Szukaj innych materiałów:

www.matura-exit.pl

WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI I ORGANY OCHRONY PRAWNEJ W POLSCE

podstawowa charakterystyka najważniejszych instytucji

Autor: Tomasz Matyja

Intytucje opisane w niniejsszym opracowaniu:

Wymiar sprawiedliwości; Krajowa Rada Sądownicza; Trybunał Konstytucyjny; Trybunał Stanu;

Najwyższa Izba Kontroli; Rzecznik Praw Obywatelskich; Rzecznik Praw Dziecka; Krajowa Rada
Radiofonii i Telewizji; Prokuratura; Adwokatura; Notariat.

Wymiar sprawiedliwości

Wymiar sprawiedliwości opiera swe działanie i organizację na kilku konstytucyjnych zasadach.

Zasady te to m.in.:

1) zasada jednolitości systemu sądownictwa, zapewniająca jednolite stosowanie prawa przez
wszystkie sądy na terenie Polski.

2) zasada niezawisłości sędziów - oznacza zakaz integracji organów państwowych i innych

podmiotów w sprawy będące przedmiotem rozstrzygnięć dokonywanych przez sędziego.

3) zasada udziału ławników ludowych - reprezentują oni społeczny punkt widzenia, mogą
wypowiadać się w sprawie kary i winy.

4) prawo do obrony - przysługuje skarżonemu w procesie karnym. Prawo to jest jednym z

podstawowych praw obywatelskich.

Artykuł 175 konstytucji stanowi, że wymiar sprawiedliwości sprawują:

- Sąd Najwyższy

- sądy powszechne

- sądy administracyjne

- sądy wojskowe

Sądy powszechne

Na sądownictwo powszechne składają się sądy rejonowe, sądy okręgowe i sądy apelacyjne.

Sądy rejonowe tworzy się dla jednej lub kilku gmin, sądy okręgowe - dla obszaru działania, co
najmniej 2 sądów rejonowych, sądy apelacyjne zaś- dla obszarów działania, co najmniej 2

sądów okręgowych. W systemie sądownictwa powszechnego działa w postaci wyodrębnionych

- 1 -

Szukaj innych materiałów:

www.matura-exit.pl

jednostek organizacyjnych: sądownictwo rodzinne, pracy i ubezpieczeń społecznych,
gospodarcze oraz sąd antymonopolowy.

Postępowanie sądowe oparte jest na zasadzie instancyjności. Dzięki temu możliwe jest

naprawienie wszelkich uchybień dokonywanych w sądach pierwszej instancji. Najniższą
instancję stanowią sądy rejonowe, rozpatrujące wszystkie sprawy z wyjątkiem tych, które są

przypisane sądom okręgowym (sąd okręgowy jest sądem pierwszej instancji np. w sprawach o
zbrodnię, rozwód, naruszenie dóbr osobistych). Przy nich funkcjonują sądy grodzkie, które

przejęły sprawy po zlikwidowanych kolegiach do spraw wykroczeń. Sądy okręgowe rozpoznają
odwołania (apelacje) od orzeczeń sądów rejonowych. Odwołania od orzeczeń sadów

okręgowych jako pierwszej instancji, rozpatrują sądy apelacyjne. Sądy apelacyjne rozpatrują
też kasacje od wyroków sądów rejonowych.

Wszystkich sędziów powołuje Prezydent na wniosek Krajowej Rady Sądowniczej. Sądami

kierują prezesi podlegający ministrowi.

Wymiar sprawiedliwości w siłach zbrojnych należy do sądów wojskowych. Zgodnie z zasadą
instancyjności sądy wojskowe pierwszej instancji to sądy garnizonowe, a drugiej- sądy okręgu

wojskowego.

Sąd Najwyższy

Sąd Najwyższy sprawuje nadzór na działalnością sądów powszechnych i wojskowych w

zakresie orzekania (nadzór judykacyjny). Najważniejsze funkcje Sądu Najwyższego to:

- rozpoznawanie kasacji (kontrola pod względem zgodności z prawem i prowadzi do
utrzymania lub uchylenia orzeczenia oraz przekazania do ponownego rozpatrzenia)

wnoszonych od prawomocnych orzeczeń sądów odwoławczych kończących postępowanie
sądowe

- podejmowanie uchwał mających na celu wyjaśnienie przepisów prawnych budzących

wątpliwości w praktyce

- stwierdzanie ważności wyborów: do sejmu, senatu, na prezydenta, także prawomocność
referendum ogólnokrajowego i konstytucyjnego

- jest sądem odwoławczym (drugiej instancji) wobec orzecznictwa wojskowych sądów

okręgowych

Sąd Najwyższy dzieli się na cztery izby: Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, Cywilną, Karną,
Wojskową. W skład SN wchodzą; pierwszy prezes, prezesi oraz sędziowie. Pierwszego prezesa

SN powołuje prezydent na sześcioletnią kadencję spośród kandydatów przedstawionych przez
Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego. Sędziów Sądu Najwyższego powołuje

prezydent.

