1 Podstawowe zagadnienia socjologii

1

Na podstawie B. Szacka „Wprowadzenie do socjologii”, Oficyna Naukowa, Warszawa 2003

1. Charakter socjologii

Ojcem socjologii jest August Comte (1798-1858). Pierwsza katedra socjologii powstała w

Chicago w 1892. W Polsce 1919 na UW (L. Petrażycki), w 1920 w Poznaniu (F. Znaniecki).

Rewolucje w dziejach wiedzy o społeczeństwie:

•

pierwsza – oddzielenie porządku ludzkiego od porządku natury (rozwój piśmienności, systemy
filozoficzne);

•

druga – oddzielenie porządku społecznego od politycznego (z braku pojęcia społeczeństwa jako
czegoś innego niż państwo);

•

trzecia – rozróżnienie Comte'a pomiędzy opisem naukowym a oceną, stworzenie pojęcia nauki o
społeczeństwie jako nauki wykrywającej prawa.

Przedsocjologiczna refleksja teoretyczna (przez stulecia część filozofii), od wiedzy spo-

łecznej różniły ją:

•

normatywny i finalistyczny punkt widzenia (jak być powinno, nie jak jest, idealne państwo);

•

przesiąknięcie woluntaryzmem (wiara w wszechmoc władcy, ludzie są nieprzewidywalni więc i
rzeczywistość społeczna, wiara w Opatrzność);

•

koncentracja uwagi na państwie i władzy.

Wiedza potoczna – posiada ją każdy; na świat społeczny patrzymy z perspektywy małego

wycinka rzeczywistości, z którym mamy do czynienia, korzysta z doświadczeń innych (wymiana
doświadczeń), przysłowia:

•

jest związana z wartościowaniem;

•

operuje podziałami dychotomicznymi (postrzeganie świata w kolorach czarno-białych);

•

ma skłonność do traktowania następstwa w czasie jako związku przyczynowego i upatruje przy-
czyn w celowych działaniach ludzi;

•

pochopnie uogólnia (wystarczy nawet jeden przypadek);

•

jest przesiąknięta stereotypami.

Stereotypy – jest to stypologizowana, przejęta od innych wiedza, ma charakter upraszczają-

cy, nadmiernie generalizuje, jest sztywna i odporna na zmiany, rzadko ma charakter neutralny, za-
barwiona emocjonalnie. Ułatwiają orientację w świecie społecznym, pomagają w odróżnieniu grup
własnych od obcych (przyjaznych i wrogich).

Cechy naukowego podejścia do zjawisk społecznych:

•

nauka nie zadowala się samym opisem, ale zmierza do wyjaśnienia przy wykorzystaniu istnieją-
cych teorii;

•

uczonych obowiązuje przestrzeganie reguł postępowania badawczego (określenie badanego pro-
blemu w świetle dotychczasowej wiedzy, staranne zbieranie danych i umożliwienie kontroli ich
rzetelności, odróżnienie twierdzeń opartych na faktach od domysłów);

•

nauka jest neutralna i nie wartościuje.

Socjologia scjentystyczna – fakty społeczne należą do obiektywnie istniejącej rzeczywistości

(zewnętrznej do podmiotu poznającego), są ze sobą powiązane, rządzą nimi prawa. Jest niechętna
metafizyce, przywiązuje wagę do precyzji języka, kładzie nacisk na empiryczną sprawdzalność
wszelkich twierdzeń teoretycznych. Badacz musi być bezwzględnie obiektywny.

2 Podstawowe zagadnienia socjologii

2

Socjologia humanistyczna – świat społeczny jest tworzony nieustannie w procesie

interakcji podmiotów, podstawowymi kategoriami opisu są instytucje (utrwalone wzory działań).
Podważa pojęcie obiektywnych praw rządzących życiem społecznym. Wiąże sie z tym podważanie
obiektywności socjologii.

Dwa ważne wymiary wewnętrznych zróżnicowań socjologii:

•

rozumienie zbiorowości społecznych w sposób redukcjonistyczny (zbiory pewnej liczby jedno-
stek, skoncentrowanie na jednostkach) bądź holistyczny (nie dają się zredukować do poziomu
jednostek, to także sieci powiązań, jednostki zachowują się inaczej poza grupą);

•

poziomy analizy: makro- (duże zbiorowości) i mikrospołeczny (małe zbiorowości, bezpośrednie
interakcje jednostek), niekiedy wyróżnia się poziom mezospołeczny (np. społeczności lokalne).

Funkcjonalizm strukturalny (Parsons, Merton) – perspektywa makrospołeczna, społeczeń-

stwo to zorganizowany, spójny, stabilny system. Nacisk na strukturę (sposób powiązani części) i
funkcje części.

Empiryzm logiczny (Lazarsfeld) – w centrum uwagi metodologia badań, strategia poznawa-

nia świata powinna być taka sama jak w naukach ścisłych. Precyzja języka, maksymalna ścisłość
(redukcjonizm).

Marksizm – koncentruje uwagę na zjawiskach i procesach poziomu makrospołecznego. Spo-

łeczeństwo to całość, skupia się na rozwoju społecznym, konfliktach społecznych.

Warunki uznania badania za naukowe:

•

zdefiniowanie problemu badawczego;

•

przegląd istniejącej literatury;

•

sformułowanie pytań;

•

wybór narzędzi badawczych i sposobu zbierania danych;

•

zbieranie danych;

•

analiza danych (ilościowa – metody statystyczne, jakościowa – skupia sie na niewielu przypad-
kach, poznaje je dogłębnie);

•

interpretacja wyników analiz, sformułowanie wniosków.

Narzędzia badawcze socjologa:

•

ankieta – do badań zjawisk masowych, dane z niej poddaje się analizie ilościowej, służy do ba-
dania poglądów, obiektywnej rzeczywistości społecznej;

•

wywiad – z kwestionariuszem, albo swobodny, mała próba, poddaje się go głównie analizie jako-
ś

ciowej;

•

obserwacja – szczególnie uczestnicząca, kiedy socjolog staje się częścią badanej zbiorowości;

•

ź

ródła pisane – roczniki, dane statystyczne, mass-media, pamiętniki;

•

eksperyment.

2. Biologiczne podstawy życia społecznego

Ekologia – nauka badająca zależności między gatunkiem a całością jego środowiska. Przed-

miotem jej badań jest populacja (zespół osobników danego gatunku na pewnym terenie).

Etologia – nauka o zachowaniu się zwierząt. Interesują się przyczynami zachowań, ich roz-

wojem oraz funkcją zachowania i jego ewolucją. Biogram to całość charakterystycznych wzorów
zachowań wytworzonych w procesie ewolucji.

Socjobiologia – nauka zajmująca się badaniem biologicznych podstaw zachowań społecz-

nych wszystkich organizmów żywych. Teoria łącznej wartości przystosowawcze grupie krewnych
łączne szanse sukcesu reprodukcyjnego wzrastają dzięki temu, że jeden z jej członków zostaje wy-
łączony z procesu reprodukcji.

Orientacja biologiczna w naukach społecznych:

3 Podstawowe zagadnienia socjologii

3

•

wzory zachowania człowieka, podobnie jak cechy jego budowy anatomicznej, są wytwo-
rem procesu ewolucji i są zakodowane w jego materiale genetycznym (nie oznacza to jednak de-
terminizmu biologicznego jedynie określenie zakresu możliwości);

•

nie kwestionuje względnej autonomii stwarzanego przez człowieka świata, to jest kultury, wska-
zuje jednak na jej biologiczne źródła;

•

wyjaśniać zjawiska społeczne można na wielu poziomach, orientacja ta poszukuje ostatecznych
ich przyczyn;

•

charakteryzuje się dwoma kierunkami poszukiwaniem owych przyczyn: „koszt-zysk” i opartej na
psychologii poznawczej i neurobiologii;

•

w socjologii ta orientacja nie jest obecna.

3. Kultura

Kultura – oznacza wszystko, co jest stworzone przez człowieka, co jest przez niego nabywa-

ne przez uczenie się i przekazywane innym ludziom, a także następnym pokoleniom w drodze in-
formacji pozagenetycznej.

W świecie zwierzęcym wszystko co jest rezultatem uczenia się oraz pozagenetycznego prze-

kazu informacji określane jest mianem protokultury.

Charakterystyka kultury:

•

obejmuje całość życia człowieka;

•

nie ma charakteru wartościującego (nie tylko to, co jest dobre i piękne, rozróżnienie pomiędzy
„kulturowy”, a „kulturalny”);

•

jest tworem zbiorowym, nie indywidualnym;

•

narasta i przekształca się w czasie.

Treść kultury – wzory sposobów odczuwania, reagowania i myślenia, wartości i wyrastające

z tych wartości normy, a także sankcje skłaniające do ich przestrzegania.

•

wzory:

–

idealne – mówią jak postępować lub co odczuwać w określonych okolicznościach;

–

realny – widoczne regularności zachować członków pewnej zbiorowości (np. późne kończenie
dnia w Madrycie w przeciwieństwie do Wiednia):

✗

realne jawne – członkowie danej zbiorowości zdają sobie sprawę i potrafią go opisywać;

✗

realne ukryte – członkowie nie mają pojęcia, że je realizują.

Gdy wzory kulturowe zostają przyswojone bardzo głęboko, stają się „drugą naturą” to mówi

się, że zostały zinternalizowane.

•

wartości – dowolny przedmiot materialny lub idealny, wobec którego przyjmuje się postawę
szacunku, dąży się do niego. Tworzą hierarchię.

–

uznawane – człowiek wie, że powinny być dla niego atrakcyjne i powinien je cenić, dążąc do nich
może odczuwać pewien przymus;

–

odczuwane – głęboko wchłonięte, dążenie do nich jest odczuwane jako własna, nagląca potrzeba
(zinternalizowane);

–

realizowane – mogą być zarówno odczuwane, jak i uznawane; nie wszystkie deklarowane są re-
alizowane.

Kiedy robimy coś wbrew ochocie („tak wypada”) dochodzi do konfliktu wartości.

•

normy – prawidła i reguły, wedle których grupa żyje. Wyrastają z wartości i wiążą się z poczu-
ciem powinności. Właściwa danej kulturze konfiguracja norm i wartości bywa określana mianem
ładu aksjonormatywnego.

4 Podstawowe zagadnienia socjologii

4

•

sankcje – zarówno kary jak i nagrody. Każda zbiorowość ma własny system, za pomocą
którego zachęca do ponownych zachowań uważanych za pożądane i zniechęca do niepożąda-
nych.

