1095.1333 - WYPRAWY KRZYŻOWE

--------- wyprawy krzyżowe ----------

W 1095 r. na synodzie w Piacenzie papież Urban II podpisał

porozumienie z wysłannikami cesarza bizantyńskiego Aleksego
Komnena. Papież ogłosił pierwszą krucjatę, zachęcając księży i

rycerstwo do udania się do Grobu Pańskiego i odebrania go
niewiernym. Później, papież na soborze w Clermont we Francji,

wezwał zachodnie chrześcijaństwo do odbicia ziemi świętej od

muzułmanów. Zachęcał do zdobycia Świętego Grobu Pana

Jezusa w Jerozolimie z rąk niewierzących Mahometan.
Obiecywał

za

to

zupełny

odpust.

Rozpoczął się wielki ruch po całym chrześcijaństwie, który

trwał blisko 200 lat, wciągając w śmierć miliony ludzi, którzy pod

sztandarami Krzyża walczyli bronią cielesną, myśląc, że z

Saracenami walczą dla Pana. Połączono to z zapowiedzią

odpuszczenia grzechów wezwanie. Te idee znalazły żywy

oddźwięk wśród feudalnego rycerstwa.

--------- pierwsza wyprawa krzyżowa ----------

W 1096 r. ruszyła wyprawa chłopska (tzw. "ludowa krucjata") w

celu uwolnienia ziemi świętej i grobu świętego spod

muzułmanów. Na jej czele szedł kaznodzieja zwany Piotrem

Pustelnikiem.

Pierwsze drużyny krzyżowców zebrały się w północnej

Francji, lecz początkowo napaści na Żydów zdarzały się

sporadycznie. Musimy jednak pamiętać, że Kościół Rzymsko-

Katolicki odpuszczał krzyżowcom wszystkie grzechy, zarówno

stare, jak i przyszłe. W takich warunkach, pewien mnich rzucił
hasło: "Żydzi ukrzyżowali naszego Zbawiciela, niechże się więc
nawrócą do niego lub umrą." Wówczas krzyżowcy w francuskim

mieście Rouen zagnali Żydów do kościoła i zmusili do chrztu.

Energiczna interwencja francuskich książąt i kleru powstrzymały

dalsze

incydenty

we

Francji.

Pochód około 40 tysięcy krzyżowców z północnej Francji

wkroczył do Niemiec. Jako pierwszy, oddział pod wodzą

Eilhelma Cieśli przeszedł przez gminy nad Mozelą i Renem,

prześladując Żydów. Wielu zostało przemocą zmuszonych do

przyjęcia chrztu. Wielu zginęło męczeńsko. Do pogromu doszło

w Wormacji, gdzie krzyżowcy zburzyli domy żydowskie,

zrabowali ich mienie i spalili znalezione święte księgi. Wielu

tamtejszych Żydów wybierało samobójczą śmierć, niż

męczeńską. Nieliczni przyjęli chrzest. W samej Wormacji zginęło

800

Żydów.

Do Moguncji wkroczył oddział krzyżowców pod wodzą

hrabiego Emeryka z Leiningen. W pogromie zginęło około 1300

Żydów, a znaczna część miasta spłonęła. Tylko nieliczni Żydzi

przyjęli

chrzest.

Do Kolonii wkroczył oddział krzyżowców pod wodzą

Wilhelma Cieśli. Zburzyli żydowskie domy, lecz tamtejsi Żydzi

zdołali uciec przed pogromem. W następnych dniach krzyżowcy

wyłapali większość Żydów w okolicy, mordując wszystkich.

Następnie doszło do pogromów Żydów w Czechach.

Drogę do Ziemi Świętej znaczyły liczne akty gwałtów,
określane później w tradycji żydowskiej mianem pierwszego
holocaustu.
Krzyżowców nauczano, by by "świętą wojnę" rozpoczynać od
własnego kraju i zniszczenia "wrogów Boga", czyli Żydów. Mord

Żydów traktowano jako czyn miły Bogu, gwarantujący

odpuszczenie kar za grzechy. Tylko w ciągu pierwszych trzech

miesięcy (maj-lipiec 1096 r.) pogromów w niemieckich miastach

nad Renem zabito 12 tysięcy Żydów. Ogółem szacuje się, że

zgładzono trzecią część ludności żydowskiej Niemiec i północnej

Francji. Nieliczni ocaleni przyjęli pozornie chrześcijaństwo.

Wyprawa była jednak źle zorganizowana i pozbawiona

zaopatrzenia, dotarła do Konstantynopola, a następnie została

rozbita przez Turków.

W 1096 r. do Polski przybyła pierwsza fala Żydów. Polska ich

przyjęła i dała warunki do osiedlenia się. Ta pierwsza fala

Żydów, która napłynęła do Polski, uciekała przed pierwszą

wyprawą krzyżową.

W 1096 r. wyruszyła także druga fala pierwszej krucjaty na

Wschód. Około 40-50 tysięcy francuskiego i włoskiego rycerstwa

podążało pod wodzą wybitnych książąt. Z początkiem 1097 r.

siły krzyżowców przeprawiły się przez Bosfor i wkroczyły do

Azji Mniejszej. Po rozbiciu sił tureckich, zdobyli Edessę, kolonię

armeńską na pograniczu Syrii i Mezopotamii. Hrabią Edessy

został Baldwin, brat księcia Lotaryngii. W 1098 r. krzyżowcy

opanowali stolicę Wschodu Antiochię, której księciem został

Boemund z Tarentu.

W 1097 r. cesarz Henryk IV pozwolił ocalałym Żydom

niemieckim, którzy zostali zmuszeni do chrztu, aby teraz

powrócili

do

wiary

swoich

ojców.

Papież Klemens III (1080-1100) zganił cesarza Henryka IV
pisząc do niego: "Słyszeliśmy, że ochrzczonym Żydom pozwolono
odpaść od Kościoła. Rzecz to niesłychana i grzeszna, wzywamy przeto
Ciebie i wszystkich naszych braci, abyście nie dopuścili pohańbienia
sakramentów

Kościoła

przez

Żydów."

W 1098 r. książę Czech, Wratysław odebrał Żydom czeskim

cały majątek i dopiero wtedy pozwolił, aby uciekli do Polski i

Węgier.

W 1099 r. krzyżowcy, będący w sile około 15 tysięcy ludzi, zdobyli Jerozolimę.

Miasto zostało całkowicie splądrowane, a ludność muzułmańska i żydowska

wymordowana (Żydów spalono żywcem w synagodze - 15 lipca 1099 r.).

Zwycięzcy ustanowili chrześcijańskie Królestwo Jerozolimskie, które obejmowało

dawną Fenicję, Syrię i Palestynę. Było to klasyczne państwo feudalne z systemem

lennym. Pierwszym jego władcą został Gotfryd de Bouillon. Do obrony całego

Królestwa Jerozolimskiego miał on zaledwie 3 tysiące ludzi.

W następnych latach we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego powstały

kolejne księstwa łacińskie.

W 1100 r. z Europy wyruszyła na Wschód druga fala rycerstwa

krzyżowego. Siły liczące około 40-50 tys. ludzi wyszły z Francji,

Włoch i Niemiec. Podczas ciężkich walk w Azji Mniejszej zginęło

ponad trzy czwarte krzyżowców. Ocalałe resztki wzmocniły siły

obronne Królestwa Jerozolimskiego.

W 1100 r. władcą Królestwa Jerozolimskiego został jako król, hrabia Edessy,

Baldwin I (1100-1118).

W 1103 r. cesarz Henryk IV przerażony skutkami pogromów

Żydów niemieckich w Moguncji i Wormacji, kazał książętom i

mieszczanom złożyć przysięgę, że w przyszłości zabezpieczą

Żydom spokojne istnienie i nie pozwolą ich prześladować.

W obliczu tych wszystkich cierpień i prześladowań, niemieccy

Żydzi przyjęli katolicki obyczaj odwiedzania grobów swoich
zmarłych, których nazywali świętymi (Kedoszim) męczennikami.

Odprawiano przy tym modlitwy za zmarłymi. Od tych

tragicznych wydarzeń pierwszej wyprawy krzyżowej, niemiecki
judaizm

obumarł i przybrał posępną postać.

Zbawienną przeciwwagę dla smutku stanowiły studia
talmudyczne. W uczelniach panowała radosna praca myślowa.
Szkoły stały się całym światem dla nieszczęsnych niedobitków.

