574 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(3): 574-579
Campylobacter spp.  niedoceniany w Polsce czynnik
etiologiczny zakażeń przewodu pokarmowego
Campylobacter spp.  etiologic factor of the gastrointestinal tract infections underestimated
in Poland
Bernadeta Szczepańska, Małgorzata Andrzejewska, Dorota Śpica, Jacek Klawe
Katedra i Zakład Higieny i Epidemiologii, Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja
Kopernika w Toruniu
Campylobacter należą do najczęściej izolowanych czynników etiologicznych Campylobacter is one of the mostly isolated etiologic factors of food-
bakteryjnych chorób biegunkowych przenoszonych przez żywność borne diarrheal illness worldwide. Campylobacteriosis has continued
na całym świecie. Od 2005 roku kampylobakterioza jest najczęściej to be the most commonly reported zoonosis in humans in the EU since
zgłaszaną chorobą odzwierzęcą u ludzi w Unii Europejskiej. W Polsce 2005. In Poland, campylobacteriosis is rarely diagnosed and recorded.
kampylobakterioza jest chorobÄ… rzadko diagnozowanÄ…, rozpoznawanÄ… Campylobacter spp. are widely distributed in nature, and their primary
i rejestrowanÄ…. Campylobacter spp. sÄ… szeroko rozpowszechnione reservoir is the gastrointestinal tract of birds and mammals, both wild and
w przyrodzie, a ich podstawowym rezerwuarem jest przewód pokarmowy farmed. The source of human infection is food of animal origin (especially
ptaków i ssaków, zarówno dziko żyjących, jak i hodowlanych. y
ródłem poultry meat and milk), water or direct contact with the animals, primarily
zakażenia człowieka jest żywność pochodzenia zwierzęcego (zwłaszcza mięso pets which are carriers of the bacteria. Foreign travel and swimming in
drobiowe i mleko), woda lub bezpośredni kontakt ze zwierzętami, głównie natural water are also qualified as the risk factors for campylobacteriosis
domowymi będącymi nosicielami tych bakterii. Do czynników ryzyka in humans. Secondarily contaminated with Campylobacter spp., drinking
kampylobakteriozy u ludzi zakwalifikowano także zagraniczne podróże water or water ingested from unknown sources are the most common causes
i kąpiele w naturalnych zbiornikach wodnych. Wtórnie zanieczyszczona of focal infections in humans. These pathogens can also be transferred
Campylobacter spp. woda do picia lub woda spożywana z nieznanych z
ródeł from puppies or kittens to humans, especially small children. Professional
są najczęstszymi przyczynami ogniskowych zakażeń tymi bakteriami u ludzi. groups that are exposed to Campylobacter infections are: slaughterhouse
Możliwa jest także transmisja tych patogenów z młodego psa lub kota na workers, veterinarians or keepers of poultry, cattle and pigs.
człowieka. Dotyczy to szczególnie małych dzieci. Grupami zawodowymi,
Key words: Campylobacter spp., campylobacteriosis, poultry meat, water
które narażone są na infekcje Campylobacter są: pracownicy ubojni,
weterynarze, czy też hodowcy drobiu, bydła i trzody chlewnej.
Słowa kluczowe: Campylobacter spp., kampylobakterioza, mięso drobiowe,
woda
© Probl Hig Epidemiol 2014, 95(3): 574-579 Adres do korespondencji / Address for correspondence
dr n. med. Bernadeta Szczepańska
www.phie.pl
Katedra i Zakład Higieny i Epidemiologii
ul. Curie-Skłodowskiej 9, 85-094 Bydgoszcz
Nadesłano: 20.02.2014
tel. [phone] (61), fax [phone]
Zakwalifikowano do druku: 08.07.2014
e-mail: [e-mail]
Zatrucia i zakażenia pokarmowe są nadal poważ- kontakt ze zwierzętami, głównie domowymi będącymi
nym problemem zdrowia publicznego w wielu krajach nosicielami tych bakterii. Przeprowadzone badania
i generują duże koszty dla publicznych systemów kliniczno-kontrolne zakwalifikowały także zagra-
opieki zdrowotnej oraz straty dla gospodarki. niczne podróże i kąpiele w naturalnych zbiornikach
wodnych do czynników ryzyka kampylobakteriozy
Bakterie z rodzaju Campylobacter należą do
u ludzi. Grupami zawodowymi, które narażone są na
najczęściej izolowanych czynników etiologicznych
infekcje Campylobacter są: pracownicy ubojni (głównie
zatruć i zakażeń pokarmowych u ludzi na całym świe-
drobiu) weterynarze, czy też hodowcy drobiu, bydła
cie. Drobnoustroje te sÄ… szeroko rozpowszechnione
i trzody chlewnej [1, 2, 3].
