą chroniącą przed niepożądanymi stratami ciepła. Przewody
instalacyjne przygotowane do założenia warstwy izolacyjnej powinny być czyste, suche, bez
śladów uszkodzeń mechanicznych. Przyjmuje się, że materiałem izolacyjnym może być taki
materiał, którego współczynnik przewodzenia ciepła wynosi mniej niż 0,175 W/mK.

Do wykonania izolacji powinny być użyte materiały powszechnie stosowane

w budownictwie i posiadające stosowane świadectwa dopuszczenia do zastosowania

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

w budynkach mieszkalnych i niemieszkalnych. Materiały izolacyjne powinny być one suche,
czyste, nieuszkodzone i zabezpieczone przed zawilgoceniem.

Grubość izolacji oraz rodzaj płaszcza ochronnego powinna być zgodna z wymaganiami

określonymi w projekcie technicznym.

Zakończenie izolacji na przewodzie powinno być zabezpieczone przed ewentualnym

uszkodzeniem i zawilgoceniem.

Założenie warstwy izolacyjnej powinno być poprzedzone przeprowadzeniem prób

szczelności, wykonaniem wymaganych zabezpieczeń antykorozyjnych oraz po potwierdzeniu
zgodności wykonania stosownym protokołem odbioru. W ciepłownictwie stosuje się głównie
materiały wykonane ze spienionego kauczuku syntetycznego, polietylenu oraz lekkiej pianki
poliuretanowej. Kauczuk służy do izolacji przewodów instalacjach grzewczych, sanitarnych
i klimatyzacyjnych. Pianki polietylenowe i poliuretanowe są stosowane do instalacji ciepłej
i zimnej wody oraz centralnego ogrzewania. Typowymi materiałami przeznaczonymi do
izolacji cieplnej są również izolacje warstwowe przygotowywane na miejscu budowy (maty
z waty szklanej na podkładce z tektury falistej odpowiednio zabezpieczone), kształtki
łupinowe z pianki poliuretanowej, czasami wykańczane kształtkami z blachy stalowej.
Otuliny mogą występować jako: okrągłe, tradycyjne, mimośrodowe, w wężach pancernych,
w płaszczach aluminiowych lub z polichlorku winylu. Izolacji nie należy stosować na
zaworach bezpieczeństwa, silnikach i siłownikach. W przypadku instalacji ciepłej wody
izolacje montuje się na całej długości.

Instalacje wodno – kanalizacyjne oraz klimatyzacyjne nieprawidłowo zaprojektowane

i wykonane mogą być również źródłem dokuczliwego hałasu. Aby zmniejszyć uciążliwość
takiego hałasu, należy wykonać dźwiękochłonną i przeciwdrganiową izolację przewodów,
stosując maty i otuliny z wełny kamiennej i szklanej oraz montując na przewodach
kompensatory drgań. Wełna mineralna – dzięki sprężystości – nadaje się także do izolowania
akustycznego instalacji grzewczych i klimatyzacyjnych. Efekty tłumiące można osiągnąć już
przy zastosowaniu 25 milimetrowych produktów z wełny mineralnej.

Spośród materiałów izolacyjnych, wśród których stosowane są: włókna mineralne,

polistyrol, moltopren, najczęściej dla izolacji przewodów instalacji wentylacyjnych
wykorzystywane są płyty i maty z włókien mineralnych z okładziną aluminiową.

Izolację powinno się zakładać dopiero wtedy, gdy ze względu na postęp robót

budowlanych można się spodziewać, że nie zostanie ona uszkodzona przez innych
wykonawców robót.

Przy obróbce istotne jest, aby wszelkie połączenia poprzeczne i wzdłużne wykonywać za

pomocą klejów i taśm klejących oraz zamykać wszelkie otwory w okładzinie, co zapewni
wymaganą szczelność.

Jako materiału mocującego można użyć taśm klejących, klejów, szpilek stalowych

mocowanych pistoletem elektrycznym.

Elastyczne materiały izolacyjne – maty – są naklejane. Klej nanosi się na powierzchnię

przewodu lub rury w postaci pasów poprzecznych szerokości 15 cm, w odstępach około 30
cm. Następnie nakłada się wcześniej przygotowany materiał izolacyjny, dociskając go,
a w miejscach połączeń smarując dodatkowo klejem. Maty na przewodach dużych wymiarów
od spodu dodatkowo mocuje się szpilkami.

Sztywne materiały izolacyjne – płyty – mocuje się na kanałach prostokątnych wyłącznie

za pomocą szpilek. Szpilki nakłada się w co najmniej dwu rzędach, w odległości 30–40 cm na
każdym boku kanału. Przycięte wcześniej kawałki izolacji należy nadziać na szpilki
i przytwierdzić specjalnymi klipsami. Wszystkie otwory oraz połączenia poprzeczne należy
zakleić taśmą klejącą szerokości 50–75 mm.

Akustyczność przewodów można obniżyć poprzez zastosowanie materiałów porowatych

wykonanych z wełny szklanej lub mineralnej, które są materiałami dźwiękochłonnymi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wytłumienie pomieszczenia od uciążliwego hałasu można również osiągnąć poprzez
umieszczenie w nich dywanów, firan, zasłon, albo pokrycie stropów i ścian płytami
dźwiękochłonnymi lub kasetonami akustycznymi.

Tłumienie drgań osiągnąć można stosując tłumiki, którymi są amortyzatory gumowe

i tłumiki drgań montowane w przewodach rurowych dla zapobieżenia przenoszenia dźwięków
na przegrody budowlane.

Inwentaryzacja instalacji sanitarnych

Czasami występuje konieczność wykonania inwentaryzacji instalacji sanitarnych lub

sieci komunalnych. Celem inwentaryzacji jest zazwyczaj sprawdzenie, czy przebieg lub
wyposażenie instalacji lub sieci jest zgodne z projektem technicznym, a czasami
inwentaryzacja wykonywana jest w celu odtworzenia zagubionej lub nieaktualnej
dokumentacji technicznej. Inwentaryzację instalacji wykonuje się w postaci szkicu
odręcznego i aksonometrii, na których wymiaruje się przewody i elementy wyposażenia,
podając ich wymiary rzeczywiste, podając charakterystyczne parametry zainstalowanych
elementów wyposażenia. Inwentaryzacja sieci komunalnych jest zazwyczaj prowadzona na
mapach i planach wykonanych w skali 1:250, a jej celem jest stwierdzenie, czy przebieg trasy
i elementy uzbrojenia są zgodne z dokumentacją.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie zabezpieczenia przewodów instalacyjnych wykonuje się celem ich ochrony przed

korozja, drganiami i stratami ciepła?

2. Na czym polega kompensacja przewodów i kiedy się ją stosuje?
3. W jaki sposób mocowane są przewody instalacyjne do przegród budowlanych?
4. W jaki sposób można zabezpieczyć antykorozyjnie przewody z rur stalowych?
5. W jaki sposób należy mocować przewody instalacji sanitarnych do przegrody

budowlanej?

6. W jakim celu wykonuje się inwentaryzację instalacji sanitarnych?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wykonaj inwentaryzację instalacji wodociągowej i kanalizacyjnej w łazience szkolnej.

Przeanalizuj rozmieszczenie przyborów sanitarnych i zaproponuj ewentualne zmiany ich
usytuowania, aby korzystanie z nich było wygodniejsze.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) udać się do łazienki szkolnej będąc zaopatrzonym w materiały papiernicze, ołówek,

gumkę,

2) na odręcznie wykonanym rzucie łazienki zaznaczyć rozmieszczenie przyborów

sanitarnych,

3) wykonać pomiary wielkości przegród budowlanych i zwymiarować pomieszczenie na

rzucie,

4) naszkicować przebieg instalacji wodociągowej i kanalizacyjnej,
5) naszkicować aksonometrię przewodów wodociągowych i kanalizacyjnych,
6) nanieść na rzut poziomy i aksonometrię niezbędne wielkości, oznaczenia i symbole,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7) zaprezentować efekty swojej pracy na forum klasy,
8) porównać efekt swojej pracy z pracami pozostałych uczniów,
9) przeanalizować istniejące rozwiązanie i zaproponować ewentualne zmiany,
10) przedyskutować swoją propozycję z nauczycielem i pozostałymi uczniami.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

arkusz papieru formatu A4,

–

przybory kreślarskie,

–

ołówek, długopis, gumka,

–

przymiar liniowy,

–

suwmiarka,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca zasad przeprowadzania inwentaryzacji instalacji
sanitarnych.

Ćwiczenie 2

Wykonaj izolację ciepłochronną fragmentu instalacji centralnego ogrzewania w piwnicy

budynku szkolnego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować przebieg instalacji centralnego ogrzewania w piwnicy szkolnej,
2) zaplanować kolejność wykonywanych czynności,
3) dobrać materiały i narzędzia,
4) wykonać izolację,
5) sprawdzić poprawność wykonania izolacji,
6) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
7) dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

przymiar składany,

–

materiały izolacyjne,

–

nóż.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

zastosować zasady układania przewodów instalacji sanitarnych w

budynku?



wykonać kompensację przewodów instalacji sanitarnych?



zabezpieczyć antykorozyjnie przewody z rur stalowych?



zabezpieczyć cieplnie przewody instalacyjne?



zabezpieczyć akustycznie kanały wentylacyjne?



określić zasady mocowania przewodów instalacji sanitarnych?



wykonać pomiary oraz rysunki inwentaryzacyjne instalacji sanitarnych?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Miedź jako tworzywo w instalatorstwie sanitarnym

4.3.1. Materiał nauczania

Rury z miedzi znajdują zastosowanie w instalacjach wodociągowych wody zimnej

i ciepłej, instalacjach grzewczych i instalacjach gazowych. W zależności od swojego stopnia
twardości, a więc wytrzymałości mechanicznej, ich wykorzystanie jest następujące:
–

rury w stanie miękkim oznaczone symbolem R 220: instalacje wodociągowe, grzewcze;

–

rury w stanie półtwardym oznaczone symbolem R 250: instalacje wodociągowe,
grzewcze;

–

rury w stanie twardym oznaczone symbolem R 290: instalacje gazowe, wodociągowe,
grzewcze.
W instalacjach centralnego ogrzewania oprócz rur „gołych” wykorzystywane są rury

miedziane w fabrycznie nałożonych otulinach oraz rury z płaszczem tworzywowym, czyli
tzw. rury preizolowane.

Jako materiał łączników do instalacji wykonanej z miedzi stosuje się oprócz miedzi

również mosiądz i brąz. Mosiądz jest stopem miedzi, w którym głównym dodatkiem
stopowym jest cynk. Brąz jest stopem miedzi, w którym głównym dodatkiem stopowym jest
cyna.

Do zalet instalacji wykonywanych z miedzi należą:

–

wysoka trwałość przewodów,

–

niewielki ciężar materiału,

–

łatwy, szybki i tani montaż – między innymi poprzez wyeliminowanie połączeń
gwintowanych na korzyść lutowanych,

–

większa niezawodność ze względu na stosowane połączenia nierozłączne,

–

mniejsze zużycie materiału – stosowanie rur o mniejszych średnicach i mniejszych
grubościach ścianek w stosunku do instalacji wykonanych ze stali,

–

bakteriostatyczne oddziaływanie miedzi w stosunku do wody instalacyjnej (instalacje
wodociągowe),

–

nieprzepuszczalność dla gazów (istotne dla instalacji grzewczych),

–

koszt porównywalny z kosztami instalacji wykonywanych z innych materiałów,

–

uniwersalne stosowanie poszczególnych elementów instalacji niezależnie od ich
producenta. Pewnym ograniczeniem stosowania miedzi w instalacjach wodnych jest ich
łączenie z innymi materiałami instalacyjnymi. Polega ono na tym, aby w instalacjach
ciepłej i zimnej wody nie instalować przewodów lub urządzeń stalowych (stalowych
ocynkowanych) za przewodami z miedzi, uwzględniając kierunek przepływu.
Każda rura powinna być oznaczona trwale napisem umieszczonym wzdłuż rury,

zawierającym:
–

numer normy, wg której jest wykonana rura (PN EN 1057),

–

nominalne wymiary: średnica x grubość ścianki w mm,

–

znak wytwórcy,

–

data produkcji – rok i kwartał (I – IV) lub rok i miesiąc (1–12).
Rury w otulinie powinny posiadać – poza napisem na rurze – również napis na otulinie,

który powinien zawierać:
–

średnicę zewnętrzną i grubość ścianki rury w mm,

–

znak identyfikacyjny producenta,

–

datę produkcji: rok i kwartał lub rok i miesiąc.
Aby zastosować właściwą rurę miedzianą do wykonania instalacji sanitarnej lub jej

fragmentu, należy korzystać z wytycznych dotyczących wymagań wymiarowych.

Wymagania w tym zakresie przedstawiają tabele nr 5, 6 i 7.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 5.

Nominalne średnice zewnętrzne i grubości ścianek rur miedzianych [źródło własne]

Średnica zewnętrzna Dopuszczone grubości

Ścianek
[mm]

6,8

0,6; 0.8; 1,0

0,6; 0,7; 0,8; 1,0

0,7; 0,8; 1,0

0,8; 1,0

22,28

0,9; 1,0; 1,2; 1,5

35, 42

1,2; 1,5

1,2; 1,5; 2,0

2,0

66,7

1,2

76,1

1,5; 2,0

88,9

1,5; 2,0

108

1,5; 2,5

133

1,5; 3,0

159

2,0; 3,0

219, 267

3.0

Tabela 6.

