Wyższa Szkoła Bankowa we Wrocławiu

Wydział Ekonomiczny w Opolu

kierunek Administracja

rok akademicki 2009-2010 studia w systemie zaocznym

SPOSOBY WYBORU KRÓLA

Opracowała: Anna Francik

Państwo frankońskie
Podobnie jak u innych ludów germańskich królowie w państwie frankońskim byli wybierani.
Dysponowali oni królestwem jak majątkiem prywatnym.
Państwo frankońskie posiadało charakter patrymonialny co znalazło odbicie w zasadach
dziedziczenia królestwa i w systemie następstwa tronu. Dziedziczna była godność królewska,
państwo podobnie jak majątek prywatny. Jednym z królów którzy wprowadzili zasadę
dziedziczności tonu dla swoich potomków był Klodwik. Od tego czasu całe królestwo podlegało
podziałowi po śmierci króla . Z dawnej elekcjo pozostała jedynie formalna ceremonia „podniesienia
na tarczy” nowego króla przez wojowników. Jedności królestwa nie rozbijały takie podziały choć w
rzeczywistości dziedzice poszczególnych części królestwa, wszyscy tytułujący się królami Franków
toczyli między sobą walki dynastyczne, prowadzące do osłabienia państwa.
Dokonane w VII wieku zjednoczenie państwa i następnie uzyskanie korony cesarskiej przez Karola
Wielkiego w 800 r. nie doprowadziły od razu do zmiany systemu. Dopiero po podpisaniu traktatu w
Verdum (843 r.) zaszły poważniejsze zmiany. W rezultacie zaprzestano dalszym podziałom
królestwa, monarchia przestała być dziedziczną i przekształciła się w elekcyjną. Po tych zmianach
elekcja miała inny niż w okresie szczepowym , niedemokratyczny charakter. Prawo wyboru króla
przysługiwało już nie wszystkim wojownikom lecz wąskiemu gronu możnych panów świeckich i
duchownych. Elekcja tronu była więc wyrazem uzyskania wpływów w państwie przez
możnowładztwo.

Państwo feudalne
Ustrój monarchiczny miało państwo epoki feudalizmu. Były różne systemy następstwa tronu:

−

system dziedziczności tronu, przy czym różnie była uregulowana sprawa sukcesji kobiet
bądź sukcesji krewnych przez kobiety; kobiety mogły być uprawnione do objęcia tronu lub
być od niego odsądzone (prawo salickie)

−

system elekcyjności tronu, przy czym różnie mogła być regulowana sprawa tego, kto może
być wybrany na monarchę (osoba elekta), oraz tego, kto miał prawo dokonać wyboru króla,
jaki był krąg elektorów

−

system mieszany, gdzie typową formą było połączenie obu powyższych zasad, czyli o
następcy decydowała elekcja, lecz w obrębie jednej dynastii, tzn. elektem mógł być jedynie
członek panującej dynastii; monarchowie elekcyjni, walcząc o zapewnienie praw
dziedzicznych dla swego rodu, czasem desygnowali za życia następcę i przeprowadzali jego
wybór

FRANCJA (okres rozdrobnienia feudalnego X-XIII w.)
Zasada elekcyjności tronu odpowiadała interesom feudałów, którzy przez elekcję mogli zapewnić
sobie wpływ na rządy wybranego przez siebie i ze swego grona elekta. Wyborów monarchy
dokonywali możni świeccy i duchowni. Tron francuski stał się tronem elekcyjnym po wygaśnięciu
Karolingów od elekcji Hugona Kapeta w 987 r. Kapetyngowie jako królowie elekcyjni dążyli do
utrzymania korony w swoim rodzie i do wprowadzenia we Francji władzy dziedzicznej. Jedną z
przyczyn która przyczyniła się do uwieńczenia zamierzeń Kapetyngów po upływie 200 lat był
wybór następcy za życia króla. Taką praktykę zapoczątkował po koronacji Hugon Kapet a następnie
jego syn Robert a później i następni królowie. Obok królów koronowanych występowali królowie
desygnowani. System desygnacji uratował drogę do ustalania zasady dziedziczności tronu oraz
pozwolił uniknąć wątpliwościom co do osoby następcy, które by wyrosły w razie braku synów.
Brak podstaw dla członków rodu królewskiego zwłaszcza dla młodszych synów do pretendowania
do udziału w spadku po zmarłym królu, zapobiegło podziałom państwa. Elekcyjność tronu utrwaliła
pojęcie niepodzielności korony i wyobrażenie o władzy królewskiej jako funkcji publicznej, a nie
własności rodu.