w przyrodzie, a ich podstawowym rezerwuarem jest
przewód pokarmowy ptaków i ssaków, zarówno dziko
Kampylobakterioza w krajach Unii Europejskiej
żyjących, jak i hodowlanych. y
ródłem zakażenia czło-
wieka jest żywność pochodzenia zwierzęcego (zwłasz-
Jak wynika z raportów zoonotycznych Europej-
cza mięso drobiowe i mleko), woda lub bezpośredni
skiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA)
Szczepańska B i wsp. Campylobacter spp.  niedoceniany w Polsce czynnik etiologiczny zakażeń ... 575
oraz Europejskiego Centrum Zapobiegania i Kontroli wystarczająco często diagnozowana, rozpoznawana
Chorób (ECDC) od 2005 r. w krajach członkowskich i rejestrowana. Potwierdzają to dane publikowane
Unii Europejskiej, liczba zachorowań na kampylobak- przez Zakład Epidemiologii Narodowego Instytutu
teriozę przewyższa liczbę przypadków salmonelloz Zdrowia Publicznego  Państwowego Zakładu Higieny
(ryc. 1). W 2011 r. zarejestrowano w Europie 224 744 w formie corocznych biuletynów  Choroby zakaz
ne
potwierdzonych przypadków zakażeń spowodowa- i zatrucia w Polsce (w oparciu o informacje z formu-
nych przez bakterie z rodzaju Campylobacter u ludzi, larzy o indywidualnych zachorowaniach i z formu-
przy czym salmonelloz było ponad 2 razy mniej, tj. larzy dochodzeń epidemiologicznych w ogniskach
95 548 potwierdzonych zachorowań. Najwyższą kampylobakteriozy nadsyłanych przez wojewódzkie
liczbę przypadków kampylobakteriozy odnotowano stacje sanitarno-epidemiologiczne). W Polsce w latach
w Wielkiej Brytanii  72 150 przypadków (zapa- 2004-2012 zgłoszono 2 210 zachorowań na kam-
dalność  115,44 na 100 000), co stanowiło prawie pylobakteriozę (tab. II). Województwo śląskie jest
1/3 wszystkich zgłoszonych zachorowań w UE oraz jedynym województwem, w którym można śledzić od
w Niemczech  odpowiednio 71 307 i 86,62/100 000 2005 r. tendencje czasowe tych zachorowań. Dotyczy
(tab. I). Jednak krajem o najwyższej zapadalności to zwłaszcza powiatu bielskiego i bielsko-bialskiego,
były Czechy  177,95 na 100 tys., gdzie wartość tego gdzie podczas diagnostyki chorób przebiegających
wskaz
nika była trzykrotnie wyższa niż średnia dla z biegunką, rutynowo prowadzi się badania w kie-
całej Europy  50,25 na 100 tys. [4-6]. runku zakażenia pałeczkami Campylobacter. A
Ä…cznie
w tym okresie w województwie śląskim zarejestrowa-
W Polsce istnieje obowiÄ…zek rejestracji zacho-
no 1 014 przypadków, co stanowiło 46% wszystkich
rowań na kampylobakteriozę, określony w Ustawie
zachorowań zgłoszonych w Polsce. Jednak najwyższą
o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób
zapadalność pod koniec analizowanego okresu od-
zakaz
nych u ludzi z dnia 5 grudnia 2008 r. Jednak
notowano w województwie warmińsko-mazurskim
zgłaszalność zachorowań jest bardzo niska  zapadal-
7,16 na 100 tys. w 2011 roku oraz 6,47 na 100 tys.
ność utrzymuje się na poziomie 0,9-1,0 na 100 000
w 2012 r. W województwie tym łącznie zgłoszono 331
i należy do jednej z najniższych w Europie. Niższe
przypadków kampylobakteriozy, tj. 15% wszystkich
wartości zanotowano tylko w: A
otwie  0,31, Rumunii
zgłoszonych zachorowań w kraju. Małopolskie i ma-
 0,70, WÅ‚oszech  0,77. SÄ… jednak kraje, takie jak
zowieckie to województwa, w których w 2004 r. zgło-
Portugalia i Grecja, gdzie nie wdrożono jeszcze syste-
szono pierwsze zakażenia Campylobacter, natomiast
mu monitoringu i kontroli nad kampylobakteriozÄ…
do chwili obecnej nie odnotowano tych zachorowań
u ludzi [4-6]. W przypadku Polski oficjalne dane
w województwie łódzkim i opolskim, a kilka infekcji
dostarczone do EFSA wskazywały na 270 przypad-
(mniej niż 10) zgłoszono w województwach: podla-
ków kampylobakteriozy w 2008 r. Pomimo faktu, że
skim (1), zachodnio-pomorskim (2), lubelskim (3)
w kolejnych latach obserwujemy wzrost liczby zgło-
oraz w świętokrzyskim (7). Ze względu na trudną
szonych przypadków do 367 w 2010 roku, to jesteśmy
hodowlÄ™, diagnostyki bakterii z rodzaju Campylobacter
bardzo dalecy od oszacowania rzeczywistej liczby
w Polsce podejmujÄ… siÄ™ tylko nieliczne, wyspecjali-
przypadków i częstości kampylobakteriozy w naszym
zowane laboratoria i stąd, najczęściej pozostają one
kraju. W Polsce jest to nadal choroba, która jest nie
nierozpoznane [7, 8].