Wymiary rur do instalacji ogrzewania [źródło własne]

Średnice nominalne Grubości ścianek
(zewnętrzne)

rur

[mm]

rur [mm]

8; 10; 12; 14

ł)

; 15; 18 0,8; 1,0

0,9; 1,0; 1,2; 1,5

1,0; 1,2; 1,5

35; 42

1,2; 1,5

1,2; 1,5; 2,0

2,0

76,1

1,5; 2,0

88,9

2,0

108

1,5; 2,5

133

1,5; 3,0

159

2,0; 3,0

219; 267

3,0

rury

instalacji

ogrzewczych

płaszczyznowych

Tabela 7.

Wymiary rur do instalacji wodociągowych i instalacji gazowych [źródło własne]

Średnice nominalne Grubości ścianek
(zewnętrzne)

rur

[mm]

rur [mm]

10; 12; 15; 18

1,0

22; 28

1,2; 1,5

35; 42

1,5

2,0

76,1

2,0

88,9

2,0

108

2,5

133; 159; 219; 267

3,0

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rodzaje łączników z miedzi

Do łączenia rur miedzianych o średnicach zewnętrznych od 8 do 108 mm służą dwa

rodzaje łączników:
–

łączniki do lutowania kapilarnego,

–

łączniki zaciskowe.

Rury o średnicach powyżej 108 mm zaleca się łączyć tylko metodą spawania doczołowego.

Produkowane są także łączniki z końcówkami różnego typu (mieszane), służące do

łączenia rur miedzianych z rurami z innych materiałów: stalowymi i z tworzyw sztucznych
oraz armaturą i innymi elementami wyposażenia instalacji wodnych i gazowych

Łączniki do lutowania kapilarnego posiadają końcówki kielichowe dostosowane do

wymiarów rur miedzianych. Wsunięta do kielicha końcówka rury jest spajana z łącznikiem
lutem, który wnika do kapilarnej szczeliny pomiędzy rurą a kielichem. Część łączników
posiada końcówki bose, służące do łączenia z innymi łącznikamiW instalacjach
wykonywanych z rur miedzianych mogą być używane łączniki zaciskowe o różnej
konstrukcji i zasadzie działania. Typowy łącznik zaciskowy zbudowany jest w ten sposób, że
metalowy pierścień płaski lub zacinający dociskany jest przez obrót nakrętki na
gwintowanym korpusie. Jest to połączenie częściowo rozłączne – po wymianie pierścienia.
Łącznik ten może być użyty do połączenia nowej rury. Odmianą łączników zaciskowych są
łączniki nasuwane, które można przesuwać wzdłuż rury (nie mają ograniczników), a pierścień
zaciskowy jest wykonany z materiału elastycznego.
Łączniki zaciskowe mogą być stosowane do łączenia rur o maksymalnej średnicy 108 mm.

Jedną z odmian łączników zaciskowych są łączniki zaprasowywane (używana jest też

nazwa „obciskane") o różnych konstrukcjach. Łączniki te posiadają wewnątrz łącznika rowek,
w którym umieszczona jest elastyczna uszczelka. Po obciśnięciu łącznika wokół wsuniętej
rury za pomocą specjalnej prasy tworzy się szczelne nierozłączne połączenie. Kolejną
odmianą łączników są łączniki z końcówkami gwintowanymi.

Łączniki mogą posiadać dwa rodzaje gwintów:

–

gwinty rurowe: zewnętrzne stożkowe R, wewnętrzne stożkowe Rc i wewnętrzne walcowe
Rp,

–

gwinty mocujące z uszczelnieniem doczołowym: wewnętrzne walcowe G i zewnętrzne
walcowe GA i GB.
Wśród łączników ze stopów miedzi podstawowymi są:

–

złączki proste i redukcyjne z gwintem zewnętrznym lub wewnętrznym,

–

złączki proste i redukcyjne z końcówką kielichową,

–

kolana z gwintami i kielichami do lutowania,

–

dwuzłączki proste z końcami do gwintowania i lutowania,

–

dwuzłączki kątowe z końcami do gwintowania i lutowania,

–

łączniki zaciskowe.

Magazynowanie, transport rur i łączników

Zalecenia dotyczące transportu i magazynowania są następujące:

–

Rury w odcinkach prostych w stanie twardym i półtwardym powinny być pakowane
do drewnianych skrzyń wyłożonych folią.

–

Rury w stanie półtwardym powinny być pakowane do skrzyń w wiązkach po
maksymalnie 10 sztuk. Masa 1 wiązki nie może przekraczać 100 kg. Do wiązania rur
należy używać taśmy samoprzylepnej.

–

Rury o różnych średnicach można pakować tylko w oddzielnych wiązkach.

–

Rury twarde można pakować luzem.

–

Rury miękkie w kręgach pakuje się w kartony. Masa 1 opakowania nie powinna
przekroczyć 50 kg.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

Końce rur powinny być zabezpieczone zaślepkami z tworzywa sztucznego, aby
uniemożliwić przedostawanie się zanieczyszczeń do wnętrza rury.

–

Każde opakowanie producent powinien opisać informacją zawierającą:
–

nazwę wytwórcy,

–

postać lub stan kwalifikacyjny rur,

–

wymiary rur,

–

numer partii,

–

masę netto i brutto,

–

cechę materiału,

–

atest hutniczy, świadectwo jakości.

–

Łączniki powinny być pakowane w sposób zabezpieczający je przed zanieczyszczeniem,
uszkodzeniami mechanicznymi i korozją.

–

W jednym opakowaniu można umieszczać tylko łączniki tego samego typu, wymiaru
i wykonane z tego samego materiału.

–

Pomieszczenia, w których przechowywane są rury i łączniki powinno być czyste, bez
szkodliwych oparów.

–

Rozmieszczenie rur powinno eliminować możliwość ich uszkodzenia mechanicznego,
np. przez przypadkowe nadepnięcie.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie znasz rodzaje rur miedzianych?
2. Jakie zalety ma instalacja wykonana z miedzi?
3. Jak muszą być oznakowane rury miedziane?
4. Jakie rodzaje łączników są stosowane w instalacjach miedzianych?
5. Z jakiego rodzaju materiału wykonane są łączniki z końcówkami gwintowanymi?
6. Jakie są zasady magazynowania rur i łączników miedzianych?
7. Jakie są warunki transportu rur i łączników miedzianych?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Z zestawu łączników dobierz te, które niezbędne są do wykonania fragmentu instalacji

gazowej wykonanej z miedzi twardej DN 18 o zadanym przebiegu, przedstawionym
w dokumentacji technicznej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) wybrać kształtki do montażu fragmentu instalacji,
3) sprawdzić poprzez wstępne połączenie, czy dobrane kształtki pasują ze względu na

średnicę i oczekiwaną dokumentacją zadania technikę ich połączenia,

4) dokonać oceny poprawności ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

zestaw rur o różnym stanie kwalifikacyjnym twardości, kształtek miedzianych oraz
łączników ze stopów miedzi o różnych średnicach,

–

przybory do pisania,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

arkusze do pisania,

–

dokumentacja techniczna instalacji gazowej,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca instalacji gazowych z miedzi.

Ćwiczenie 2

Wykonaj zestawienie materiałowe niezbędne do wykonania fragmentu instalacji wody

zimnej przedstawionej w aksonometrii.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować aksonometrię instalacji wody zimnej i zapoznać się z jej przebiegiem,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) wykonać zestawienie materiałowe,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

dokumentacja projektowa fragmentu instalacji wody zimnej,

−

arkusz papieru formatu A4, długopis, ołówek, gumka, linijka,

−

literatura z rozdziału 6 dotycząca zastosowania miedzi w instalacjach wodociągowych.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

posłużyć się dokumentacją w zakresie niezbędnym do wykonania
robót montażowych na instalacjach wykonanych z miedzi?



określić właściwości miedzi jako materiału instalacyjnego?



dobrać materiały podstawowe do wykonania instalacji sanitarnych
z miedzi?



ocenić jakość i przydatność przewodów i kształtek z miedzi do robót
instalacyjnych?



dokonać transportu, magazynowania i składowania materiałów
z miedzi i jej stopów?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Technologia wykonywania instalacji sanitarnych z miedzi

4.4.1. Materiał nauczania

Narzędzia i sprzęt do montażu

Aby wykonana instalacja z miedzi była szczelna, trwała i wykonana zgodnie z zasadami

obowiązującymi przy pracach monterskich rury miedziane muszą być przygotowane do
łączenia w następujący sposób:
–

krawędź rur musi być prostopadła, czysta i pozbawiona zadziorów,

–

rury nie mogą być uszkodzone i zdeformowane,

–

obróbka rur wykonana specjalistycznymi narzędziami.
Do obróbki i łączenia rur miedzianych przeznaczone są następujące narzędzia

i urządzenia:
–

do cięcia i obróbki powierzchni:
–

piłki do metalu z drobnozębnymi brzeszczotami,

–

obcinarki krążkowe,

–

do kalibrowania:
–

kalibrowniki,

–

do kielichowania:
–

ekspndery,

–

do gięcia:
–

giętarki ręczne i hydrauliczne z napędem hydraulicznym,

–

do czyszczenia:
–

drobnoziarnisty papier ścierny,

–

wełna stalowa,

–

włókno tworzywowe,

–

szczotki druciane, tkanina

–

do lutowania:
–

palniki z butlą na propan – butan i powietrze,

–

palniki na propan – butan i tlen,

–

palniki na acetylen i powietrze,

–

zapalacz do gazu,

–

osłony metalowe ze szczeliną powietrzną,

–

maty z włókna węglowego,

–

klucz grzechotka,

–

sprężarka lub butla z gazem obojętnym,

–

narzędzia i sprzęt pomocniczy:
–

młotek,

–

kombinerki,

–

okulary ochronne.

Najbardziej wskazanym narzędziem do cięcia rur miedzianych z racji uzyskiwanej

prostopadłości i gładkości jest obcinarka krążkowa. Stosowana ona może być dla zakresu
średnic DN 10 – DN 108. Obcinarki krążkowe posiadają możliwość wymiany noża
krążkowego. Przy prawidłowym użytkowaniu – są to narzędzia trwałe. Gdy z czasem ulegają
zużyciu (powstawaniu zbyt wielkich luzów na prowadnicach ruchomego trzpieniu)
powstająca nieprawidłowość dyskwalifikuje narzędzie. Uzyskiwana wówczas linia cięcia nie
jest prostopadła do obwodu.

Obcinarki krążkowe mogą mieć budowę wykorzystujące zasady: stałe rolki podpierające

i ruchomo osadzony wymienialny nóż krążkowy lub: stały, obrotowy nóż krążkowy
i ruchome rolki podpierające.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Do cięcia najmniejszych średnic i rur z miedzi miękkiej służy obcinarka nożycowa.
Aby przyciąć rurę na zadany wymiar, należy utrzymywać narzędzie w pozycji stałej,

a obracać przy cięciu obrabianą rurą. Krawędź rur po cięciu powinna być pozbawiona
zadziorów, które w technice instalacyjnej nazywamy gratami. Graty powstawać mogą
zarówno na wewnętrznej, jak i zewnętrznej powierzchni rury. Narzędziem do usuwania tych
nierówności może być gratownik. Elementem głównym gratownika jest graniastosłup skośny,
którego krawędzie są krawędziami tnącymi. Krawędzie te usuwają graty wewnętrzne. Innym
narzędziem doskonale nadającym się do usuwania nierówności krawędzi jest skrobak. Jeżeli
nie stosujemy łącznika z końcówkami kielichowymi, można końcówkę rury miedzianej
przystosować do łączenia kielichowego poprzez samodzielne wykonanie kielicha. Do tego
celu służy kielichownica, czyli ekspander. Jeżeli wykonujemy kielichowanie rury miedzianej
twardej – należy ją przed obróbką poddać wyżarzeniu. Do gięcia rur miedzianych
wykorzystuje się najczęściej giętarkę ręczną, Można nią wykonywać operację gięcia bez
dodatkowego wyżarzania. Rury twarde poddawane gięciu przy jej pomocy mogą mieć
średnicę tylko do 22 mm. Dla ułatwienia pracy giętarki można posmarować obszar gięcia
olejem mineralnym, który po wykonanej czynności należy usunąć. Bezpośrednio przed
lutowaniem powierzchnia łączonych elementów musi być oczyszczona do metalicznego
połysku. Służą do tego celu włókna tworzywowe, wełna stalowa, papier ścierny o ziarnistości
maksimum 240 i specjalne szczotki druciane.

Technika obróbki rur miedzianych

Przygotowanie każdego złącza zaczyna się od cięcia rury na zadany wymiar.
Po prostopadłym przycięciu (nożyce krążkowe, ręczne lub piłka z drobnozębnym

brzeszczotem) należy usunąć graty (gratowniki, skrobaki).

Rury w zwojach często odkształcają się, co powoduje konieczność kalibracji, czyli

uzyskaniu owalu średnicy rury. Właściwy kształt rur do montażu uzyskuje się poprzez proces
kalibrowania. Nie należy równocześnie kalibrować wewnętrznej i zewnętrznej średnicy rury.
Należy zacząć od wewnętrznej, a zakończyć kalibracją zewnętrznej średnicy rury. Czynność
kalibracji nie wymaga mocowania rury w imadle. Nieprawidłowo wykonane kalibrowanie
może uszkodzić narzędzie.

Wykonanie samodzielnie kielicha na rurze miedzianej dopuszczalne jest jedynie dla

instalacji wody zimnej, ciepłej i grzewczej (temperatura przewodzonego czynnika nie może
przekraczać 110°) pod warunkiem, że łączone rury mają równe średnice lub z jednostopniową
redukcją. Kielichowanie rur miękkich wykonuje się bez wstępnego grzania, rury twarde
muszą być wyżarzone, aby zmiękczyć materiał przed obróbką.

Wyoblanie, czyli wykonanie odgałęzienia bezpośrednio na rurze, możliwe jest tylko

w przewodach instalacji wodnych. Drugim warunkiem pozwalającym na wyoblanie jest taki,
aby średnica odgałęzienia była mniejsza od średnicy przewodu, do którego będzie ona
wykonywana.

