M

a∏o kto zdaje sobie spraw´, ˝e ogrody zoologiczne
i botaniczne majà zadziwiajàco d∏ugà histori´. Oko-
∏o 5 tys. lat temu na Bliskim Wschodzie wynalezio-

no pismo i zbudowano pierwsze miasta. W nieca∏e 700 lat po
tych donios∏ych wydarzeniach egipscy faraonowie zacz´li
wznosiç swe s∏ynne piramidy, a mezopotamscy królowie k∏a-
dli podwaliny pod pierwsze Êwiatowe imperia. Ju˝ wówczas
w∏adcy bliskowschodnich krain pocz´li te˝ zak∏adaç pierw-
sze na Êwiecie zwierzyƒce i ogrody botaniczne.

Przez nast´pne 2 tys. lat w mena˝eriach gromadzono coraz

wi´cej zwierzàt, takich jak ˝yrafy, gepardy i ma∏py z Afryki,
foki z Morza Âródziemnego oraz niedêwiedzie i s∏onie z Azji.
Ogrody botaniczne cz´sto by∏y ozdobione okazami rzadkich
drzew, ptaszarniami pe∏nymi egzotycznych ptaków oraz cen-
tralnie po∏o˝onymi sadzawkami z niezwyk∏ymi rybami.

Zdj´cia na nast´pnych stronach przedstawiajà niektóre

z najlepiej zachowanych Êwiadectw ikonograficznych tych
najstarszych ogrodów zoologicznych i botanicznych. Najwi´-
cej zabytków z paƒstwa nad Nilem pochodzi z nekropoli po-
wsta∏ych w latach 2500–1400 p.n.e., najbogatsze zaÊ êród∏a
mezopotamskie to reliefy z asyryjskich pa∏aców datowane
na 880–627 rok p.n.e.

Oba te obszary dostarczajà nam ponadto bogatych materia-

∏ów pisanych z omawianego okresu, zachowanych na glinia-
nych tabliczkach, zwojach papirusu czy te˝ na Êcianach gro-
bowców i pa∏aców. Âwiadczà one o tym, ˝e królowie lub cza-
sem ludzie mo˝ni i wp∏ywowi urzàdzali w swych posiad∏o-
Êciach ogrody pe∏ne roÊlin i zwierzàt, czyniàc to zarówno dla
przyjemnoÊci czy podniesienia swego presti˝u, jak i zaspo-
kojenia przyrodniczych zainteresowaƒ. W∏adcy pisali, ˝e wie-
le zgromadzonych przez nich zwierzàt, nasion czy sadzonek
roÊlin pochodzi∏o z dalekich krain, do których w celu ich po-
zyskania organizowano specjalne ekspedycje, lub ˝e pewne
okazy otrzymywali jako prezenty od zaprzyjaênionych wo-
dzów oraz jako daniny od podbitych ludów. Dumni ze swych
kolekcji dbali o zachowanie prawid∏owych warunków ho-
dowli roÊlin i zwierzàt. Cz´sto zatrudniali nawet specjalnych
opiekunów i ogrodników, którzy zajmowali si´ dziwaczny-
mi zwierz´tami i delikatnymi roÊlinami oraz instalowali no-
watorskie urzàdzenia nawadniajàce.

Takim Êwiadectwem królewskiej dumy jest na przyk∏ad

historia opisana w tekÊcie i polichromowanych reliefach, znaj-
dujàcych si´ na Êcianach Êwiàtyni grobowej w Tebach Za-
chodnich kobiety-faraona, królowej Hatszepsut. Oko∏o 1460
roku p.n.e. w∏adczyni ta wpad∏a na wspania∏y pomys∏ pozy-
skania z Rogu Afryki sadzonek drzew dostarczajàcych mir-
ry po to, by podjàç ich upraw´ w Egipcie. Import mirry, po-
trzebnej na kadzid∏a i do mumifikacji zw∏ok, by∏ bowiem
niezwykle kosztowny. „Nigdy niczego podobnego nie spro-
wadzono – chlubi∏a si´ Hatszepsut – dla ˝adnego z panujàcych
dotàd królów.” Przy okazji schwytano tam równie˝ kilka pa-
wianów do królewskiej mena˝erii. Inne teksty podajà, ˝e jej
nast´pca faraon Totmes III uwielbia∏ swoje zoo, gdzie z upodo-
baniem przyglàda∏ si´ czterem ptakom pochodzàcym ze
Wschodu, „które co dzieƒ sk∏ada∏y jaja”. By∏y to pierwsze
kury domowe w Egipcie.