250 000
Charakterystyka bakterii z rodzaju
Campylobacter
200 000
Bakterie z rodzaju Campylobacter to mikroaero-
150 000
filne, Gram-ujemne pałeczki, zdolne do ruchu dzięki
obecności rzęski na jednym lub na obu biegunach.
campylobacteriosis
100 000 Cechą charakterystyczną jest zgięty kształt komórki,
salmonellosis
przypominajÄ…cy spiralÄ™, przecinek lub literÄ™ S. MuszÄ…
yersiniosis
być zdolne do reagowania na zmiany temperatury,
50 000
ponieważ bytują zarówno w jelicie ptaków, gdzie
temperatura wynosi 42°C, jak i w przewodzie pokar-
0
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 mowym czÅ‚owieka w 37°C. TemperaturÄ… optymalnÄ…
dla ich wzrostu jest 42°C. W niesprzyjajÄ…cych warun-
Ryc. 1. Choroby odzwierzęce u ludzi w krajach Unii Europejskiej
w latach 2004-2011 wg Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa
kach przekształcają się z formy cylindrycznej w nie
Żywności (EFSA) oraz Europejskiego Centrum Zapobiegania i Kontroli
dającą wzrostu na podłożach hodowlanych formę
Chorób (ECDC) [4-6]
ziarniaka (VBNC). Ponieważ dawka infekcyjna jest
Fig. 1. Zoonoses in humans in countries of European Union in
niska  500-800 jednostek tworzÄ…cych koloniÄ™, do
2004-2011 by European Food Safety Authority (EFSA) and European
zakażeń ludzi dochodzi stosunkowo łatwo i często
Centre for Disease Prevention and Control (ECDC) [4-6]
[1, 3, 9].
Confirmed cases
576 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(3): 574-579
Tabela I. Liczba zgłoszonych przypadków kampylobakteriozy w wybranych krajach UE w latach 2008-2011 (w nawiasach podano współczynnik zapadalności
na 100 000 mieszkańców) [4-6]
Table I. Number of reported cases of campylobacteriosis in selected EU countries in 2008-2011 (in parentheses incidence rate per 100 000 population) [4-6]
Kraj /Country 2008 2009 2010 2011
Niemcy /Germany 64,731 (78,7) 62,787 (76,01) 65,110 (79,59) 71,307 (86,62)
Wielka Brytania /United Kingdom 55,609 (90,9) 65,043 (106,32) 70,298 (113,37) 72,150 (115,44)
Czechy /Czech Republic 20,067 (193,3) 20,259 (193,54) 21,075 (200,58) 18,811 (177,95)
SÅ‚owacja /Slovakia 3,064 (56,7) 3,813 (70,45) 4,476 (82,51) 4,736 (83,99)
Litwa /Lithuania 762 (21,6) 812 (24,24) 1,095 (32,89) 1,124 (34,64)
Polska /Poland 270 (0,7) 359 (0,94) 367 (0,96) 354 (0,93)
Ogółem UE /EU Total 190,566 (40,7) 198,725 (45,57) 215,397 (48,56) 224,744 (50,25)
Tabela II. Kampylobakterioza w Polsce w latach 2004 2012. Liczba zachorowań (1) i zapadalność na 100 000 mieszkańców (2) wg województw [7, 8]
Table II. Campylobacteriosis in Poland between 2004 2012. Number of cases (1) and incidence rate per 100 000 population (2) by province [7, 8]
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
Województwo 2004-
Lp.
/Province 2012
1 2 1 2 1 2 1 2 1 2 1 2 1 2 1 2 1 2
1 Dolnośląskie     3 0,1   5 0,17       5 0,17 13
2 Kujawsko-Pomorskie         1 0,05 2 0,1 13 0,63 12 0,57 12 0,57 40
3 Lubelskie           1 0,05   1 0,05 1 0,05 3
4 Lubuskie   3 0,3 26 2,58 28 2,78 21 2,08 47 4,66 34 3,36 27 2,64 26 2,54 212
5 A
ódzkie                   0
6 Małopolskie 22 0,676 4 0,12 22 0,67 18 0,55 15 0,46 36 1,09 41 1,24 37 1,11 59 1,76 254
7 Mazowieckie 2 0,039 1 0,02 7 0,14 6 0,12 10 0,19 17 0,33 22 0,42 33 0,63 61 1,15 159
8 Opolskie                   0
9 Podkarpackie     6 0,29 1 0,05     4 0,19 4 0,19 5 0,23 20
10 Podlaskie               1 0,08   1
11 Pomorskie       3 0,14 4 0,18 2 0,09 3 0,13 1 0,04 4 0,17 17
12 ÅšlÄ…skie   39 0,83 86 1,84 116 2,49 169 3,64 171 3,68 171 3,69 112 2,42 150 3,25 1014
13 Świętokrzyskie       2 0,16 3 0,24   2 0,16     7
14 Warmińsko-Mazurskie     7 0,49   19 1,33 39 3,73 68 4,76 104 7,16 94 6,47 331
15 Wielkopolskie       18 0,53 23 0,68 45 1,32 17 0,5 21 0,61 13 0,38 137
16 Zachodnio-Pomorskie               1 0,06 1 0,06 2
Razem /Total 24 0,063 47 0,12 157 0,41 192 0,5 270 0,71 360 0,94 375 0,98 354 0,92 431 1,12 2210
Wysokie wymagania niezbędne do wzrostu powo- biegunka, często krwawa połączona z bólami brzucha
dują, że bakterie te są znacznie bardziej wrażliwe na i gorączką, która zwykle sama ustępuje po 3-6 dniach.