Jeżeli dla zachowania warunków dokumentacji budowlanej niezbędne jest wykonania

operacji gięcia, warunkiem prawidłowości tej czynności jest przestrzeganie zasad:
–

należy zachować minimalny promień gięcia,

–

rury miedziane twarde wolno giąć na zimno tylko do średnicy zewnętrznej 18 mm,

–

rury miedziane twarde o średnicy większej od 18 mm można giąć po uprzednim
zmiękczeniu przez wyżarzenie, czyli zabiegu obróbki cieplnej polegającym na nagrzaniu
materiału do określonej temperatury, utrzymaniu go (wygrzaniu) w tej temperaturze
przez wymagany dłuższy czas, a następnie wolnym schłodzeniu,

–

należy unikać zbędnego wprowadzania ciepła do materiału rur miedzianych, które
stanowić będą część instalacji wodociągowe, gdyż zwiększa to ryzyko korozji,

–

w przypadku większych średnic należy użyć giętarki o napędzie elektrycznym,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

aby uniknąć powstawania fałd na łuku wewnętrznym giętej na ciepło rury, należy
wypełnić jej wnętrze drobnoziarnistym piaskiem kwarcowym,

–

położenie łuku na rurze wymierzyć za pomocą średnicówki,

–

od średnicówki odmierzyć promień gięcia w kierunku początku rury,

–

w przypadku gięcia na ciepło należy po wykonaniu gięcia odmierzyć ½ promienia
w przeciwnym kierunku,

–

przy gięciu na ciepło wyżarzanie należy rozpocząć od ustawienia palnika na miękki
płomień, następnie należy ogrzać rurę równomiernie aż do uzyskania ciemnoczerwonej
barwy rury, ręką zabezpieczoną rękawicą zgiąć rurę, sprawdzić poprawność gięcia za
pomocą kątownika, skorygować ewentualne błędy, usunąć piasek rysunek swobodnie
schłodzić rurę.
Po wykonaniu wszystkich czynności związanych z dopasowaniem długości, kształtu

i wymiaru rury, bezpośrednio przed lutowaniem należy końcówki rur oczyścić do
metalicznego połysku materiałami wcześniej wymienionymi.

Lutowanie miękkie i twarde

Połączenia nierozłączne na rurach miedzianych wykonuje się przy pomocy lutowania.

Uzyskane połączenia muszą być trwałe i szczelne.

Istnieją dwie techniki wykonywania złączy nierozłącznych na miedzi: lutowanie miękkie

i lutowanie twarde.

Lutowanie miękkie to takie, przy którym proces łączenia przebiega w temperaturze

poniżej 450°.

Lutowanie twarde to proces łączenia w temperaturze powyżej450°, najczęściej zaś

osiągana temperatura wynosi powyżej 650°.Lutowanie miękkie przebiega zawsze
z dodatkiem topnika.

Lutowanie miękkie wykonuje się przy użyciu palników gazowych na propan – butan

z podsysaniem powietrza.

Kolejność czynności podczas lutowania miękkiego jest następująca:

–

sprawdzenie i kalibrowanie łączonych elementów,

–

oczyszczenie powierzchni bosego końca rury i kielicha łączonego elementu,

–

naniesienie na powierzchnie rury dobranego topnika,

–

wsunięcie końca rury w kielich do wyczuwalnego oporu,

–

równomierne podgrzewanie złącza do temperatury nieco powyżej punktu topnienia
spoiwa,

–

podanie spoiwa od krawędzi kielicha,

–

zaobserwowanie, czy pojawia się wypływka na całym obwodzie wykonywanego złącza,

–

samoczynne ochłodzenie złącza i usunięcie topnika z obszaru złącza wilgotną ściereczką.
Nie podaje się lutu, jeżeli mamy do czynienia ze złączką z lutem integralnym oraz gdy

używana jest pasta lutownicza, w której nie podaje się lutu od zewnątrz.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 8.

Przebieg

operacji

lutowania

miękkiego:

1 – kalibrowanie, 2 – czyszczenie, 3 – nanoszenie
topnika, 4 – podgrzewanie, 5 – podawanie lutu do
szczeliny kapilarnej, 6 – usuwanie resztek topnika
[6, s. 37]

Aby połączyć palnik ze źródłem gazu należy użyć przewodów o średnicy wewnętrznej

6 mm wykonanych ze specjalnego tworzywa lub kauczuku zaopatrzonych obustronnie
w metalowe końcówki gwintowane.

Źródłem gazu do palnika są najczęściej butle 0,5 kg, 2,5 kg (turystyczne) lub butle 11 kg.

Połączenie małych butli z palnikiem może być bezpośrednie. Połączenie butli 11 kg
z palnikiem odbywać musi się poprzez reduktor ze skalą nastawczą.

Innym urządzeniem służącym do lutowania miękkiego jest oporowe urządzenie

elektryczne, którego zaletą jest brak otwartego płomienia podczas lutowania. Zastosować
jednak można to urządzenie tylko do średnic nie większych niż 25 mm.

Urządzenie składa się z agregatu zasilanego z sieci 230 V połączonego 3 metrowym

kablem
z uchwytem zaopatrzonym w elektrody węglowe. Zaciśnięcie elektrod na złączu powoduje
nagrzanie złącza i wykonanie połączenia.

Lutowanie twarde ma taki sam przebieg, jak lutowanie miękkie. Różnica polega na tym,
że podczas lutowania twardego płomieniem palnika podgrzewa się nie tylko łączone

elementy, ale również końcówkę podawanego spoiwa. Różna jest również temperatura
wykonywania połączeń, a co za tym idzie należy uzyskać płomień o wyższej temperaturze,
dający więcej ciepła.

Osiągalne jest to poprzez zastosowanie:

–

palników acetylenowo – tlenowych z końcówką do lutowania lub spawania,

–

palników acetylenowo – powietrznych,

–

palników na propan – butan, ale tylko dla małych średnic do 28 mm.
Jeżeli do lutowania twardego używa się spoiw zawierających fosfor, nie jest wymagane

stosowanie topników. Uwaga ta nie dotyczy lutowania twardego złączek z miedzi i brązu,
gdzie niezależnie od zastosowanego spoiwa niezbędne jest użycie topnika.

Ważnym zagadnieniem, na które należy zwrócić również uwagę, jest nieprzegrzewanie

łączonych elementów, które wówczas będą bardziej podatne na korozję.

Inne techniki połączeń występujące w instalacjach sanitarnych

Spawanie jest kolejną technika łączenia nierozłącznego rur miedzianych, jednak może

mieć ono miejsce jedynie wówczas, gdy średnica jest większa od 35 mm, a grubość ścianki
ma nie mniej niż 1,5 mm.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Połączenia zaprasowywane są jeszcze jednym przykładem połączeń nierozłącznych.

Wymagają odpowiednich łączników oraz narzędzi.

Kolejne czynności podczas zaprasowywania są następujące:

–

wsunięcie nawilżonego wodą lub mydłem końca rury do kielicha łącznika,

–

zaprasowanie cęgami łącznika.
Aby prawidłowo wykonać połączenie metodą zaprasowywania (obciskania) należy

zawsze sprawdzić, czy wyposażenie urządzenia jest przewidziane do zaprasowywania
wybranego systemu rur i łączników.

Na przewodach miedzianych istnieją również połączenia rozłączne w postaci kołnierzy.
Do ich skręcania powinny być stosowane odpowiednie klucze płaskie lub nastawne. Nie

wolno raz wykonanego połączenia doszczelniać szczeliwem typu konopie, taśmy teflonowe,
pasty uszczelniające, tworzywo anaerobowe.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie połączenia występują w instalacjach sanitarnych wykonanych z miedzi?
2. Na czym polegają procesy obróbki przewodów miedzianych?
3. Na czym polega proces lutowania miękkiego i twardego?
4. Jaki sprzęt i narzędzia są niezbędne do obróbki elementów instalacyjnych z miedzi?
5. Jakie czynności montażowe wolno wykonywać na instalacjach sanitarnych wykonanych

z miedzi?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zaplanuj wyposażenie stanowiska, rozmieszczenie sprzętu i narzędzi niezbędnych do

obróbki rur przeznaczonych do montażu instalacji sanitarnej wykonanej z miedzi.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować wyposażenie stanowiska pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zorganizować praktycznie stanowisko wyposażając je w komplet sprzętu i narzędzi do

obróbki i montażu instalacji z miedzi,

3) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
4) dokonać oceny poprawności i estetyki wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

stół montażowy,

–

komplet sprzętu i narzędzi do obróbki i montażu instalacji z miedzi,

–

łączniki i odcinki rur miedzianych,

–

materiały pomocnicze do obróbki rur miedzianych,

–

prowadnica korytkowa,

–

sprzęt pomiarowy do trasowania,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca technologii wykonywania instalacji sanitarnych
z miedzi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Wykonaj fragment instalacji wodociągowej z miedzi techniką lutowania miękkiego

zgodnie z dokumentacją techniczną, zamocuj wykonany fragment do przegrody budowlanej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) przeanalizować dokumentację techniczną instalacji wodociągowej z miedzi,
3) wykonać zestawienie materiałów, sprzętu i narzędzi do wykonania fragmentu instalacji

wodociągowej zgodnie z dokumentacją techniczną,

4) dobrać sprzęt i narzędzia do cięcia rur miedzianych,
5) dobrać narzędzia i materiały do mocowania instalacji do przegrody: punktak, wiertarkę

z kompletem wierteł, uchwyty do mocowania instalacji wraz z kołkami rozporowymi,

6) dobrać kalibrator,
7) dobrać rury do wykonania połączenia poprzez lutowanie miękkie,
8) dobrać łączniki niezbędne do wykonania fragmentu instalacji,
9) dobrać materiały czyszczące do przygotowania końcówek rur do połączenia,
10) dobrać lut,
11) dobrać palnik do lutowania miękkiego z końcówkami punktowymi i przygotować go do

pracy,

12) sprawdzić stan techniczny palnika poprzez wstępne uruchomienie i wyregulowanie

płomienia palnika,

13) przygotować wiertarkę do pracy,
14) sprawdzić stan techniczny wiertarki poprzez próbne uruchomienie,
15) zabezpieczyć się w środki ochrony osobistej,
16) wyznaczyć trasę przebiegu fragmentu instalacji na przegrodzie budowlanej,
17) wyznaczyć punkty podparcia instalacji,
18) zamocować uchwyty mocujące w przegrodzie budowlanej,
19) przyciąć rury na zadany wymiar i dokonać ich gratowania,
20) sprawdzić i ewentualnie dokonać kalibracji końcówek przewodów,
21) dokonać wstępnego montażu fragmentu instalacji,
22) sprawdzić poprawność wstępnego montażu i skorygować ewentualne błędy,
23) oczyścić powierzchnię bosych końców rur oraz kielicha złączki,
24) nanieść topnik na powierzchnię rury,
25) wsunąć końce rur w kielichy złączek do wyczuwalnego oporu,
26) zabezpieczyć przegrodę przed działaniem płomienia poprzez wykorzystanie osłony

podczas lutowania,

27) uruchomić palnik,
28) równomiernie podgrzewać złącze do temperatury, w której uzyska się czerwonobrunatną

barwę,

29) podać równomiernie spoiwo w kierunku od krawędzi kielicha równocześnie je

podgrzewając,

30) czynność powtórzyć z drugim kielichem złączki,
31) ochłodzić złącza,
32) wykonać wszystkie połączenia lutowane w sposób analogiczny do czynności przy

wykonywaniu pierwszej złączki,

33) jeżeli w dokumentacji zadania występowały połączenia gwintowe–złącza te przed

zamontowaniem do instalacji uszczelnić,

34) zlikwidować stanowisko pracy,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

35) zagospodarować odpady,
36) zaprezentować efekty swojej pracy,
37) dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

stół montażowy z dostępem do oświetlenia,

–

imadło,

–

przymiar liniowy,

–

ołówek,

–

suwmiarka,

–

zestaw uchwytów do miedzi z kołkami rozporowymi,

–

prowadnica korytkowa przy wyborze piły z drobnozębnymi brzeszczotami,

–

gratownik lub skrobak,

–

przecinarka krążkowa,

–

odcinki rury miedzianej,

–

złączki miedziane zgodnie z dokumentacją,

–

kalibrowniki,

–

materiały do czyszczenia – do wyboru: papier ścierny drobnoziarnisty, wełna stalowa,
włókno tworzywowe, szczotki druciane, wilgotna ściereczka,

–

palnik z końcówką do lutowania na propan – butan i zapalaczem gazu,

–

osłona palnika,

–

wiertarka z kompletem wierteł,

–

topnik,

–

spoiwo,

–

środki ochrony osobistej: rękawice parciane, okulary ochronne,

–

dokumentacja techniczna instalacji wodociągowej,

–

arkusz papieru formatu A – 4, ołówek, długopis, gumka,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca technologii wykonywania instalacji sanitarnych
z miedzi.

Ćwiczenie 3

Zaplanuj czynności związane z zamocowaniem grzejnika żeliwnego członowego do

przegrody budowlanej, podłączeniem instalacji zasilającej i powrotnej centralnego
ogrzewania do grzejnika i do pionów z miedzi.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować dokumentację techniczną instalacji grzewczej,
2) zaplanować kolejne czynności związane z zamocowaniem grzejnika do przegrody,
3) opracować harmonogram czynności zmierzających do włączenia grzejnika do instalacji

centralnego ogrzewania

4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

dokumentacja techniczna instalacji grzewczej z miedzi,

–

arkusz papieru formatu A4,

–

długopis,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca wykonywania instalacji centralnego ogrzewania
z miedzi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zorganizować stanowisko pracy do wykonywania montażu elementów

miedzianych?



2) dobrać środki ochrony osobistej podczas czynności monterskich

związanych z obróbką instalacji wykonanych z miedzi?