W IX wieku p.n.e. mezopotamski król, w∏adca Asyrii, Aszur-

nasirapli II che∏pi∏ si´: „To ja zgromadzi∏em stada i spowodo-
wa∏em ich pomno˝enie. Na ziemiach, przez które w´drowa-
∏em, i na wzgórzach, które przemierzy∏em, znalaz∏em drzewa
i nasiona, które zebra∏em.” Natomiast pochodzàcy z VI wie-
ku p.n.e. hymn z po∏udniowej Mezopotamii opisuje cudowne,
egzotyczne roÊliny, które „miasto napawajà dumà”.

W okresie od VI do IV wieku p.n.e. pot´˝ne imperium per-

skie podbi∏o Egipt i Mezopotami´, które sta∏y si´ jego pro-
wincjami. W∏adcy perscy nadal kolekcjonowali okazy egzo-
tycznych roÊlin i zwierzàt, tworzyli jednak inne ogrody,
opracowane wed∏ug bardziej sztywnego planu. Ogród perski,
w kszta∏cie prostokàta otoczonego wysokim murem, by∏ za-
zwyczaj podzielony na cztery jednakowe cz´Êci kana∏ami,
które przecinajàc si´ poÊrodku, tworzy∏y ma∏y zbiornik wo-
dy. Te zaprojektowane z wielkim kunsztem ogrody okreÊla-
no nazwà pairi-daøeza („otoczony murem”), terminem przet∏u-
maczonym przez Greków jako paradeisos. W ciàgu nast´p-
nego tysiàclecia „rajski ogród” (∏ac. paradisus, ang. paradise,
fr. paradis, niem. Paradies – przyp. red.) sta∏ si´ fundamentem
myÊli chrzeÊcijaƒskiej i islamskiej. Staro˝ytne ogrody Egiptu
i Mezopotamii przekszta∏ci∏y si´ w Eden opisywany przez
Bibli´ i Koran, ziemskie odbicie wspania∏oÊci obiecywanych
w niebie.

76 Â

WIAT

N

AUKI

Wrzesieƒ 1999

Najstarsze ogrody

zoologiczne i botaniczne

Ponad 4 tys. lat temu w∏adcy Egiptu i Mezopotamii,

budowniczowie piramid i twórcy imperiów, znaleêli nowà rozrywk´:

kolekcjonowali egzotyczne zwierz´ta i gromadzili rzadko spotykane roÊliny

w ozdobnych ogrodach botanicznych

Karen Polinger Foster

NAUKA W OBRAZACH

WYTWORNY OGRÓD Z SADZAWKÑ

(malowid∏o odkryte w obecnie zaginio-

nym grobowcu w Tebach) zdobi∏ oko∏o 1400 roku p.n.e. rezydencj´ wysokiego urz´d-
nika egipskiego noszàcego prawdopodobnie imi´ Nebamon. W prostokàtnej sa-
dzawce wÊród lotosów p∏ywa∏y kaczki, g´si i ryby. Wzd∏u˝ jej brzegów ros∏y
papirusy, maki i inne roÊliny. Dwie odmiany figi, trzy gatunki palm (daktylowiec w∏a-
Êciwy, widlica tebaƒska i Medemia argun) oraz bujna winoroÊl zapewnia∏y przyjem-
ny cieƒ, a mandragory w okreÊlonych porach roku dawa∏y dekoracyjne owoce. Ko-
bieta wy∏aniajàca si´ z drzewa w prawym górnym rogu malowid∏a, widoczna przy
stole pe∏nym jad∏a i napoju, to bogini sykomory.