- 2 -

Szukaj innych materiałów:

www.matura-exit.pl

Naczelny Sąd Administracyjny

NSA sprawuje wymiar sprawiedliwości przez sądową kontrolę działalności administracji
publicznej. Kontrola ta obejmuje również orzekanie o zgodności z ustawami uchwał organów

samorządu terytorialnego i aktów normatywnych terenowych organów administracji rządowej.
Do zadań NSA należy rozstrzyganie spraw spornych między obywatelami a organem

administracji, który podjął decyzję odmawiającą mu pewnego uprawnienia lub nakładając nań
określony obowiązek prawny. NSA rozpatruje także spory kompetencyjne między organami

administracji samorządowej i rządowej. Zatem każda decyzja administracyjna, może być
zaskarżona do sądu administracyjnego w razie jej niezgodności z prawem. Taka sprawa

przysługuje każdemu zainteresowanemu, także prokuratorowi, Rzecznikowi Praw
Obywatelskich, organizacjom społecznym. NSA kontroluje decyzje wyłącznie pod względem

zgodności z prawem, a nie ich celowości czy słuszności.

NSA jest dwuinstancyjny: sądy wojewódzkie i sąd naczelny. Nie podlega nadzorowi
judykacyjnemu Sądu Najwyższego. Na czele Sądu stoi prezes powoływany przez prezydenta.

Sąd Lustracyjny

Został utworzony na podstawie ustawy z 11 kwietnia 1997 roku o ujawnieniu pracy lub służby
w organach bezpieczeństwa państwa, bądź też współpracy z nimi w latach 1944-1990 osób

pełniących funkcje publiczne (tzw. Ustawa lustracyjna). Sąd ten stanowi organ Sądu
Apelacyjnego w Warszawie. Obowiązek złożenia oświadczenia dotyczący pracy lub lun

współpracy ze służbami bezpieczeństwa mają osoby urodzone przed 1972 rokiem, kandydujące
na prezydenta, posłów, senatorów, osoby desygnowane na stanowisko premiera, kandydaci na

kierownicze stanowiska państwowe. Lustracje bada prawdziwość złożonych oświadczeń, Anie
fakt współpracy z organami bezpieczeństwa.

W Procesie tym szczególną role odgrywa Rzecznik Interesu Publicznego. Do zadań rzecznika

należy analiza oświadczeń wpływających do sądu lustracyjnego, zbieranie informacji
niezbędnych do sprawdzenia oświadczeń, składanie wniosków do tego sądu o wszczęcie

postępowania w razie wątpliwości, co do prawdziwości oświadczenia. Postępowanie lustracyjnie
wszczyna się na wniosek rzecznika lub jego zastępcy. Sąd podejmuje również postępowanie na

wniosek osoby, która przyznała się do współpracy, ale domaga się ustalenia, że była do tego
zmuszona pod groźba utarty życia czy zdrowia własnego lub kogoś bliskiego. W postępowaniu

bierze udział lustracyjnym bierze udział 3 sędziów. Sąd wydaje pisemne orzeczenie
stwierdzające prawdziwość lub nieprawdziwość oświadczenia osoby lustrowanej. W razie braku

dostatecznych dowodów pozwalających na ocenę prawdziwości oświadczenia sąd orzeka o
umorzeniu postępowania. Prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające fakt złożenia przez

osobę lustrowaną niezgodnego z prawdą oświadczenia powoduje utratę zajmowanego
stanowiska lub funkcji. Od orzeczenia sądu można się odwołać.

W Polsce istnieją też specjalistyczne organy orzekające państwowe jak np. Izby morskie oraz

społeczne jak np. sądy polubowne na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa.