3) dobrać materiały podstawowe, pomocnicze, sprzęt i narzędzia do

wykonania instalacji z miedzi?



4) wykonać podstawowe operacje monterskie na rurach miedzianych?



5) wykonać połączenia przewodów miedzianych za pomocą lutowania

miękkiego?



6) wykonać połączenia przewodów miedzianych za pomocą lutowania

twardego?



7) wykonać połączenia rozłączne przewodów miedzianych?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5. Tworzywa sztuczne w instalatorstwie sanitarnym

4.5.1. Materiał nauczania

Charakterystycznymi cechami tworzyw sztucznych są:

odporność na działanie agresywnych czynników (mediów),

odporność na korozję,

wytrzymałość w określonym dopuszczalnym zakresie temperatury,

niewielka przewodność elektryczna i cieplna,

podatność w przetwarzaniu na konkretne materiały,

prosta obróbka w czasie robót montażowych,

duża rozszerzalność (blisko 14 – krotnie większa od rozszerzalności cieplnej stali),

niska odporność na działanie ognia i uderzenia,

niska odporność na działanie promieni ultrafioletowych.

W instalacjach wodnych wykorzystuje się takie tworzywa sztuczne, jak: polichlorek

winylu, polietylen, polibutylen, polipropylen. Mają one pewne cechy wspólne, ale także
pewnymi cechami różnią się od siebie. Dzięki tym różnicom możliwy jest jak najlepszy dobór
materiału dla konkretnej instalacji.

Tworzywa sztuczne:

–

są lekkie,

–

łatwe w montażu, demontażu i wymianie,

–

asortyment kształtek i łączników jest bardzo szeroki,

–

są tanie,

–

są gładkie,

–

straty ciśnienia hydraulicznego są niewielkie,

–

nie pojawiają się osady,

–

są odporne na działanie substancji zawartych w wodzie,

–

nie ulegają korozji,

–

jakość wody prowadzonej przez takie rury nie ulega zmianie,

–

nie ma konieczności ich izolowania, gdyż rury z tworzyw sztucznych są złym
przewodnikiem ciepła,

–

w wyniku działania wysokiej temperatury ulegają odkształceniu wraz ze wzrostem
współczynnika rozszerzalności cieplnej,

–

do ich montażu i prawidłowego działania niezbędna jest kompensacja – dokonana za
pomocą: kompensatorów U – kształtnych, zmianie kierunku rur, oraz kielichów
kompensacyjnych umożliwiających swobodną pracę rur, jak również poprzez
odpowiednie rozmieszczenie podpór (stałych i przesuwnych) – uchwytów, które
umożliwiają mocowanie przewodu do przegrody.
Polichlorek winylu (PVC) jest tworzywem występującym w dwóch odmianach:

–

polichlorek winylu nieplastyfikowany (PVC – U) – stosowany w instalacji wody zimnej
(w wyższych temperaturach mocno spada jego wytrzymałość).

–

chlorowany polichlorek winylu (PVC – C, CPVC) – oprócz stosowania przy instalacji
wody zimnej może być również stosowany do wody ciepłej. Nie traci on swoich
własności w temperaturze nawet do 100°C. Wadą polichlorku winylu jest podatność na
zarastanie błoną biologiczną oraz fakt, że w procesie spalania wydziela szkodliwe
związki chloru.
Polietylen (PE)

jest tworzywem sztucznym charakteryzującym

się

niskim

współczynnikiem sprężystości i elastycznością, stąd drgania mogą być wytłumione, a praca
instalacji cicha,

Występuje w dwóch odmianach wykorzystywanych w instalacjach sanitarnych:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

polietylen niskociśnieniowy (PE – LD) – którego wadą jest spadek własności
mechanicznych powyżej temperaturze powyżej 20°C,

–

polietylen usieciowany (PE – X) – wymieniona wyżej wada została tu mocno
zniwelowana: zakres pracy tego polietylenu sięga nawet do 95°C.
Inną odmianą rur z PE są rury z powłoką antydyfuzyjną, czyli perforowaną warstwą

aluminiową. Rury te są szczelne i nie przepuszczają gazów.

Produkowane są również rury warstwowe („sandwich”) zbudowane w ten sposób, że

między dwoma warstwami PE znajduje się wkładka z aluminium. Wyklucza ona przenikanie
gazów i zmniejsza rozszerzalność cieplną rury.

Polibutylen (PB) jest materiałem, który:

–

ma bardzo wysoką elastyczność, która ułatwia układanie instalacji,

–

może być prowadzony według tzw. systemu kablowego (w łatwy sposób można wyginać
i układać zgodnie z kierunkiem pomieszczenia co w znacznym stopniu ogranicza
stosowanie łączników,

–

ma najlepsze wśród tworzyw sztucznych własności mechaniczne: wysoką udarność
i zdolność tłumienia drgań – dzięki temu zwiększa się odporność na uszkodzenia, a sama
praca instalacji jest cicha,

–

ma bardzo dobre własności cieplne (współczynnik przewodności cieplnej wynosi
0.22 W/mK).
Polipropylen (PP) charakteryzuje wysoka sztywność. Następstwem tego jest montaż

instalacji według takiego samego sposobu, jakim montuje się instalacje metalowe. Praca
instalacji wykonanej z tego materiału w niskich temperaturach nie wpływa na obniżenie jego
własności mechanicznych. Górna granica temperatury pracy tej instalacji – to ponad 120°C.
Instalacje z PP przeznaczone do pracy w wysokich temperaturach są wyposażone
w perforowaną wkładkę aluminiową, dzięki której wydłużenie temperaturowe jest
zmniejszone. Istnieją również rury, w których są trzy warstwy PP: wewnętrzna jest
dodatkowo wzmacniana włóknem szklanym.

Rury z PE, PP i PB produkuje się:

–

w zwojach długości do 50 m,

–

w sztangach długości 3–5 m.
Rury z tworzyw sztucznych występują jako: warstwowe stosowane dla cieczy

o wyższych temperaturach, grubościenne (maksymalna temperatura cieczy 65°C), a także
cienkościenne (gdzie temperatura cieczy nie przekracza 20°C),

Na rynku dostępne są rozmaite rodzaje kształtek (złączki i złączki redukcyjne, kolanka,

łuki). Są one najdroższym elementem instalacji. Oferowane są także kolanka z gwintowanymi
wkładkami metalowymi, dające możliwość podłączenia instalacji z tworzyw z innymi
materiałami instalacyjnymi np.: bateriami.

Magazynowanie, transport rur i łączników

Zalecenia dotyczące transportu i magazynowania są następujące:
Rury i złączki nie mają specjalnych wymagań do przechowywania. Mogą być

składowane zarówno w pomieszczeniach, jak i na zewnątrz (zabezpieczone przed
bezpośrednim działaniem promieni słonecznych). W warunkach dużego nasłonecznienia
w pomieszczeniach zamkniętych, jak również na zewnątrz należy stosować odpowiednią
wentylację. Ma to na celu niedopuszczenie do nadmiernego wzrostu temperatury. Rur z PVC
nie powinno składować się i układać ich razem z rurami metalowymi, ponieważ są w ten
sposób narażone na zginanie, zgniatanie czy ścieranie. Magazynuje się je na tzw. stosach, na
podłożu równym bądź też na podkładkach, wykonanych z drewna o szerokości nie mniejszej
niż 10 cm, i w odstępie nie większym niż 1m. Dopuszcza się układanie rur w siedmiu
warstwach, które należy zabezpieczyć przed przemieszczaniem. Wysokość takiej warstwy nie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

może przekraczać 1 m – dla rur o mniejszych średnicach lub 2 m – dla rur o większych
średnicach.

Składując rury o różnych średnicach na jednym stosie powinno zwracać się uwagę, by te

o większych średnicach umieszczone były na dole. Zimą, bądź w czasie obniżonych
temperatur rury z PVC są wrażliwe na uszkodzenia mechaniczne takie jak uderzenia.
Elementy wyposażenia instalacji, takie jak: zawory, kształtki – przechowujemy
w zamkniętych opakowaniach, dzięki czemu nie narażamy ich na zabrudzenia i ewentualne
uszkodzenia.

Przed każdym montażem sprawdzamy, czy rura lub kształtka nie posiada uszkodzeń

mechanicznych.

Kleje i środki czyszczące przechowuje się zgodnie z zaleceniami producenta zachowując

należytą ostrożność. Są to substancje lotne, łatwopalne, dlatego winny być one umieszczone:
–

w pomieszczeniach wentylowanych,

–

w temperaturze powietrza wynoszącej od 0°C do

40°C.

Rury systemu PE – X i PE – X/Al/PE – X dostarczane są w zwojach długości 50, 120,

200 mb, w szczelnych opakowaniach. Przechowywać je można w temperaturach niskich tzn.
poniżej 0°C. Są wrażliwe na działanie promieni ultrafioletowych. Należy je chronić przed
bezpośrednim długotrwałym działaniem promieni słonecznych.

Rury systemu PE powinny być przechowywane w temperaturze nie przekraczającej

30°C. Chronić je należy przed bezpośrednim działaniem promieni słonecznych (szczególnie
typ 32) oraz od działania smarów i olejów.

Rury z PE należy:

–

składować poziomo

–

przenosić, nie przeciągać,

–

przewozić dowolnymi środkami transportu, których powierzchnia ładunkowa jest płaska
i pozbawiona ostrych krawędzi,

–

zabezpieczyć przed przemieszczaniem paskami parcianymi (nie stosuje się lin stalowych
lub łańcuchów),

przewozić w pozycji poziomej, podparte na całej swojej długości,

chronić przed powstawaniem uszkodzeń mechanicznych.

Rury systemu PB powinny być transportowane oraz magazynowane na zasadach

przyjętych dla systemu PP.

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie znasz rodzaje tworzyw sztucznych wykorzystywanych w instalatorstwie

sanitarnym?

2. Jakie zalety ma instalacja wykonana z wybranych tworzyw sztucznych?
3. Jak muszą być oznakowane rury z tworzyw sztucznych?
4. Jakie rodzaje łączników są stosowane w instalacjach z tworzyw sztucznych?
5. Jakie są zasady magazynowania rur i łączników z tworzyw sztucznych?
6. Jakie są warunki transportu rur i łączników z tworzyw sztucznych?

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Z zestawu łączników dobierz te, które niezbędne są do wykonania fragmentu instalacji

wykonanej z PP o zadanym przebiegu, przedstawionym w dokumentacji technicznej instalacji
wody ciepłej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

na średnicę i oczekiwaną dokumentacją zadania technikę ich połączenia,

4) dokonać oceny poprawności ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

zestaw rur o różnych średnicach z PP, kształtek oraz łączników,

–

przybory do pisania,

–

arkusze do pisania,

–

dokumentacja techniczna instalacji ciepłej wody,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca technologii wykonywania instalacji sanitarnych
z miedzi.

Ćwiczenie 2

Wykonaj zestawienie materiałowe niezbędne do wykonania fragmentu instalacji

wodociągowej przedstawionej w aksonometrii.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować aksonometrię instalacji wodociągowej i zapoznać się z jej przebiegiem,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) wykonać zestawienie materiałowe,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

dokumentacja projektowa fragmentu instalacji wodociągowej,

−

arkusz papieru formatu A4, długopis, ołówek, gumka, linijka,

−

literatura z rozdziału 6 dotycząca wykonywania instalacji wodociągowej z tworzyw
sztucznych.

4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) posłużyć się dokumentacją w zakresie niezbędnym do wykonania robót

montażowych na instalacjach wykonanych z tworzyw sztucznych?



2) określić właściwości tworzyw sztucznych jako materiału do wykonywania

instalacji sanitarnych?



3) dobrać materiały podstawowe do wykonania instalacji z tworzyw

sztucznych?



4) ocenić jakość i przydatność przewodów i kształtek z tworzyw sztucznych

do robót instalacyjnych?



5) dokonać transportu, magazynowania i składowania materiałów z tworzyw

sztucznych?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6. Technologia wykonywania instalacji sanitarnych z tworzyw

sztucznych

4.6. Materiał nauczania

Narzędzia i sprzęt do montażu instalacji z tworzyw sztucznych

Podstawowe narzędzia i sprzęt pomocniczy do obróbki, cięcia i łączenia rur z tworzywa

sztucznego:
–

do cięcia i obróbki powierzchni:
–

nożyce oraz piłki ręczne, i o napędzie elektrycznym

–

obcinarki krążkowe,

–

do kalibrowania:
–

kalibratory,

–

gratowniki,

–

do gięcia:
–

sprężyny do gięcia,

–

do czyszczenia:
–

czyściwa chemiczne,

–

do wykonania połączeń,
–

zgrzewanych: zgrzewarki,

–

skręcanych,

–

zaprasowywanych: zaciskarki,

–

klejonych: kleje.

–

narzędzia i sprzęt pomocniczy:
–

młotek,

–

kombinerki,

–

okulary ochronne.

Używanie giętarki do rur w poznanych systemach rurowych z tworzyw sztucznych

możliwe jest w przypadku rur z wkładką aluminiową, ponieważ zapewnia ona trwałe
odkształcenie fragmentu rury. Można również dokonać gięcia ręcznie pamiętając, aby nie
załamać profilu rury. W przypadku rur, których średnica nie przekracza 26 mm minimalny
promień gięcia wynosi 5 x D. Dla rur o dużych średnicach i małych promieniach gięcia
stosuje się sprężyny. W tym przypadku minimalny promień gięcia wynosi 3,5 x D (D –
średnica zewnętrzna rury).

Przy cięciu na wymiar rury obcinakiem lub piłką, szczególną uwagę należy zwrócić na

płaszczyznę cięcia, która musi być prostopadła.