Subkultura (podkultura) – pewien zespół regularności kulturowych, występujących w do-

wolnej zbiorowości, która jest mniejsza od większej zbiorowości będącej podstawą wyodrębnienia
danej kultury. Czasami jest wariantem szerszej kultury, jej selektywnym dostosowaniem do specyfiki
pracy (górnicza) bądź warunków życia (młodzieżowa). Czasem programową negacją wartości,
norm i wzorów zachowań szerszego społeczeństwa (kontrkultura, kultura alternatywna). Kultura
większości danego społeczeństwa to kultura dominująca.

Etnocentryzm – skłonność do wynoszenia własnej grupy ponad inne i traktowanie jej kultury

jako przewyższającej wszystkie inne oraz ocenianie praktyk innych kultur wedle norm kultury wła-
snej. Jedną z odmian jest europocentryzm.

Przeciwieństwem jest relatywizm kulturowy. Jego odmiany:

•

zasada metodologiczna – badacz musi stosować perspektywę uczestnika danej kultury (nie z pry-
zmatu własnych norm i wartości);

•

element światopoglądu – przekonanie, że wszystkie kultury są równe, nie wolno ich mierzyć jed-
ną miarą, trzeba tolerować wszelkie praktyki rozmaitych kultur;

•

teoria i filozofia człowieka – człowiek jest bez reszty wytworem kultury, sposób postrzegania,
wartościowania i zachowania zależy tylko od kultury w jakiej się wychował (kulturalizm);

•

relatywizm wartości – pogląd, że nie ma wartości uniwersalnych.

Podział kultury ze względu na różne dziedziny (A. Kłosowska):

•

kultura bytu – odnosi się do relacji wartości, norm i sankcji z naturą, produkcją, dystrybucją dóbr
i usług, także do czynności ochronnych i obronnych;

•

kultura społeczna – treści kulturowe odnoszące się do się do stosunków między ludzkich, ich re-
gulacji i form;

•

kultura symboliczna – bliska potocznemu rozumieniu kultury (literacka, muzyczna i inne). Obej-
muje wartości i wzory zachowań wykraczające poza podstawowe potrzeby człowieka (niezbędne
do przeżycia) – potrzeby ekspresyjno-integracyjne.

Znak to każdy przedmiot czy zjawisko, które ludzie odnoszą do czegoś innego (stosunek po-

między znaczonym jak nakaz „zatrzymaj sie”, a znaczącym jak czerwone światło na skrzyżowaniu).
Najpowszechniejszym systemem znaków jest język. Znaczna część znaków pełni funkcje instrumen-
talne (nie ma własnej wartości, przekazują tylko treść znaczonego).

Znaki, które reprezentują wartości o wielkiej wadze nabierają samoistnej wartości i stają się

symbolami (krzyż, flaga).

Wartości, których znaki mają postać symboli, mają nie tylko wagę szczególną, ale są warto-

ściami autotelicznymi, to jest są ważne jako takie, a dążenie do ich realizacji jest samoistnym ce-
lem, nie zaś drogą do celu znajdującego się poza nimi.

Kanon kultury narodowej – zespół dzieł artystycznych, wiedzy, norm i zasad, których zna-

jomość uważa si za obowiązującą członków zbiorowości narodowej i która jest wpajana nowym
pokoleniom w procesie kulturalizacji, czyli wprowadzania w narodową kulturę przez tradycję ro-
dzinną, środowisko i specjalne instytucje oświatowe.

Trzy układy przekazu treści kultury symbolicznej:

•

układ bezpośrednich i osobistych stosunków społecznych (rodziny, społeczności lokalne);

•

przekaz bezpośredni, ale sprofesjonalizowany (podział na twórców i odbiorców, np. teatr);

•

pośredni kontakt między twórcą a odbiorcą (druk, radio telewizja).

5 Podstawowe zagadnienia socjologii

5

4. Zmiana społeczno-kulturowa

Comte wyróżnił w socjologii dwa działy: statykę i dynamikę (skąd się wziął stan obecny i

jak zapowiada się przyszłość).

Socjologia jest nauką o zjawiskach i procesach zachodzących w zbiorowościach ludzkich.
Marksizm – krzywdy i cierpienia w kapitalizmie nie są przypadkowe ale niezbywalne. Nale-

ż

y więc dążyć do całkowitej zmiany istniejących stosunków. Jego socjologia to materializm histo-

ryczny. Teorię charakteryzowała scjentystyczna i makrospołeczna perspektywa oraz holizm.
Wszystkie części społeczeństwa są ze sobą powiązane. Marksowska teoria zmiany (historycznej)
stała się teorią rozwoju społecznego. Teoria formacji społecznych – typy społeczeństw oraz etapy
rozwoju społecznego. Wyróżnił formacje: azjatycką, antyczną, feudalną i burżuazyjną. Z czasem
dodano formację wspólnoty pierwotnej (nieznana była własność) oraz formację komunistyczną
(zniesiona zostanie własność). Uważał, że charakter formacji określa istniejący w niej sposób pro-
dukcji uwarunkowany poziomem materialnych sił wytwórczych, to jest środków technicznych i
umiejętności posługiwania się nimi. Rodzaj sił wytwórczych i sposób produkcji określają kształt
stosunków produkcji, to jest stosunków między ludźmi, w tym form własności. Siły wytwórcze i
uwarunkowane nimi stosunki produkcji stanowią bazę każdej formacji. Decyduje ona o kształcie
nadbudowy, to jest ustroju prawno-politycznym i charakterze kultury symbolicznej formacji. Źródła
dynamiki społecznej widział w bazie. Siły wytwórcze wciąż się rozwijają i wciąż narasta sprzecz-
ność między nimi a dotychczasową formą stosunków produkcji. Wymusza to zmianę. Powstaje
nowa baza, z którą z kolei zaczyna być sprzecza istniejąca nadbudowa, co wywołuje zmiany w tej
ostatniej. Uważał, że koniec kapitalizmu jest koniecznością historyczną – zapoczątkuje to prawdzi-
wą historię ludzkości. Dotychczasowe dzieje to prehistoria. Specyfika marksowskiej teorii rozwoju
to orientacja przyszłościowa i uznanie sprzeczności oraz konfliktów za siłę napędową rozwoju.

Ewolucjonizm – Herbert Spencer. Perspektywa makrospołeczna i scjentystyczna, holizm.

Rozwojem społecznym rządzą prawa. Są one takie same jak w świecie przyrody. Podstawowe pra-
wo ewolucji to integracja materii i rozproszenie ruchu. Uważali, że ewolucja jest tym bardziej
skomplikowana im bardziej skomplikowana jest struktura organizmu i więcej funkcji ulega w nim
wyodrębnieniu. Dominuje orientacja przeszłościowa. Zajmują się drogą jaka przeszła ludzkość do
zwieńczenia dziejów, czyli społeczeństwa przemysłowego. Po II wojnie światowej powstał neoewo-
lucjonizm. Odróżnił ewolucję konkretną (poszczególnych kultur, każda idzie własną drogą) od
ogólnej (wyłanianie się kolejnych poziomów rozwoju powszechnego, ciąg stadiów, których ilustra-
cją są konkretne formy).

Typy społeczeństw (wg ewolucjonistów):

•

zbieracko-myśliwskie (bez rolnictwa);

•

rolnicze kopieniackie (bez pługa);

•

rozwinięte rolnicze (pług);

•

przemysłowe.

Socjologowie opisują współczesne społeczeństwa przemysłowe. W odniesieniu do wcześniej-

szych form zadowalają się ogólnym pojęciem społeczeństwa tradycyjnego (europejski krąg kultu-
rowy do czasu rewolucji przemysłowej). Ostatnio pojawiło się pojęcie społeczeństwa poprzemysło-
wego, ponowoczesnego zwanego informacyjnym.

Społeczeństwo tradycyjne – oparte jest na rolnictwie, gospodarka naturalna. Jednostkami

produkcyjnymi są gospodarstwa domowe, w znacznej mierze samowystarczalne. Pieniądz ma nie-
wielki wpływ na kształt stosunków społecznych. Człowiek jest postrzegany jako cząstka zbiorowo-
ś

ci, nie jako autonomiczna jednostka. Pismo jest znane, ale elitarne. Mało miast. Mała ruchliwość

przestrzenna. Sąsiedzi są bardzo ważni. Społeczeństwo jest zachowawcze o orientacji przeszło-
ś

ciowej. Silna i nieformalna kontrola społeczna.

6 Podstawowe zagadnienia socjologii

6

Społeczeństwo przemysłowe – gospodarka rynkowa, masowe wytwarzanie dóbr ma-

terialnych przy użyciu maszyn poza gospodarstwem domowym. Jednostki produkcyjne są wyspe-
cjalizowane, pogłębia się podział pracy. Dążenie do zysku, pieniądz określa miejsce człowieka w
społeczeństwie. Rozwój miast, ruchliwość ludzi. Umacnia się władza centralna państwa, słabnie
nieformalna kontrola społeczna, co wzmaga potrzebę kontroli formalnej: policji, sądów, więzień.
Rośnie rola wykształcenia. Środki masowego przekazu. Kultura masowa. Jednostka zyskuje war-
tość autonomiczną. Dążenie do osobistych osiągnięć, racjonalność, sekularyzacja i indywidualizm
to charakterystyczne cechy kulturowe.

Społeczeństwo przemysłowe, ponowoczesne i informacyjne – od schyłku lat sześćdziesią-

tych XX wieku, Daniel Bell (1974). Podstawowa cecha to przesunięcie większości aktywności go-
spodarczej ze sfery produkcji dóbr materialnych do sfery usług. Produkcja towarów i usług zależy
od przekazywania informacji. Zmienia się skład zawodowy, pojawia się płynność rynku pracy wy-
magająca stałej elastyczności (społeczeństwo ryzyka). Zmieniają się relację pomiędzy pracowni-
kiem a miejscem pracy i domem (nie jest niezbędne opuszczanie domu). Rozwój demokracji, ale
także władzy korporacji. Proces globalizacji.

Modernizacja – proces zmian prowadzących do powstania nowoczesnego społeczeństwa

przemysłowego. Szeroki zakres zjawisk takich jak upowszechnienie umiejętności pisania i czytania,
rozwój oświaty, miast, dróg, wodociągów i kanalizacji, systemów komunikacji, opieki medycznej,
zakresu uczestnictwa obywateli w życiu politycznym. Zmiany w systemie wartości, kształtowanie
się osobowości człowieka nowoczesnego. Rozwój tej teorii w czasach „zimnej wojny” (podział na
dwa obozy polityczne i kraje Trzeciego Świata).