Izaak Alfassi (zmarł w 1103 r.) i Raszi (zmarł w 1105 r.)

pozostawili po sobie liczny zastęp adeptów, którzy
rozpowszechnili po świecie głęboką naukę Talmudu.

W XII wieku pojawiły się dwa nowe, mniejsze rejony

żydowskiego osadnictwa - południowe Włochy i Jawan w

cesarstwie bizantyjskim, oraz drugie miejsce na wschód od rzeki

Łaby, w krainie Słowian.

W owym czasie Andaluzję w muzułmańskiej Hiszpanii

opanowali Almorawidzi.

Sytuacja Żydów pod ich panowaniem

nie uległa większej zmianie. Żydzi cieszyli się spokojną

egzystencją.

W latach 1106-1143 w hiszpańskiej Andaluzji panował

almorawidzki kalif Alego.

Żydzi cieszyli się dużymi swobodami.

Niektórzy z nich sprawowali obowiązki poborców pogłównego

od ludności żydowskiej i chrześcijańskiej. Wybitni Żydzi

zajmowali ważne urzędy na dworze. Przybocznym medykiem

kalifa Alego był Żyd, Abu-Ajub Salomon Ibn-Almuallem, który

otrzymał tytuł księcia i wezyra. Tytuł wezyra otrzymał również

inny żydowski medyk, Abulhassan Abraham Ben-Meir Ibn-

Kamnial. Najznakomitsi ówcześni poeci wysławiali szlachetność

jego uczuć, jego hojność i zainteresowanie losem współbraci

Żydów.

Wysokie stanowisko na dworze jednego z książąt

muzułmańskich w Hiszpanii zajmował żydowski astronom

Abraham Ben-Chija Albardżeloni (1065-1136). Był on ministrem

policji (Zachib as-Szorta) i nosił tytuł książęcy.

Za czasów królów Ludwika VI (1108-1137) i Ludwika VII (1137-

1180) Żydzi we Francji cieszyli się dużymi swobodami.

Dostępowali zaszczytów i łaski na dworze. W tak sprzyjających

warunkach bogacili się, posiadali domy, grunta i winnice. Połowa

ówczesnego

Paryża

należała

do

Żydów.

Francuskie gminy żydowskie miały na czele własnego
burmistrza (prevota), któremu przysługiwało prawo obrony
interesów członków swojej gminy. Żydowskiego burmistrza

wybierała gmina, a zatwierdzał król lub baron, do którego

należało dane miasto. W owym czasie wspaniale rozwijała się
uczelnia talmudyczna w Troyes (Francja). Studenci operali się

głównie na komentarzach Raszego, podanych w postaci prostych
dodatków (Tosafot). Właśnie dlatego uczelnia w Troyes została
nazwana tosafistyczną. Uzupełniła ona luki pozostawione przez

Raszego, oraz sprostowała i rozszerzyła podane przezeń
objaśnienia. Główną cechą kierunku tosafistycznego stanowi jego

zupełna niezależność od powag i usiłowanie ogarnięcia
przedmiotu własnym rozumem. Grono pierwszych tosafistów

tworzyli: Meir Ben-Samuel, Jehuda Ben-Natan, Jakub Ben Meir
oraz Izaak Ben-Aszer Halevi.

Opracowali oni Tosafot (suplementy)

tak

do

Pięcioksiągu,

jak

do

Talmudu.

W okresie 1100-1160 rozwinęli swoją działalność Józef Karo i
Samuel Ben-Meir, którzy obrali drogę odmienną od tosafistów.

Uprawiali oni egzegezę, opartą na ścisłych prawidłach

gramatyki.

W 1113 r. w Kijowie (Ruś Kijowska) po śmierci księcia

Światopełka II wybuchły społeczne niepokoje, które władca

skierował przeciwko Żydom. W owym czasie, Żydzi w Kijowie

w pełni kontrowali handel solą, przez co stali się niepopularni.

Już w tak wczesnych czasach pojawił się powtarzający potem

schemat konfliktu.

W 1114 r. w Norwich w Anglii oskarżono Żydów o zamęczenie

na śmierć chrześcijańskiego dziecka na wzór męki Chrystusowej.
Jest to pierwszy zanotowany przypadek "krwawego oszczerstwa".

W 1119 r. powstał w Jerozolimie francuski zakon rycerski templariuszy dla obrony

pielgrzymów w Palestynie i walki z niewiernymi. Templariusze byli zakonnikami

przestrzegającymi ścisłej reguły, łączącej w przedziwny sposób ideały życia
mniszego i rycerskiego. Razem z zakonem joannitów fortyfikowali oni granice

Królestwa Jerozolimskiego i prowadzili nieustanne walki z muzułmanami.

Pierwsza połowa XII wieku wydała wśród żydostwa mnóstwo

mężów wybitnych, poetów, filozofów, bystrych talmudystów,

których dzieła noszą niemal piętno perfekcji. Wybitni rabini,

przeważnie uczniowie Alfassiego, objawiali obok studiów
talmudycznych niemałą skłonność do poezji i nauki.

Najznakomitszym w tej dobie rabinem był Józef Ibn-Migasz

(1077-1141). Zajmował on zaszczytne stanowisko zwierzchnika

gminy

w

Lucenie

(Hiszpania).

W owym czasie Hiszpania została rozdarta na wrogie sobie

stronnictwa i znajdowała się w stanie zamieszania. W Andaluzji

hiszpańscy Arabowie sprzeciwili się zwycięskim Berberom

almorawickim i rozpoczęli z nimi wojnę. W okolicach Grenady

chrześcijanie uknuli spisek przeciwko mahometańskim panom i

wezwali na pomoc chrześcijańskiego króla Aragonii, Alfonsa.

Królestwa Aragonii i Kastylii skłóciły się z sobą. Hrabstwo

Portugalii starało się uwolnić spod zwierzchnictwa Leonu.

Przymierza zawierano i łamano. Obłuda i zdrada były

powszechnym zjawiskiem, a kościelni dostojnicy przechodzili z

obozu

do

obozu.

W tych ciężkich warunkach, w Hiszpanii rozkwitały studia
talmudyczne. Jednocześnie nastąpił zastój w egzegezie Pisma
Świętego i uprawie gramatyki hebrajskiej. Natomiast wspaniale

rozwijała się poezja. Język hebrajski nabrał takiej giętkości i

plastyczności, że małym nakładem talentu można było pisać

wiersze i manipulować rymami. Moda układania listów do

przyjaciół, którą hiszpańscy Żydzi przejęli od Arabów, uczyniła

rymotwórstwo rzeczą codziennej potrzeby. Na wzmiankę

zasługują następujący poeci: Salomon Ben-Sakbel, który stworzył

nowy rodzaj poezji hebrajskiej, igraszki miłosne.

Najpłodniejszym poetą tego okresu był Mojżesz Abu-Harun

(1070-1139). Mojżesz Ibn-Ezra wzbudził zdumienie swoją

biegłością w języku hebrajskim. Był nadzwyczaj płodny i pisał

wielką rozmaitość form poezji, którymi wzbogacił hebrajską
poezję.

Ułożył piosennik pt. "Sznur pereł" z 1200 wierszami.

Oprócz tego napisał 300 utworów okolicznościowych i około 200

modlitw, które w wielu gminach weszły w skład liturgii.

Gwiazdą tego okresu i jego głównym wyrazicielem był Abul-

Hassan Jehuda Ben-Samuel Halevi ze Starej Kastylii w Hiszpanii.

Swoją poezją przewyższał wszystkich ówczesnych poetów, a

jako myśliciel tworzył nowe idee. Po mistrzowsku opanował

język hebrajski oraz formy poezji nowohebrajskiej. Utrzymywał

się z praktyki medycznej w Toledo. Zgłębiał nauki przyrodnicze.

Halevi wystąpił w obronie judaizmu. Nauczał, że o właściwości

żydowskiej wiary stanowią nie powinności moralne i nie

wymagania rozumu, lecz prawdziwym rdzeniem judaizmu są

obowiązki religijne. W prawach religijnych judaizmu odbija się

mądrość ich Twórcy. Halevi pięknymi słowami wyjaśniał

znaczenie judaizmu, a jego uczynki i słowa stopiły się w zupełną

harmonię.