Technika obróbki rur z tworzyw sztucznych

Przed przystąpieniem do prac monterskich, rury muszą być odpowiednio przygotowane

do łączenia. W tym celu należy dociąć rury na wymiar, a następnie sprawdzić czy ich
krawędzie są prostopadłe, czyste (np. odtłuszczone), pozbawione zadziorów. Dodatkowo
zwrócić należy uwagę na to czy rura, kształtka nie jest uszkodzona bądź też zdeformowana.
Z uwagi na prawidłową obróbkę rury należy korzystać z odpowiednich narzędzi. W czasie
montażu może okazać się, że rury będące w zwojach uległy częściowemu odkształceniu.
Wtedy należy dokonać ich kalibracji (uzyskaniu owalu średnicy) zaczynając od kalibracji
wewnętrznej, a kończąc na zewnętrznej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposoby połączeń rur polietylenowych

W łączeniu rur polietylenowych stosuje się trzy metody uzyskiwania połączeń

nierozłącznych:

–

zgrzewanie doczołowe, stosowane się w montażu sieci wodnych, gazowych, sprężonego
powietrza,

–

elektrooporowe, stosowane się w montażu sieci wodnych, gazowych, sprężonego
powietrza,

–

polifuzyjne, stosowane w instalacjach sanitarnych, za wyjątkiem instalacji gazowych.

Wykonuje się również połączenia rozłączne. Przykładem połączenia posiadającego

charakter rozłączny i nierozłączny jednocześnie, jest dwuzłączka. Jest to złącze zaciskowe,
w skład którego wchodzą cztery części: dwa złącza dociskowe, nakrętka kapturowa
i pierścień wciskany w rozszerzone końcówki rur. Kolejnym przykładem połączenia
rozłącznego jest połączenie kołnierzowe. Wymaga ono przygotowania na końcach rur tzw.

wieńców oporowych dla luźnych kołnierzy skręconych na śruby. Innym rozwiązaniem
połączenia rozłącznego jest połączenie na zaciskowe złącza skręcone. Na rynku dostępne są
również złącza przejściowe z gwintem zewnętrznym lub wewnętrznym i redukcyjne, a także
trójniki, czwórniki, kolana (z gwintem zewnętrznym i wewnętrznym) i przejścia kołnierzowe.

Łączenie rur polipropylenowych

W systemie rur polipropylenowych łączenie odbywa się takimi samymi metodami, jak

w przypadku rur polietylenowych.
W instalacjach systemu PP dla rur oraz kształtek zwykłych i z wtopionymi wkładkami
mosiężnymi chromowanymi – wykonuje się trzy typy połączeń tj. poprzez zgrzewane
polifuzyjnie, zgrzewane elektrooporowe oraz skręcane na gwint.

Łączenie rur z PCV

W systemie PVC wykonuje się połączenia klejone. Rozróżnia się następujące rodzaje

połączeń klejonych:
–

połączenia dowolnych odcinków rur o jednakowych lub różnych średnicach
zewnętrznych (powierzchnie sklejane bez użycia kalibratorów),

–

połączenia dowolnych odcinków rur przygotowanych uprzednio przez kształtowanie
kielichów i kalibrowanie końców rur przy użyciu kalibratorów,

–

połączenia rur przy użyciu kształtek (łączników).
Aby wykonać instalację z PVC przy użyciu kształtek i rur kielichowych do uzyskania

szczelnego połączenia używać należy

gumowego pierścienia uszczelniającego. W tym celu

we wgłębieniu rury na długości kielicha należy umieścić pierścień gumowy o odpowiedniej
średnicy. Następnie w tak przygotowany kielich wprowadza się bosy koniec rury (lub
kształtki).

Łączenie rur systemu PE – X, PE – X/Al/PE – X

System PE – X i PE – X/Al/PE – X (polietylen sieciowany i polietylen sieciowany

z wkładką aluminiową) łączy się za pomocą przyłączek mosiężnych mechanicznych typu
zaciskowego.
Dla w/w sytemu złącza mogą współpracować tylko z przystosowanymi do tego celu
kształtkami, które są zaopatrzone w specjalnie ukształtowane gniazda.
Kształtki możemy używać w dwojaki sposób:

−

pierwszy w połączeniach śrubunkowych do rur PE – X,

−

drugi z przyłączkami do rur PE – X/Al/PEX.
Przyłączka pierwsza składa się z następujących elementów: korpus wsuwany w rurę

(w którym szczelność zachowana jest dzięki oringom), tulei zaciskanej oraz nakrętki

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zaciskającej pierścień korpusu na rurze. Połączenie korpusu z rurą jest nierozłączne
(odkręcając nakrętkę można rozłączyć przyłączkę z kształtką, natomiast tuleja zaciskowa nie
będzie nadawała się do ponownego wykorzystania).

W drugim przypadku przyłączka składa się jedynie z tulei zaciskanej oraz korpusu

wsuwanego w rurę. Połączenie to również jest nierozłączne.

Klejenie, łączenie elementów z PVC

Przed przystąpieniem do klejenia instalacji należy wykonać tzw. łączenie „na sucho”.

Łączona rura z niewielkim tarciem powinna wchodzić do 2/3 głębokości gniazda złączki. Do
cięcia rur służą nożyce, przecinaki rolkowe lub piłka do metalu. Aby zapobiec
nierównomiernemu rozłożeniu kleju i jego zgarnianiu, przed włożeniem rury do wnętrza
złączki należy gradować końcówki przyciętych rur, a następnie za pomocą suchej ściereczki
oczyścić rurę ze wszelkich zanieczyszczeń. Następnie łączone elementy należy posmarować
oczyszczaczem w celu ich zmiękczenia, a następnie nanieść klej.

W celu równomiernego rozprowadzenia kleju w łączonych elementach należy obrócić

o około ¼ obrotu rury w gnieździe złącza. Cały proces klejenia nie powinien przekroczyć
1 min., ponieważ w przeciwnym wypadku może to doprowadzić do powstania tzw. „suchego
złącza”.

Aby nie dopuścić do wysunięcia rury z gniazda złączki należy oba elementy przytrzymać

przez około 15 do 30 sekund. Wyciśnięty klej należy usunąć przy pomocy suchej ściereczki.
Chcąc połączyć system PVC wody zimnej z innym system lub urządzeniem, można stosować
złączki z gwintem zewnętrznym PVC. Natomiast w przypadku instalacjach wody ciepłej
należy do tego celu wykorzystywać połączenia śrubunkowe.

Zaprasowywanie

Do cięcia rur służą nożyce, przecinaki rolkowe. Po przycięciu na zadany wymiar,

końcówki przewodu należy kalibrować. Na bosej końcówce rury umieszcza się odpowiednią
złączkę, kontrolując przez przeźroczysty pierścień prawidłowość położenia rury. Kolejną
operacją jest umieszczenie szczęk zaciskarki na złączce i zaciśnięcie ich do oporu. Po ich
otwarciu, na złączkach powinny być widoczne wyraźne ślady w formie odcisków szczęk.

Zgrzewanie

Zgrzewanie doczołowe odbywać się powinno w następującej kolejności:

–

Włączenie płyty grzewczej, a następnie po nagrzaniu płyty zgrzewarki przystąpienie do
zgrzewania.

–

Dociśnięcie końców łączonych elementów do płyty grzewczej w zgrzewarce, odczekanie
chwili, aby proces nadtapiania nie był przekroczony.

–

Odjęcie łączonych elementów od płyty grzewczej i połączenie je ze sobą.
Nie wolno wychładzać szwu przy pomocy wody lub innych chłodziw. Prawidłowy

zgrzew powinien charakteryzować się jednolitą i kształtną spoiną.

Zgrzewanie polifuzyjne

W celu uzyskania prawidłowego połączenia należy kolejno:

–

umieścić na zgrzewarce odpowiednie nasadki grzewcze,

–

ustawić odpowiednią temperaturę dla danego typu materiału i uruchomić zgrzewarkę,

–

po osiągnięciu zadanej temperatury przystąpić do procesu spajania,

–

odmierzyć długość rury i uciąć ją pamiętając, by doliczyć długość odcinka rury, który
wprowadzany będzie w kształtkę,

–

oczyścić łączone elementy,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

wcisnąć kształtkę na trzpień nasadki grzewczej oraz tuleję nasadki wprowadzić w rurę:
czynność ta odbywa się równocześnie, bez obracania łączonych elementów względem
siebie,

−

po ustalonym czasie nagrzewania usunąć z nasadki rozgrzane elementy

−

wcisnąć rurę w kształtkę: po połączeniu rury z kształtką istnieje możliwość wykonania
niewielkiej poprawki osiowości złącza,

−

pozostawić złącze do ostygnięcia (bez stosowania żadnych przyspieszaczy, np. wilgotna
ściereczka, dmuchawa itp.).

Połączenia rozłączne

Połączenia rozłączne rur z tworzyw sztucznych to: połączenie kielichowe z uszczelką,

połączenia skręcane i zaciskowe. Każde z tych połączeń należy wykonywać zgodnie
z instrukcją tego typu połączenia.

4.6.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie połączenia występują w instalacjach sanitarnych wykonanych z tworzyw

sztucznych?

2. Na czym polegają procesy obróbki przewodów z tworzyw sztucznych?
3. Na czym polega proces zgrzewania tworzyw sztucznych?
4. Na czym polega proces klejenia tworzyw sztucznych?
5. Na czym polega wykonywanie połączeń rozłącznych w instalacjach z tworzyw

sztucznych?

6. Jaki sprzęt i narzędzia są niezbędne do obróbki elementów instalacyjnych z tworzyw

sztucznych?

7. Jakie narzędzia niezbędne są do przycięcia rur z tworzyw sztucznych na zadany wymiar?
8. Jak należy obrobić końcówki rur po operacji cięcia?
9. Jakie narzędzia służą do usuwania zadziorów wewnętrznych i zewnętrznych na rurze?
10. Co to jest kalibracja, czym ją wykonujemy i w jakiej kolejności?

4.6.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wykonaj podejście kanalizacyjne z PVC zlewozmywaka z włączeniem do pionu

kanalizacyjnego poprzez wmontowany trójnik, zgodnie z dokumentacją techniczną fragmentu
instalacji kanalizacyjnej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować dokumentację techniczną instalacji kanalizacyjnej,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) zabezpieczyć się w środki ochrony osobistej wymagane przepisami bhp i ppoż.,
4) zgromadzić niezbędne materiały instalacyjne,
5) dobrać sprzęt, narzędzia, materiały pomocnicze niezbędne do wykonania ćwiczenia,
6) sprawdzić stan techniczny sprzętu i narzędzi,
7) ocenić jakość rur i łączników,
8) sprawdzić kompletność syfonu i zmontować go,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9) dostosować odcinki rur do długości montażowej (odmierzyć długość rur, przyciąć,

obrobić końcówki),

10) dokonać wstępnego montażu syfonu, łączników, rur,
11) skorygować ewentualne błędy,
12) zamontować syfon do zlewozmywaka,
13) połączyć odcinki rur połączeniami kielichowymi z łącznikami,
14) włączyć podejście kanalizacyjne do trójnika w pionie,
15) sprawdzić szczelność wykonanego podejścia kanalizacyjnego,
16) sprawdzić zgodność z dokumentacją ćwiczenia,
17) uporządkować stanowisko pracy,
18) zagospodarować odpady i niewykorzystane materiały,
19) zaprezentować wykonane ćwiczenie,

20)

dokonać oceny ćwiczenia

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

stół montażowy z dostępem do oświetlenia,

–

zamocowany w blacie zlewozmywak,

–

przymiar liniowy,

–

ołówek,

–

suwmiarka,

–

punktak,

–

poziomnica,

–

syfon,

–

rury i łączniki z PVC zgodnie z dokumentacją,

–

wiertarka z kompletem wierteł,

–

piłka z brzeszczotem,

–

komplet wkrętaków płaskich i krzyżakowych,

–

środki ochrony osobistej: rękawice parciane, okulary ochronne,

–

dokumentacja techniczna fragmentu instalacji kanalizacyjnej,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca technologii wykonywania instalacji kanalizacyjnej
z PVC.

Ćwiczenie 2

Zmontuj i podłącz grzejnik łazienkowy z zasilaniem dolnym do instalacji centralnego

ogrzewania wykonanej z rur typu PEX/Al/PEX zgodnie z załączoną dokumentacją techniczną
instalacji centralnego ogrzewania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować dokumentację techniczną instalacji centralnego ogrzewania,
2) przygotować stanowisko pracy zgodnie z wymogami bhp,
3) zgromadzić materiał niezbędny do wykonania zadania,
4) skompletować narzędzia, sprzęt, sprawdzając jednocześnie ich stan techniczny,
5) zaopatrzyć się w środki ochrony osobistej,
6) wyznaczyć oś usytuowania grzejnika łazienkowego zgodnie z dokumentacją,
7) wyznaczyć wysokość usytuowania grzejnika łazienkowego,
8) wyznaczyć miejsce montażu punktów zamocowania grzejnika,
9) zamocować uchwyty do mocowania grzejnika,
10) skontrolować poziom zamocowania uchwytów grzejnika,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11) zamontować grzejnikowy zawór termostatyczny,
12) zamontować grzejnikowy zawór powrotny,
13) zamontować zawór odpowietrzający,
14) zamocować grzejnik w uchwytach,
15) sprawdzić poziom zamocowanego grzejnika,
16) przygotować odcinki rur do montażu,
17) połączyć gałązki z armaturą grzejnika,
18) połączyć gałązki z instalacją centralnego ogrzewania,
19) sprawdzić poprawność wykonania,
20) uporządkować stanowisko pracy,
21) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
22) ocenić poprawność wykonania ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

dokumentacja techniczna instalacji centralnego ogrzewania,

–

rury typu PEX/Al/PEX o średnicach zgodnych z dokumentacją zadania,

–

zawór termostatyczny, zawór powrotny, odpowietrznik ręczny ½",

–

kształtki do połączeń zaciskowych zgodnie z dokumentacją,

–

uchwyt z kołkiem do mocowania rur,

–

materiały pomocnicze: taśma teflonowa kołki plastikowe,

–

komplet kluczy płaskich,

–

komplet kluczy oczkowych,

–

komplet kluczy hydraulicznych,

–

komplet wkrętaków płaskich,

–

komplet wkrętaków krzyżakowych,

–

poziomnica,

–

przymiar składany,

–

młotek,

–

kombinerki,

–

wiertarka udarowa z kompletem wierteł,

–

apteczka pierwszej pomocy,

–

środki ochrony osobistej,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca technologii wykonywania instalacji centralnego
ogrzewania z tworzyw sztucznych.