Teoria konwergencji (zbieżności) – u podstaw ewolucjonistyczne założenie, że w miarę

uprzemysłowienia wszystkie kraje w sposób konieczny będą upodabniać się do siebie, także w
aspekcie ustroju politycznego. Była także wytworem „zimnej wojny”. Głosiła, że „pierwszy” i
„drugi” świat różnią się nie jakościowo odmiennymi ustrojami, ale odmiennym usytuowaniem na
tej samej linii rozwojowej, wiodącej do rozwiniętego społeczeństwa przemysłowego. Socjalizm był
mniej rozwiniętym społeczeństwem przemysłowym.

Koncepcja zależności i systemu światowego – powstała w latach siedemdziesiątych. Globa-

lizacja prowadzi do wzajemnego uzależnienia się wszystkich krajów, w wyniku czego powstaje je-
den system światowy. Główną tezą koncepcji zależności było, że światowy system gospodarczy jest
obszarem nierówności i wyzysku. Je biedne uzależniają się od rynków międzynarodowych. Pod-
stawowymi pojęciami systemu światowego są centrum (kraje bogate, uprzemysłowione, rozwinięte
technologicznie, sprawujące kontrolę nad większością zasobów produkcyjnych i finansowych świa-
ta, niezależne, stabilne politycznie i demokratyczne), peryferie (kraje Trzeciego Świata, ubogie, ma-
ją mało zasobów produkcyjnych, nie są konkurencyjne, dostarczają surowców, uzależnione od kra-
jów centrum, mało stabilne i dalekie od demokracji) oraz półperyferie (kraje sukcesu, ale pozaeuro-
pejskie, postkomunistyczne, pomiędzy centrum a peryferiami).

Zmiana społeczna zaczęła być postrzegana jako przekształcanie ram, w jakich ludzie podej-

mują działania, odpowiadając na pojawiające się przed nimi problemy i wyzwania.

Ruchy społeczne – zbiorowe dążenia ludzi do realizacji wspólnego celu. Najprostsza typolo-

gizacja ruchów mówi o rewolucyjnych, reformatorskich i ekspresywnych (nie dążą do zmiany, ale
dają wyraz pewnej postawy).

•

może przyczyniać się zmiany lub być przez nią wywołany, może być przyczyną lub skutkiem
zmiany;

•

może zmierzać do wprowadzania zmian lub do ich zahamowania;

•

dążący do zmiany może się orientować na przyszłości lub przeszłości (nowatorstwo lub przywró-
cenie poprzedniego stanu rzeczy);

•

może koncentrować się na zmianie zewnętrznej rzeczywistości społecznej lub na zmianę czło-
wieka;

7 Podstawowe zagadnienia socjologii

7

•

może chcieć zmiany całościowej lub cząstkowej;

•

może chcieć zmiany szybko lub stopniowo (rewolucyjny lub reformatorski).

„Stare” ruchy społeczne miały podłoże społeczno-ekonomiczne, skupiały ludzi o podobnym

położeniu ekonomicznym i społecznym (np. związek zawodowy).

„Nowe” ruchy mają podłoże kulturowe. Zajmują się dyskryminacją, środowiskiem itp. Nie

mają sztywnej organizacji. Np. feministki.

5. Interakcje społeczne

Działanie różni się od zachowania tym, że składają się nań nie tylko dające się obserwować z

zewnątrz jego przejawy, ale także niedostępna bezpośredniej obserwacji świadomość działającego
osobnika: to w jaki sposób interpretuje daną stację i zachowania innych, jakie znaczenie nadaje
swojemu zachowaniu, a także jakie ma zamiary i jaki widzi cel, którego realizacji określone działa-
nie ma służyć.

Behawioryzm – orientacja przeciwstawiająca się dotychczasowemu sposobowi uprawiania

psychologii. Głosił, że przedmiotem psychologii nie jest to, co dzieje się w umyśle człowieka, ale
jego obserwowalne zachowania. Operując bodźcami w postaci kar i nagród można dowolnie mody-
fikować zachowanie istot żywych – warunkowanie.

Interakcja jest takim działaniem społecznym, które wynika z orientowania się na innych lu-

dzi i jest odpowiedzią na ich zachowania i działania. Ludzie na siebie oddziałują. U podłoża wszel-
kiej interakcji znajduje się chęć każdego z uczestników do kierowania reakcjami innych obecnych i
kontrolowania ich.

Uczestników interakcji określa się mianem aktorów społecznych. Z dodatkiem zbiorowy jest

także ten termin stosowany jako określenie zbiorowości i organizacji.

Interakcja społeczna nie wymaga kontaktów bezpośrednich i może mieć miejsce kiedy ludzie

kontaktują się za pomocą listu, czy telefonu. Jednocześnie między podróżującymi w jednym prze-
dziale takiej interakcji nie musi być. Mimo to mówiąc o interakcji ma się najczęściej na myśli od-
działywanie wzajemne w sytuacji bezpośredniego kontaktu.

Dwa podejścia w socjologii:

•

interakcja postrzegana jako oddziaływanie racjonalnych podmiotów, które dążą do realizacji
własnych celów (zyski przy niskich kosztach) – interakcja to wymiana albo gra (podejście bliższe
socjologii scjentystycznej);

•

interakcja rozumiana jako komunikacja partnerów, którzy swoim działaniom przypisują znacze-
nia i poddają je interpretacji (bliższe socjologii humanistycznej).

Interakcja jako wymiana (głównie G. Homans) – ludzie w ten sposób tworzą i umacniają

organizację społeczną. Jest źródłem porządku społecznego. Wymiana to dobrowolne transakcje
przekazywania dóbr z czego wszyscy odnoszą korzyść. Podłożem jest przeświadczenie, że dobra
cenione przez jednego człowieka lub mu niezbędne są w posiadaniu innych. Trzeba im coś ofiaro-
wać w zamian.

Interakcja jako gra – jest to gra między podejmującymi decyzje racjonalnymi osobnikami w

sytuacji, kiedy stopień zaspokojenia potrzeb któregokolwiek z nich zależy nie tylko od jego sposo-
bu postępowania, ale również od sposobu postępowania innych. Człowiek to aktor podejmujący
decyzje. Jest istotą racjonalną (zdolność do porządkowania swoich wyborów ze względu na ocze-
kiwane korzyści i koszty podejmowanych działań). Są dwa typy gier: o sumie zerowej (grający mo-
ż

e wygrać tylko kosztem innych) i sumie zmiennej (wszyscy mogą stracić lub zyskać). Dylemat

społeczny – sytuacją decyzyjna lub konfliktowa, w której stoją na przeciw siebie strony, które stara-
jąc się doprowadzić do optymalnego urzeczywistnienia własnych interesów, w rezultacie wychodzą
na tym, zarówno każda z osobna, jak i obie razem gorzej, niż gdyby interesy te ze sobą uzgodniły.

Interakcja jako komunikacja – rozpatrywana w trzech wariantach.

8 Podstawowe zagadnienia socjologii

8

•

komunikacja symboliczna – człowiek potrafi tworzyć symbole i posługiwać się nimi, lu-
dzie komunikują się za pomocą zachowań mających charakter symboliczny (nie tylko słowa ale
także strój, mina, ton głosu), muszą mieć one wspólne dla rozmówców znaczenie, składają się na
nią dwa procesy: odczytywania znaczenia zachowań drugiej osoby i przekazywanie jej informa-
cji, problematyka interakcji symbolicznych została sformułowana i rozwinięta w obrębie kierun-
ku zwanego interakcjonizmem symbolicznym (Mead);

•

interakcja jako manipulowanie wrażeniami – Goffman uważał, że człowiek przekazuje wrażenia,
które wywołuje świadomie lub nieświadomie, użył metafory teatru, pojęcie fasady – dekoracja
(np. przesadne wyposażenie gabinetu dyrektora), powierzchowność jednostki, sposób bycia (te
dwa ostatnie tworzą fasadę osobistą jednostki czyli np. wiek, płeć, uroda, strój), fasady nie po-
wstają poprzez interakcję, ale są wybierane spośród tych, które już istnieją, dostarczają obserwa-
torom elementów definicji sytuacji (określenie przez aktorów ich orientacji wobec danej sytuacji
i dyspozycji do działania w niej np. inaczej będziemy się zachowywać w kościele, inaczej w ba-
rze), celem wszystkich występów jest definiowanie sytuacji;

•

ukryte założenia i milcząco przyjmowane procedury interakcji – H. Garfinkel, grupy społeczne są
wspólnotami poznawczymi organizującymi systemy znaczeń i systemy ważności swoich człon-
ków, o sposobach zachowania dowiadujemy się poprzez socjalizację, ktoś kto zachowuje się za-
kłócający „normalny” przebieg interakcji denerwuje otoczenie i wywołuje gniew i niepokój.

Instytucje – utrwalone wzory zachowań i reguły działań ludzkich, które porządkują interak-

cje ludzkie i określają ramy prowadzonych przez jednostkę gier. Są to pewne kompleksy ról nasta-
wione na zaspokajanie pewnej potrzeby jak reprodukcja, bezpieczeństwo, pożywienie, schronienie
oraz integracji i ekspresji. Proces przekształcania pojedynczych interakcji w utrwalone wzory za-
chowań to instytucjonalizacja.

6. Socjalizacja

Socjalizacja to złożony, wielostronny proces uczenia się, dzięki któremu człowiek, istota bio-

logiczna, staje się istotą społeczną, członkiem określonego społeczeństwa i reprezentantem określo-
nej kultury. Jest to proces stawania się takim, jakim chce nas mieć nasze otoczenie społeczne. Jest
rezultatem wpływów zamierzonych („wychowanie”) i niezamierzonych. Nigdy się nie kończy.

W toku socjalizacji człowiek poznaje i przyswaja sobie:

•

umiejętności jak zdolność rozumienia znaków (np. języka);

•

normy i wzory zachowań

•

wartości;

•

umiejętność posługiwania się różnymi przedmiotami.

Trzy mechanizmy uczenia się:

•

wzmacniane – właściwe zachowania są nagradzane, niepożądane karane;

•

naśladowanie;

•

przekaz symboliczny – pouczenia słowne, teksty pisane.