Trybunały

Zgodnie z polską tradycją ustrojową nazwy „trybunał” używa się do oznaczenia sądów o

szczególnych kompetencjach i znaczeniu w systemie ochrony prawnej. Oba Trybunały cechuje

- 3 -

Szukaj innych materiałów:

www.matura-exit.pl

niezawisłość ich członków i niezależność od innych organów. W swoim orzecznictwie są one
niezależne od Sądu Najwyższego.

Trybunał Konstytucyjny

W skład Trybunału wchodzi 15 sędziów, wybieranych przez Sejm na 9-letnią kadencje

(obowiązuje zakaz reelekcji) spośród osób wyróżniających się wiedzą prawniczą. Prezesa i
wiceprezesa powołuje Prezydent.

Podstawową funkcją Trybunału jest orzekanie o zgodności z konstytucją ustaw, umów

międzynarodowych i innych aktów normatywnych centralnych organów państwowych, a
ponadto rozstrzyganie sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi

organami państwa.

Każdy, kto uznał, że naruszone zostały jego prawa konstytucyjne ma prawo wnieść skargę do
Trybunału. Jest to skarga konstytucyjna. Wymaga ona rozstrzygnięcia przez Trybunał

zgodności z konstytucją ustawy, na podstawie, której orzeczono w sprawie pokrzywdzonego. Z
taką skargę może wystąpić do Trybunału dopiero po wyczerpaniu postępowania we wszystkich

instancjach. Można to uczynić w ciągu 2 miesięcy od zapadnięcia prawomocnego wyroku.
Skargę można sformułować jedynie adwokat lub radca prawny.

Z wnioskiem o kontrolę zgodności kwestionowanych aktów prawnych z aktami wyższego rzędu

mogą występować także: Prezydent, Marszałek Sejmu. Marszałek Senatu, minimum 50 posłów
bądź 30 senatorów, 1-wszy Prezes Sądu Najwyższego, prezes NSA, prokurator generalny,

Prezes NIK, Rzecznik Praw Obywatelskich Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego są
ostateczne. Jeżeli orzeknie o wadliwości zakwestionowanego aktu prawnego, to akt ten

przestaje obowiązywać

Trybunał Stanu

Jest to instytucja sądownicza powołana do orzekania o odpowiedzialności osób zajmujących
najwyższe stanowiska w państwie. Jako oskarżeni mogą przed nim stanąć: Prezydent, osoby

wchodzące w skład Rady Ministrów, Prezesi NIK i NBP, Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych osoby,
którym Prezes RM, powierzył kierowanie ministerstwem, członkowie KRRiTV, posłowie i

senatorowie

Trybunał składa się z przewodniczącego, 2 zastępców 16 członków wybieranych przez Sejm na
czas jego kadencji. Co najmniej połowa członków Trybunału powinna mieć kwalifikacje

wymagane do zajmowania stanowiska sędziego. Przewodniczącym TS jest 1-szy Prezes Sądu
Najwyższego

Za czyn naruszający konstytucję w związku z zajmowanym stanowiskiem tzw. delikt

konstytucyjny, Trybunał może orzec: utratę czynnego i biernego prawa wyborczego na okres
do 10 lat, zakaz zajmowania kierowniczych stanowisk w organach państwowych i społecznych,

utratę orderów i odznaczeń.

- 4 -

Szukaj innych materiałów:

www.matura-exit.pl

Prokuratura

W Polsce zasadnicze przepisy odnoszące się do Prokuratury znajdują się w ustawie z dnia 20

czerwca 1985 roku o Prokuraturze. Prokuratura podlega Ministrowi Sprawiedliwości, który
sprawuje funkcję Prokuratora Generalnego.

Zadania prokuratury realizowane maja być min. przez prowadzenie śledztwa, prowadzenie lub

nadzorowanie postępowania przygotowawczego, koordynowanie działań w zakresie ścigania
przestępstw prowadzonych przez inne organy, sprawowanie funkcji oskarżyciela publicznego

przed wszystkimi sądami. W sprawach z oskarżenia publicznego udział prokuratora w
rozprawie jest obowiązkowy.

W polskim systemie prawa karnego prokurator pełni kilka ról. Jest on organem postępowania

przygotowawczego, które albo prowadzi sam albo nadzoruje. W dalszym etapie postępowania
tj. w procesie sądowym działa już jako strona postępowania gdzie występuje w roli

oskarżyciela publicznego. Prokurator w swym działaniu powinien kierować się zasadą
bezstronności i równego traktowania wszystkich obywateli.