Po długim pobycie na uczelni w Toledo (Hiszpania), w 1141 r.

Halevi popłynął do Egiptu, a następnie do ziemi ojców Izraela.

W latach 1120-1138 Saraceni podburzyli cały świat muzułmański do

zaatakowania i obalenia chrześcijańskiego królestwa w Jerozolimie.

Muzułmanie pobili siły krzyżowców pod Antiochią.

Władca Królestwa Jerozolimskiego, Baldwin II, zwrócił się do papieża Kaliksta II i

doży weneckiego z apelem o pomoc w utrzymaniu chrześcijańskiego panowania nad

Ziemią Świętą. W odpowiedzi silna flota wenecka rozbiła muzułmańską flotę egipską

pod Askelonem i następnie pomogła w zdobywaniu Tyru.

W latach 1136-1160 w Kalifacie Bagdadzkim panował kalif Mohammed

Almuktafi.

Udzielił on Żydowi Salomonowi tytułu egzylarchy i ustanowił

go książęciem nad wszystkimi Żydami kalifatu. Każdy Żyd od Persji po
Indie był zobowiązany do płacenia pogłównego na rzecz egzylarchy.

W stolicy kalifatu, w Bagdadzie, żyło wówczas 1000 rodzin

żydowskich. W XII wieku, podróżnik Beniamin z Tudeli, w Bagdadzie
naliczył 40 tys. Żydów, 4 synagogi i akademię rabiniczną. W Mosulu żyło

około

7000

rodzin

żydowskich.

Na wschód od Tabaristanu, na płaskowyżu pod Niszaburem, żył

niezależny i wojowniczy szczep żydowski. Trudnili się oni hodowlą

bydła, a jednocześnie byli wspaniałymi wojownikami.

Dalej na wschód istniały gminy w Chiwie (8000 rodzin) i Samarkandzie

(50

tys.

Żydów).

W owym czasie, na wyspie Cejlon żyło 23 tys. Żydów. Król tej wyspy

miał szesnastu wezyrów, w tym czterech żydowskich. Aden, port

stanowiący klucz Morza Arabskiego i Oceanu Indyjskiego, posiadał

liczną gminę żydowską, która wybudowała sobie warownię i zajmowała

się handlem pomiędzy Egiptem, Persją i Indiami. Obszar działalności

kupców żydowskich rozciągał się od Hiszpanii i Maroka po Indie i Chiny,

a skupiska Żydów pojawiały się głównie wzdłuż szlaków handlowych.

W Arabii odrodziły się dawne gminy żydowskie. Powstały liczne

gminy w Jemenie. W północnej Arabii Żydzi tworzyli specyficzne

szczepy, trudniące się hodowlą bydła, rolą i handlem. Jedna taka grupa

mieszkała w Tajmie i miała własnego księcia Chanana. Druga grupa

zamieszkiwała okolicę Talmasu pod wodzą księcia Salomona. Trzecie

grupa usadowiła się w Chajbarze, w liczbie 50 tys. osób. Duże skupiska

Żydów powstały również w arabskich miastach Wasit (10 tys.), Kufa (7

tys.)

i

Basra

(2

tys.).

Gminy żydowskie w Egipcie posiadały własnego, uznanego przez

kalifa zwierzchnika, który pełnił funkcje duchowe i sędziowskie, i
tytułował się nagidem. Przysługiwało mu prawo mianowania rabinów i

karania winowajców. W Kairze żyło 2 tys. rodzin (około 7 tys. osób),

natomiast w Aleksandrii żyło 3 tys. rodzin.

W 1144 r. muzułmanie zajęli hrabstwo Edessy, co odbiło się szerokim

echem w całej Europie. Król jerozolimski ponownie zwrócił się do

papieża z prośbą o pomoc.

Gdy upadła Edessa, rozpoczęto głosić potrzebę drugiej krucjaty.

W Niemczech i we Francji znowu podburzano przeciwko Żydom

krwiożerczy fanatyzm ludu.

W 1146 r. papież Eugeniusz III (1145-1153) wydał bullę,

zwalniającą wszystkich uczestników świętej wojny od płacenia

procentu wierzycielom żydowskim. W rzeczywistości było to

zamaskowane odpuszczenie wszystkich długów żydowskich.

We Francji, na mocy papieskiej bulli i królewskiego

uprawomocnienia, ograbiono żydowskich bogaczy. Jednakże do

wybuchu krwawych prześladowań nie dopuścił król, rozsądni

ministrowie

i

pobożny

opat

Bernard.

W Niemczech, mieszczaństwo miast nad Renem, zostało
podburzone przez fanatycznego mnicha Rudolfa. Głosił on, że
krucjata powinna rozpocząć się od Żydów. Już w sierpniu

rozpoczęły

się

krwawe

prześladowania.

Wypadki te zmusiły niemieckich Żydów do szukania opieki.

Zapłacili znaczne sumy książętom za udzielenie schronienia w
zamkach i twierdzach. Kardynał-biskup Arnold oddał Żydom

zamek Wolkenburg pod Koenigswinterem i pozwolił im się

bronić w razie potrzeby. Wolkenburg stał się schronieniem dla

wielu żydowskich gmin z terenu Niemiec. Poza murami twierdz

na Żydów czekały przymusowe chrzty, grabieże i męczeńska

śmierć.

Cesarz Konrad (1137-1152) udzielił Żydom schronienia w

Norymberdze i kilku innych warowniach. Od tego momentu

Żydzi niemieccy uważali cesarza za swego patrona i on sam

uważając się za takiego, zażądał od nich opłacania ekwiwalentu.

Dzięki temu Żydzi w Cesarstwie Rzymskim narodu
niemieckiego stali się stałymi klientami skarbu (Kammerknechte)

państwa. Początkowo oznaczało to ich nietykalność jako sług

cesarskich.

Jednakże z czasem zepchnięto ich na same dno

społeczeństwa i przywiązano jak niewolników do ziemi. Do

końca XVIII wieku Żydzi niemieccy odgrywali już rolę parjasów.

W 1146 r. fanatyczny kalif Abdulmumen zniósł na północy Afryki

tolerancję dla Żydów i chrześcijan. Wszyscy Żydzi stanęli przed

dramatycznym wyborem: przyjęcie Islamu albo emigracja, w

przeciwnym razie śmierć. Wyznaczono Żydom termin, do którego

musieli sprzedać swoje grunty i posiadłości, a następnie wyemigrować.

Bardzo wielu Żydów wywędrowało wówczas do chrześcijańskiej części

Hiszpanii, Włoch i do innych krajów. Jednakże większość pozostała i

pozornie przyjęła Islam. W całym państwie Almohadów (od gór Atlasu
po granicę Egiptu) zburzono kościoły i synagogi.

W lutym 1147 r. znaleziono pod Wircburgiem (Niemcy) ciało

zabitego chłopca chrześcijańskiego. Krzyżowcy oskarżyli o

zbrodnię Żydów. W pogromie zginęło ponad 20 osób, w tym

rabin Izaak Ben-Eljakim.

W 1147 r. do Polski przybyła druga fala Żydów. Uciekali oni

przed prześladowaniami drugiej wyprawy krzyżowej w Europie

Zachodniej.

W owym czasie ludność żydowska w Europie miała charakter
odrębnego stanu społecznego. Uważano ich za sługi skarbu (servi
camerae), co wpłynęło na wyodrębnienie się zwyczaju

bezpośredniego podlegania Żydów monarsze. Formuła ta

znalazła wyraz w przywileju Fryderyka I Barbarossy dla

ludności żydowskiej z 1157 r. i stała się normą obowiązującą w

Niemczech, a także poza ich granicami.

--------- druga wyprawa krzyżowa ----------

Pod koniec 1147 r. z Francji i Niemiec wyruszyła przeciwko

muzułmanom druga wyprawa krzyżowa prowadzona przez

króla francuskiego Ludwika VII i cesarza Niemiec Konrada III.

Maruderzy bezkarnie rzucili się na Żydów. Doszło do krwawych

pogromów w Carentonie, Clairvaux, Ramer i Sully we Francji.

Podczas przemarszu krzyżowców przez Czechy, w pogromach

zginęło

150

Żydów.