Człowiek kształtuje swoją osobowość i tożsamość.
Osobowość - właściwy danemu człowiekowi sposób postrzegania samego siebie i tego, co go

otacza, jego pragnienia, a także konflikty, jakie go dręczą, jego życie osobiste i wewnętrzne oraz
jego zachowania społeczne. Typ autorytarny (Adorno) aprobata konwencjonalnych wartości i przy-
jętych zwyczajów, tendencja do surowego karania osób wyznających odmienne normy, bezkrytycz-
ne poddanie się autorytetom, niechęć do wnikania w psychikę (własną i innych). Silna skłonność do
wrogości wobec innych grup, poczucie zagrożenia, sztywność, oschłość, przesadne zainteresowanie
sprawami seksualnymi. Osobowość podstawowa – część powiązanych ze sobą elementów osobo-
wości występujących u przedstawicieli danej kultury i zharmonizowanych z jej instytucjami. Jest

9 Podstawowe zagadnienia socjologii

9

podłożem spraw uczuciowych i systemów wartości wspólnych dla członków danej zbioro-
wości. Osobowość modalna – typ osobowości występujący najczęściej w danej zbiorowości.
Obecnie osobowości człowieka nowoczesnego przypisuje się: otwartość na nowe doświadczenia i
łatwość akceptacji zmian, innowacyjność i gotowość podejmowania ryzyka, negowanie fatalizmu,
orientacja na teraźniejszość i przyszłość, aspiracje oświatowe i zawodowe, nastawienie liberalne i
demokratyczne.

Pozycja społeczna to sposób usytuowania człowieka w zbiorowości. Każdy człowiek należy

do wielu zbiorowości, w każdej zajmuje jakąś pozycję. Dwa rodzaje:

•

przypisane – człowiek nie ma żadnego wpływu na ich zajmowanie;

•

osiągane – sam zdobywa albo są narzucone ale na których zajęcie ma jakiś wpływ (więzień).

Rolą społeczną określa się w odniesieniu do pozycji w dwojaki sposób. Po pierwsze jest to

zespół praw i obowiązków związanych z daną pozycją. Po drugie jest to schemat zachowania zwią-
zanego z pozycją, scenariusz pozycji, jej element dynamiczny, zachowaniowy.

•

zachowania nakazane – np. zapewnienie dziecku opieki i warunków rozwoju;

•

zachowania zakazane – katowanie i głodzenie dziecka;

•

margines swobody – zakres okazywania uczuć, opowiadanie bajek itd.

Konflikt ról – różne role wymagają w tym samym czasie sprzecznych ze sobą zachowań np.

matka woła na obiad bawiące się z kolegami dziecko. Nie można w pełni uniknąć, ale można je mi-
nimalizować przez dobór ról (ksiądz nie będzie właścicielem sex-shopu).

Dwa podejścia do problematyki roli:

•

podejście funkcjonalno-strukturalne – zainteresowanie rolami to zainteresowanie nimi jako czyn-
nikami porządkującymi rzeczywistość społeczną i składnikami struktury społecznej; role klasyfi-
kują i porządkują rzeczywistość społeczną (wiemy, czego możemy się spodziewać po danej roli),
role to coś zewnętrznego wobec człowieka, to rodzaj gotowych ubrań, zbiorowość to więc układ
ról. T. Merton wprowadził pojęcie zespołu ról – z pozycją matki związane są role matki wobec
dziecka, wobec nauczycieli, wobec sąsiadów itd.;

•

podejście interakcyjne – role społeczne nie są gotowe ale coś co powstaje w procesach między-
ludzkich interakcji, jak są odgrywane, jaki kształt przybiera rola w toku odgrywania jej poszcze-
gólnych aktorów, a także w ich relacjach z różnymi partnerami, zespół ról jest więc jedną i tą sa-
mą rolą rozmaicie odgrywaną w różnych okolicznościach, patrzą też na zachowania niewerbalne.

Przyjmując nowe role człowiek dostosowuje je do siebie (rolę śpiewaka wybiera ten, który

ma odpowiedni głos). Człowiek czyni je częścią swego ja (rola ma silny wpływ na osobowość).

Tożsamość. Poczucie tożsamości osobistej – świadomość własnej spójności w czasie i prze-

strzeni, w różnych okresach życia, świadomość własnej odrębności, niepowtarzalności. Na określe-
nie naszego ja, które jest zwierciadlanym odbiciem naszego ja w oczach innych, używa się terminu
jaźni odzwierciedlonej (widząc jak inni zachowują się wobec nas widzimy jak nas oceniają co
wpływa na sposób postrzegania siebie). Tożsamość społeczna jednostki – jest pochodną jej przyna-
leżności do różnych grup i kategorii społecznych, ma wymiar subiektywny (poczucie tożsamości) i
obiektywny (zaklasyfikowanie jednostki przez innych).wśród różnych ról jedna z nich bywa rolą
kluczową, wyznaczającą, jak jesteśmy postrzegani (tożsamość) – w nowoczesnych społeczeństwach
najczęściej rola zawodowa.

Rodzaje socjalizacji:

•

pierwotna – przechodzimy ją w dzieciństwie, uczymy się elementarnych wzorów zachowań, pod-
stawowych ról społecznych rodzice są znaczącymi innymi (mają nad nami władze, trzeba ich słu-
chać), kształtuje się osobowość pierwotna. Jest nasycona uczuciami. Końcową fazą jest pojawie-
nie się w świadomości pojęcia uogólnionego innego – okazuje się, że pewne rzeczy należy robić,
innych nie, ale że zawsze nie tylko wtedy gdy rodzice to nakażą, nie tylko oni mają takie wyma-
ganie, tylko „w ogóle tak się nie robi”;

10 Podstawowe zagadnienia socjologii

10

•

wtórna – wprowadza człowieka w poszczególne segmenty życia społecznego, człowiek
nabywa wiedzę niezbędną do poprawnego odgrywania ról (jak być uczniem, stolarzem, piłka-
rzem, mężem). Silnie wpływa miniona socjalizacja pierwotna. Człowiek decyduje kto będzie
znaczącym innym. Nie wymaga więzi emocjonalnej;

•

resocjalizacja – celem jest przemiana człowieka, wymazanie z jego świadomości dotychczaso-
wych treści i wprowadzenie nowych, musi być silna identyfikacja ze znaczącymi innymi.

7. Kontrola społeczna

Kontrola społeczna to wszelkie mechanizmy uruchamiające, a niekiedy i wymuszające

współdziałanie, które utrzymuje porządek społeczny.

Podstawowymi mechanizmami kontroli są instytucje, proces socjalizacji. Działa na wszyst-

kich poziomach życia zbiorowego.

•

kontrola nieformalna – wszystkie zbiory zachowań przekazywane w stosunkach osobistych i
wszystkie reakcje i sankcje stosowane spontanicznie i na zasadzie zwyczaju, może być niezamie-
rzona, rozporządza sankcjami pozytywnymi i negatywnymi;

•

kontrola formalna – wszystko, co zapisane jest w regulaminach, a przede wszystkim w państwo-
wych kodeksach prawnych, zawsze zamierzona, sprawowana za pomocą wyspecjalizowanego
aparatu (sądy i policja).

Konformizm – dostosowanie własnego zachowania i sposobu myślenia do zachowania i my-

ś

lenia innych członków danej zbiorowości.

Trzy powody konformizmu:

•

naśladowanie innych co ułatwia nam rozwiązywać problemy (jak wejść do sądu?);

•

obawa kary;

•

akceptacja innych, chęć „bycia razem”.

Dewiacja – zachowania, które są niezgodne ze standardami normatywnym, składającymi się

na wspólnotową, podzielaną wizję ładu.

Z nurtem funkcjonalistyczno-strukturalistycznym można powiązać trzy teorie:

•

dewiacja jako rezultat rozregulowania systemu społecznego – po zmianach społecznych
(wojna) dochodzi do zatarcia granicy dobra i zła, ludzie są zagubieni, Durkheim określił mianem
anomii załamywanie się ładu społecznego i jego konsekwencje, Mertona typologia dewiacji:

–

konformizm – aprobowanie wartości uznanych w danej zbiorowości i stosowanie się do obowiązu-
jących wzorów zachowań (może występować jako oportunizm czyli przestrzeganie norm dla
„świętego spokoju” i z leku przed karą);

–

innowacja – aprobowanie wartości przy jednoczesnym niestosowaniu się do uznawanych wzorów
zachowań, osiąganie uznawanych przez zbiorowość celów innymi drogami niż powszechnie
aprobowane;

–

spirytualizm – nieaprobowanie uznawanego systemu wartości, ale stosowanie się do obowiązują-
cych wzorów zachowań (niektórzy nazywają go właśnie oportunizmem);

–

bunt i ucieczka – dwie postacie (czynna i bierna) całkowitego odrzucenia zarówno obowiązujące-
go systemu wartości, jak i wzorów zachowań.

•

dewiacja jako rezultat transmisji kultury dewiacyjnej – istnieją zbiorowości wytwarzające
własny system wartości i norm, jeśli są one sprzeczne z normami szerszego społeczeństwa, za-
chowania konformistyczne w stosunku do standardów grupy są dewiacjami z punktu widzenia
norm szerszego społeczeństwa (kodeks przestępczy – subkultury dewiacyjne);

11 Podstawowe zagadnienia socjologii

11

•

dewiacja jako rezultat niesprawności mechanizmów kontroli społecznej – wg tej
teorii ludzie są egoistami, kalkulują, czy większy zysk przyniesie zachowywanie norm, czy nie,
osłabienie kontroli społecznej skutkuje wzrostem zachowywań dewiacyjnych.

Z nurtem interakcjonizmu symbolicznego wiąże się rozumienie dewiacji jako zjawiska

społecznie konstruowanego, jest nią to, co jako dewiacja jest postrzegane i na co ludzie reagują jako
na dewiację. Teoria naznaczania – dewiantem staje się ten, kto przez otoczenia zostanie za takiego
uznany. Dewiacja pierwotna – zachowanie niezgodne z normami, często bez złej woli.

Negatywne skutki dewiacji (dysfunkcje):

•

naruszają porządek społeczny;

•

osłabiają skłonności konformistyczne;

•

są kosztowne (koszty psychiczne na reakcję wobec dewiacji i materialne).

Durkheim zauważył, że pełnią jednak one określone funkcje:

•

pozwala wyjaśnić sens norm (określając czym jest dewiacja, tym samym wskazuje się zachowa-
nia akceptowane);

•

pomaga określić tożsamość grupy i wyznaczyć jej granice;

•

wpływają na spójność grupy;

•

są wentylem bezpieczeństwa dla niezadowolenia społecznego;

•

są źródłem zmiany społecznej.

Są dwie podstawowe formy kontroli wobec dewiacji - samopomoc i zaangażowanie trzeciej

strony rozstrzygającej spór.