FRANCJA (okres monarchii stanowej XIV – XV w.)
Od początku XIII w. ustaliła się zasada, że królestwo przechodzi niepodzielnie na najstarszego syna

na zasadzie primogenitury (pierworództwo, prawo pierwszeństwa dziedziczenia tronu
przysługujące najstarszemu synowi lub najstarszemu potomkowi w linii prostej). Na podstawie
dawnego prawa salickiego a także względów politycznych odsądzono kobiety od spadku.
Monarchie europejskie, które stosują system agnatyczny następstwa tronu (z wykluczeniem kobiet)
będą powoływać się na prawo salickie aż do XX wieku, w przeciwieństwie do innych monarchii,
które stosują system kognatyczny. Na początku XV wieku ustaliła się zasada ciągłości monarchii,
która określała, że następca tronu, nawet małoletni, stawał się królem przez sam fakt śmierci
swojego poprzednika. Taka sytuacja wykluczyła czas bezkrólewia we Francji. W przypadku kiedy
nowy król był małoletni rządy opiekuńcze przejmowała wówczas zazwyczaj królowa matka. Takie
rządy nosiły nazwę regencji. Nie trwało to długo ponieważ w XIV wieku obniżono wiek
pełnoletności króla z 20 lat do 14.

NIEMCY (okres monarchii wczesnofeudalnej)
Monarchia niemiecka podobnie jak monarchia francuska pierwotnie była monarchią elekcyjną, i tak
pozostało do samego końca. Królowie niemieccy dążyli do zapewnienia korony swoim synom i do
wprowadzenia dziedziczności tronu. Początkowo wykształciła się w Niemczech elekcja połączona z
desygnacją. Przyjęto wówczas zasadę, że prawo do tronu przysługuje synowi króla i że jego elekcja
dokonywać się może tylko w obrębie rodu królewskiego. Jednak taka forma elekcji nie miała racji
bytu ponieważ w ciągu trzech wieków królowie niemieccy kilkukrotnie nie pozostawiali męskich
potomków, a wówczas odżywała w pełni zasada elekcyjności. Czasem dochodziło do rozdwojenia
elekcji (wyboru dwóch królów) co prowadziło również do walk wewnętrznych, do których
mieszało się papiestwo, zwłaszcza w wypadku elekcji rozdwojonej, osoba króla niemieckiego jako
przyszłego cesarza. Koronacja papieska bowiem mogła decydować o zwycięstwie jednego z
kandydatów. Wybór króla dokonywany był przez liczniejsze grono feudałów, z tym że od początku
decydowała nieliczna grupa najmożniejszych. Wybór króla uprawniał do odbycia koronacji na króla
niemieckiego i do objęcia władzy królewskiej, natomiast do przybrania tytułu cesarza konieczne
była koronacja w Rzymie przez papieża. Z tego powodu nowo obrani królowie w jak najszybszym
czasie organizowali tzw. wyprawę koronacyjną do Rzymu. Elekcyjność tronu nie sprzyjała
utrzymaniu jedności tronu. Nie było warunków do stworzenia jednego ośrodka, dookoła którego
rozwijałby się aparat państwowy, co było rezultatem zmian na tronie elekcyjnym i zmian dynastii.
Sytuacja ta miała wpływ również na ustalenie stolicy państwa. Znajdowała się ona tam gdzie
przebywał król, a więc w obrębie jego posiadłości dziedzicznych.