Adwokatura

Adwokatura powołana jest do udzielania pomocy prawnej, współdziałania w ochronie praw i
wolności obywatelskich oraz kształtowania i stosowania prawa. Adwokaturę stanowi ogół

adwokatów i aplikantów adwokackich.

Zawód adwokata polega na świadczeniu pomocy, w szczególności w udzielaniu porad
prawnych, sporządzaniu projektów aktów prawnych oraz występowaniu przed sądami i

urzędami. Może go jedynie wykonywać osoba, która po złożeniu egzaminu adwokackiego
została wpisana na listę adwokatów.

Organami adwokatury są:

- Krajowy Zjazd Adwokatury

- Naczelna Rada Adwokacka

- Wyższy Sąd Dyscyplinarny

- Wyższa Komisja Rewizyjna

Są to organy wyższego stopnia. W Polsce istnieją 24 izby adwokackie. Do izby adwokackiej

należą adwokaci i aplikanci adwokaccy, którzy mają siedzibę na jej terenie. Zasięg terytorialny
izby określa Naczelna Rada Adwokacka. Do zakresu działania okręgowej rady adwokackiej

należą wszystkie sprawy adwokatury, których załatwienia ustawa nie zastrzega innym
organom adwokatury oraz innym organom izb adwokackich lub organom państwowym.

W procesie karnym może być jedynie adwokat. Wyklucza się z tego radców prawnych.

Podobna sytuacja ma miejsce w sprawach rodzinnych i opiekuńczych. W związku z zasadą, iż
podstawowym prawem oskarżonego jest prawo do obrony, w tym do korzystania z pomocy

obrońcy w Polsce stworzono prawo do bezpłatnego korzystania z pomocy obrońcy. Mają do
tego prawo osoby nieletnie, niezaradne życiowo, upośledzone w sposób uniemożliwiający

- 5 -

Szukaj innych materiałów:

www.matura-exit.pl

samodzielna obronę, osoby nie znające języka polskiego i osoby co do których zachodzi
wątpliwość co do ich poczytalności. Oskarżony musi mieć obrońcę również w sytuacji, gdy

zarzucono mu zbrodnię lub pozbawiono go wolności.

We wszystkich przypadkach, gdy posiadanie obrońcy jest obowiązkowe, a oskarżony nie ma
obrońcy z wyboru, prezes sądu właściwego do rozpoznania sprawy ustanowi mu obrońcę z

urzędu - adwokata. Obrońcę z urzędu można też wyznaczyć przy obronie dobrowolnej, pod
warunkiem, że osoba ta wykaże, iż nie jest w stanie ponieść kosztów obrony, bez uszczerbku

dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny.

Istnieje również tzw. przymus adwokacki, który jest formą instytucji obrońcy z urzędu. Polega
na tym, że pewne czynności dokonane mogą być tylko przez adwokata. Są to sytuacje

określone przez ustawodawcę niezależne od tego, czy oskarżony chce mieć obrońcę czy nie.

Obecnie przymus adwokacki dotyczy składania apelacji od wyroku sądu okręgowego, kasacji
kierowanej do Sądy Najwyższego, zażalenia na odmowę przyjęcia kasacji, aktu oskarżenia

wnoszonego samodzielnie przez oskarżyciela posiłkowego i wniosku o wznowienie
postępowania sądowego zakończonego prawomocnym orzeczeniem sądu.

We wszystkich tych przypadkach wymaga się, aby pismo procesowe było "sporządzone i

podpisane przez adwokata". Niekiedy dopuszcza się uczynienie tego przez radcę prawnego.

Rzecznik Praw Obywatelskich

Instytucja powołana do stania na straży praw i wolności człowieka i obywatela, określonych w

Konstytucji i innych przepisach prawa, bada czy w skutek działania lub zaniechania organów,
organizacji i instytucji obowiązanych do przestrzegania i realizacji praw i wolności nie nastąpiło

naruszenie prawa, a także zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej. Rzecznik nie
rozstrzyga, a jedynie zwraca się do właściwych organów państwa.

Rzecznikiem Praw Obywatelskich może być obywatel polski wyróżniający się wiedzą prawniczą,

doświadczeniem zawodowym oraz wysokim autorytetem ze względu na swe walory moralne i
wrażliwość społeczną. Rzecznika Praw Obywatelskich powołuje Sejm za zgodą Senatu na

wniosek marszałka Sejmu albo grupę 35 posłów. Kadencja Rzecznika Praw Obywatelskich trwa
pięć lat licząc od dnia złożenia ślubowania przed Sejmem. Ta sam osoba może zostać ponownie

wybrana tylko raz.