Style kontroli dewiacji:

•

penalizacyjny – koncentruje uwagę na samym czynie;

•

kompensacyjny – na konsekwencjach;

•

rozjemczy – na relacjach między krzywdzicielem a pokrzywdzonym;

•

terapeutyczny – na osobie sprawcy.

8. Grupa społeczna

Społeczeństwo to zbiorowość trwająca przez wiele pokoleń, a więc istniejąca dłużej niż życie

jednostki, zespolona wewnątrz wielorakimi systemami stosunków społecznych, wyodrębniona od
innych takich zbiorowości trwałą przynależnością członków i stanowiąca w mniejszym lub więk-
szym stopniu całość terytorialną. Dodatkową cechą jest posiadanie wspólnych norm i wartości, a
więc własnej kultury. Rekrutacja nowych członków odbywa się głównie w drodze reprodukcji sek-
sualnej.

Grupa społeczna to wszelki zbiór osób, który możemy ujmować jako całość ze względu na

jakiekolwiek godne uwagi stosunki zachodzące pomiędzy jego członkami (Small).

Wszystkie grupy są zbiorowościami, lecz zbiorowości, które nie spełniają warunki interakcji

członków, nie są grupami. Musi także pojawić się czynnik wewnętrznego ustrukturowania grupy –
pozycje i role są ze sobą powiązane.

Swoiste, nieredukowalne do swych części całości bywają określane mianem emergentnych.

Są one czymś zewnętrznym w stosunku do jednostek. Staje się w ten sposób instrumentem kontroli
społecznej.

Struktury wewnątrzgrupowe:

•

struktura socjometryczna – socjometria zajmuje się wzajemnymi oddziaływaniami między ludź-
mi zachodzącymi we wszystkich grupach; badania prowadzi się za pomocą prostego kwestiona-
riusza, pyta się każdego członka badanej zbiorowości, kogo chciałby mieć do towarzystwa w to-
ku jakieś czynności, a kogo nie, dostarcza to informacji o pozycji jednostki w grupie oraz o po-
działach na podgrupy, nazywane czasem klikami (taki zespół członków zbiorowości, których

12 Podstawowe zagadnienia socjologii

12

ś

rednia wzajemna sympatia jest większą niż ich średnia sympatia do pozostałych człon-

ków tej zbiorowości);

•

struktura przywództwa – nie ma jednego typu osobowości przywódczej, dwojaki rodzaj ról przy-
wódczych: organizowanie działań zmierzających do wykonania zadania oraz zapobieganie kon-
fliktom, dbałość o dobre stosunki i miłą atmosferę; różne są też style przywództwa: autorytarny
(wydaje polecenia, w grupie pojawia się agresja, działa skutecznie dopóki jest obecny), demokra-
tyczny (uwzględnia z podwładnymi sposób postępowania, harmonijna współpraca, niski poziom
agresji, nie jest konieczna obecność przywódcy do działania), anarchiczny (zachowuje „pełny
luz”, nie podejmuje żadnych wysiłków, aby kierować grupą i organizować jej działania, dez-
orientacja, duża agresja, niska wydajność);

•

struktura komunikacji – wpływ różnych kształtów na sposób funkcjonowania grupy.

Spójność grupy – grupa spójna to taka, w której nie ma głębokich podziałów i wyraźnych

podgrup czy klik. Spajają ją silna więź społeczna (wszystko to co spaja zbiorowości ludzkie: system
kontroli, instytucje, świadomość przynależności do grupy, konformizm grupowy, wspólne wartości
etc). Merton wyróżnił 3 typy podstaw spójności grupy: kierowaną kulturowo (internalizowanie
wspólnych norm i wartości), organizacyjnie (realizowanie jednostkowych i grupowych celów przez
współzależne działania członków grupy) i strukturalnie (przeciwstawienie swojej grupy obcym,
konflikty z innymi grupami etc). Dwa rodzaje motywacji do bycia razem:

•

wzajemna atrakcyjność członków grupy (grupa ekspresyjna);

•

korzyści i satysfakcje wynikające z członkostwa w grupie (grupa instrumentalna).

Grupa pierwotna – wprowadził pojęcie Cooley, są to grupy odznaczające się zespoleniem

jednostek poprzez stosunki osobiste i współpracę. Wskazał 5 cech: względną trwałość, bezpośred-
nie kontakty, mała liczebność, niewyspecjalizowany charakter kontaktów (ważniejsze jest z kim,niż
co się robi), względna zażyłość uczestników. Panują tam stosunki osobowe (między osobami) a nie
rzeczowe (między rolami). Są nimi rodzina, grupa rówieśnicza, sąsiedzka. Grupy, które nie spełnia-
ją tych warunków bywają określane mianem grup wtórnych.

Grupa własna i obca – wprowadził Sumner, mamy odmienny stosunek do grupy własnej i

obcej, spojrzenie stereotypowe, własna jest zazwyczaj bardziej zróżnicowaną i zindywidualizowa-
ną, zapamiętuje się raczej zachowania dobre, zachowania negatywne własnej wynikają z koniecz-
ności wynikających z sytuacji zewnętrznej, pozytywne ze szlachetnego charakteru jej członków
(odwrotnie dla obcej).

Grupa odniesienia – w dwojakim sensie: grupa, która jest dla danej jednostki źródłem norm i

wartości, wzorów zachowań wedle których modeluje własne zachowanie oraz grupa, która jest dla
jednostki tłem oceny przez nią bądź własnej sytuacji, bądź postępowania (student jak dostanie 3 to
będzie zadowolony jeśli reszta dostanie 2, niezadowolony jeśli reszta dostanie 4). Względne upośle-
dzenie – poczucie upośledzenia wiąże się nie tyle z umiejscowieniem na obiektywnej skali posiada-
nych dóbr, ile z postrzeganie własnego usytuowania w stosunku do innych osób o podobnych ce-
chach, czyli zależy od subiektywnej skali ich pozycji.

9. Organizacja formalna

Celowe grupy formalne (organizacje formalne) – grupy, które powstają dla zaspokojenia

jakichś potrzeb ich członków czy też realizacji przez nich jakichś zadań. Organizacja – względnie
trwałe, uporządkowane działania i zachowania ludzkie poprzez wprowadzenie względnie trwałych
zasad postępowania w danych sytuacjach. Mają sztywno określoną w przepisach organizację, są
bardziej szkieletem organizacyjnym niż zorganizowanym zbiorem ludzi. Cechy:

•

są powołane do realizacji określonych celów w sposób zaplanowany i za pomocą procedur okre-
ś

lonych przez przepisy;

13 Podstawowe zagadnienia socjologii

13

•

mają sformalizowaną strukturę, którą można bez trudu przedstawić w postaci diagramu;

•

występuje w nich wyraźny, przejrzysty podział racy (w przeciwieństwie do grup pierwotnych np.
rodziny, gdzie podział pracy jest płynny);

•

mają wyraźnie wyodrębnione środki władzy, wiadomo kto komu podlega i w jakim zakresie;

•

istnieje w nich wymiana personelu co nie wpływa na zmianę charakteru organizacji;

•

dominują w niej stosunki rzeczowe, jest zbiorem ról a nie osób.

Max Weber i typ idealny biurokracji – typ idealny oznacza tu abstrakcyjny model, skon-

struowany z cech istotnych jakiegoś zjawiska. Mianem biurokracji określił władzę legalną, opartą
na normach prawnych i kompetencji osób sprawujących władzę na mocy tych norm. Występuje nie
tylko w państwie, ale w dowolnej organizacji. Biurokracja więc to w rozumieniu socjologii scentra-
lizowany system organizacyjny, w którym władza związana jest z zajmowanym w ramach hierar-
chii urzędem. Wyróżniał 3 rodzaje motywów jakimi kierują się podmioty wyposażając działania
społeczne w subiektywne znaczenie:

•

działania emocjonalne – awantura zrobiona komuś kto nadepnął nam na odcisk;

•

działania tradycyjne – wynikają ze zwyczaju, pojmowane bezrefleksyjnie jako coś oczywistego;

•

działania racjonalne – wyraźne określenie celu, przegląd środków i wybór najwłaściwszych.

Zauważył rozszerzanie się sfery działań racjonalnych we współczesnych społeczeństwach

przemysłowych. Określił to „procesem racjonalizacji”. Pierwszoplanowym przykładem była biu-
rokracja. Jej typowi idealnemu przypisał cechy:

•

wszystkie sposoby postępowania są określane przez normy prawne i przepisy, każdy urzędnik ma
jasno określoną sferę działalności i odpowiedzialności;

•

ma strukturę hierarchiczną, przepisy regulują sposób zwierzchnictwa i zakres podporządkowania;

•

wszystkie stosunki mają charakter bezosobowy, nie podlegają wpływom uczuć i cech osobowo-
ś

ciowych;

•

urzędnicy są profesjonalistami, zajmują stanowisko zgodne z kwalifikacjami;

•

urzędnicy są pracownikami najemnymi, sfera zawodowa jest ściśle oddzielona od sfery prywat-
nej;

•

komunikacja i wymiana informacji dokonuje się w formie pisanej, przez przepływ dokumentów
„drogą służbową”, którą określają przepisy;

•

gromadzona jest dokumentacja pisana, jest ona „pamięcią” biurokracji.

Uważał ją za najbardziej racjonalny typ władzy. Zauważał jednak jej cechy ujemne: człowiek

traci swą osobowość, dehumanizuje stosunki społeczne.

Teorie zarządzania. Dzieli się na trzy kierunki:

•

zarządzanie naukowe – skupienie uwagi na usprawnianiu organizacji pracy człowieka na poje-
dynczym stanowisku pracy oraz usprawnianiu małych zespołów wytwórczych i sposobów kiero-
wania nimi. Taylor stwierdził, że o tym co i jak się robi powinni decydować nie pracownicy, ale
osobny personel zarządzający;

•

stosunki międzyludzkie (human relations) – Elton Mayo, bada zachowania ludzi w procesie pracy
i ich motywacje, ludzi o wiele bardziej motywuje poczucie uczestnictwa w zespole i satysfakcja
w udziale w jego osiągnięciach niż korzyści materialne;

•

kierunek administracyjny – uwaga skupiona jest na zarządzaniu całym przedsiębiorstwem cen-
tralnych funkcjach kierowniczych.