NIEMCY (okres rozdrobnienia feudalnego i kształtowania się monarchii stanowej XII – XV wiek)
Zasada elekcyjności króla utrzymała się w Niemczech aż do końca istnienia Rzeszy w 1806 roku.
Zmiany zostały jednak wprowadzone: w poprzednim okresie elekcja ograniczona desygnacją,
dokonywała się w obrębie rodu zmarłego króla a obecnie elektorzy mieli swobodę w wyborze
kandydata. Sprawę elekcyjności króla unormowała ustawa cesarza Karola IV tzw. Złota Bulla z
1356 roku. Określała ona skład 7 elektorów:

– czterej książęta świeccy:

1. król czeski
2. palatyn Renu
3. margrabia brandenburski
4. książę saski

– trzej książęta duchowni:

1. arcybiskup Moguncji
2. arcybiskup Kolonii
3. arcybiskup Trewiru.

Elektorzy wybierali króla niemieckiego mającego zostać cesarzem. Po koronacji król odbywał
podróż do Rzymu aby tak zostać koronowanym na cesarza. Skład elektorów utrzymał się prawie
bez zmian do 1806 roku. Złota Bulla przyznawała książętom elektorom szczególne uprawnienia w
ich księstwach oraz pewne prawa w Rzeszy. Na podstawie tych uprawnień elektorzy arogowali

sobie współudział w rządach. Do poszczególnych swoich nazw dodawali wyróżniający ich tytuł
elektorów – kurfirstów.

ANGLIA (monarchia wczesnofeudalna i monarchia stanowa XI – XV wiek)
W Anglii sprawa dziedziczenia tronu nie była uregulowana. Dziedziczność korony synów Wilhelma
Zdobywcy była bezsporna. Nie pozostawili oni jednak męskiego potomka więc o następstwie tronu
zaczęli decydować możnowładcy oczywiście w obrębie swojego rodu, tj. spośród potomków
Wilhelma po kądzieli. Elekcyjność została wyeliminowana przez zasadę dziedziczności tronu. Nie
oznaczało to, że w Anglii były określone ścisłe zasady określające porządek dziedziczenia.
Wprowadzono system dziedziczenia odpowiadający zasadom sukcesji lenn. W tym przypadku
kobiety zostały dopuszczone do sukcesji, ale tylko w przypadku braku męskiego potomka. (system
kognatyczny). Jeżeli król nie miał synów tron obejmowała córka, wykluczając prawa do tronu
innych członków męskich dynastii np. stryjów. Z kolei tron przechodził według takich samych
zasad na potomstwo królowej.

PAŃSTWO KIJOWSKIE (monarchia wczesnofeudalna X – XI wiek)
Na Rusi współzawodniczyły ze sobą dwie zasady sukcesji tronu:

1. zasada senioratu – prawo do tronu przysługiwało najstarszemu z rodu co pociągało za sobą

konsekwencję, że krąg pretendentów do tronu obejmował obok synów i wnuków zmarłego
władcy również krewnych w linii bocznej, którzy jako starsi wiekiem mogli mieć lepsze
prawa od potomków zmarłego księcia. Było to przyczyną walk jakie dochodziły pomiędzy
stryjami i bratankami, a wynik ich decydował o następstwie.

2. zasada ojcowizny – zapewniała prawo do tronu tylko potomkom w linii prostej. Zasada ta

wykształciła się nieco później. W praktyce książęta przy stosowaniu tej zasady wyznaczali
młodszym synom mniejsze dzielnice.

Czasami nie stosowano żadnej z powyższych zasad. O następcy tronu decydowała elekcja. Tak wiec
system dziedziczenia prowadził zarówno do podziału państwa na dzielnice wyznaczone członkom
rodu, jak i do walk o władzę wielkoksiążęcą.