Zgodnie z egipskà konwencjà artystycznà malarz po∏àczy∏ na tym malowidle kil-

ka uj´ç perspektywicznych, aby pomieÊciç na obrazie jak najwi´cej informacji. Wi-
dok z góry oddaje w najlepszy sposób rozplanowanie ogrodu i kszta∏t sadzawki,
widok z boku pozwala natomiast rozpoznaç wi´kszoÊç roÊlin i zwierzàt. Aby nie
zas∏oniç sadzawki, tak ukazano drzewa i krzewy, jakby ros∏y w trzech kierunkach.
Wielu ówczesnych artystów przedstawia∏o dolne rz´dy drzew „do góry nogami”,
lecz ten uzdolniony twórca wybra∏ bardziej realistyczne uj´cie.

Â

WIAT

N

AUKI

Wrzesieƒ 1999 77

BRITISH MUSEUM

78 Â

WIAT

N

AUKI

Wrzesieƒ 1999

Abusir

MORZE ÂRÓDZIEMNE

EGIPT

NUBIA

SYRIA

M

O

R

Z

E

C

Z

E

R

W

O

N

E

N

il

LE

W

A

N

T

Teby

FRAGMENT POLICHROMOWANEGO RELIEFU

jest najstarszym znanym Êwiadectwem

kolekcjonowania egzotycznych zwierzàt przez w∏adców panujàcych na Bliskim Wschodzie.
Widzimy na nim w obro˝ach i na smyczach niedêwiedzie pochodzàce z Syrii, które by∏y darem
dla faraona Sahure (panujàcego w latach 2458–2446 p.n.e.) przywiezionym z wyprawy egip-
skich kupców do krajów Lewantu po∏o˝onych wzd∏u˝ wschodniego wybrze˝a Morza Âród-
ziemnego. Przedstawiony fragment, pochodzàcy z królewskiego zespo∏u grobowego w Abusir,
stanowi cz´Êç obrazkowej opowieÊci zdobiàcej Êwiàtyni´ grobowà Sahure, jednà z typowych bu-
dowli grobowych faraonów przeznaczonych do poÊmiertnego kultu zmar∏ego króla. Reliefy
ze Êciany pó∏nocnej przedstawiajà podró˝ników p∏ynàcych do Lewantu, te ze Êciany przeciw-
leg∏ej (w tym fragment z niedêwiedziami) obrazujà ich drog´ powrotnà. Gdzie mieÊci∏a si´ kró-
lewska mena˝eria i czy którykolwiek z niedêwiedzi zosta∏ wytresowany, pozostaje zagadkà.

Autor malowid∏a musia∏ widzieç te egzotyczne zwierz´ta na w∏asne oczy, gdy˝ ich d∏ugie pa-

zury, oci´˝a∏y sposób chodzenia i ponure pyski sà przedstawione zaskakujàco realistycznie.
Kupcy przywieêli równie˝ wysmuk∏e dzbany syryjskie z jednym uchem (na dole z lewej) pe∏ne
produktów lewantyƒskich, jak równie˝ masywne bale cedrowe, które by∏y w Egipcie niezwy-
kle cennym materia∏em budowlanym.

ÄGYPTISCHES MUSEUM, BERLIN; zdj´cie JÜRGEN LIEPE

Â

WIAT

N

AUKI

Wrzesieƒ 1999 79

Niniwa

Nimrud

Babilon

MORZE

KASPIJSKIE

PÓ¸WYSEP

ARABSKI

ELAM

MEDIA

ASYRIA

ZA

TO

KA

PE

RSK

A

T y

g

ry

s

E

uf

r

at

ME

ZO

PO

TA

MIA

MODEL SKRZYNKOWY

, jedyna znana egipska diorama ogrodu,

zosta∏ znaleziony w tebaƒskiej nekropoli w grobowcu Meket-Re, wy-
sokiego urz´dnika egipskiego, pochodzàcym z oko∏o 2010 roku p.n.e.
Drzewka figowe wykonane z drewna i ozdobione przytwierdzony-
mi na ga∏àzkach listkami otaczajà prostokàtny, wy∏o˝ony miedzià
basen, który w przesz∏oÊci zapewne wype∏nia∏a woda. W g∏´bi znaj-
duje si´ weranda wsparta na jaskrawo pomalowanych drewnianych
kolumienkach w kszta∏cie wzorowanym na p´kach ∏odyg lotosu i pa-
pirusu. Trzy ma∏e rynienki wystajà z dachu werandy.