Ograniczenia Weberowskiego modelu biurokracji:

•

mają trudności w reagowaniu na sytuacje nietypowe, przepisy nie obejmują wszystkich możli-
wych sytuacji;

•

mają trudności z wdrażaniem innowacji; wymaga to przebudowy dotychczasowej struktury orga-
nizacyjnej;

14 Podstawowe zagadnienia socjologii

14

•

coraz wyraźniejsza jest dysharmonia między biurokratycznym a profesjonalnym wymia-
rem organizacji formalnych;

•

przemieszczenie celów – np. przestrzeganie przepisów staje się celem samym w sobie, zaabsor-
bowanie biurokracji własnym funkcjonowaniem, trudność zaprzestania działalności przez organi-
zację jeśli cel do którego została powołana został osiągnięty;

•

klasyczne podejście do przedsiębiorstwa (bezosobowa maszyna z trybami w postaci personelu)
mija się z prawdą, Mayo wykazał istnienie stosunków nieformalnych i spontaniczne powstawanie
małych grup wewnątrz sformalizowanych struktur organizacyjnych.

„Instytucja totalna” Goffmana – organizacja która dla pewnej liczby osób jest miejscem

długotrwałego pobytu w izolacji od szerszego społeczeństwa i pełnego podporządkowania rygorom
administracyjnym regulującym ich wszystkie czynności życiowe np. szpitale psychiatryczne, klasz-
tory etc.

10. Społeczność lokalna

Tönnies i dwa typy zbiorowości – wyróżnił dwa typy: Gemeinschaft (wspólnota) i Gesell-

schaft (zrzeszenie, stowarzyszenie). Uważał, że stosunki społeczne i zrzeszenia są rezultatem woli
ludzi w dwóch postaciach:

•

Kurwille – „naturalna”, myśl jest związana z uczuciem i całością ludzkiego doświadczenia, dzia-
łania wynikają z wewnętrznej potrzeby, z niej rodzi się wspólnota;

•

Wesenwille – „arbitralna”, myśl oddziela się od uczucia i usamodzielnia, związane z nią działanie
jest skierowane na osiąganie celów zewnętrznych, z niej rodzi się stowarzyszenie.

Wspólnota

Stowarzyszenie

Więzy łączące ludzi

Pokrewieństwo, braterstwo,

sąsiedztwo

Umowy, wymiana dóbr

materialnych, wyrachowanie

We wzajemnych stosunkach

ludzie uczestniczą jako

Osobowości

Role społeczne

Ś

rodki kontroli

Zwyczaj, tradycja

Prawo sformalizowane

Ludzie kierują się

Wiarą

Względem na opinię publiczną

Podstawa gospodarcza

Własność zbiorowa

Pieniądz, własność prywatna

Społeczność lokalna – struktura społeczno-przestrzenna, którą tworzą ludzie pozostający

wobec siebie w społecznych interakcjach i zależnościach w obrębie danego obszaru i posiadający
jakiś wspólny interes lub poczucie grupowej i przestrzennej tożsamości jako elementy wspólnych
więzi. Np. zasiedziała, tradycyjna społeczność wiejska.

Zbiorowość terytorialna – są skupiskiem zatomizowanych jednostek, którego skład bywa

płynny i zmienny, co dodatkowo utrudnia tworzenie się więzi społecznej. Nie muszą czuć się zwią-
zane z obszarem geograficznym, ani z sobą nawzajem. Społeczność lokalna zamieszkuje miejsce,
zbiorowość zaś zaludnia obszar.

Lokalizm – względna autonomia oraz upodmiotowienie konkretnych społeczności lokalnych

w zakresie gospodarczym, społecznym i kulturalnym w ramach szerszego układu społeczno-
przestrzennego i politycznego.

Społeczeństwo obywatelskie – takie, w którym funkcjonuje wiele niezależnych od biurokra-

tycznych struktur państwa zrzeszeń, powstających z inicjatywy obywateli w celu samodzielnego
rozwiązywanie najrozmaitszych problemów społecznych.

15 Podstawowe zagadnienia socjologii

15

Lokalna społeczność samorządowa – taka, dla której przestrzeń i terytorium są na-

turalną podstawą dobrowolnego zrzeszania się.

11. Naród

Nie można zbudować obiektywnej definicji narodu. Pojęcie jest związane z uczucia,i, jest to

jednolita całość, wspólnota, której wszyscy członkowie są braćmi bez względu na to, pod jaką sze-
rokością geograficzną żyją i czym się zajmują.

Zbiorowość etniczna. Istotą etniczności jest poczucie tożsamości grupowej i mocne przeko-

nanie o własnej odrębności. Zbiorowości etniczne odznaczają się spójnością i są połączone silną
więzią społeczną, co sprzyja określaniu ich mianem grup. Mówi się o nich jako o „etniach”. Ostry
podział na my i oni. Przekonanie o wspólnocie pochodzenia i więzach krwi łączących członków
(postrzeganie etniczności jako cechy naturalnej przypisanej niezależnie od woli).

Składniki etniczności:

•

nazwa zbiorowości o znaczeniu symbolicznym;

•

przekonanie o wspólnym pochodzeniu (np. legendy i mity);

•

wspólne dzieje;

•

własna, odrębna kultura (np. język, religia, ubiór);

•

związek z określonym terytorium (głównie symboliczny);

•

poczucie solidarności i tożsamości.

Mianem grupy etnicznej bywają obecnie określane zbiorowości 4 podstawowych typów:

•

miejskie mniejszości etniczne – Polacy w Chicago, Irlandczycy w Bostonie;

•

ludy tubylcze, miejscowe – Indianie w USA i Kanadzie;

•

kulturowo zróżnicowane populacje państw będące tworami kolonializmu;

•

protonarody – narody bez państwa.

Grupy etniczne bywają postrzegane jako formy poprzedzające naród i zaczątkowe ich posta-

cie. Naród jest jednak upolityczniony (czego wyrazem jest dążenie do posiadania własnego pań-
stwa).

Procesy mogą zachodzić od narodu do państwa i od państwa do narodu. Wyróżnia się więc

dwa rodzaje narodów:

•

stare (terytorialno-obywatelskich, polityczne);

•

nowe (etniczno-genealogiczne, etniczno-kulturowe).

Narody i ideologie narodowe rozwinęły się w epoce zwanej nowoczesną (Rewolucja Francu-

ska, rewolucja przemysłowa). Pięć rodzajów zmian w sferze stosunków społecznych, które to-
warzyszyło procesom modernizacyjnym:

•

zniesienie sztywnych podziałów stanowych, zrównanie wobec prawa, zniknięcie konkurencyjne-
go wobec tożsamości narodowej wymiar samookreślenia się jednostek (szlachcic był szlachci-
cem);

•

upowszechnienie oświaty i wzrost piśmienności;

•

ruchliwość przestrzenna ludzi i wzrost migracji do miast, przeniesienie dawnych więzi społecz-
nych w więzi narodowe;

•

laicyzacji społeczeństwa, zawężenie sfery sacrum, niedosyt zaspokaja naród;

•

w zróżnicowanym świecie, w którym człowiek należy do wielu grup i pełni wiele różnych ról,
chwiejne jest poczucie tożsamości, jednym ze stabilizujących elementów stała się rola zawodo-
wa, która też jest chwiejna, tożsamość narodowa pomaga wyjść z chaosu.

Większość państw to etniczne mozaiki, które prawie zawsze mają inne wzory. Można

jednak wskazać cztery podstawowe wątki tych wzorów, które najrozmaiciej się splatają:

16 Podstawowe zagadnienia socjologii

16

•

tożsamość narodowa jako nowa jakość nadbudowywała się nad regionalnymi różnicami,
często nie niwelując ich (Szwajcaria, Francja i kraj Basków);

•

państwa narodowe często powstawały na obszarach zamieszkiwanych od dawna przez inne grupy
etniczne (mniejszości etniczne);

•

ruchliwość ludzi – imigranci, państwa europejskie stają się krajami wieloetnicznymi;

•

specyficzny wzór wieloetniczności w USA, jest to naród wieloetniczny.

12. Zróżnicowanie społeczne i ruchliwość społeczna

Wzorzec społeczeństwa merytokratycznego – miejsce człowieka w hierarchii człowieka za-

leży od niego samego i nie ma żadnych przeszkód, aby każdy mógł zająć takie, jakie mu się należy
stosownie do wyposażenia intelektualnego i cech osobowości.

Dwojaka perspektywa rozpatrywania podziałów społecznych na poziomie makrospo-

łecznym:

•

strukturalna – społeczeństwa złożone z powiązanych ze sobą struktur, bada się wzajemne relacje;

•

gradacyjna – społeczeństwa to zbiór różnorodnych jednostek, które mogą być zaliczane do kate-
gorii tworzących stopnie skali jakiejś cechy przez nie posiadanej (np dochód, wykształcenie).

Karol Marks i pojęcie higrotyczne klasy – uważał, że podstawowe podziały w społeczeń-

stwie są związane z różnicą stosunku do środków produkcji – jedni je mają, inni są ich pozbawieni,
dzieli się ono na burżuazję, kapitalistów oraz proletariat. Różnice są również w całym sposobie ży-
cia. Między klasami istnieje stały konflikt (walki klas). Klasa to więc zbiór jednostek o jednako-
wym położeniu społeczno-ekonomicznym o poczuciu tożsamość klasowej i świadomości klasowej
(rozpoznanie przez członków klasy robotniczej własnej roli w procesie produkcji, ich stosunku do
właścicieli środków produkcji i zrozumienie, że poprawić swe położenie można jednie poprzez oba-
lenie ustroju). Dwa modele struktury społecznej jako struktury klasowej:

•

model biegunowy – dychotomiczny podział na dwie podstawowe klasy (kapitalistów i proleta-
riat), w Kapitale i Manifeście komunistycznym, droga rewolucji;

•

bardziej złożony – podziały wewnątrz klas podstawowych oraz „pośrednie”.

Max Weber i trzy płaszczyzny podziałów społecznych – nie jest możliwe uszeregowanie

wszelkich nierówności społecznych w jedną hierarchię, są one wynikiem walki o podział różnego
rodzaju skąpych zasobów dóbr (materialnych i niematerialnych). Trzy płaszczyzny:

•

ekonomiczna – podział na klasy – wynika z gospodarki rynkowej, podział na klasy wyznacza ro-
dzaj szans na rynku, które zależą nie tylko od posiadania własności ale i od kwalifikacji, klasy
nie mają poczucia wspólnoty;

•

prestiżu – stany – stany mają poczucie wspólnoty, ale słabo wykształcone, sytuację stanową wy-
znacza „godność”, „prestiż”, od każdego stanu oczekuje się określonego sposobu bycia, wiąże się
ze sferą konsumpcji, dystans wobec osób z innego stanu;

•

polityczna – partie – wszelkie grupy, które stawiają sobie za cel wpływanie na aparat władzy u
budowanie go w miarę możliwości ze swoich stronników, mogą być partiami stanowymi lub kla-
sowymi.