Po ciężkich walkach w Azji Mniejszej, do Palestyny dotarły

tylko niedobitki rycerstwa. W 1148 r. krzyżowcy bezskutecznie

próbowali zdobyć Damaszek, skąd Turcy zagrażali Jerozolimie.
Druga krucjata zakończyła się całkowitym niepowodzeniem. W

wyniku niepowodzenia tej wyprawy przygasł w Europie na
dłuższy czas ruch krucjatowy.

W 1149 r. fanatyczny kalif Abdulmumem podporządkował

sobie całą muzułmańską Hiszpanię. Wówczas Żydzi hiszpańscy

stanęli przed wyborem pomiędzy przyjęciem Islamu lub

emigracją, w przeciwnym razie czekała na nich śmierć.

Większość wyemigrowała do chrześcijańskiej części Hiszpanii, a

pozostali pozornie przyjęli Islam. Na południu Hiszpanii
zburzono synagogi i zamknięto wspaniałe uczelnie w Sewilli i

Lucenie.

Chrześcijańska Kastylia w Hiszpanii (król Alfons VII

Raimundez 1126-1157) udzieliła uciekającym Żydom schronienia.

W owym czasie ulubieńcem króla był Jehuda Ibn-Ezra, który

swoje bogactwo i wielkie wpływy na dworze obrócił na

pomaganie żydowskim rodakom. Jehuda był marszałkiem

nadwornym w Toledo, znajdowała się tam również najliczniejsza

gmina

żydowska.

Od tej pory chrześcijańska Hiszpania (Kastylia i Aragonia)

stały się ogniskiem umysłowości żydowskiej. Abraham Ibn-Daud

(1110-1180) zajął się medycyną i hiszpańską historią.

Napisał

filozoficzne dzieło "Wzniosła wiara". W historycznym
opracowaniu "Seria tradycji" (1161 r.) przedstawił kolejnych

przedstawicieli doby talmudycznej, gaońskiej i rabinicznej.

Abraham Ben-Meir Ibn-Ezra z Toledo (1088-1167) posługiwał

się różnymi formami poezji. Zajął on pierwsze miejsce jako
gruntowny i pełen taktu objaśniacz Pisma Świętego, które

traktował na podstawie analizy gramatycznej.

Napisał

komentarz do Pięcioksiągu.

Rabin Ibn-Ezra po długim pobycie w

Toledo, udał się w podróż przez północną Afrykę, Egipt,

Palestynę, Babilonię, Włochy, Francję do Brytanii. We wszystkich
tych miejscach nauczał i wykładał

Zakon.

W tym czasie we Francji działał rabin Jakub Ben Meir, znany

jako Rabbenu Tam z Rameru. Doszedł on do takiej biegłości w
wykładni Talmudu, że zaćmił wszystkich ówczesnych. Łącząc

jasność myśli z bystrym rozumem, został głównym założycielem
uczelni tosafistów w Ramer (Francja). Cieszył się on powszechnym

uznaniem

i

szacunkiem.

Przy uczelni w Ramer pojawił się po raz pierwszy w dziejach
potalmudycznych synod rabinów, który zebrał się przy rabinie

Tam aby rozstrzygnąć różne ważne kwestie religijno-prawne. Od
tego momentu, podobne synody rabinów zbierały się podczas
miejskich jarmarków. Uchwały synodów dotyczyły kwestii

religijnych,

moralnych

i

gminnych.

Około 1150 r. zebrał się wielki synod 150 francuskich rabinów z

Troyes, Auxerre, Reims, Paryża, Sens, Drome, Lyonu,

Carpentras, Normandii, Akwitanii, Andegawii, Piktawii i
Lotaryngii. Na czele synodu stanął rabin Jakub Ben Meir z
akademii w Ramer. Ze względu na niebezpieczeństwo

prześladowań uchwalono, aby żaden Żyd nie nabywał

krucyfiksów, osprzetów kościelnych i tym podobnych rzeczy.

Nikomu nie wolno było ubiegać się u władz państwowych

urzędu przełożonego gminy, który miał być wybierany

większością głosów członków gminy. Żaden Żyd nie powinien

pozywać współwyznawcę przed sądy krajowe. Uchwalono także

wiele innych ważnych decyzji, których przestrzeganie nakazane

było pod groźbą klątwy.

W latach 1154-1172 odbyła się wielka podróż Benjamina z

Tudeli (Hiszpania). Ten wielki żydowski podróżnik i historyk

odwiedził kraje nad Morzem Śródziemnym, Bliski Wschód,

Indie, Cejlon oraz Chiny. Pozostawił liczne opisy żydowskich

społeczności.

W latach 1159-1181 głową Kościoła Rzymsko-Katolickiego był

papież Aleksander III.

Sprzyjał on Żydom we Włoszech. Jego

podskarbim był Jechiel Ben-Abraham. W owym czasie we

Włoszech szanowano Żydów i nie obciążano ich żadnymi

specjalnymi podatkami.

W chrześcijańskim Królestwie Jerozolimskim żyło około 1000 żydowskich rodzin.

W Aszkelonie żyło 300 Żydów. W 1160 r. słynny podróżnik Benjamin z Tudela (Żyd

z Hiszpanii) w czasie pobytu w Jerozolimie doliczył się zaledwie dwunastu Żydów.

Inne źródła podają około 300 żydowskich mieszkańców Jerozolimy, którzy trudnili

się przeważnie farbiarstwem.

W 1160 r. Dawid Alroy ogłosił się w Persji Mesjaszem. Jego zwolennicy

szykowali się do powrotu do Jerozolimy. Ten fałszywy Mesjasz został

zabity podczas bitwy przez żołnierzy gubernatora.

W latach 1162-1196 w Królestwie Aragonii (Hiszpania) panował

król Alfons.

Pod jego rządami Żydzi mogli spokojnie się

rozwijać. Zajmowali się pisarstwem i filozofią. Za ognisko

żydostwa w północnej Hiszpanii uchodziła wówczas Barcelona, o
której mówiono "gmina książąt i magnatów". Na czele tej gminy
stanął Szeszet Benvieniste, medyk i filozof biegły w Talmudzie.

Służył on królowi aragońskiemu w dyplomacji. Swoim wielkim

bogactwem i wpływami na dworze wspierał żydowskich poetów

i filozofów. Najbliższym mu powagą był Samuel Ibn-Chasdaj

Halevi (1165-1216), poeta i tłumacz dzieł filozoficznych.

W 1163 r. Benjamin z Tudela opisał społeczność żydowską Bagdadu,

liczącą 40 tys. osób, z 28 synagogami oraz 10 akademiami talmudycznymi.

Papieskie wezwania o podjęcie nowej wyprawy krzyżowej,

ponawiane w latach 1157, 1165, 1169, 1173, 1181 i 1184, nie

spotkały się ze szczególnie żywym przyjęciem, chociaż w

dalszym ciągu wyruszały na Wschód nowe, niewielkie wyprawy,

przynoszące wzmocnienie Królestwu Jerozolimskiemu.

W owym czasie Żydzi hiszpańscy wiedli jeszcze prym w

oświecie. Żydzi mieszkali we wszystkich pięciu królestwach

chrześcijańskich w Hiszpanii - Kastylii, Leon, Aragonia,

Portugalia i Nawarra. W stolicy Kastylii, w Toledo, żyło 12

tysięcy Żydów, w tym bardzo wielu możnych i wykształconych.
Posiadali

oni

kilka

wspaniałych

synagog.

W południowej Hiszpanii (muzułmańskiej) prawie wcale nie

było Żydów, a co co tam pozostali, przyjęli Islam. Dawne

siedziby uczelni były zniszczone: Kordowa, Sewilla, Grenada i

Lucena.

W latach 1166-1214 w Królestwie Kastylii (Hiszpania) panował

król Alfons VIII Szlachetny.

Powoływał on uzdolnionych Żydów

na urzędy państwowe. Za księcia został uznany Józef Ben-

Salomon Ibn-Szoszan. Wielkimi zaszczytami na dworze cieszył

się Abraham Ibn-Alfachar, władający znakomicie poezją. Gmina

w Toeldo szczyciła się wspaniałym dziejopisarzem i filozofem

Abrahamem Ibn-Daudem.