Ćwiczenie 3

Zaplanuj wyposażenie stanowiska i rozmieszczenie sprzętu i narzędzi niezbędnych do

obróbki rur, przeznaczonych do montażu instalacji sanitarnej, wykonanej wybranego
tworzywa sztucznego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować wyposażenie stanowiska pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zorganizować praktycznie stanowisko wyposażając je w komplet sprzętu i narzędzi do

obróbki i montażu instalacji z wybranego tworzywa sztucznego,

3) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
4) dokonać oceny poprawności i estetyki wykonanego ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

stół montażowy,

–

komplet sprzętu i narzędzi do obróbki i montażu instalacji z wybranego tworzywa
sztucznego,

–

łączniki i odcinki rur z wybranego tworzywa sztucznego,

–

materiały pomocnicze do obróbki rur z tworzywa sztucznego,

–

prowadnica korytkowa,

–

sprzęt pomiarowy do trasowania,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca montażu instalacji sanitarnych z tworzyw sztucznych.

Ćwiczenie 4

Dokonaj cięcia rury PP o średnicy 20 mm na zadany wymiar, przygotuj końcówkę

przyciętej rury do połączenia i wykonaj to połączenie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) przeanalizować zasady cięcia rur PP i jej obróbki,
3) dobrać narzędzie do cięcia rury,
4) dobrać rurę z PP o średnicy 20 mm,
5) wytrasować obszar cięcia rury,
6) sprawdzić stan techniczny narzędzia do cięcia
7) ocenić jakość przycinanej rury, sprawdzić, czy nie ma deformacji,
8) zabezpieczyć się w wymagane środki ochrony osobistej,
9) wykonać cięcie rury zgodnie z zasadami cięcia i dobranego narzędzia,
10) usunąć wiór,
11) dokonać kalibracji przyciętego końca rury,
12) oczyścić końcówkę rury,
13) umieścić na zgrzewarce odpowiednie nasadki grzewcze,
14) ustawić odpowiednią temperaturę dla danego typu materiału i uruchomić zgrzewarkę,
15) po osiągnięciu zadanej temperatury przystąpić do procesu spajania,
16) wcisnąć kształtkę na trzpień nasadki grzewczej oraz tuleję nasadki wprowadzić w rurę:

czynność tę wykonać równocześnie, bez obracania łączonych elementów względem
siebie,

17) po ustalonym czasie nagrzewania usunąć z nasadki rozgrzane elementy,
18) wcisnąć rurę w kształtkę,
19) pozostawić złącze do ostygnięcia bez stosowania żadnych przyspieszaczy,
20) zlikwidować stanowisko pracy,
21) zagospodarować odpady,
22) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
23) dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

stół montażowy z dostępem do oświetlenia,

–

przymiar liniowy,

–

suwmiarka,

–

odcinek rury PP o średnicy 20 mm,

–

przecinarka krążkowa,

–

gratownik i kalibrator,

–

zestaw materiałów czyszczących,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

zgrzewarka ręczna do rur polipropylenowych z kompletem nasadek,

–

ołówek,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca technologii wykonywania instalacji sanitarnych z PP.

Ćwiczenie 5

Wykonaj cięcie okrągłego przewodu wentylacyjnego z PCV na zadany dokumentacją

wymiar.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zabezpieczyć się w środki ochrony osobistej wymagane przepisami bhp i ppoż.
3) dobrać sprzęt i narzędzia i materiał instalacyjny niezbędne do wykonania ćwiczenia,
4) sprawdzić stan techniczny sprzętu i narzędzi,
5) ocenić jakość rur wentylacyjnych przeznaczonych do obróbki,
6) dostosować odcinki rur do długości montażowej (odmierzyć długość rur, przyciąć,

obrobić końcówki),

7) sprawdzić zgodność z dokumentacją ćwiczenia oraz prostopadłość uzyskanych krawędzi,
8) uporządkować stanowisko pracy,
9) zagospodarować odpady i niewykorzystane materiały,
10) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
11) dokonać oceny ćwiczenia

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

stół montażowy z dostępem do oświetlenia,

–

przymiar liniowy,

–

ołówek,

–

rury z PVC zgodnie z dokumentacją,

–

piłka z brzeszczotem,

–

środki ochrony osobistej: rękawice parciane, okulary ochronne,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca technologii wykonywania instalacji sanitarnych z PCV.

4.6.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

zorganizować stanowisko pracy do wykonywania montażu instalacji
sanitarnychz tworzyw sztucznych?



posłużyć się dokumentacją w zakresie niezbędnym do wykonania
robót montażowych na instalacjach wykonanych z tworzyw
sztucznych?



dobrać środki ochrony osobistej podczas czynności monterskich
związanych z obróbką instalacji wykonanych z tworzyw sztucznych?



dobrać materiały podstawowe, pomocnicze, sprzęt i narzędzia do
wykonania instalacji z tworzyw sztucznych?



wykonać podstawowe operacje monterskie na rurach z tworzyw
sztucznych?



wykonać połączenia rozłączne przewodów z tworzyw sztucznych?



wykonać połączenia nierozłączne różnymi technikami przewodów
z tworzyw sztucznych?



wykonać przejście z instalacji wykonanej z wybranego tworzywa
sztucznego na instalację wykonaną z innego materiału instalacyjnego?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.7. Stal jako tworzywo w instalacjach sanitarnych

4.7.1. Materiał nauczania

Wymagania materiałowe, kwalifikacyjne i wymiarowe rur i kształtek ze stali

Stal jest to stop żelaza z węglem. Dodatkiem do stopu stali są: krzem, mangan, siarka,

fosfor, jak również inne pierwiastki używane celowo, by uzyskać pożądane własności stali.

Stal używana w montażu instalacji wodociągowej występuje jako stal ocynkowana.

Cynkowa ochronna warstwa stali chroni rury przed niszczącym działaniem środowiska
zewnętrznego jak i wewnątrz rury – korozja. Do montażu instalacji wymagających połączeń
spawanych – instalacje grzewcze i gazowe – stosowana jest stal nieocynkowana, tak zwana
czarna. Ze stali wykonywane są również przewody wentylacyjne – wówczas materiał ten
formuje się w blachę. Przewody z niej wykonane mogą być wykonane jako:
–

A/I – o przekroju prostokątnym wykonywane na zakładkę,

–

A/II – o przekroju prostokątnym spawane,

–

B/I – o przekroju kołowym wykonywane na zakładkę,

–

B/II – o przekroju kołowym spawane,

–

S – „spiro”, o przekroju kołowym, zwijane spiralnie z taśmy stalowej.
Do zalet stali używanej w instalacjach sanitarnych należy:

–

wytrzymałość na rozciąganie, zginanie i ściskanie – pozwalają i ułatwiają układanie
nawet długich instalacji bez dodatkowych podpór,

–

odporność na działanie obciążeń mechanicznych,

–

szczelność, która nie pozwala przenikać gazom z otoczenia zewnętrznego przez rury,

–

odporność na oddziaływanie promieni UV,

–

odporność na działanie wysokich temperatur – wykonuje się z niej instalacje wody
użytkowej zimnej i ciepłej jak również instalacje grzewcze,

–

najniższy wśród materiałów instalacyjnych współczynnik rozszerzalności cieplnej
0,013 mm/mK,

–

dobre przewodnictwo ciepła. Dlatego w instalacjach wody ciepłej i grzewczej stosuje się
izolację termiczną, która zapobiega stratom ciepła.
Do wad stali używanej jako przewody w instalacjach zaliczamy:

–

dużą chropowatość ścianek rur stalowych. Przez co tworzą się osady złożone ze
związków żelaza i błony biologicznej,

–

łatwe osadzanie się osadu wapiennego wewnątrz rur ze stali ocynkowanej,

–

podwyższone koszty eksploatacji – ponieważ rury stalowe muszą być płukane; zaś woda
jest dwukrotnie chlorowana tak by nie rozwijała się błona biologiczna, co z kolei źle
wpływa na smak i zapach wody,

–

najsłabsze wytłumianie drgań – jest najgłośniej pracującą instalacją.

–

występowanie nieszczelności na szwach,

–

małą odporność na korozję,

–

brak możliwości gięcia w przypadku instalacji gazu,

–

brak możliwości gięcia rur ocynkowanych,

–

duży ciężar.
Rury stalowe można łączyć za pomocą spawania, kołnierzy, gwintowania i specjalnych

nasuwek (łączenie rur o końcach bosych).

W kierunku przepływu wody nie powinno się instalować elementów miedzianych przed

stalowymi.

Rury stalowe możemy podzielić na:

–

rury stalowe ze szwem – gwintowane i o końcach gładkich, wytwarzane są w długościach
od 4–7 m,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

rury stalowe bez szwów – mają końce gładkie, wytwarzane są w długościach od 4–
12,5m,

–

rury ze szwem przewodowe – mają średnice zewnętrzne od 10,2 mm i grubości ścianek
1,6; 1,8 i 2,0 mm a dla średnic do 2020,0 mm – grubości ścianek 14,2; 16,0 i 17,5 mm.
Rury w zależności od grubości ścianek i grubości jednego metra dzielą się na: ciężkie

(CK), średnie (Śr), lekkie 1 (L1) i lekkie 2 (L2)

Rury stalowe ze względu na zabezpieczenia antykorozyjne dzielą się na: czarne (CZ),

ocynkowane (OC1) o średnicy D15 i większej, ocynkowane o pogrubionej powłoce cynku
(OC2) o średnicy D15 i większej (dla centralnej wody użytkowej).

Średnica nominalna rur stalowych jest często podawana w calach, oznacza się symbolem:

["], przelicznikiem jest: 1 cal = 25, 4 mm.

Wyróżnia się dwa rodzaje łączników:

−

równoprzelotowe – oznacza się je przez wielkość średnicy nominalnej wylotu,

−

redukcyjne – oznacza się je przez wielkość poszczególnych wylotów, tzn. jako pierwszy
podaje się ten o większej średnicy, a następnie te o mniejszych

Rodzaje łączników ze stali

Wyróżnia się następujące łączniki gwintowane do rur stalowych:

–

złączki,

–

trójniki,

–

czwórniki,

–

kolanka,

–

łuki,

–

dwuzłączki.
Kształtki ogólnego przeznaczenia z gwintami przedstawione są na rysunku 9.

Rys. 9.

Łączniki gwintowane do rur stalowych. [5, s. 176] Złączki: a) nakrętne
rownoprzelótowe, b) nakrętne źwężkowe, c) nakrętno – wkrętne, d) wkrętne
równoprzelotowe, e) wkrętne zwężkowe; trójniki: f) nakrętne równoprzelotowe,
g) nakrętne jednozwężkowe; czwórniki: h) nakrętne równoprzelotowe, i) nakrętne
dwuzwężkowe; kolanka: j) nakrętne równoprzelotowe, k) nakrętno – wkrętne
równoprzelotowe, l) nakrętne zwężkowe; łuki: m) nakrętno – wkrętne (90°)
równoprzelotowe, n) nakrętno – wkrętne (45°) równoprzelotowe, o) narożniki
nakrętne równoprzelotowe, p) przeciwnakrętki, r) zaślepki sześciokątne, s) korki
z obrzeżem; dwuzłączki: t) proste nakrętne płaskie, u) kolankowe nakrętne płaskie
lub stożkowe, w) nakrętno – wkrętne płaskie lub stożkowe

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W instalacjach sanitarnych, czasami do łączenia rur z uzbrojeniem przewodowym lub

innymi urządzeniami stosuje się kołnierze, a najczęściej kołnierze gwintowane z szyjką.

Kołnierze dobiera się na podstawie średnicy zewnętrznej rury, nominalnej średnicy rury,

ciśnienia.

4.7.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie znasz rodzaje przewodów stalowych wykorzystywanych w instalatorstwie

sanitarnym?

2. Jakie zalety ma instalacja wykonana ze stali?
3. Jakie rodzaje łączników są stosowane w instalacjach ze stali?
4. Jakie są zasady magazynowania rur i łączników ze stali?
5. Jakie są warunki transportu rur i łączników ze stali?

4.7.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Z zestawu łączników dobierz te, które niezbędne są do wykonania fragmentu instalacji

gazowej wykonanej ze stali nieocynkowanej DN 15, o zadanym przebiegu przedstawionym
w dokumentacji technicznej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować dokumentację techniczną instalacji gazowej,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) wybrać kształtki do montażu fragmentu instalacji,
4) sprawdzić poprzez wstępne połączenie, czy dobrane kształtki pasują ze względu na

średnicę i oczekiwaną dokumentacją zadania technikę ich połączenia,

5) dokonać oceny poprawności ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zestaw rur stalowych, kształtek oraz łączników o różnych średnicach ze stali,

−

dokumentacja techniczna instalacji gazowej,

−

literatura z rozdziału 6 dotycząca technologii wykonywania instalacji gazowych ze stali.