Koncepcje stratyfikacji (uwarstwienia) – stratyfikacja to opis społeczeństw, w których wy-

stępuje nierówny podział dochodów, władzy, prestiżu i innych pożądanych dóbr, oznacza hierar-
chiczny układ pojmowanych na wzór pokładów geologicznych poziomów położenia społecznego,
które różni udział w podziale tych dóbr. Poziomy te nazywa się warstwami lub klasami. Jest to
przykład podejścia gradacyjnego.

•

funkcjonalna teoria stratyfikacji – Davis i Moore – wykazali funkcjonalną niezbędność i uży-
teczność tego rodzaju nierówności (ludzie zdobywają kwalifikacje bo oczekują nagrody, wyrze-
kają się pewnych rzeczy).

17 Podstawowe zagadnienia socjologii

17

Klasa – pięć podstawowych znaczeń:

•

ujęcia klasyczne:

–

klasa w rozumieniu Marksa – są zasadniczymi segmentami struktury społeczeństwa pojmowane-
go jako swoista całość., podstawą podziału na klasy jest stosunek do własności środków produk-
cji. Wszelkie podziały społeczne i związane z nimi konflikty mają u podstaw podziały i konflikty
społeczne, nie są kategoriami statystycznymi, ale realnymi zbiorowościami zdolnymi do wytwo-
rzenia poczucia wspólnoty;

–

klasa w rozumieniu Maxa Webera – podział na klasy tylko w jednym z trzech wymiarów zróżni-
cowania społecznego (ekonomiczny), klasa określa rodzaj szans na rynku, nie wytwarzają poczu-
cia wspólnoty;

–

klasa w rozumieniu Williama Warnera – jest jednym z poziomów hierarchicznego układu pozycji
określanych przez wysokość dochodów i szacunek społeczny (warstwa u wielu socjologów).

•

ujęcia współczesne:

–

rozumienie klasy w perspektywie stratyfikacyjnej – klasy to poziomy zróżnicowania społecznego
w płaszczyźnie ekonomicznej, są to rodzaje warstw i jako takie są częścią układu stratyfikacyjne-
go społeczeństwa;

–

rozumienie klasy w perspektywie strukturalnej – są częściami społeczeństwa postrzeganego jako
powiązane całości; klasa jest kategorią analityczną, mogą być rozważane jako tworzące skalę no-
minalną (skala, która składa się z dwóch lub więcej kategorii oznaczonych nazwami, wg których
klasyfikujemy pewne przedmioty, jedyną określoną relacją pomiędzy tymi kategoriami jest relacji
różności, bez określania która zawiera „mniej” lub „więcej” własności mierzonych).

Warstwa – trzy podstawowe znaczenia:

•

warstwa w ujęciu strukturalnym – występuje w marksistowskiej perspektywie oglądu struktury
społecznej, kiedy podział na klasy okazuje się niewystarczający dla opisu struktury danego spo-
łeczeństwa, jest to bądź część klasy (burżuazja przemysłowa, finansowa) bądź istotne kategorie
nie dające się jednoznacznie zaliczyć do klas (inteligencji);

•

warstwa w ujęciu stratyfikacyjnym jako kategoria empiryczna – wyróżniana na podstawie kryte-
riów mierzalnych (wysokość dochodów mierzona ilością zarabianych pieniędzy, wykształcenie
mierzone ilością lat nauki i prestiż zawodu), uniwersalnym miernikiem jest pieniądz, tak wyróż-
niane warstwy tworzą skalę porządkową (skala która określa względne pozycje przedmiotów lub
osób z punktu widzenia pewnych własności, nie określając dystansu między tymi pozycjami, po-
zwala uporządkować obiekty od najmniejszych do największych, choć nie pozwala stwierdzić o
ile mniej, czy więcej);

•

warstwa w ujęciu stratyfikacyjnym jako ogólna kategoria teoretyczna – jest jednym z poziomów
stratyfikacji rozumianej jako układ grup tworzących hierarchię ze względu na zakres władzy,
prestiżu i bogactwa ich członków, członkowie tak rozumianych warstw mają pewną świadomość
wspólnych interesów, poczucie grupowej tożsamości i podobny styl życia.

Zawód – czynności trawle wykonywane, wymagające określonego przygotowania, będące

ś

wiadczeniami na rzecz innych osób, przynoszące dochody będące podstawą utrzymania. W Polsce

pierwsza nowoczesna klasyfikacja zawodów to Społeczna Klasyfikacja Zawodów (SKZ, 1978, 12
kategorii zawodowych). W latach 90. powstała nowa Polska Socjologiczna Klasyfikacja Zawodów
(PSKZ, 1996, 14 kategorii) istnieje także Międzynarodowa Klasyfikacja Zawodów (ISCO-88). Na
rozluźnienie związku pomiędzy zawodem a dochodem wpływają 3 czynniki: płeć, sektor gospodar-
ki (posada państwowa, prywatna), wielkość zakładu pracy.

Ruchliwość społeczna – zmiana miejsca jednostek (grup) w systemie społecznego zróżnico-

wania (hierarchiczny układ pozycji lub warstw). Grupy zawsze przesuwają się w dół lub w górę
układu hierarchicznego. Jednostki przemieszczają się poziomo (horyzontalnie) lub pionowo (werty-
kalnie, awans lub degradacja). Przemieszczanie się pionowo może mieć 2 postacie:

18 Podstawowe zagadnienia socjologii

18

•

podnoszenie poziomu wykształcenia, kwalifikacji, bogacenie się, jest to ruchliwość we-
wnątrzpokoleniowa;

•

zajęcie przez jednostkę wyższej bądź niższej pozycji niż mieli rodzice poprzez wykształcenie,
kwalifikacje, dochody, jest to ruchliwość międzypokoleniowa.

Ruchliwość wynikająca ze zmiany składu społeczno-zawodowego kolejnych pokoleń to ru-

chliwość strukturalna, natomiast pozostała to ruchliwość wymienna (cyrkulacyjna) – możliwość
przesunięć w danym społeczeństwie, zmiany na rynku pracy.

13. Zróżnicowanie społeczne społeczeństw ponowoczesnych

Zmiany na rynku pracy w społeczeństwach ponowoczesnych:

•

słabnie zapotrzebowanie na proste prace fizyczne, wzrasta na prace wymagające kwalifikacji i
wiedzy, maleje znaczenie wielkiego przemysłu;

•

kiedy podstawowym narzędziem pracy stał się komputer, zamazaniu uległ podział na prace „fi-
zyczne” i „umysłowe”;

•

przybiera na sile proces oddzielania się własności od zarządzania, rozrasta się społeczno-
zawodowa kategoria menadżerów;

•

zróżnicowaniu ulegają wszystkie kategorie społeczno-zawodowe;

•

rynek szybko się zmienia wraz z modami, kierunkami popytu i modyfikowaniem profilu produk-
cji, silnie elastyczne małe i średnie przedsiębiorstwa zawiązują z pracownikami umowy krótko-
terminowe.

„Śmierć klas” – teza o śmierci klas jest zakwestionowaniem dominującej roli „klasy” (w per-

spektywie marksowskiej) w określaniu podziałów społecznych, jak również uznawania konfliktów
klasowych za jedyne istotne konflikty społeczne. Oznacza utratę przez klasę dotychczasowej klu-
czowej roli w określaniu nierówności społecznych.

Argumenty za zmniejszeniem się przydatności pojęcia klasy:

•

zmiana charakteru klas i relacji między nimi – zmierzch wielkich zakładów produkcyjnych pro-
wadzi do zmniejszenia się liczebności klasy robotniczej i zanikanie warunków sprzyjających
rozwojowi robotniczej świadomości klasowej, nie następuje dychotomizacja podziałów społecz-
nych i przybliżanie się ich do biegunowego modelu, następuje zamazywanie granic między bie-
gunowymi klasami;

•

szanse życiowe jednostek nie tylko zależą od przynależności do klasy określanej przez kryteria
ekonomiczne – profesjonalizacja zawodów (formalne progi kwalifikacji, szkolenia i egzaminy),
jednym z istotnych wymiarów zróżnicowania społecznego staje się poziom wykształcenia,

–

kapitał kulturowy – Bourdieu, idee, wiedza i umiejętności jakie ludzie nabywają w życiu społecz-
nym, językowe i kulturalne kompetencje;

–

kapitał społeczny – w odniesieniu do społeczeństwa oznacza umiejętność współpracy między-
ludzkiej w obrębie grup i organizacji w celu realizacji wspólnych interesów, przekazywany za
pomocą religii, tradycji, historycznego nawyku, w odniesieniu do jednostki to sieć jej towarzy-
skich znajomości, społecznych kontaktów i powiązań.

•

mała moc wyjaśniająca przynależność klasową – zróżnicowanie orientacji politycznych nie wią-
ż

e się z podziałem na klasy, zanika związek pomiędzy społeczno-ekonomiczną pozycją jednostki

oraz jej stylem życia i konsumpcji, tożsamością i politycznymi zachowaniami.

Klasa średnia – poniżej jest klasa robotnicza, powyżej wyższa, dziś jej członków charaktery-

zuje dość wysoki poziom dochodów, pracują umysłowo o pewnej samodzielności i niezależności
lub praca na własny rachunek. Mówi się obecnie o nowej klasie średniej w odróżnieniu od drob-
nych przedsiębiorców starej. Posiadają jakąś część środków kontroli, zarządzają jakąś częścią pro-
cesu produkcyjnego, mają duże szanse na rynku. Charakteryzuje ją indywidualizm. Pełni rolę stabi-

19 Podstawowe zagadnienia socjologii

19

lizatora w gospodarce i polityce, społeczeństwa stają się „społeczeństwami klasy średniej”
bo jest ona najliczniejsza i dominuje wyznawany przez nich system wartości.