Na południu Francji, w Prowansji i Langwedocji kwitły liczne

gminy żydowskie. Między gminami panowała solidarność. Ich

powszechna zamożność płynęła z rolnictwa i handlu pomiędzy

Hiszpanią, Włochami, Anglią, Egiptem i Wschodem. Główną

gminą była Narbona, licząca około 300 Żydów. Rektorem
wybitnej uczelni w Narbona był rabin Abraham Ben-Izaak
( zmarły w 1178 r.), wybitny talmudysta. W Narbonie działał
również rabin Józef Ben-Izaak Kimchi,

który napisał komentarz do

Pisma Świętego

i uprawiał poezję liturgiczną.

W mniej korzystnym położeniu była gmina w Beziers. Tamtejsi

Żydzi musieli rokrocznie opłacać okup księdzu, w wysokości

4.000 funtów srebra. W zamian, ksiądz nie podburzał w

Wielkanoc pospólstwa przeciwko Żydom.

W pobliskim mieście handlowym Montpellier (stolica

południowej Francji) istniała bogata gmina żydowska, słynna ze
swojej akademii medycznej i panującej wolności nauczania. Obok

Montpellier znajduje się miasto Lunel, w którym była gmina

licząca 300 Żydów (największa po Narbonie społeczność
żydowska w Prowansji). Uczelnia talmudtyczna w Lunel
współzawodniczyła z uczelnią w Narbonie. Na czele gminy stał
rabin Meszullam Ben-Jakub (zmarł w 1170 r.), uczony talmudysta i

wielki bogacz. W Lunel przeważał kierunek naukowy. Jonatan

Ben-Dwid Kohen był wielkim autorytetem talmudycznym i jako

pierwszy rozpoczął walkę aby nauka mogła prawnie istnieć w

pośrodku judaizmu. Jehuda Ben-Saul Ibn-Tibbon (1120-1190)

zajmował się praktyką medyczną w Lunel, a równocześnie

tłumaczył z języka arabskiego na hebrajski "Obowiązki serca"
Bachji, "Naukę moralną" i "Sznury pereł" Ibn-Gabirola, "Kozari"

Haleviego

i

inne

dzieła.

W pobliskiej gminie w Posquieres żyło wówczas 40 Żydów. W

tej małej gminie narodził się jeden z najznakomitszych
talmudystów, rabin Abraham Ben-Dawid (1125-1198). Był on

bardzo dobrze wykształcony, a będąc bogatym człowiekiem
założył własną uczelnię talmudyczną. W Bourg de St. Gilles

mieszkało 100 Żydów.

W 1171 r. we francuskim mieście Blois fałszywie oskarżono

Żydów o ukrzyżowanie w święto Paschy chrześcijańskiego

chłopca, którego później wrzucono do rzeki Loiry. Wszystkich

Żydów osadzono w więzieniu i zmuszano do przyjęcia chrztu.

Opornych zaprowadzono do drewnianej wieży i spalono

żywcem

(34

mężczyzn

i

17

kobiet).

W owych czasach Żydzi w Europie musieli walczyć z licznymi

niedorzecznymi przesądami rozpowszechnianymi przez

agresywne kazania księży i zakonników. Generalnie rzecz biorąc

polityka chrześcijańska zakładała izolację i podporządkowanie

Żydów.

W 1174 r. królem jerozolimskim został Baldwin IV (1174-1185). Był on chory na

trąd. Władzę regenta - w imieniu młodego trzynastoletniego króla do czasu

uzyskania przez niego pełnoletności - sprawował przez trzy lata jego kuzyn.

Wówczas w Królestwie Jerozolimskim rozpoczęły się walki stronnictw o przejęcie

władzy nad Królestwem.

W latach 1179-1180 głową Kościoła Rzymsko-Katolickiego był

papież Innocenty III. Oświadczył on, że "Papież zajmuje miejsce
prawdziwego Boga", a prawo kanoniczne komentując słowa
papieża stwierdziło: papież - "nasz Pan Bóg". Papież Innocenty III

wykazał dużą gorliwość w głoszeniu nowej wyprawy krzyżowej.

W owym czasie katolicki kaznodzieja Fulkon podburzał

francuski lud przeciwko Żydom. Głosił on, że dłużnik
chrześcijański ruszając na świętą wojnę, pozbywa się zobowiązań

względem wierzycieli żydowskich.

W 1179 r. na synodzie laterańskim papież Aleksander III okazał

swoją przychylność dla Żydów, nie zezwalając na uchwalenie
przez kler prześladowczych ustaw. Synod podkreślił, że nie

należy zmuszać Żydów do chrztu i wymierzać im kary bez

sądowego

orzeczenia

winy.

Na południu Włoch, w Neapolu i na wyspie Sycylii, pod

panowaniem Normandów, Żydzi cieszyli się wolnością i mogli

być sądzeni według własnego prawa.

W Cesarstwie Bizantyńskim przez cały czas źle traktowano

Żydów, pozbawiając ich wszelkich praw obywatelskich.

Na

terytorium greckim istaniły gminy w Tescalii, Macedonii i Tracji,

a do największego rozkwitu doszły gminy w Tebach (2000
rodzin) i Konstantynopolu (2000 rodzin i 500 karaitów). Żydzi

tebańscy byli najlepszymi w Grecji producentami jedwabiu i

purpury.

Najwybitniejszym żydowskim uczonym epoki Średniowiecza był rabin

Mosze ben-Majmon - Rambam (Majmonides) (1135-1204). Od 1165 roku

przebywał na dworze sułtana w Fostacie (Egipt), gdzie był lekarzem i

duchowym przywódcą miejscowej społeczności żydowskiej.

W 1168 r.

wydał komentarz do Miszny w języku arabskim "Oświetlenie" (arab.
"Sirdż").

Majmonides doszedł do podania trzynastu artykułów wiary

judaizmu. Jakkolwiek te artykuły wiary opierają się na badaniach, to

jednak, zdaniem Mojmonidesa, ten tylko mógł uchodzić za prawdziwego

Izraelitę, kto je wszystkie uznał za prawdziwe. Ktoby zaprzeczył jednemu
z nich, przestawał już należeć do judaizmu.

W 1180 r. ukończył nowy

kodeks religijny prawa, zwany "Powtórzona Tora" (hebr. "Miszna Tora").

Celem tego wielkiego dzieła było uproszczenie nauki całego judaizmu -
biblijnego i talmudycznego. Tym kodeksem prawa, Majmonides oddziaływał

na cały świat żydowski, pobudzając Żydów do działania i wewnętrznej

przemiany. W przeciągu 10 lat dzieło to rozprowadzono po licznych

krajach. Nie tylko je czytano, lecz podniesiono do znaczenia podstawowej
księgi religijnej. Mojmonidesa okrzyknięto "sztandarem rabinów" i
"oświecicielem oczu Izraela". Uznano go za najwyższy autorytet
społeczności żydowskiej.

W 1190 r. Majmonides ukończył traktat

filozoficzno-religijny "Przewodnik dla błądzących" (hebr. "More Newuchim").

Dzieło to stanowi punkt kulminacyjny geniuszu Majmonidesa.

Poglądy Majmonidesa wywołały sprzeciw ze strony ortodoksyjnych

rabinów i spór ciągnący się ponad sto lat pomiędzy zwolennikami a

przeciwnikami jego poglądów.

W 1180 r. podburzony tłum zabił w Toledo (Kastylia w

Hiszpanii) żydowską kochankę króla Alfonsa VIII. Podczas

rozruchów zginął wówczas Abraham Ibn-Daud.

W latach 1180-1223 we Francji panował król Filip II August.

August dążył do zjednoczenia pod swą władzą ziem francuskich,

a do tego były potrzebne pieniądze i wojsko. Z tego powodu

August zmienił swoje nastawienie względem Żydów.

W 1180 r. król Francji August nakazał aresztować wszystkich

Żydów w swoim państwie i wtrąził ich do więzienia. Dopiero po

złożeniu okupu w wysokości 1.500 marek srebra zwrócono im

wolność. Następnie król August unieważnił wszystkie

chrześcijańskie długi zaciągnięte u Żydów, nakazując jednak

dłużnikom wpłacenie piątej części należności do skarbca

królewskiego.
W 1181 r. król Francji August nakazał edyktem wszystkim

Żydom opuścić terytorium Francji. Pozwolono im sprzedać

ruchomości, natomiast grunty, budynki i winnice przeszły na
własność króla. Opuszczone synagogi przemieniono w kościoła.
Zamknięto

akademię

w

Paryżu.