Od oko∏o 2500 roku do 1900 roku p.n.e. drewniane modele, na

równi ze Êciennymi dekoracjami grobowców, ukazywa∏y ró˝ne aspek-
ty ˝ycia codziennego Egipcjan. Wiele z tych modeli mia∏o form´ skrzy-
nek, których obudowa imitowa∏a mury; w nich przedstawiano ró˝ne
zabudowania gospodarcze, takie jak spichlerze czy rzeênie. Inne
obiekty by∏y ruchome, na przyk∏ad miniaturowe ∏odzie pod ˝aglami
i sieci pe∏ne drobnych drewnianych rybek. Mimo ˝e w ogrodzie Me-
ket-Re nie ma ˝adnych figurek ludzi, w wi´kszoÊci modeli znajdo-
wali si´ drewniani robotnicy poch∏oni´ci codziennymi zaj´ciami.

THE METROPOLITAN MUSEUM OF ART, ROGERS FUND AND EDWARD S. HARKNESS GIFT, 1920. (20.3.13)

zdj´cie ©

1992 THE METROPOLITAN MUSEUM OF ART; mapa – LAURIE GRACE

80 Â

WIAT

N

AUKI

Wrzesieƒ 1999

PARADA EGZOTYCZNYCH ZWIERZÑT

na malowidle Êciennym odkrytym

w tebaƒskim grobowcu Rechmire, wysokiego urz´dnika, który pod koniec XV
wieku p.n.e. s∏u˝y∏ kolejnym w∏adcom Egiptu: Totmesowi III i Amenhotepo-
wi II. W czasach ich panowania regularnie podejmowane wyprawy wojenne
i handlowe przesun´∏y granice Egiptu do Nubii na po∏udniu i Lewantu na pó∏-
nocy. Na tym malowidle uwidoczniono zwierz´ta pochodzàce z obu tych rejo-
nów. U góry Nubijczycy prowadzà psy myÊliwskie, d∏ugorogie byd∏o i m∏odà ˝y-
raf´ z uwieszonym kurczowo u jej szyi koczkodanem zielonym. Na dole
Syryjczycy wiodà s∏onia, niedêwiedzia i konie, niosàc tak˝e sztaby miedzi, k∏y
s∏oniowe i wype∏nione darami naczynia zasobowe.

Szczególnie zaskakujàce jest przedstawienie ˝yrafy. Wnikliwa obserwacja po-

zwala dostrzec, ˝e plamki na ciele zwierz´cia sà jak gdyby ma∏ymi czterodziel-
nymi listkami (wstawka). Subtelnà geometrycznà zmianà jej deseniu artysta chcia∏
przekazaç pewien komentarz polityczny do opisywanej sceny: podobnie jak to
dzikie afrykaƒskie zwierz´ dostosowa∏o si´ do egipskich wzorów, tak i Nubijczy-
cy zostanà zmuszeni do podporzàdkowania si´ dominacji faraonów.

WERNER FORMAN ARCHIVES/ART RESOURCE

Â

WIAT

N

AUKI

Wrzesieƒ 1999 81

MA¸PY NA SMYCZY

, a tak˝e wiele innych zwierzàt, m.in. s∏onie, niedêwiedzie, jelenie i Êródziem-

nomorskie „stwory morskie” (prawdopodobnie delfiny, foki), przyby∏y na dwór Aszurnasirapli II
w Asyrii (Mezopotamia). W 879 roku p.n.e. król wzniós∏ nowy pa∏ac w Nimrud i przeniós∏ tam cen-
trum administracyjne. Wkrótce przystàpi∏ do wzbogacania swych zbiorów o okazy egzotycznej
zwierzyny. P∏askorzeêba pochodzi z sali tronowej ozdobionej takimi w∏aÊnie reliefami, przedsta-
wiajàcymi cudzoziemców niosàcych do pa∏acu bogate dary. Tekst, biegnàcy poziomo przez wszyst-
kie p∏askorzeêby, to zwyczajowa inskrypcja wychwalajàca króla. Wiadomo, ˝e w mieÊcie tym znaj-
dowa∏y si´ zarówno zagrody dla zwierzàt, jak te˝ rozleg∏e ogrody i parki, ale ˝adnych ich
materialnych Êladów dotychczas nie odkryto.