wpływ czynników środowiska niż np. Salmonella czy Opisywane są przypadki, kiedy u zainfekowanych osób
też Escherichia coli. dochodzi do infekcji systemowych, przeniesienia zaka-
żenia na inne organy lub posocznicy. Sporadycznie pa-
Ciepłolubne Campylobacter nie namnażają się
łeczki Campylobacter mogą wywołać powikłania, takie
w produktach żywnościowych pochodzenia zwierzę-
jak: reaktywne zapalenie stawów, okresowe porażenia
cego, ale mogą w nich przeżyć, zwłaszcza w niskich
ze strony układu nerwowego: zespół Guillaina-Barrego
temperaturach. Na skórze schłodzonych tuszek kur-
(GBS) (1% ludzi zakażonych), czy też zespół Millera-
cząt i wieprzowiny C. jejuni i C. coli mogą przeżywać
Fischera (MFS). Ich konsekwencją mogą być zejścia
nawet przez kilka tygodni [3, 10].
śmiertelne [3, 12].
Chorobotwórczość i wrażliwość
W przypadkach objawiajÄ…cych siÄ™ ostrÄ…, krwawÄ…
na chemioterapeutyki
biegunkÄ… z towarzyszÄ…cÄ… wysokÄ… temperaturÄ…, utrzy-
mującą się ponad tydzień (zwłaszcza u dzieci i osób
Spośród ponad 20 gatunków i podgatunków
z obniżoną odpornością) wskazane jest włączenie
najczęściej izolowane od ludzi z przypadków kam-
antybiotykoterapii. Lekiem z wyboru w leczeniu
pylobakteriozy sÄ…: C. jejuni subsp. jejuni  90-95%
kampylobakteriozy jest erytromycyna, ze względu na
przypadków oraz C. coli  5 % zakażeń. Bardzo rzad-
łatwość użycia, niski poziom toksyczności oraz wysoką
ko izolowane są szczepy należące do: C. upsaliensis,
skuteczność. U dorosłych, w przypadku stwierdzo-
C. lari, C. fetus subsp. fetus [1, 3, 11].
nych stanów zapalnych jelit bez identyfikacji czynnika
Kampylobakterioza u ludzi przebiega najczęściej
etiologicznego, stosuje się fluorochinolony będące an-
pod postacią zapalenia żołądka i jelit lub zapalenia
tybiotykami o szerokim spektrum działania [11, 13].
jelit. Pierwsze objawy pojawiają się między 2 a 5 dniem
NiepokojÄ…cym zjawiskiem w ostatnich latach jest
od zakażenia. Najczęściej występującym objawem jest
narastanie oporności na antybiotyki i chemioterapeu-
Szczepańska B i wsp. Campylobacter spp.  niedoceniany w Polsce czynnik etiologiczny zakażeń ... 577
tyki szczepów Campylobacter izolowanych od ludzi, (C. lari), 45% gawronów oraz 50% gołębi (C. jejuni).
zwierząt oraz z żywności. Wynika to z niewłaściwego Od 0 do 100% próbek kału pobieranego od dzikich gęsi
stosowania antybiotyków w medycynie i weterynarii. zawierało szczepy Campylobacter spp. Wolno żyjące
ptaki, a zwłaszcza gatunki wędrowne, mogą stać się
W krajach uprzemysłowionych poziom oporno-
długodystansowymi wektorami dla szczepów Cam-
ści na antybiotyki stosowane w leczeniu zakażenia
pylobacter spp. (również odpornych na antybiotyki),
pałeczkami Campylobacter wzrasta o ok. 1-2% w skali
które dalej mogą być przenoszone na ludzi i zwierzęta
roku, w krajach rozwijajÄ…cych siÄ™ sytuacja jest jeszcze
gospodarskie. Ze względu na dużą ruchliwość ptaki
gorsza. W Nigerii, tylko w latach 1984-1994 opor-
swoim kałem mogą zanieczyszczać pastwiska, pola
ność na erytromycynę szczepów Campylobacter spp.,
uprawne i wody powierzchniowe [1, 16, 17].
wyizolowanych od osób chorych, wzrosła prawie
o 60%. Natomiast w Tajlandii oporność na ciproflok- Do z
ródeł termofilnych Campylobacter spp.
sacynę w okresie od 1991 do 1995 roku, wzrosła od w środowisku zaliczane są także zwierzęta hodowla-
0 do 84%. W krajach uprzemysłowionych narasta- ne, takie jak: bydło, kozy, owce, czy świnie. Z danych
nie oporności na antybiotyki przebiega wolniej, np. publikowanych przez EFSA wynika, że w 2010 r. wyi-
w Norwegii w latach 1988-2000 oporność wzrosła od zolowano Campylobacter spp. od 1,8% do 66,7% prze-
6,1 do 36%, w Niemczech w latach 1992-2000 o 10%, badanych świń i bydła. Bakterie te występują zarówno
a w USA w latach 1995-2000 wzrosła z 10 do 36% w przewodzie pokarmowym zdrowych zwierząt, jak
[3, 11, 13]. i w ich zewnętrznej okrywie, tj. szczecinie, sierści, na
skórze, na kopytach oraz w węzłach limfatycznych.