Na szczęście własnością króla francuskiego były niewielkie

terytoria rozrzucone po całej Francji, a wasalowi nie słuchali woli

króla. Żydzi opuścili prowincję królewską i przenieśli się do

innych francuskich prowincji.

W 1181 r. książę Antiochii, Renald, samowolnie zerwał zawieszenie

broni z muzułmańskim sułtanem Saladynem. W 1182 r. Renald wysłał

swoją flotę drogą lądową do Zatoki Akabe, skąd rozpoczęła ona działania

wojenne na Morzu Czerwonym. Między innymi napadnięto na samo

serce Islamu, na Mekkę. Wywołało to natychmiastową reakcję świata

muzułmańskiego, który zjednoczył się pod wodzą sułtana Saladyna.

W 1185 r. królem jerozolimskim został Gwidon. Sułtan Saladyn zażądał od niego

wypłacenia odszkodowania i zwrotu łupów zagrabionych przez Renalda. Wobec

jego odmowy, muzułmanie rozpoczęli wojnę, w której krzyżowcy ponieśli

druzgocącą klęskę (1187 r.) tracąc prawie 15 tys. ludzi.

W 1187 r. Turcy na czele z sułtanem Saladynem zajęli Tyberiadę, Akko, Jaffę i

wkroczyli do Jerozolimy. Saladyn (1171-1193) utworzył wielkie państwo tureckie z

ośrodkiem w Egipcie, obejmujące część Syrii i Mezopotamii. Dążył do zlikwidowania

Królestwa

Jerozolimskiego.

Przychylny Saladyn zezwolił Żydom na zamieszkanie w Jerozolimie.

W 1188 r. król Francji August wszczął nowe prześladowania

Żydów. Z powodu błahego zajścia w Bray (Szampania)

postawiono tamtejszym Żydom alternatywę pomiędzy śmiercią a

chrztem. Blisko 100 Żydów spalono żywcem na stosie.

W latach 1189-1199 w Anglii panował król Ryszard Lwie Serce.

Podczas jego koronacji (1189 r.) nie wpuszczono na

uroczystość delegacji Żydów londyńskich. Tłum odczytał to jako

zgodę królewską na zorganizowanie pogromu w Londynie.

Podczas zamieszek zburzono synagogi i spalono żydowską część

miasta. Wielu Żydów zginęło śmiercią męczeńską, a tylko jeden

przyjął chrzest.

--------- trzecia wyprawa krzyżowa ----------

W 1189 r. wyruszyła z Europy na Wschód trzecia wyprawa

krzyżowa. Była to najliczniejsza z wszystkich zachodnich armii,

jaka wyruszyła przeciwko muzułmanom. Na czele krzyżowców

podążali cesarz niemiecki Fryderyk I Barbarossa, król francuski

Filip II August i król angielski Ryszard Lwie Serce. Wojska

niemieckie utknęły w Azji Mniejszej, a po utonięciu cesarza w

jednej z rzek syryjskich, wróciły do Europy.

Gdy król Anglii, Ryszard Lwie Serce, wyruszył na wyprawę

krzyżową, w całej Anglii wybuchły pogromy Żydów. Do

mordów doszło w Lynn i Norwich. W Yorku oblężono zamek

dwóch żydowskich książąt, Joceusa i Benedykta. Oblężeni Żydzi

wybrali śmierć samobójczą niż męczeńską. Zginęło wówczas 500

Żydów. Z gminy York nikt nie ocalał. W St. Edmunt zabito 57

Żydów. Do pogromów dochodziło we wszystkich angielskich

miastach.

Siły angielskie i francuskie w 1191 r. zdobyły twierdzę Akko. Królem

odbudowywanego Królestwa Jerozolimskiego ponownie został Gwidon. W toku

dalszych działań krzyżowcy zajęli Jaffę i Askelon, który został całkowicie

zniszczony. Najistotniejszym sukcesem było zawarcie korzystnego pokoju w 1192 r.

z sułtanem Saladynem, dającym swobodny dostęp chrześcijanom do miejsc świętych

w Jerozolimie, Betlejem i Nazarecie.

W 1190 r. w Syrii powstało niemieckie bractwo szpitalne, przekształcone w

1198 r. w zakon rycerski Najświętszej Marii Panny (Krzyżacy).

Około 1193 r. hiszpańscy Żydzi wsparli finansowo wyprawę

króla Kastylii przeciwko muzułmanom, jednakże bitwa pod

Alarcos (1195 r.) skończyła się klęską. Kastylia została

spustoszona przez muzułmańskie oddziały. W obronie stolicy

Kastylii, miasta Toledo, aktywnie uczestniczyli Żydzi.

W 1197 r. krzyżowcy zdobyli Sydon i Bejrut.

W latach 1198-1216 głową Kościoła Rzymsko-Katolickiego był

papież Innocenty III. Był on inicjatorem tyranii Kościoła nad

książętami i ludami.

W 1198 r. wielu francuskich baronów wykorzystało

chrześcijańską nagonkę na Żydów i doszczętnie ich złupili,

zmuszając do opuszczenia swoich prowincji. Majątek żydowski

przechodził

na

własność

pana

kraju.

Niespodziewanie schronienie dla Żydów zaoferował na swoich

ziemiach król Francji, Filip August.

W latach 1199-1216 w Anglii panował król Jan bez Ziemi. Był to

nieudolny i lekkomyślny władca, który swoim brutalnym

postępowaniem zmobilizował przeciw sobie baronów, rycerstwo

i mieszczaństwo.

Prowadząc wewnętrzne walki, król

potrzebował dużo środków finansowych i nie gardził żadnym

środkiem, byle tylko wycisnąć z Żydów angielskich jak najwięcej

złota. Baronowie nienawidzili króla, natomiast w Żydach
widzieli źródło jego bogactwa. Dodatkowo kardynał Stefan
Langton, arcybiskup Canterbury, przeszczepił do Anglii

prześladowczego ducha Kościoła.

W 1199 r. w całej chrześcijańskiej Europie na porządku

dziennym były pogromy Żydów, przymusowe chrzty, grabieże i

zabójstwa.

W 1199 r. przerażeni Żydzi zwrócili się do papieża

Innocentego III z prośbą, by powstrzymał gwałty na ludności

żydowskiej.

W 1199 r. papież Innocenty III oświadczył, że nie wolno

zmuszać Żydów do chrztu, ograbiać ich bez wyroku sądowego,

ranić lub zabijać, zakłócać spokoju w czasie świąt żydowskich i

bezcześcić cmentarzy.

Do tego stopnia zwyrodniał Kościół

Rzymsko-Katolicki, że aż trzeba było wydawać takie ustawy w

obronie praw Żydów.

--------- czwarta wyprawa krzyżowa ----------

W 1202 r. wyruszyła z Wenecji na Wschód czwarta wyprawa

krzyżowa. Potężna flotylla krzyżowców liczyła 200 okrętów, w

tym 60 galer. Dzięki przebiegłości Wenecjan, krucjata skierowała

się przeciwko Konstantynopolowi, który został zdobyty w 1204r.

dając początek rządów łacienników w tym regionie. Krzyżowcy

nazwali swoje cesarstwo Romanią.

Po 1204 r., gdy zmarł Majmonides, społeczność żydowska w

Europie i Azji rozpadła się na dwa zwalczające się stronnictwa:
majmonisów i antymajmonisów. Ci ostatni otwarcie potępili nauki
Majmonidesa i zawierające je pisma. Dla ortodoksów
talmudycznych nauki Majmonidesa były prawdziwą herezją.

Obserwowali oni z trwogą rozwój nowej filozofii i obawiali się
zagłady

judaizmu.

W czasie tych wielkich sporów, w łonie judaizmu pojawiła się

nowa nauka religijno-filozoficzna, która podawała się za mądrość

odwieczną i żydowską, lecz w rzeczywistości taką nie była. Ta
nowa tajemna nauka zwała się Kabałą (tradycją). Jej pierwszy

początek zaistniał w XIII wieku. Jednym z jej twórców był

hiszpański rabin Izaak Ślepy (pisał w latach 1190-1210). Za nowy
artykuł wiary żydowskiej przyjął wędrówkę dusz. Kabalistyka jest
zasadniczo połączeniem gnostycyzmu z ascetyzmem i zawiera w
sobie liczne pierwiastki magiczne. Systematyką nauk Kabały zajęli

się uczniowie Izaaka Ślepego: Azriel i Ezra z Gerony.