Underclass – pojawił się w końcu lat 70., na określenie gett czarnej ludności miast amery-

kańskich. Jest to ponowoczesna postać marginalizacji i wykluczenia, które istnieją we wszystkich
typach społeczeństw, chociaż w każdym z nich rządzą nimi inne reguły. Jest pochodną szybkiego
rozwoju techniki (zmienia się rynek pracy, kurczy się liczba miejsc dla ludzi o niskich kwalifika-
cjach). Nie polega na braku uprawnień ale na niemożności korzystania z nich. Aby powstała un-
derclass ludzie muszą być skupieni przestrzennie – wytwarza się subkultura ubóstwa. Przynależ-
ność do niej ma tendencję dziedziczenia. Główne czynniki wyrzucające na margines:

•

bezrobocie – wszyscy są zagrożeni utratą zatrudnienia, chociaż nie w jednakowym stopniu, im
większe kwalifikacje tym mniejsza szansa, wywiera silne skutki materialne i psychiczne, im dłu-
ż

ej jest się bezrobotnym tym trudniej znaleźć pracę;

•

bieda – w ponowoczesnych społeczeństwach rozrasta się granica pomiędzy górną warstwą a niż-
szą, bieda jest niejednoznaczna w kategoriach ilościowych i jakościowo, ubóstwo prowadzi do
kumulacji niedostatków.

14. Zróżnicowanie społeczne, nierówności i ruchliwość społeczna w Polsce

Uprzemysłowienie socjalistyczne za PRL:

•

nie rządził nim rynek, ale centralny plan;

•

nacisk na przemysł ciężki;

•

wzrost zatrudnienia, a nie wydajności pracy.

Wyżej płatna była praca prosta niż wymagająca kwalifikacji.
Minimum socjalne – minimum potrzeb uznanych społecznie za uzasadnione (edukacja,

zdrowie, kultura, transport, rekreacja).

Minimum egzystencji – próg ubóstwa, niższe od socjalnego, uwzględnia jedynie te potrzeby,

których zaspokojenie nie może być odłożone w czasie, a konsumpcja niższa od poziomu wyznacza-
nego tą granicą prowadzi do biologicznego wyniszczenia.

Głębokość ubóstwa to różnica pomiędzy poziomem wydatków wyznaczających granicę ubó-

stwa a wydatkami gospodarstw domowych żyjących poniżej tej granicy.

15. Różnice płci jako różnice społeczne

Świadomość nierówności społecznych z powodu płci – przyczyny:

•

społeczeństwa o pozycjach osiąganych;

•

prawa wyborcze dla kobiet;

•

ideologia praw człowieka.

Przejawy współczesnej dyskryminacji kobiet:

•

są niżej opłacane;

•

są częściej zatrudniane w niepełnym wymiarze godzin;

•

w zawodach, w których pracują, zajmują niższe pozycje;

•

pracują najczęściej w zawodach o niskim prestiżu;

•

są chętniej zwalniane;

•

mężczyźni skupiają władzę w swoich rękach.

Feminizm – dostrzeganie upośledzenia społecznego kobiet i dążenie do jego zniesienia.
Gender - słownikowo rodzaj (męski, żeński) w gramatyce. Poza nią dotyczy rozróżnienia

między kobietami i mężczyznami, które jest oparte na cechach społecznych i kulturowych, przy-

20 Podstawowe zagadnienia socjologii

20

swojonych w trakcie socjalizacji i ukształtowanych odmiennie w różnych kulturach („płeć
kulturowa”).

Seksizm – dzieli ludzi do należących do lepszej i gorszej płci.

16. Sfera reprodukcji

Rodzina to grupa społeczna, grupa pierwotna i instytucja kontrolująca proces reprodukcji.

Związana jest bardziej ze wspólnym miejscem zamieszkania niż z pokrewieństwem.

Funkcje rodziny:

•

regulacja zachowań seksualnych;

•

biologiczne odtwarzanie populacji;

•

zapewniane materialnych środków do życia;

•

socjalizacja nowego pokolenia;

•

ochrona i wspieranie emocjonalne;

•

sytuowanie w przestrzeni społecznej i określanie społecznej tożsamości.

Małżeństwo – podstawowymi postaciami są:

•

monogamiczne;

•

poligamiczne (poligynia – jeden mężczyzna wiele żon i poliandria).

Dziedziczenie – może występować jako:

•

patrylinearne – wyłącznie w linii męskiej;

•

matrylinearne – po linii żeńskiej;

•

bilinearne – w obu (np. w przypadku tronu angielskiego).

Zasada primogenitury – dziedziczenie majątku przez najstarszego syna.
Miejsce zamieszkania – można mówić o rodzinie:

•

matrylokalnej – mieszkają u rodziców żony;

•

patrylokalnej – u rodziców męża;

•

neolokalnej – organizowanie własnego gospodarstwa domowego.

Dobór małżeński – w obrębie jednej zbiorowości to endogamia (w społecznościach etnicz-

nych lub religijnych), przeciwieństwem jest egzogamia.

17. Sfera polityki

Polityka – zdolność kontrolowania lub wpływania na działania innych bez względu na ich

zgodę. Władza prawomocna wynika z uznania czyichś uprawnień do wydawania poleceń i uznania
za właściwe podporządkowanie się im. Legitymizacja – powody dla których ludzie uznają czyjeś
prawo do sprawowania władzy.

Weber wyróżnił trzy typy panowania:

•

charyzmatyczny – wynika ze szczególnych cech przywódcy, jego przywództwo jest spontanicznie
uznawane za oczywiste, ludzie ci mają charyzmę, szczególnie widoczne w grupach religijnych,
podwórkowych grupach koleżeńskich;

•

tradycyjny – opiera się na tradycji i zwyczaju, monarchie;

•

legalny (racjonalny) – opiera się na normach prawnych i kompetencji osób sprawujących władzę
na mocy tych norm, tego rodzaju władza to wg Webera władza biurokratyczna.

Państwo – instytucja, która ma wyłączne prawo do posługiwania się siłą w obrębie danego

terytorium (Weber). Cztery cechy:

•

jest aparatem sprawowania władzy;

•

sprawuje ją monopolistycznie;

21 Podstawowe zagadnienia socjologii

21

•

jest to władza prawomocna;

•

jest organizacją opartą na zasadzie terytorialnej, nie rodowej.

Marks mówił, że państwo to organ panowania klasowego i klasowego ucisku.

18. Sfera ekspresyjno-integracyjna

Społeczeństwo masowe ma następujące cechy:

•

upowszechnienie oświaty;

•

pojawienie się kategorii czasu wolnego;

•

indywidualizacja i atomizacja;

•

rozwój środków technicznych (docieranie informacji).

Podstawowe cechy systemów edukacyjnych społeczeństw przemysłowych:

•

wszystkie szkoły tworzą jeden system poddany kontroli państwa (także szkoły prywatne i wy-
znaniowe muszą realizować te same ogólne założenia programowe);

•

system szkolny jest hierarchiczny;

•

przynajmniej z założenia ma być drożny (likwidacja takich szkół, których ukończenie nie otwiera
drogi do następnego poziomu).

Oświata się upowszechnia, podnosi się też poziom powszechnego wykształcenia. Pojawia się

jednak zjawisko analfabetyzmu „funkcjonalnego” (brak rozumienia czytanych tekstów).

Zadania szkoły:

•

dostarczanie wiedzy;

•

socjalizacja (wtórna);

•

integracja społeczna;

•

kontrola społeczna (poprzez społeczną, narodową i obywatelską świadomość).

Publiczność – zbiór jednostek nie wiedzących o swym istnieniu, nie znających się osobiście i

nawet nie wiedzących o swoim istnieniu, ale połączonych jednoczesnym odbiorem tych samych
przekazów.

Kultura masowa – jej istotę określa sposób jej przekazu; jest to zjawisko intelektualnej, este-

tycznej i ludyczno-rekreacyjnej (zabawowo-rozrywkowej) działalności ludzkiej, związane w szcze-
gólności z oddziaływaniem tak zwanych środków masowego komunikowania, a więc treści rozpo-
wszechniane za pomocą tych środków (Kłosowska).

Na podstawie kryterium sposobu przekazu i uzupełniającego je kryterium instytucjo-

nalnego za kulturę wysoką uznać należy:

•

to, co jest przekazywane przez bezpośredni kontakt odbiorcy z twórcą bądź odtwórcą;

•

to, co za kulturę wyższego poziomu zostaje uznane przez autorytety uznane za kompetentne i co
jest upowszechniane przez instytucje o charakterze elitarnym.

Kultura popularna w społeczeństwach ponowoczesnych:

•

przestaje być kulturą słowa drukowanego i staje się kulturą dźwięku i obrazu (rozwój techniki),
powołanie wirtualnej rzeczywistości;

•

utowarowienie kultury;

•

wzrost roli konsumpcji;

•

globalizacja kultury.

Religia – jest nią to wszystko co wiąże się ze sferą sacrum; doświadczenie sacrum; jest to

dziedzina poznania opartego na źródłach nadprzyrodzonych (wiara) i działania ludzkiego skierowa-
nego ku rzeczywistości transcendentnej.

Mogą się różnić od siebie trojako:

•

praktyki religijne mogą polegać na modlitwie, medytacji lub wpadaniu w trans;

22 Podstawowe zagadnienia socjologii

22

•

treścią prawd wiary:

–

nadnaturalizm – nie ma bogów, duchów, ale jest siła nadprzyrodzona („mana” u Melanezyjczy-
ków, szczęśliwe numery w totku);

–

animizm – duchy, które działają w świecie, mogą mieszkać w ludziach, przedmiotach, rzekach
itp., nie wymagają czci, ale trzeba je szanować;

–

teizm – wiara w bogów (panteizm – utożsamiane boga z naturą, politeizm – wiele bogów, monote-
izm – jeden bóg);

–

abstrakcyjne ideały – głównie w Azji, w centrum jest sposób zachowania i myślenia człowieka,
którego zadaniem jest osiągnięcie szczególnego stanu świadomości (np. buddyzm).

•

formą organizacyjną zbiorowości religijnych:

–

Kościół (sformalizowany, wiele cech organizacji biurokratycznej, należy się głównie przez uro-
dzenie) – episkopalny (katolicki, prawosławny, jednolita hierarchiczna organizacja, duchowni
powoływani przez zwierzchników i przed nimi odpowiadają), prezbiteriański (na kształt demo-
kracji przedstawicielskiej, władza w rękach regionalnej rady, czyli konsystorza, pochodzącej z
wyboru), kongregacyjny (nie ma hierarchii władzy panującej nad wszystkimi jego częściami, każ-
dym kościołem zarządzają świeccy członkowie, powołując swoich przewodników np. baptyści);

–

sekta – mają mniej sformalizowaną organizację, często jest to odłam Kościoła, członkowie wstę-
pują do nich w wyniku nawrócenia, mała rola tradycji, duża charyzmatycznych przywódców;

–

kult – ma luźną organizację i jest otwarty dla każdego, jego charakter określa przedmiot czci oraz
rodzaj rytuałów.

Psychospołeczne funkcje religii:

•

więź społeczna;

•

podpora psychiczna;

•

kontrola społeczna.