POLSKA (monarchia patrymonialna)
Państwem patrymonialnym monarcha rządził samodzielnie lub razem ze swymi braćmi lub synami,
którzy otrzymywali we władanie część kraju. Podzielność państwa nie oznaczała wówczas jego
rozbicia. Pater (ojciec rodu, tu monarcha) zachowywał władzę zwierzchnią. Ukształtowała się w ten
sposób: instytucja pryncypatu - wielowładztwo co nie oznaczało zakwestionowania jedności
państwa, nie gwarantowało jednak bezkrwawego przekazywania władzy. Szczególnie widoczne
było to w czasie bratobójczej walki o tron po śmierci Władysława Hermana. Zwycięzca pojedynku
Bolesław Krzywousty, próbował zachować jedność państwa poprzez wydany przed śmiercią statut
(testament Krzywoustego), który wprowadzał:

– zasadę senioratu – polegało ona na prawnym uznaniu za princepsa najstarszego w dynastii

księcia. Kolejnymi princepsami państwa mieli więc stawać się najstarsi synowie, później
wnukowie Bolesława.

– zasada primogenitury – zasada dziedziczności tronu według pierwszeństwa urodzenia w linii

męskiej, princeps musi być najstarszy. W okresie panowania pierwszych Piastów
obowiązywały następujące zasady następstwa tronu:

– dzielnice ulegały podziałom między wszystkich członków linii męskiej (zwykle synów

monarchy)

– podziału, który nie musiał być równy dokonywał zwykle ojciec
– z braku synów czy wnuków mogli być powołani do dziedziczenia męscy krewni boczni

(kobiet nie dopuszczano do sukcesji), mieli oni prawo do tronu jeśli zostali wyznaczeni
przez poprzednika (desygnacja) lub powołani w drodze elekcji

– szczególną formą desygnacji była adopcja przez księcia dzielnicowego
– często książęta nie mający potomków męskich, zawierali umowę na przeżycie, mocą której

dzielnica zmarłego wcześniej przechodziła na drugiego (forma układu sukcesyjnego)

– darowizna – zapewnienie tronu, przyznanie dziedzictwa obdarowanemu, czasem z

zapewnieniem dożywocia dla darczyńcy (darowizna Pomorza Gdańskiego przez Mszczuja
II na rzecz Przemysława II). Przy sukcesji dzielnicy widoczne jest ww. typowe dla państwa
patrymonialnego pomieszanie przeważających form prywatnoprawnych z
publicznoprawnymi synów panującego uważano za „dziedziców przyrodzonych” monarchii,
ale gdy ich zabrakło przychodziła z pomocą zasada elekcyjności, decyzja dotycząca
następcy tronu należała do duchownych i świeckich na ogół zasada elekcyjności dotyczyła
członków tej samej rodziny (dynastii).

Sam fakt koronacji był bardziej skomplikowany ponieważ była ona formą podniesienia autorytetu
monarchy, uświetnieniem panującego, nie stała się regułą. Powołanie na tron nie wiązało się z
koronacją a akt koronacji podkreślał jedność państwa i władzy centralnej. Na zewnątrz koronacja
stanowiła manifestację niezależności wobec innych władców, choć nie wobec cesarza. Koronacje
pierwszych Piastów odbywały się bez sankcji papiestwa i wbrew cesarstwu. Na ośmiu władców
polskich w latach 963-1146 koronowało się trzech (reszta książęta):

– 1025 r. – koronacja Bolesława Chrobrego na króla Polski (panował kilka miesięcy)
– 1025 r. – koronacja Mieszka II (syn Bolesława Chrobrego), panował do 1031 r.,
– 1076 r. – koronacja Bolesława Szczodrego (Śmiałego), panował do 1079 r.

POLSKA (monarchia elekcyjna)
Zasada elekcyjności tronu polskiego ukształtowała się jeszcze pod koniec XIV wieku. W czasach
panowania Jagiellonów na tronie polskim, odbywała się elekcja w ramach dynastii, a dopiero po
ś

mierci Zygmunta Augusta doszło do zmiany zasady wyboru na króla. Ukształtowała się wówczas