Najwyższa Izba Kontroli

Instytucja powołana do kontroli działalności gospodarczej, finansowej i organizacyjno -

administracyjnej organów administracji rządowej. Narodowego Banku Polskiego i państwowych
jednostek organizacyjnych z punktu widzenia legalności , gospodarności, celowości i

rzetelności. Szczególną rolę odgrywa NIK w zakresie kontroli wykonania budżetu państwa i
centralnych planów finansowych.

Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji - do jej zadań należy: projektowanie kierunków polityki

państwa w tej dziedzinie, przyznawanie koncesji na rozpowszechnienie programów radiowych i
telewizyjnych, określenie opłat abonamentowych, określanie zasad działalności reklamowej w

- 6 -

Szukaj innych materiałów:

www.matura-exit.pl

radiu i telewizji. Krajowa Rada stoi na straży wolności słowa, interesu publicznego oraz prawa
obywateli do informacji w radiu i telewizji.

Rzecznik Praw Dziecka

Instytucja mająca bronić praw dziecka, m.in. do życia i ochrony zdrowia, wychowania w
rodzinie i do nauki. Ma je chronić przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem, demoralizacją i

zaniedbaniem. Dzieckiem - według ustawy - jest każda istota ludzka od poczęcia do
osiemnastego roku życia.

Krajowa Rada Sądownicza

Krajowej Radzie Sądownictwa została uchwalona w dniu 20 grudnia 1989 r. (Dz.U. Nr 73, poz.
435 ze zm.). Jako podstawowe zadania Rady, powołanej do strzeżenia niezawisłości

sędziowskiej i niezależności sądów, przewidziano rozpatrywanie kandydatur na stanowiska
sędziów i przedstawianie ich Prezydentowi z wnioskiem o powołanie, rozpatrywanie i

rozstrzyganie wniosków o przeniesienie sędziego na inne miejsce służbowe ze względu na
powagę stanowiska sędziego, wyrażanie zgody na dalsze zajmowanie stanowiska przez

sędziego, który ukończył 65 rok życia, wypowiadanie się w sprawie zasad etyki zawodowej
sędziów, wyrażanie stanowiska co do propozycji zmian ustroju sądów oraz w innych sprawach

dotyczących warunków ich funkcjonowania, zapoznawanie się z projektami aktów
normatywnych dotyczących sądownictwa, a także wyrażanie opinii w sprawach dotyczących

sędziów i sądów, wniesionych pod obrady przez Prezydenta, inne organy państwowe oraz przez
zgromadzenia ogólne sędziów.

Krajowa Rada Sądownictwa jest organem kolegialnym. W jej skład weszli - jako wiryliści -

Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Prezes Sądu Najwyższego kierujący pracami Izby
Wojskowej Sądu Najwyższego, Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego oraz Minister

Sprawiedliwości, a także - jako członkowie pochodzący z wyboru lub wskazania - dwóch
sędziów Sądu Najwyższego, sędzia Naczelnego Sądu Administracyjnego, jedenastu

(początkowo, do czasu utworzenia sądów apelacyjnych - dziewięciu) sędziów sądów
powszechnych, sędzia sądu wojskowego, czterech posłów, dwóch senatorów oraz osoba

wskazana przez Prezydenta.

Notariat

Jest to instytucja strzegąca bezpieczeństwa obrotu prawnego i jego zgodności z

obowiązującym prawem. Reprezentantem notariatu jest notariusz. Notariusz to osoba zaufana
publicznego powołana do dokonywania czynności, którym strony powinny lub pragną nadać

formę notarialną. W Polsce notariusza powołuje i odwołuje minister sprawiedliwości po
zasięgnięciu opinii właściwej izby notarialnej.

Do podstawowych czynności notarialnych zalicza się: sporządzanie aktów notarialnych i

protokołów, uwierzytelnianie i poświadczanie, sporządzanie protestów weksli i czeków,
przyjmowanie oświadczeń o przyjęciu lub zrzeczeniu się spadku, przyjmowanie różnego

rodzaju depozytów. Szczegółowo zadania notariusza określone są w Prawie o notariacie.

- 7 -