Reliefy z pa∏acu Aszurnasirapli II charakteryzujà si´ bardzo starannà kompozycjà oraz zesta-

wieniem kszta∏tów i wzorów. Na przyk∏ad ogon idàcej po ziemi ma∏py muska stop´ jej w∏aÊcicie-
la, nie przes∏aniajàc zadartego noska buta, a jej kropkowana sierÊç kontrastuje z prà˝kowanymi
fr´dzlami ubrania m´˝czyzny. Artysta poÊwi´ci∏ równie˝ wystarczajàco du˝o miejsca na ukazanie
g∏owy i koƒczyn ma∏py, które – co ciekawe – wyglàdajà niemal tak jak u cz∏owieka.

BRITISH MUSEUM

82 Â

WIAT

N

AUKI

Wrzesieƒ 1999

BRITISH MUSEUM

BRITISH MUSEUM

OGRÓD ZWIERZ¢CY

(u góry) zosta∏ zaprojektowa-

ny z wielkà pieczo∏owitoÊcià przez asyryjskiego króla
Sennacheriba w jego „Pa∏acu-nie-majàcym-sobie-rów-
nego”, wzniesionym w Niniwie oko∏o 700 roku p.n.e.
Sennacheribowi szczególnie zale˝a∏o na stworzeniu
Êrodowiska przypominajàcego naturalne – do hodow-
li tak miejscowych, jak i egzotycznych gatunków zwie-
rzàt. Tekst informuje, ˝e „najwi´kszym sukcesem by∏y
uprawy; przyby∏e z daleka czaple za∏o˝y∏y gniazda,
a Êwinie i inne zwierz´ta mia∏y m∏ode w wielkiej ilo-
Êci”. P∏askorzeêba przedstawia p∏odnà macior´ z pro-
si´tami (poÊrodku z lewej) oraz jelenia niemal ca∏kowicie
ukrytego wÊród trzcin (u góry).

Król poÊwi´ca∏ nie mniej uwagi swym wspania∏ym

ogrodom (tu nie zosta∏y przedstawione). Wyniki ostat-
nio przeprowadzonych prac Stephanie Dalley z Uni-
versity of Oxford sugerujà, ˝e legendarne „wiszàce
ogrody Semiramidy”, przypisywane babiloƒskiemu
w∏adcy Nabuchodonozorowi II z VI wieku p.n.e., by∏y
w rzeczywistoÊci ogrodami Sennacheriba i le˝a∏y wie-
le kilometrów na pó∏noc od miejsca do tej pory przyj-
mowanej lokalizacji.

CZARNY OBELISK

pochodzàcy z pa∏acu Salmanasara III

(858–824 rok p.n.e.) w Nimrud wylicza na 20 p∏askorzeêbach
i w tekÊcie umieszczonym u góry i na dole monolitu wiele
wypraw wojennych króla oraz daniny, które otrzyma∏ w cza-
sie panowania ze wszystkich zakàtków imperium. Scena wi-
doczna po lewej stronie obelisku ukazuje niespotykane zwie-
rz´ta przyprowadzone ze Wschodu: par´ wielb∏àdów
z dwoma garbami, s∏onia indyjskiego i dwie ma∏py. Bardzo
czytelna jest zmiana stylu artystycznego: figury przedsta-
wiane w czasach Salmanasara III sà bardziej plastyczne i ma-
jà wi´cej cech rzeêbiarskich ni˝ wczeÊniejsze – w zasadzie
p∏askie – reliefy Aszurnasirapli II.