proponowana przez średnią szlachtę zasada wyboru króla w ramach wolnej elekcji (elekcji viritim).
Prawo wyboru uzyskał każdy szlachcic, który stawił się na polu elekcyjnym. Pierwsze wielkie
bezkrólewie, które rozpoczęło się w roku 1572 miało charakter precedensowy. Określono w czasie
jego trwania nie tylko zasady wyboru króla, ale również sprecyzowano podstawowe prawa i ustrój
RP. Zasady elekcji zmieniła dopiero Konstytucja 3 Maja z 1791 r. Należy wspomnieć o przebiegu i
kształtowaniu się ustroju monarchii elekcyjnej. W czasie bezkrólewia, na czele państwa stał prymas
jako interrex, zaś w poszczególnych województwach i ziemiach władzę przejmowały konfederacje
kapturowe. Interrex kierował administracją, reprezentował państwo na zewnątrz oraz miał
obowiązek przygotowania elekcji. Wybór nowego króla odbywał się w kilku fazach, które postaram
się scharakteryzować. Na początku miała miejsce konwokacja, na której posłowie poszczególnych
ziem zawiązywali konfederację generalną (kaptur) i zatwierdzano skład sądów kapturowych.
Ustalano również czas i regulamin elekcji, oraz wyznaczono termin sejmików przedsejmowych,
przed elekcją. Dalszym etapem był sejm elekcyjny (we wsi Wola pod Warszawą), na którym
wysłuchiwano obcych posłów przedstawiających kandydatów na króla i układano Pacta Coventa,
czyli osobiste zobowiązania elekta wobec szlachty. Kandydat na elekta składał szlachcie polskiej
obietnice, które składały się na te zobowiązania. Dzięki nim można było wygrać wolną elekcję.
Należy wspomnieć, że rzecz jasna każdy elekt miał inne pacta coventa. (Henryk Walezy miał
kształcić młodzież szlachecką w Paryżu, spłacić długi oraz sfinansować budowę floty). Ostatnią
fazą wyboru nowego króla był sejm koronacyjny, na którym koronowano króla po złożeniu przez
niego przysięgi koronacyjnej i generalnym potwierdzeniu praw. Prawa te nazwano artykułami
henrykowskimi, od imienia pierwszego elekcyjnego króla, jakim był wywodzący się z dynastii
Walezjuszy Henryk Walezy. Artykuły te gwarantowały niezmienność ustroju, oraz wskazywały iż
król podlegający prawom RP, może zasiadać na tronie jedynie za sprawą elekcji viritim. Zawarte w
nich prawa mówiły również o obowiązku zwoływania sejmu co 2 lata na 6 tygodni, niemożności
wypowiadania wojny, ani zawierania pokoju przez króla, bez zgody przedstawicieli senatu, ani nie
może zwoływać pospolitego ruszenia i nakładać podatków bez zgody sejmu. Król miał przestrzegać
zasady tolerancji religijnej i wprowadzał również obowiązek utrzymania u boku króla senatorów –
rezydentów. W przypadku nie przestrzegania przez króla tych praw, przewidywano możliwość
wypowiedzenia mu posłuszeństwa (articulus de non praestanda oboedientia). Powstałe w wyniku

kształtowania się monarchii elekcyjnej artykuły henrykowskie i pacta coventa, stanowiły swoisty
kontrakt pomiędzy nowym monarchą, a szlachtą. Konsekwencją tego było umocnienie pozycji
szlachty kosztem władzy królewskiej, a w szczególności pozycji magnaterii, która sprawowała
olbrzymią większość urzędów w RP i miała wpływ na szlachtę. Ograniczono zatem władzę
królewską, a każda próba wzmocnienia jej mogła posłużyć niezadowolonej szlachcie do oskarżenia
króla o łamanie prawa i wypowiedzenie mu posłuszeństwa. Inne państwa mogły ingerować w
proces wyboru króla w Polsce.

BIBLIOGRAFIA

1. „Historia ustroju i prawa polskiego” - J. Bardach, B. Leśniodorski, M.Pietrzak – LexisNexis

Warszawa 2001

2. „Powszechna historia państwa i prawa” M. Sczaniecki – LexisNexis Warszawa 2009
3. „Wielka historia świata” Tom I – K. Ciepły, M. Szulc – Pinnex Kraków 2006
4. „Wielka historia Polski” Tom I – A. Dagnan-Ginter, A. Jureczko, F. Kiryk – Pinnex Kraków

1997

5. www.wikipedia.pl