Ćwiczenie 2

Wskaż wady i zalety instalacji wody zimnej wykonanej ze stali.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) dokonać analizy ćwiczenia,
2) na arkuszu papieru formatu A4 wypisać wady i zalety instalacji wody zimnej wykonanej

ze stali,

3) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusz papieru formatu A4,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

długopis, ołówek, gumka,

−

literatura z rozdziału 6 dotycząca instalacji wody zimnej wykonywanej ze stali.

4.7.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wskazać wady i zalety instalacji wykonywanych ze stali?



dobrać rury i kształtki dla realizacji zadania montażowego?



rozpoznać rury i kształtki po ich oznakowaniu?



prawidłowo nazwać kształtki instalacyjne?



dokonać podziału rur stalowych ze względu na grubość ścianki?



dokonać podziału rur stalowych ze względu na zabezpieczenie
antykorozyjne?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.8. Technologia wykonywania instalacji sanitarnych ze stali

4.8.1. Materiał nauczania

Narzędzia i sprzęt do montażu

Do obróbki i łączenia rur stalowych przeznaczone są następujące narzędzia i urządzenia:

–

do cięcia i obróbki powierzchni:

−

piłki do metalu z drobnozębnymi brzeszczotami.

–

do gięcia:

−

giętarki ręczne i hydrauliczne z napędem hydraulicznym,

−

palnik acetylenowo-tlenowy.

–

do czyszczenia:

−

pilniki płaskie, półokrągłe i okrągłe,

−

szczotki druciane,

–

do spawania:

−

palnik acetylenowo-tlenowy,

−

butle tlenowe i acetylenowe,

−

druty, pręty spawalnicze,

–

do łączenia (rys. 10):

−

klucze proste,

−

klucze nastawne,

−

klucze skośne,

−

klucze łańcuchowe,

−

klucze nastawne szwedzkie,

−

klucze uniwersalne zwane francuskimi,

−

szczypce nastawne zwane żabką,

–

uszczelniacze:

−

pakuły, teflon, pasta, tworzywo anaerobowe.

–

narzędzia i sprzęt pomocniczy:

−

młotek,

−

szczotki druciane,

−

komplet kluczy do zamocowania zaworów na butlach,

−

kombinerki,

−

okulary ochronne, tarcze, przyłbice,

−

fartuch,

−

stół roboczy,

−

imadło typu Pionier.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 10.

Klucze monterskie [5, s. 57] Klucze monterskie: a) prosty
z żeliwną lub aluminiową rękojeścią, b) nastawny
z gładkimi szczękami – sześciokątny, c) skośny z żeliwną
rękojeścią, d) łańcuchowy, e) nastawny – szwedzki,
f) uniwersalny – francuski, g) szczypce nastawne zwane
żabką

Technika obróbki rur stalowych
Cięcie

Cięcie ręczne można wykonać przy pomocy piłki do metalu lub za pomocą piły

brzeszczotowej o napędzie elektrycznym. Prawidłowo ucięta rura powinna mieć krawędź
prostopadłą do osi rury, czystą i pozbawioną zadziorów. Zadziory usuwamy się przy pomocy
pilników do metalu.

W celu prawidłowego ucięcia rur należy:

−

ciętą rurę należy umieścić w imadle i zamocować przy pomocy drewnianych nakładek,

−

wykonać cięcie rury przy pomocy piłki do metalu,

−

po przecięciu ścianki ciętej rury należy obrócić ją o kąt 45–60°,co zapobiega
wyłamywaniu się zębów brzeszczotu,

−

postępować dalej według powyższego punktu, aż do całkowitego przecięcia rury.
Oprócz takiego rodzaju cięcia można wykonać także cięcie w sposób mechaniczny przy

zastosowaniu piły brzeszczotowej i tarczowej.
Piłowanie

Piłowanie jest czynnością polegająca na usuwaniu zbędnej warstwy materiału pilnikiem.
W zależności od rodzaju nacięć wyróżnia się kilka rodzajów pilników. W zależności od

liczby nacięć na pilniku rozróżniamy:
–

zdzieraki,

–

równiaki,

–

półgładziki,

–

podwójne gładziki,

–

jedwabniki.
W czasie piłowania zgrubnego pilnikami długimi wykonywać należy dwa ruchy: ruch

ręką i ruch tułowiem. Podczas piłowania równiakiem lub gładzikiem, wykonywać należy
tylko i wyłącznie ruch ręką.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wiercenie

Wiercenie jest czynnością polegająca na wykonaniu otworów okrągłych przy pomocy

wierteł i wiertarek. Przed przystąpieniem do wiercenia otworu w przedmiocie, należy
zamocować go na stole lub, np. w imadle. Otwory średnicy do 30 mm można wykonać
jednym wiertłem. Natomiast w przypadku większych średnic, najpierw wierci się otwór
wiertłem 10–12 mm, a następnie wykonuje się wiercenie wtórne, w wyniku którego
otrzymuje się otwór o żądanej większej średnicy.

Gięcie ręczne i mechaniczne

W wyniku gięcia rur uzyskuje się pożądane kształty rur, które umożliwiają dokonanie

obejść i zmian kierunku. Wyjątek wśród rur stalowych stanowią rury stalowe czarne, które
jako jedyne można giąć. Dopuszcza się również gięcie rur stalowych ocynkowanych, ale
w formie małych łuków o dużym promieniu. Promień gięcia tych rur nie może być mniejszy
niż 4 do 5 średnic zewnętrznych giętej rury.

Połączenia rozłączne – gwintowane

Nie zawsze rury stalowe mają fabrycznie wykonany gwint wewnętrzny lub zewnętrzny.

Wykonanie go polega na nacięciu rowka śrubowego. Chcąc wykonać gwint wewnętrzny
w otworze, należy użyć kompletu gwintowników, ponieważ nacięcie rowka gwintowanego
przy użyciu jednego gwintownika jest niemożliwe.

Nagwintowanie składa się z trzech zabiegów:

–

zdzierania – gwintownik z jedną rysą,

–

pogłębiania – gwintownik z dwiema rysami,

–

wykończenia – gwintownik z trzema rysami.
W celu nagwintowania rury na jej zewnętrznym poszyciu, używa się gwintownic

ręcznych uniwersalnych lub zapadkowych. Te pierwsze pozwalają wykonać gwint rurowy
pełny na rurach o średnicy 15 do 50 mm.

Wadą ich jest:

–

duża masa,

–

trudności przy rozbieraniu dla oczyszczenia,

–

wykonanie pełnego obrotu, o ile istnieje taka możliwość.

W przypadku usytuowania rur w trudno dostępnych miejscach, pomocne są gwintownice
zapadkowe. Dzięki nim możliwe jest nacinanie gwintów bez wykonania pełnego obrotu
całym korpusem gwintownicy.

Kolejne czynności podczas gwintowania to:

−

sprawdzenie kątownikiem, czy płaszczyzna czołowa rury jest prostopadła do jej osi,

−

umocowanie rury w imadle rurowym,

−

nałożenie na jej koniec odpowiednio ustawionej gwintownicy (zwracając uwagę, aby oś
gwintownicy pokrywała się z osią rury),

−

gwintowanie poprzez obrót gwintownicy (gwintownica uniwersalna) lub tylko obrót
wahadłowy (gwintownica zapadkowa),

−

ruch obrotowy powinien odbywać się etapami co ¼ obrotu, tzn. po ¼ obrotu gwintownicę
nieco cofamy po czym wykonujemy następny obrót o ¼,

−

po wykonaniu całego gwintu na odpowiedniej długości rury, wyjęcie rury z imadła.
Łączniki gwintowane trzeba uszczelniać przy pomocy: taśm teflonowych, past

uszczelniających, przędz z konopi lub tworzyw anaerobowych. Sposób nawinięcia
uszczelniacza na gwint przedstawia poniższy rysunek.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 11. Prawidłowe nawijanie włókien konopnych na gwint [6, s. 59]

Połączenia nierozłączne – przygotowanie krawędzi przedmiotów do spawania

Przed spawaniem należy oczyścić łączone krawędzie z zanieczyszczeń typu rdza, farba,

tłuszcze. W zależności od grubości łączonych elementów i rodzaju przyszłego połączenia
należy nadać krawędziom odpowiedni kształt. Spawanie wolno wykonywać jedynie osobie,
która posiada uprawnienia spawalnicze.

Łączenie rur na kołnierze

Przy łączeniu rur o dużych średnicach należy pamiętać, iż liczba śrub powinna być

wielokrotnością liczby 4. Śruby rozmieszcza się symetrycznie względem obu osi głównych
kołnierza. Wyjątek stanowią rury niewielkich średnic do 32 mm, dla których jest dozwolone
stosowanie dwóch lub trzech śrub. Powierzchnie styku kołnierzy zależą również od ciśnienia
czynnika przepływającego w rurze. Przy niskim ciśnieniu powierzchnie te mogą być płaskie,
a przy ciśnieniu większym należy wytoczyć współśrodkowe rowki. Te ostatnie, po założeniu
uszczelki i dociągnięciu śrub, wgniatając materiał uszczelniający zabezpieczają uszczelkę
przed wypchnięciem w czasie pracy przewodu. Materiał na uszczelki dobierany jest
w zależności od:
–

rodzaju przepływającego czynnika,

–

temperatury czynnika,

–

ciśnienia czynnika.
Wewnętrzna średnica uszczelek powinna być o 2 do 3 mm większa od wewnętrznej

średnicy rury. Do uszczelniania połączeń kołnierzowych wykorzystujemy obecnie sznury
teflonowe.

O szczelności połączenia kołnierzowego decyduje zarówno jakość uszczelki, jak również

sposób skręcenia połączenia śrubami, który powinien odbywać się na krzyż, po przekątnej.
Dociągnięcie śrub jest ostatnią operacją, którą wykonuje się po zamocowaniu wstępnym
wszystkich śrub.

Przygotowanie przewodów ze stali do montażu

Każdorazowo przed użyciem rur do montażu, czy też układaniu, należy rury, należy

sprawdzić czy nie są one pęknięte lub w jakiś sposób uszkodzone. Należy je także staranie
oczyścić od wewnątrz i na stykach.

Jeżeli w czasie transportu lub montażu wstępnego izolacja antykorozyjna rury ulegnie

uszkodzeniu, należy ją naprawić lub wykonać nową izolację.

Powłoki ochronne antykorozyjne stosowane w wyrobach ze stali można podzielić na:

1. Powłoki ochronne nakładane:

−

metalowe (nikiel, chrom, miedź, srebro, cyna, cynk, ołów, kadm, aluminium)
nakłada się przez zanurzenie, natrysk, platerowanie;

−

niemetalowe (farby, oleje, lakiery, smoły, asfalty, tworzywa sztuczne) oddzielają
mechanicznie metal od agresywnego środowiska.

2. Powłoki ochronne wytwarzane – łączone są z materiałem chronionym chemicznie:

−

metalowe uzyskuje się wprowadzając do stali aluminium, cynk lub chrom;

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

niemetalowe wykonywane są metodami oksydowania (wytwarzanie na powierzchni

stali warstwy tlenków żelaza) i fosforanowania stali (wytwarzanie na powierzchni
stali warstwy fosforanów żelaza).

Przygotowanie powierzchni do malowania farbą rdzochronną polega na:

–

usunięciu z powierzchni rdzy, oleju, smaru, wilgoci i innych zanieczyszczeń:
ręcznie: za pomocą metalowych szczotek, szlifierek ręcznych, młotków mechanicznych;
mechanicznie: za pomocą obróbki strumieniowo – ściernej (piaskowanie lub śrutowanie;
oleje i smary, których nie usunięto mechanicznie należy usunąć metodami odtłuszczania
za pomocą rozpuszczalnika,

–

mechanicznym usunięciu nierówności i zadziorów, wyrównanie spoin,

–

bezpośrednio przed malowaniem usunięciu z powierzchni oczyszczonej mechanicznie
pyłu.
Dobór właściwych materiałów i prawidłowa konstrukcja elementów narażonych na

korozję polega na:
–

stosowaniu materiałów wykonanych z metali i stopów zawierających minimalne
zanieczyszczenia,

–

zastępowaniu elementów metalowych częściami wykonanymi z tworzywa sztucznego,

–

odpowiednim doborze materiałów na łączniki (śruby, nity, luty, spoiny): wszystkie
miejsca połączeń muszą być zabezpieczone kitem chemoutwardzalnym i pomalowane
farbą podkładową.
Wykonanie

izolacji

antykorozyjnych

jest

równoznaczne

zabezpieczeniem

przeciwwilgociowym. W miejscach gdzie przez ściany i stropy prowadzone są przewody nie
powinno wykonywać się żadnych połączeń. W przypadku, kiedy w przegrodzie umieścimy
tuleję, to wówczas wolną przestrzeń na styku rury i tulei należy całkowicie wypełnić:

−

kitem trwale elastycznym – dla przewodów cieplnych,

−

kitem lub sznurem konopnym smołowanym – dla przewodów zimnych.
Wypełniona przestrzeń pomiędzy tuleją a rurą, powinna pozwalać jedynie na osiowy ruch

przewodu. Długość zastosowanej tulei musi być większa od grubości przegrody o około
6 do 8 mm.

4.8.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie połączenia występują w instalacjach sanitarnych wykonanych ze stali?
2. Jakie środki ochrony osobistej są niezbędne podczas wykonywania operacji

montażowych na przewodach ze stali?

3. Na czym polegają procesy obróbki przewodów ze stali?
4. Na czym polega wykonywanie połączeń rozłącznych w instalacjach ze stali?
5. W jaki sposób wykonuje się uszczelnienie połączeń rozłącznych na instalacjach

wykonanych ze stali?

6. Jaki sprzęt i narzędzia są niezbędne do obróbki elementów instalacyjnych ze stali?
7. Jak należy obrobić końcówki rur po operacji cięcia przewodów stalowych?