GARDEN PARTY

utrwalone na tym reliefie zosta∏o wydane przez króla Aszurbanipa-

la, wnuka Sennacheriba, który panowa∏ do 627 roku p.n.e. Aszurbanipal nie tylko utrzy-
mywa∏ w doskona∏ym stanie ogrody swego przodka, lecz równie˝ zak∏ada∏ w∏asne me-
na˝erie i parki. Relief pochodzàcy z jego Pa∏acu Pó∏nocnego w Niniwie przedstawia
Aszurbanipala Êwi´tujàcego zwyci´stwo nad Elamem, królestwem po∏o˝onym na po∏u-
dniowym wschodzie. W∏adca spoczywa na inkrustowanym ∏o˝u w pozycji pó∏le˝àcej,
jednym ∏okciem wsparty na poduszce, i wznosi kielich w stron´ królowej. S∏udzy wa-
chlujà królewskà par´, chroniàc jà przed upa∏em, grajà na harfach, a tak˝e na innych in-
strumentach. Ca∏a scena mia∏aby wr´cz sielankowy charakter, gdyby nie jeden maka-
bryczny szczegó∏: obci´ta g∏owa króla Elamu wiszàca (w∏osami w dó∏) na drzewie z lewej
strony reliefu (mi´dzy dwiema palmami). Prawdopodobnie z powodu odoru Aszurbani-
pal i królowa trzymajà przed sobà bukieciki pachnàcego jaÊminu i wdychajà dym z usta-
wionych w pobli˝u kadzielnic.

Aszurbanipal nie zdawa∏ sobie jeszcze sprawy, ˝e dni Niniwy by∏y policzone. W 612 ro-

ku p.n.e. wschodni sàsiedzi Asyrii, Medowie, splàdrowali stolic´, k∏adàc kres asyryjskie-
mu imperium. Jej ogrody zoologiczne i botaniczne, stanowiàce powód do dumy wielu
pokoleƒ asyryjskich w∏adców, popad∏y w ruin´.

T∏umaczy∏

Janusz Z. Wo∏oszyn

Â

WIAT

N

AUKI

Wrzesieƒ 1999 83

BRITISH MUSEUM

Informacje o autorce

KAREN POLINGER FOSTER uzyska∏a doktorat

w Yale University i jest specjalistkà w dziedzinie filo-

logii i cywilizacji Bliskiego Wschodu. Obecnie wyk∏a-

da na tej uczelni i pisze trzecià ksià˝k´ naukowà: Gar-

dens of Eden: Exotic Flora and Fauna in Mesopotamia,

Egypt, and the Aegean (Ogrody Edenu: egzotyczna fau-

na i flora Mezopotamii, Egiptu i basenu Morza Egej-

skiego). Ukoƒczy∏a równie˝ ksià˝k´ dla dzieci zatytu-

∏owanà The City of Rainbows: A Tale from Ancient Sumer

(T´czowe Miasto: baʃ ze staro˝ytnego Sumeru), opu-

blikowanà niedawno przez Muzeum Archeologii i An-

tropologii University of Pennsylvania.

Literatura uzupe∏niajàca

THE GARDEN: AN ILLUSTRATED HISTORY

. Julia S. Berrall; Viking Press, 1966.

ANIMALS IN ARCHAEOLOGY

. Red. A. Houghton Brodrick; Praeger, 1972.

EGIPT. WIELKIE KULTURY ÂWIATA

. John Baines i Jaromir Málek. T∏um. T. Derda; Penta

(wyd. rynkowe)/Bertelsman Media, Âwiat Ksià˝ki (wyd. klubowe), 1995.

MEZOPOTAMIA. WIELKIE KULTURY ÂWIATA

. Michael Roaf. T∏um. H. Turczyn-Zalewska;

Bertelsman Media, Âwiat Ksià˝ki, Diogenes,1998.

NINEVEH, BABYLON AND THE HANGING GARDENS: CUNEIFORM AND CLASSICAL SOURCES

RECONCILED

. Stephanie Dalley, Iraq (pismo British School of Archaeology in Iraq,

Londyn), vol. 56, ss. 45-58, 1994.

THE ANIMAL WORLD OF THE PHARAOHS

. Patrick E. Houlihan; Thames and Hudson, 1996.

THE MODERN ARK: THE STORY OF ZOOS, PAST, PRESENT, AND FUTURE

. Vicki Croke; Charles

Scribner’s Sons, 1997.