Badania prowadzone w Polsce wskazują, że wśród
Do zanieczyszczenia surowców rzez
nych dochodzi
szczepów C. jejuni izolowanych od ludzi (najczęś-
zwykle podczas uboju i rozbioru tusz [3, 6].
ciej od dzieci do 2 roku życia) największy odsetek
szczepów opornych obserwowano w odniesieniu do W wielu pracach udowodniono transmisję pa-
cirpofloksacyny do 49,5%, tetracykliny do 17,5%, łeczek Campylobacter spp. pomiędzy człowiekiem
ampicyliny do 13,2%. a zwierzętami domowymi. Uznano, że posiadanie
w swoim otoczeniu szczególnie psów i kotów, jest
W pracach, gdzie oznaczano wrażliwość szczepów
czynnikiem ryzyka kampylobakteriozy. Na zakażenie
C. jejuni pochodzÄ…cych od ludzi na erytromycynÄ™,
podatne są małe dzieci, które mają bliski kontakt ze
cirpofloksacynÄ™, ampicylinÄ™, tetracyklinÄ™ oraz gen-
swoimi ulubieńcami, przy jednocześnie obniżonej
tamycynę stwierdzono, że aż 35% szczepów wyka-
odporności. Z przeglądu literatury wynika, że odsetek
zywało oporność na jeden antybiotyk, 23% na dwa,
izolacji Campylobacter spp. od psów waha się od 17%
a 6% na trzy antybiotyki bÄ…dz
na chemioterapeutyki.
(Brazylia, Argentyna) do 76% (Dania). Nieco niższy
Cirpofloksacyna nie jest lekiem stosowanym u dzieci
odsetek izolacji tych bakterii stwierdzono od młodych
poniżej 16 roku życia, dlatego należy przypuszczać,
kotów (Niemcy  47%, Irlandia  42%, Brazylia  8%).
że tak wysoki odsetek szczepów opornych ma swoje
W badaniach przeprowadzonych przez AndrzejewskÄ…
przyczyny w nadużywaniu fluorochinolonów w medy-
i wsp. bakterie z rodzaju Campylobacter wyizolowano
cynie weterynaryjnej, szczególnie na fermach drobiu
od 4,81% psów i 9,86% kotów (próbki pochodziły od
będącego głównym rezerwuarem bakterii z rodzaju
zdrowych zwierzÄ…t z okolic Bydgoszczy w wieku od
Campylobacter. Może to prowadzić do selekcji szcze-
2 tygodni do 24 miesiąca życia) [18-21].
pów opornych, a następnie do ich transmisji na ludzi
poprzez skażoną żywność [11-14]. Jednak za najważniejszy czynnik ryzyka kampy-
lobakteriozy u ludzi uważa się mięso drobiowe  nie-
Zjawisko narastania oporności szczepów Campylo-
odpowiednio przygotowane lub grillowane (mocno
bacter spp. na antybiotyki występuje na całym świecie
spieczone na powierzchni, a często w głębszych war-
i została uznana przez WHO za istotny problem zdro-
stwach nie poddane właściwej obróbce termicznej)
wia publicznego. Na mocy obowiÄ…zujÄ…cych obecnie w
[1, 2, 22-24]. Zdaniem ekspertów EFSA 20-30% tych
Polsce uregulowań prawnych (Dyrektywa 2003/99/
zachorowań u ludzi w UE spowodowanych jest spoży-
WE Parlamentu Europejskiego i Rady) kraje członkow-
ciem mięsa drobiowego, podczas gdy 50-80% może być
skie Unii Europejskiej sÄ… zobowiÄ…zane do wykrywania
spowodowane przenoszeniem szczepów Campylobacter
zakażeń i monitorowania lekooporności wybranych
pochodzących z drobiu na człowieka innymi drogami
czynników zoonotycznych, do których zaliczono
niż żywność, np. za pośrednictwem środowiska lub
również pałeczki z rodzaju Campylobacter [3, 15].
przez bezpośredni kontakt. Według tego samego
z
ródła, w 2009 roku do krajów o najwyższym odsetku
Kampylobakterioza  rezerwuar i czynniki
tuszek kurczÄ…t  Campylobacter-pozytywnych nale-
ryzyka
żały: Luksemburg, Irlandia i Malta (więcej niż 95%).