Powstała

pierwsza księga mistyczna "Blask" ("Bahir").

Hiszpańscy kabaliści

twierdzili, że pochodzi ona z czasów starożytnych.

W ten sposób rozłam wewnętrzny w pośrodku Żydów

pogłębił się jeszcze bardziej. Istniały teraz trzy zwalczające się
stronnictwa:

kabalistów, prawowiernych

talmudystów

i

zwolenników filozofii (majmoniści).

W 1205 r. papież Innocenty III zarzucił judofilstwo królowi

francuskiemu Filipowi Augustowi. Papież zganił króla Francji za

to, że zanadto pofolgował Żydom. Francuscy Żydzi ośmielali się

pokazywać publicznie na uliach w Wielkanoc, a gmina w Sens
wybudowała nową synagogę. Papież powtórzył przy tej okazji

oszczerstwo, jakoby Żydzi dopuszczali się na chrześcijanach

skrytobójstw.

W 1205 r. papież Innocenty III wystosował podobne list do

króla Kastylii, Alfonsa Szlachetnego. Zagroził przy tym

dumnemu królowi hiszpańskiemu cenzurą kościelną, gdyby nadal

trwał w popieraniu Żydów.

W 1207 r. papież Innocenty III nakazał, aby w chrześcijańskiej

Europie Żydzi płacili Kościołowi dziesięcinę z gruntów nabytych

od chrześcijan. Papież zagroził również klątwą wszystkim

chrześcijanom, którzyby utrzymywali jakiekolwiek stosunki z

Żydami.

W owym czasie grupa pobożnych i moralnych chrześcijan

przeciwstawiła się wszechwładzy papieskiej. Zostali oni nazwani
Albigensami. Działali głównie na południu Francji. Uzyskali oni

polityczne wsparcie hrabiego Raymunda VI z Tuluzy.

Był on

przychylnie nastawiony do Żydów i powoływał ich na urzędy

państwowe.

W latach 1208-1229 trwała wyprawa krzyżowa przeciw

Albigensom.

Hrabia Raymund został zmuszony do zaparcia się

swojej wiary i usunięcia wszystkich żydowskich urzędników w

swoim kraju. Równocześnie armia krzyżowców uderzyła na

południe Francji, mordując Albigensów i Żydów na równi.

Podczas szturmu miasta Beziers (1209 r.) zabito 20 tys. ludzi, w

tym 200 Żydów.

Rok wyprawy krzyżowej przeciw Albigensom

nazwali

Żydzi

"rokiem

żałoby".

W 1209 r. Kościół Rzymsko-Katolicki narzucił swoją wolę całej
Francji. Synod paryski zakazał czytania wszelkich dzieł

filozoficznych. W ten sposób zgasło ostatnie światło nauki w

chrześcijańskiej

Europie.

Konsylium synodu w Awinionie uchwaliło, aby wszyscy

francuscy baronowie złożyli przysięgę, że nie będą powierzali w

swoich prowincjach Żydom żadnych urzędów oraz zabronią im

utrzymywania służby chrześcijańskiej.

W 1211 r. ponad 300 rabinów z Francji i Anglii uciekło przed powszechną

nienawiścią i wywędrowało do Palestyny. Pobudowali synagogi i szkoły, oraz
przeszczepili na Wschód subtelną metodę tosafistów.

W 1211 r. w wielkim zagrożeni muzułmańskim znalazła się

chrześcijańska Kastylia (północna Hiszpania). Król kastylski

Alfons Szlachetny zwrócił się do papieża Innocentego III z

prośbą o ogłoszenie powszechnej krucjaty przeciwko

muzułmanom

w

Hiszpanii.

W 1212 r. do chrześcijańskiej północnej Hiszpanii przybyli

pierwsi krzyżowcy.

Doszło do pogromu Żydów w Toledo.

W 1212 r. z Francji i Niemiec wyruszyła na Wschód wyprawa

krzyżowa dzieci. Nieuczciwi kaznodzieje nauczali, że tylko dzieci

czystego serca mogą odzyskać panowanie chrześcijaństwa nad

Ziemią Świętą. Dzieci zostały przewiezione do Egiptu i

sprzedane w niewolę.

W latach 1212-1250 w Świętym Cesarstwie Rzymskim narodu

niemieckiego panował cesarz i król sycylijski Fryderyk II

Hohensztauf.

W swojej sycylijskiej stolicy, Palermo, zamknął

Żydów w wydzielonej dzielnicy oddzielonej murem od

pozostałej części miasta.

W 1215 r. konsylium synodu laterańskiego IV nakazało

chrześcijańskim książętom w Europie rozciągnięcie nad Żydami

ścisłej kontroli. Ochrzczonym Żydom zakazano praktykowania

obrzędów żydowskich. Żydzi zostali zmuszeni do płacenia
Kościołowi dziesięciny ze swych domów i gruntów. Każda

rodzina musiała dodatkowo płacić 6 denarów rocznie na

Wielkanoc. Szczytem pohańbienia był jednak punkt 4 uchwały,
nakazujący Żydom, by "od dwunastego roku życia mężczyźni na
kapeluszach, a kobiety na welonach nosiły odznaki wpadające w oko".
Była to tak zwana "żółta łata hańby". "Żydowska łata" była dużym

żółtym kołem, które mężczyźni musieli nosić na wierzchu

ubrania. Kobiety natomiast musiały nosić woalkę w błękitne

pasy. W ten sposób, wszyscy widzieli, że Żydzi znajdują się poza

społeczeństwem i poza powszechnym porządkiem prawnym.

Żydowskie dzielnice lub ulice były ze względów

bezpieczeństwa zamykane na noc. Ten zwyczaj był

praktykowany zwłaszcza w Niemczech i we Włoszech. W Polsce

tylko we Lwowie i na krakowskim Kazimierzu.

W latach 1216-1272 w Anglii panował król Henryk III.

Został on

przekupiony złotem, aby powstrzymał prześladowania Żydów

w swoim państwie. Pozwolił Żydom osiedlać się w Anglii i

powstrzymywał kler przed podburzaniem ludu. Mianował także

nadrabina, w którego ręce złożył zwierzchnictwo nad wszystkimi

angielskimi gminami. W rzeczywistości jednak, jego zadaniem

było zbieranie od Żydów daniny dla króla. Wciąż podnoszone

kontrybucje wyciągnęły ostatnie pieniądze od angielskich

Żydów. W przeciągu siedmiu lat musieli dostarczyć do skarbca

442.000 funtów sterlingów. Jeden tylko Żyd Aron z Yorku musiał

w tym okresie złożyć królowi 30 tys. marek srebra, a oprócz tego

królowej 200 marek złota.

--------- piąta wyprawa krzyżowa ----------

W 1217 r. wyruszyła na Wschód wyprawa krzyżowa rycerstwa

niemieckiego i węgierskiego, pod wodzą króla Węgier Andrzeja II. Po

przybyciu do Akko, krzyżowcy prowadzili bezskuteczne walki w

Palestynie. W 1218 r. skierowali się do Egiptu i zajęli twierdzę Damiettę.

Po doznanych niepowodzeniach w 1221 r. wycofali się.

W 1221 r. fanatyczni chrześcijańscy pielgrzymi zaatakowali

żydowską dzielnicę w niemieckim mieście Erfurt, zabijając 26
Żydów i paląc dwie synagogi.

Około 1222 r. król węgierski Andrzej II musiał na polecenie

legata papieskiego złożyć przysięgę, że nie pozwoli Żydom

piastować urzędów, zawierać mieszanych małżeństw i zmusi ich
do noszenia "łaty hańby".

W latach 1226-1270 we Francji panował król Ludwik IX Święty.

Tak nienawidził Żydów, że nie mógł na nich nawet patrzeć.

W 1226 r. biskup wrocławski Wawrzyniec (południowa dzielnica

Polski), zarządzając dla Żydów jadących z Moraw na Kujawy z

towarami podobne prawa i obowiązki celne jak dla innych

kupców, ustalił jednak dla Żydów jadących bez towarów
obowiązek płacenia pogłównego, dając początek tzw. "leizoboll".

Był to jeden z pierwszych przejawów antysemityzmu

duchowieństwa na ziemiach polskich.

W latach 1227-1241 głową Kościoła Rzymsko-Katolickiego był

papież Grzegorz IX,

zagożały wróg Żydów.