4.8.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wykonaj połączenie przewodów stalowych o określonym wymiarze na długi gwint tak,

aby wykonany fragment miał zadaną długość.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zgromadzić niezbędne materiały instalacyjne ze stali o zadanej średnicy–rury, połączenie

na długi gwint,

3) dobrać sprzęt, narzędzia, materiały pomocnicze niezbędne do wykonania ćwiczenia,
4) sprawdzić stan techniczny sprzętu i narzędzi,
5) ocenić jakość rur, łączników i elementów uzbrojenia,
6) wyposażyć się w środki ochrony osobistej wymagane przepisami bhp i ppoż.,
7) wykonać niezbędne pomiary długości przycinanych rur,
8) dociąć i obrobić rury stalowe, końcówki nagwintować,
9) sprawdzić poprawność przygotowanych końcówek odcinków rur stalowych,
10) wstępnie zmontować fragment instalacji,
11) skorygować ewentualne błędy,
12) połączyć odcinki rur ze sobą za pomocą długiego gwintu uszczelniając złącze,
13) sprawdzić zgodność z dokumentacją ćwiczenia,
14) uporządkować stanowisko pracy,
15) zagospodarować odpady i niewykorzystane materiały,
16) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
17) ocenić jakość swojej pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

stół montażowy z dostępem do oświetlenia,

–

imadło,

–

przymiar liniowy,

–

ołówek,

–

suwmiarka,

–

punktak,

–

poziomnica,

–

prowadnica korytkowa,

–

piłka do metalu,

–

gwintownica ręczna lub elektryczna,

–

zestaw kluczy szwedzkich,

–

kombinerki,

–

zdzierak,

–

szczotka do metalu,

–

odcinki rury stalowej czarnej nieocynkowanej,

–

połączenie typu długi gwint,

–

materiały uszczelniające,

–

środki ochrony osobistej: rękawice parciane, okulary ochronne,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca technologii wykonywania instalacji sanitarnych ze stali.

Ćwiczenie 2

Zaplanuj wyposażenie stanowiska i rozmieszczenie sprzętu oraz narzędzi niezbędnych

do obróbki rur, przeznaczonych do montażu instalacji sanitarnej wykonanej ze stali.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować wyposażenie stanowiska pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zorganizować praktycznie stanowisko wyposażając je w komplet sprzętu i narzędzi do

obróbki i montażu instalacji ze stali,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
4) dokonać oceny poprawności i estetyki wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

stół montażowy,

–

imadło typu Pionier,

–

komplet sprzętu i narzędzi do obróbki i montażu instalacji ze stali,

–

łączniki i odcinki rur ze stali i żeliwa,

–

materiały pomocnicze do obróbki rur ze stali,

–

prowadnica korytkowa,

–

sprzęt pomiarowy do trasowania,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca technologii wykonywania instalacji sanitarnych ze stali.

4.8.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zorganizować stanowisko pracy do wykonywania montażu instalacji ze

stali?



2) posłużyć się dokumentacją w zakresie niezbędnym do wykonania robót

montażowych na instalacjach wykonanych ze stali?



3) dobrać środki ochrony osobistej podczas czynności monterskich

związanych z obróbką instalacji wykonanych ze stali?



4) dobrać materiały podstawowe, pomocnicze, sprzęt i narzędzia do

wykonania instalacji ze stali?



5) wykonać podstawowe operacje monterskie na rurach ze stali?



6) wykonać połączenia rozłączne przewodów ze stali?



7) wykonać przejścia z instalacji wykonanej ze stali na instalację wykonaną

z innego materiału instalacyjnego?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań o różnym stopniu trudności. Są to zadania wielokrotnego wyboru.
5. Za każdą poprawną odpowiedź możesz uzyskać 1 punkt.
6. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi. Są cztery możliwe

odpowiedzi: a, b, c, d. Tylko jedna odpowiedź jest poprawna; zaznacz ją znakiem X.

7. Staraj się wyraźnie zaznaczać odpowiedzi. Jeżeli się pomylisz i błędnie zaznaczysz

odpowiedź, otocz ją kółkiem i zaznacz ponownie odpowiedź, którą uważasz za
poprawną.

8. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
10. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie sprawiało Ci trudność, wtedy odłóż rozwiązanie

zadania na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci czas wolny.

11. Po rozwiązaniu testu sprawdź, czy zaznaczyłeś wszystkie odpowiedzi na KARCIE

ODPOWIEDZI.

12. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Powodzenia!

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Do wykonania instalacji centralnego ogrzewania zasilanych z kotłów na paliwo stałe nie

wolno stosować
a) stali.
b) miedzi twardej.
c) miedzi miękkiej.
d) tworzywa sztucznego.

2. Najmniejszą rozszerzalność cieplną z wymienionych materiałów instalacyjnych ma

a) miedź miękka.
b) miedź twarda.
c) polibutylen.
d) stal.

3. Rura stalowa o średnicy 1 ¼” to rura o średnicy

a) 32 mm
b) 25 mm.
c) 40 mm.
d) 20 mm.

4. Przedstawiony łącznik stalowy to

a) mufa.

b) nypel.
c) mufa redukcyjna.
d) nypel redukcyjny.

5. Krawędź rury stalowej po cięciu musi być w pierwszej kolejności

a) pozbawiona gratów wewnętrznych i zewnętrznych.
b) wyczyszczona do metalicznego połysku.
c) pozbawiona gratów wewnętrznych.
d) pozbawiona gratów zewnętrznych.

6. Przy rozmieszczaniu uchwytów mocujących dla instalacji stalowej należy

a) brać pod uwagę oczekiwania zleceniodawcy.
b) ściśle trzymać się wytycznych technicznych.
c) rozmieścić je równomiernie.
d) brać pod uwagę estetykę.

7. Do wad instalacji stalowych należą miedzy innymi

a) mała wytrzymałość na rozciąganie, zginanie i ściskanie.
b) mała odporność na działanie obciążeń mechanicznych.
c) mała odporność na oddziaływanie promieni UV.
d) mała odporność na korozję.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8. Rury ze stali znajdują zastosowanie

a) w instalacjach wodociągowych wody zimnej i ciepłej, instalacjach grzewczych

i instalacjach gazowych.

b) jedynie w instalacjach wodociągowych wody zimnej, instalacjach grzewczych

i instalacjach gazowych.

c) tylko w instalacjach wodociągowych wody zimnej i ciepłej.
d) tylko w instalacjach grzewczych i gazowych.

9. Rury z tworzywa sztucznego nieprawidłowo transportowane lub składowane

a) mogą ulec uszkodzeniu przez promieniowanie słoneczne (promieniowanie UV).
b) nie ulegają uszkodzeniu przez promieniowanie słoneczne (promieniowanie UV).
c) nie mogą ulec trwałemu odkształceniu mechanicznemu.
d) nie mogą ulec trwałemu odkształceniu termicznemu.

10. Rury z tworzywa sztucznego charakteryzują się

a) trudną obróbki w czasie montażu.
b) słabą odpornością na działanie ognia.
c) dobrym przewodnictwem elektryczności i ciepła.
d) niską odpornością na działanie agresywnych czynników i korozję.

11. Zaprasowywanie umożliwia wykonanie połączenia

a) zgrzewanego instalacji.
b) rozłącznego instalacji.
c) klejonego instalacji.
d) nierozłącznego rur.

12. Krawędź rury PVC po cięciu powinna być przed montażem

a) skalibrowana kalibratorem i pozbawiona gratów wewnętrznych i zewnętrznych.
b) skalibrowana kalibratorem i pozbawiona tylko gratów wewnętrznych.
c) pozbawiona tylko gratów wewnętrznych.
d) wyczyszczona czyściwem chemicznym.

13. Do połączenia dwóch odcinków rury o tej samej średnicy służy

a) mufa.
b) trójnik.
c) korek.
d) uchwyt.

14. Kalibrator służy do

a) cięcia rur na wymiar.
b) wykonywania odgałęzień.
c) wykonywania kielichów.
d) przywrócenia kształtu i wymiaru rury.

15. Za pomocą rur z tworzywa sztucznego można wykonać instalację

a) wodociągową, kanalizacyjną i centralnego ogrzewania.
b) elektryczną.
c) odgromową.
d) gazową.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16. Wkładka aluminiowa w rurze wielowarstwowej nadaje rurze

a) wytrzymałość, twardość i sprężystość.
b) sprężystość i plastyczność.
c) twardość i plastyczność.
d) tylko plastyczność.

17. Przejście instalacji z tworzywa przez przegrodę budowlaną może być wykonane

za pomocą
a) tulei ochronnej wraz ze szczelnym elastycznym wypełniaczem.
b) zaprawy cementowo–wapiennej.
c) zaprawy murarskiej.
d) uchwytów.

18. Do mocowania instalacji z tworzyw sztucznych stosujemy uchwyty

a) stałe i ruchome.
b) tylko ruchome.
c) tylko stałe.
d) klejone.

19. Trasowanie jest to

a) zaznaczanie na powierzchni ścian i stropów linii prowadzenia odcinków prostych

instalacji, miejsc wykonania gięć i przejść przez przegrody.

b) wykonanie na powierzchni ścian i stropów bruzd, wnęk i otworów.
c) ułożenie przewodów instalacji sanitarnej w bruzdach.
d) przycięcie materiału izolacyjnego.

20. Odgałęzienia boczne na rurach miedzianych mogą być kształtowane tylko wtedy,

gdy średnica odgałęzienia jest
a) dowolnej wielkości.
b) taka sama.
c) mniejsza.
d) większa.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ……………………………………………………..

Stosowanie technik instalacyjnych

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1. Barczyński P.: Instalacje gazowe z miedzi – projektowanie, wykonywanie, odbiór

i eksploatacja. Centrum Szkolenia gazownictwa, Warszawa 1998

2. Baur G.: Technologia instalacji wodociągowych i gazowych. Część 1. Instalacje

wodociągowe. Podręcznik do nauki zawodu. Rea, Warszawa 1998

3. Baur G.: Technologia instalacji wodociągowych i gazowych. Część 2. Instalacje gazowe.

Podręcznik do nauki zawodu. Rea, Warszawa 1998

4. Bąkowski K., Chudzicki J.: Instalacje sanitarne. Nowy poradnik majstra budowlanego.

Arkady, Warszawa 2003

5. Cieślowski S., Krygier K.: Technologia instalacje sanitarne Część 1. WSiP, Warszawa

1998

6. Górecki A., Michalski K.: Instalacje wodociągowe, ogrzewcze i gazowe z miedzi.

Poradnik. Polskie Centrum Promocji Miedzi, Wrocław 2000

7. Katalog Comap: Estetyczne i bezpieczne łączenie rur wielowarstwowych. Comap Polska

26/08/2003

8. Katalog Comap: Uniwersalna zaciskarka SUDO Press 2432. Comap Polska 08/08/2003
9. Katalog Comap: Złączki zaprasowywane do rur PEX i AL/PEX. Comap Polska

10/05/2003

10. Katalog Geberit HDPE: Podręcznik użytkownika
11. Katalog Geberit Mepla: System instalacji wodociągowych i grzewczych. Geberit

01/2001

12. Katalog Nibco: Poradnik instalatora z katalogiem Nibco 2004
13. Katalog System KAN – therm Poradnik Projektanta: Nowoczesne wewnętrzne instalacje wody

ciepłej i zimnej, centralnego ogrzewania i ogrzewania podłogowego. Firma KAN Sp. z o.o,
Warszawa 2001

14. Katalog USMetrix PEX Marketing USMetrix 2004
15. Katalog USMetrix PP Marketing USMetrix 2004
16. Katalog USMetrix PVC Marketing USMetrix 2004
17. Katalog USMetrix: Rury PE i kształtki zaciskowe PP. USMetrix 15/01/2006
18. Krygier K., Cieślowski S.: Instalacje sanitarne cz. 2. Podręcznik dla szkoły zasadniczej

i technikum, WSiP S.A., Warszawa 1998

19. Mirski J.: Budownictwo z technologią 3. WSiP, Warszawa 1998
20. Popek M., Wapińska B.: Rysunek zawodowy – instalacje sanitarne. WSiP, Warszawa

2003

21. Rozporządzenie Min. Infrastruktury z dnia 07.04.2004 r. w sprawie warunków

technicznych

jakim

powinny

odpowiadać

budynki

ich

usytuowanie

(Dz. U. nr 6 z 2004r.)

22. Rubik M., Nowicki J.: Centralne ogrzewanie, wentylacja, ciepła i zimna woda oraz

instalacje gazowe w budynkach jednorodzinnych. Poradnik. Ośrodek Informacji
„Technika instalacyjna w budownictwie”, Warszawa 2000

23. Tauszyński K.: Budownictwo z technologią 1. WSiP, Warszawa 1995

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
08 ceramika technicznaid 7396
Projekt techniczny instalacji elektrycznej
08 Wykorzystywanie techniki komputerowej
08 Stosowanie narzedzi marketin Nieznany (2)
Systemy techniczne instalacji sanitarnych
Opis techniczny INSTALACJE 06 14
03 Stosowanie technik informatycznych w pracy biurowej
14 Stosowanie technik laczenia Nieznany (2)
2 ROZWIĄZANIA TECHNICZNE INSTALACJI GAZOWEJ 03
Konfiguracja, Technika instalacyjna SIECI, KONFIGURACJA, TECHNIKA INSTALACJA SIECI, Świat sieci
Szczegółowa specyfikacja techniczna, Instalacje Budowlane
Materiały kompozytowe stosowane w technice dentystycznej
Wykł L 08 Podst Techniki zobrazowania wstęp
09 Stosowanie technik kierowani Nieznany (2)
05 Stosowanie technik graficznych i multimedialnych
Opis techniczny projektowanego systemu zaopatrzenia w wod(1), Uczelniane, Systemy techniczne instala
ECTS Hotelarstwo - M. Chroboczynska Z. Witkiewicz - 08.12.08(1), Turystyka, technik hotelarstwa, hot

więcej podobnych podstron