Ważnym rezerwuarem bakterii z rodzaju Campy-
Najniższy odsetek stwierdzono w: Finlandii, Norwegii
lobacter jest przewód pokarmowy ptaków, których tem-
i Estonii (5%). W Polsce odsetek zanieczyszczonych
peratura ciaÅ‚a (42°C) stwarza doskonaÅ‚e warunki do
tuszek kurcząt wynosił 75-85% i był nieco wyższy niż
ich rozwoju. Stwierdzono te bakterie u: 20-70% mew
578 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(3): 574-579
średnia dla całej Unii Europejskiej  ok. 75% [4, 5, Kampylobakterioza u ludzi: występowanie
10, 25]. i koszty
Jednym z nośników pałeczek Campylobacter odpo-
W 2011 r. w 27 krajach członkowskich Unii
wiedzialnym za ich rozpowszechnianie w środowisku
Europejskiej odnotowano ponad 220 tys. potwier-
są wody powierzchniowe, do których bakterie te trafia-
dzonych zachorowań na kampylobakteriozę Jednak,
ją wraz ze ściekami, kałem dzikiego ptactwa oraz odpa-
według EFSA liczba klinicznych przypadków kam-
dami z ferm hodowlanych. Przeprowadzone badania
pylobakteriozy w tych krajach w dużej mierze jest
kliniczno-kontrolne zakwalifikowały także kąpiele
niedoszacowana, a jej rzeczywista wartość może sięgać
w naturalnych zbiornikach wodnych do czynników
nawet od 2 do 20 mln przypadków rocznie. Zdaniem
ryzyka kampylobakteriozy u ludzi. Bakterie z rodzaju
ekspertów Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa
Campylobacter stwierdzono także w fontannach miej-
Żywności koszt, jaki generuje kampylobakterioza
skich (40%), które mogą stanowić z
ródło wody pitnej
dla publicznych systemów opieki zdrowotnej oraz
dla ptaków oraz psów pozostawionych bez opieki,
poprzez straty w produkcji, szacowany jest od 500
a w upalne letnie dni miejsce do zabaw dzieci. [26]
mln do 5 mld euro rocznie. Te same z
ródła podają, że
Wtórnie zanieczyszczona Campylobacter spp. woda do
w Holandii (szacunkowo około 80 tys. przypadków
picia lub nieuzdatniona woda spożywana z nieznanych
rocznie), koszty te mogą wynosić ok. 21 mln euro
z
ródeł są najczęstszymi przyczynami ogniskowych
rocznie. ObejmujÄ… one: koszty leczenia, opiekÄ™ nad
zakażeń tymi bakteriami u ludzi [9, 22, 27-29].
chorym, utracone zarobki, straty w produkcji, koszty
sądowe i inne koszty pośrednie. W Belgii (prawdopo-
Kuchnia  miejsce wtórnego zanieczyszczenia
dobnie około 55 tys. przypadków rocznie) koszty te
żywności Campylobacter spp.
są jeszcze wyższe i mogą osiągać wartość ok. 27 mln
euro rocznie [3, 34].
Surowce pochodzenia zwierzęcego, a zwłasz-
cza surowy drób, który trafia do kuchni domowych
Z analizy raportów z Centrum Kontroli i Prewencji
i komercyjnych może być z
ródłem bakterii z rodzaju
Chorób (CDC) i działającej przy nim sieci nadzoru
Campylobacter. W warunkach domowych przyczynÄ…
FoodNet wynika, że w 2011 r. w USA zarejestrowano
około 30% zakażeń Campylobacter spp. są tzw. zaka- 6 785 potwierdzonych przypadków kampylobakterio-
żenia krzyżowe, kiedy to (przy braku zachowania
zy u ludzi, zapadalność wynosiła 13,02 na 100 tys.,
podstawowych zasad higieny) może dojść do prze- a 1 042 (15%) tych chorych było hospitalizowanych
niesienia tych patogenów znajdującej się w posoce
[35]. Jednak wiele więcej przypadków pozostaje nie-
pochodzącej z surowego mięsa (zwłaszcza drobiowe- rozpoznanych lub nieudokumentowanych. Szacuje
go), z rąk osoby przygotowującej potrawę i sprzętu
się, że Campylobacter spp. powoduje w tym kraju ponad
kuchennego na inne osoby i potrawy. Bakterie te
2 mln zachorowań, 13 tys. hospitalizacji i ponad 100
stwierdzono po 24 godzinach od  obróbki mięsa
zgonów rocznie [3, 34, 36]. Zdaniem ekspertów ame-
drobiowego na powierzchni roboczej w obrębie 1,5 m.
rykańskich, roczne koszty generowane przez kampy-
Z badań przeprowadzonych w Kanadzie wynika, że
lobakteriozÄ™ dla opieki zdrowotnej i gospodarki, mogÄ…
48% desek do krojenia niewłaściwie mytych po kon- sięgać nawet 1 miliarda 560 milionów dolarów [37].
takcie z mięsem drobiowym stanowiło główny czynnik
ryzyka zakażeń spowodowanych przez Campylobacter Podsumowanie
spp. [3, 30, 31].
Mimo powszechnego występowania kampylobak-
W przenoszeniu tych patogenów w środowisku
teriozy na świecie, w Polsce jest ona chorobą rzadko
kuchennym pewną rolę mogą odgrywać także udomo-
diagnozowanÄ…, rozpoznawanÄ… i rejestrowanÄ…. Wynika
wione zwierzęta  nosiciele mający swobodny dostęp
to głównie z faktu, że rutynowo diagnostyka w kierunku
do kuchni (pies, kot, kanarek) oraz owady, takie jak:
zakażenia pałeczkami Campylobacter wykonywana jest
karaluchy, karaczany i muchy, których rola w przeno-
jedynie w pojedynczych powiatach. Dlatego ważne jest,
szeniu tych patogenów może być dużo większa niż się
aby na terenie całego kraju wszystkie próbki kału (a szcze-
powszechni ocenia [1, 30, 32].
gólnie od dzieci), w przypadku chorób przebiegających
W grupie ryzyka związanego z możliwą infekcją z biegunką, badano również w kierunku tych patogenów.
Campylobacter spp. znalazły się również warzywa,
W działaniach ukierunkowanych na poprawę
które mimo na ogół niskiego poziomu zanieczysz-
zdrowia naszego społeczeństwa, kluczowe znacze-
czenia pierwotnego na etapie uprawy (nawożenie
nie mogą mieć programy profilaktyczne związane
gnojowicą), mogą znacznie częściej ulegać zakażeniu
z ograniczeniem czynników ryzyka wystąpienia kam-
wtórnemu, zarówno w kuchni, jak i na zapleczu ku-
pylobakteriozy, a przede wszystkim promowanie pod-
chennym. Dlatego warunkiem zapewnienia bezpie-
stawowych zasad higieny w trakcie przygotowywania
czeństwa zdrowotnego konsumentów jest staranne
bezpiecznej żywności (odpowiednia jakość produktów
mycie warzyw przed obraniem, zwłaszcza jeżeli mają
i wody, właściwa obróbka termiczna, warunki przecho-
być spożywane na surowo [32, 33].
wywania surowców i gotowej do spożycia żywności).
Szczepańska B i wsp. Campylobacter spp.  niedoceniany w Polsce czynnik etiologiczny zakażeń ... 579
Piśmiennictwo / References
1. Humphrey T, O Brien S, Madsen M. Campylobacters as 20. Lopez CM, Giacoboni G, Agostini A, et al. Thermotolerant
zoonotic pathogens: a food production perspective. Int J Food Campylobacters in domestic animals in a defined population in
Microbiol 2007, 117: 237-57. Buenos Aires, Argentina. Prev Vet Med 2002, 55: 193-200.
2. WHO. The global view of Campylobacteriosis Report of an 21. Moser I, Rieksneuwohner B, Lentzsch P, et al. Genomic
expert consultation. Utrecht, Netherlands, 9-11 July 2012, heterogeneity and O-antigenic diversity of Campylobacter
World Health Organization 2013. upsaliensis and Campylobacter helveticus strains isolated from
dogs and cats in Germany. J Clin Microbiol 2001, 39: 2548-2557.
3. Silva J, Leite D, Fernandes M, et al. Campylobacter spp. as
a Foodborne Pathogen: A Review. Front Microbiol 2011, 2: 200. 22. Tam CC, Higgins CD, Neal KR, et al. Chicken consumption
and use of acid-suppressing medications as risk factors for
4. The European Union Summary Report on Trends and
Campylobacter Enteritis, England. Emerg Infect Dis 2009,
Sources of Zoonoses, Zoonotic Agents and Food-borne
15(9): 1402-1408.
Outbreaks in 2009. EFSA J 2011, 9(3): 2090.
23. Doorduyn Y, van den Brandhof WE, van Duynhoven YT,
5. The European Union Summary Report on Trends and
et al. Risk factors for indigenous Campylobacter jejuni and
Sources of Zoonoses, Zoonotic Agents and Food-borne
Campylobacter coli infections in The Netherlands: a case-
Outbreaks in 2010. EFSA J 2012, 10(3): 2597.
control study. Epidemiol Infect 2010, 138: 1391-1404.
6. The European Union Summary Report on Trends and
24. WHO. Risk assessment of Campylobacter spp. In broiler
Sources of Zoonoses, Zoonotic Agents and Food-borne
chickens. Technical report. World Health Organization, Food
Outbreaks in 2011. EFSA Journal 2013, 11(4): 3129.
and Agriculture Organization of the United Nations 2009.
7. Meldunki o zachorowaniach na choroby zakaz
ne, zakażeniach
25. EFSA. Scientific opinion on quantification of the risk posed
i zatruciach w Polsce. NIZP-PZH  Zakład Epidemiologii.
by broiler meat to human campylobacteriosis in the EU.
http://www.pzh.gov. pl/oldpage/epimeld/index_p.html
EFSA J 2010, 8: 1437-1526
8. Czarkowski MP, CielebÄ…k E, Kondej B i wsp. Choroby
26. Andrzejewska M, Szczepańska B, Śpica D. Occurrence
zakaz
ne i zatrucia w Polsce. Warszawa: NIZP-PZH  Zakład
of Campylobacter species in surface waters in Bydgoszcz
Epidemiologii. Roczniki 2004-2012. http://www.pzh.gov.
Region. Med Biol Sci 2009, 23(3): 27-31.
pl/oldpage/epimeld/2012/ index_mp.html
27. Close M, R Dann, A Ball, R Pirie, et al. Microbial groundwater
9. Jones K. Campylobacters in water, sewage and the
quality and its health implications for a border-strip irrigated
environment. J Appl Microbiol 2001, 90: 68-79.
dairy farm catchment, South Island, New Zealand. J Water
10. FAO/WHO (Food and Agriculture Organization of the
Health, 2008, 6: 83-98,
United Nations/World Health Organization). Risk
28. Schonberg-Norio D, Takkinen J, Hanninen ML, et al.
assessment of Campylobacter spp. in broiler chickens:
Swimming and Campylobacter infections. Emerg Infect Dis
Technical Report. Microbiological Risk Assessment Series,
2004, 10(8): 1474-7.
2009. No 12. Geneva. 132pp.
29. Mughini Gras L, Smid JH, Wagenaar JA. Risk factors for
11. Rzewuska K, Korsak D, Maćkiw E. Oporność bakterii
Campylobacteriosis of chicken, ruminant, and environmental
Campylobacter sp. na antybiotyki i chemioterapeutyki.
origin: A combined case-control and source attribution
Przegl Epidemiol 2010, 64: 63-68.
analysis. PLoS One 2012: 7.
12. Krutkiewicz A. Kampylobakteriozy u ludzi i zwierząt. Życie
30. Burgess F, Little CL, Allen G, et al. Prevalence of Campylobacter,
Weter 2008, 83(40): 285-288.
Salmonella and Escherichia coli on the external packaging of
13. Rożynek E, Dzierżanowska-Fangrat K, Szczepańska B i wsp.
raw meat. J Food Prot 2005, 68: 469-475.
Trends in antimicrobial susceptibility of Campylobacter
31. Michaud S, Menard S, Arbeit RD. Risk factors for
isolates in Poland (2000-2007). Polish J Microbiol 2009,
Campylobacter infections in Estrie, Quebec: A case-control
58(2): 111-5.
study. (in Proceedings CACMID 2001 meeting) Victoria,
14. Krutkiewicz A, Klimuszko D. Mechanizmy oporności
Canada 4-8 November 2001: T4.
pałeczek Campylobacter sp. na chemioterapeutyki. Post
32. Daczkowska-Kozon E. Kuchnia  miejsce wtórnego
Mikrobiol 2008, 47(4): 489-95.
zanieczyszczenia żywności Campylobacter. Przem Spoż
15. Dyrektywa 2003/99/WE Parlamentu Europejskiego i Rady
2006, 1: 34-35.
z dnia 17 listopada 2003 r. w sprawie monitorowania
33. Brandl MT, Haxo AF, Bates AH, et al. Comparison of survival
chorób odzwierzęcych i odzwierzęcych czynników
of Campylobacter jejuni in the phyllosphere with that in the
chorobotwórczych, zmieniająca decyzję Rady 90/424/EWG
rhizosphere of spinach and radish plants. Appl Env Microbiol
i uchylajÄ…ca dyrektywÄ™ Rady 92/117/EWG (Dz.U. L 325
2004, 70: 1182-1189.
z 12.12.2003, str. 31).
34. Anonymous. Emerging infections program. FoodNet News
16. Waldenström J, Mevius D, et al. Antimicrobial resistance
Vol 2007. 1(1). http://cdc.gov/foodnet/news/2007/
profiles of Campylobacter jejuni isolates from wild birds in
October2007_foodnet_news.pdf
Sweden. Appl Environ Microbiol 2005, 71(5): 2438-2441.
35. CDC. Foodborne Diseases Active Surveillance Network
17. Waldenstrom J, Broman T, Carlsson I, et al. Prevalence of
(FoodNet): FoodNet Surveillance Report for 2011 (Final
Campylobacter jejuni, Campylobacter lari and Campylobacter
Report). Atlanta, Georgia: U.S. Department of Health and
coli in different ecological guilds and taxa of migrating bird.
Human Services, CDC. 2012.
Appl Environ Microbiol 2002, 8: 5911-5917.
36. Anonymous. Preliminary FoodNet Data on the incidence of
18. Andrzejewska M, Szczepańska B, Klawe JJ, et al. Prevalence
infection with pathogens transmitted commonly through
of Campylobacter jejuni and Campylobacter coli species in
food  10 states, 2009. Weekly MMWR. 2010 April 16,
cats and dogs from Bydgoszcz (Poland) region. Pol J Vet Sci
2010/59(14), 418-422. http://www.foodconsumer.org/
2013, 16(1): 115-20.
newsite/Nutrition/foodborne_illnesses_on_the_decline_
19. Hald B, Pedersen K, Wainł M, et al. Longitudinal study of
1504100853.html
the excretion patterns of thermophilic Campylobacter spp.
37. Scharff RL. Economic burden from health losses due to foodborne
in young pet dogs in Denmark. J Clin Microbiol 2004, 42:
illness in the United States. J Food Prot 2011, 75(1): 123-131.
2003-2012.