Zakazał on

chrześcijanom posiadania Pisma Świętego pod groźbą

najsurowszych kar.

W pierwszej połowie XIII wieku w argumentacji

usprawiedliwiającej pogromy Żydów w chrześcijańskiej Europie
pojawiało się coraz częściej oskarżenie o mord rytualny. Mówiono,

że Żydzi mordują na święto Paschy dzieci chrześcijańskie, aby z

tak otrzymanej krwi sporządzić chleb przaśny. Dla osób
znających zasady judaizmu, te zarzuty są absurdem.

--------- szósta wyprawa krzyżowa ----------

W latach 1228-1229 trwała szósta wyprawa krzyżowa pod dowództwem

ekskomunikowanego cesarza Fryderyka II. W 1229 r. sułtan Egiptu

zgodził się oddać krzyżowcom Jerozolimę, Betlejem i Nazaret.

W 1229 r. sobór w Tuluzie wydał pierwszy zakaz posiadania i

czytania Starego i Nowego Testamentu przez laikat. "Dekret wydany
w Tuluzie ustanowił trybunał inkwizycyjny wymierzony
przeciwko wszystkim tym, którzy czytać będą Biblię w języku

pospólstwa. Był to edykt ognia, rozlewu krwi i zniszczenia. W

rozdziałach 3 do 6 nakazywał całkowite zniszczenie domów,

miejsc schronienia, a nawet podziemnych kryjówek ludzi, co do
których panowało przekonanie, że posiadali Pismo Święte. Ci zaś,

którzy ich ukrywali będą surowo ukarani".

W 1232 r. trójka francuskich rabinów (Jon Ben-Abraham

Gerundi, Meir Abulafja i Dawid Ben-Saul) rzuciła klątwę na

wszystkich tych Żydów, którzy czytają pisma Majmonidesa,

szczególnie rozdziały filozoficzne. W wykładni Pisma trzymali

się zasad Raszego. W odpowiedzi, zwolennicy nauk

Majmonidesa z francuskich gmin w Prowansji (Lunel, Beziers i
Narbona) obłożyli klątwą antymajmonisów. Wezwali oni

wszystkich Żydów, by się przyłączyli do obrońców czci

wielkiego

Majmonidesa.

Niezgoda i podziały szybko ogarnęły gminy żydowskie w

Prowansji, Katalonii, Aragonii i Kastylii. Jedna strona obstawała,

że słowa Pisma Świętego i Talmud należy przyjmować z

bezwzględną wiarą, bez dociekań i filozofii. Druga strona

podkreślała, że rozum ma głos w sprawach religii.

W obronie nauk Majmonidesa wystąpił rabin Dawid Kimchi,
wybitny badacz języka hebrajskiego i komentator Pisma Świętego.
Dla Kimchi judaizm był kultem idei. Rozpatrując rozumem nauki
Talmudu nie miał w nich żadnych tajemnic. Za nauką

Majmonidesa uważał, że przypisywanie jakiejś potęgi złym

duchom

było

tylko

przesądem.

Przeciwko niemu wystąpił rabin Mojżesz ben Nachman, znany

też pod akronimem Ramban (1194-1270), niezależny badacz z
kręgów talmudyczno-rabinicznych. Był nie tylko rabinem Gerony,

ale duchowym przywódcą całej społeczności żydowskiej w
Hiszpanii. Dla Nachmaniego judaizm był religią uczucia i naukę
tajemną uważał za święte świętych judaizmu, do którego myśl

świecka nie ma dostępu. W swym światopoglądzie przyznawał

ważną rolę demonom.

W 1233 r. papież Grzegorz IX pragnąc ostatecznie wytępić

pozostałości Albigensów w Prowansji (południowa Francja)
ustanowił na tym terenie stałą inkwizycję. Sądom inkwizycyjnym

przewodniczyli Dominikanie pod wodzą generała zakonu

Raymunda de Peniaforte, który wszelkimi siłami starał się

nawrócić

Żydów.

Zarządzono rewizje w żydowskich domach w Montpellier i
znaleziono pisma talmudyczne oraz książki Majmonidesa, z
których na łacinę przetłumaczono część "Przewodnika".

Dominikanie nakazali publiczne spalenie żydowskich książek.

W 1235 r. w Coucy (południowa Francja) odbył się zjazd rabinów

gmin południowej Francji i Hiszpanii, pod przywództwem

rabina Nachmana. Był on zaniepokojony rozbiciem jedności
judaizmu i wzywał do przywrócenia pokoju pomiędzy Żydami.

Za pomocą kazań i usilnych upomnień wzmocnił osłabioną wiarę

żydowską. Dążąc do pojednania pomiędzy skłóconymi

stronnictwami publicznie uznał Majmonidesa, stawiając go na
równi z gaonami. Jednakże skłócone stronnictwa nie zwróciły

uwagi na propozycje Nachmana.

W 1235 r. w Badenii (Niemcy) znaleziono zwłoki chrześcijanina.

O skrytobójstwo oskarżono Żydów. Podczas pogromu

wymordowano wszystkich Żydów w miastach Luda i

Bischofsheim. Ośmiu uczonych poddano torturom i stracono.

W 1235 r. przerażeni niemieccy Żydzi z Badenii zwrócili się do

papieża Grzegorza IX z prośbą o ochronę.

W 1235 r. papież Grzegorz IX oświadczył, że nie wolno

zmuszać Żydów do chrztu, ograbiać ich bez wyroku sądowego,

ranić lub zabijać, zakłócać spokoju w czasie świąt żydowskich i
bezcześcić cmentarzy. Było to powtórzenie bulli papieża

Innocentego III z 1199 r.,

jednakże była ona powszechnie

ignorowana przez chrześcijaństwo. Oskarżono nawet papieża, że

dał się przekupić Żydom. W ten sposób duch nietolerancji

nauczany latami w szkołach i głoszony przez Dominikanów z

ambon, wszedł w krew i zaczął wydawać plugawy owoc

prześladowań, grabieży i mordów.

W latach 1235-1270 na Węgrzech panował król Bela IV.

Korzystał on z usług dzierżawców żydowskich. Bez ich pomocy

bogactwo krajowe leżałoby odłogiem, dlatego Żydzi dzierżawili

żupy solne, mennice i podatki.

W 1235 r. cesarz Fryderyk II zarządził dochodzenie w celu

ustalenia prawdziwości zarzutów o mord rytualny, stawianych

przeciwko Żydom. Dochodzenie wykazało nieprawdziwość tych

zarzutów.
W 1236 r. cesarz Fryderyk II ogłosił Żydów "sługami naszego
skarbu". Tym samym Żydzi znaleźli się pod specjalną ochroną

cesarskiego prawodawstwa, które pomimo wszystko stawiało ich

na marginesie społeczeństwa.

W 1236 r. wyruszające do Palestyny posiłki krzyżowców

dokonały rzezi w francuskich gminach żydowskich w

Andegawii, Piktawii, Bordeaux, Angouleme i w innych miastach.

Zginęło ponad 3 tys. Żydów, a około 500 zostało zmuszonych do

chrztu.

W 1236 r. przerażeni francuszy Żydzi zwrócili się do papieża

Grzegorza IX z prośbą o powstrzymanie rzezi.

W 1236 r. papież Grzegorz IX wystosował pismo do książąt

Kościoła i króla francuskiego Ludwika IX, w którym ubolewał

nad zadanymi gwałtami i oświadczył, że Kościół nie pragnie

Żydów wytępić, ani zmusić do chrztu.

W 1237 r. pojawia się pierwsza historyczna wzmianka o

żydowskiej gminie na terenach Polski (w Płocku studnia

żydowska

stanowi

granicę

kilku

ulic).

Od XIII wieku miał miejsce nieustanny odpływ Żydów z

Niemiec głównie do Polski. Niektórzy spośród nich przesiedlali

się również do Hiszpanii i Włoch. Generalnie jednak zaznaczył

się ruch na wschód, do Polski, oraz na południe, do Włoch. Ci
przybysze byli zwani mianem Aszkenazym (Aszkenazejczycy, od
hebr. nazwy Niemiec - Aszkenaz). Narzucali oni miejscowej

ludności żydowskiej własny język i kulturę religijną.

W połowie XIII wieku Mongołowie i Tatarzy pustoszyli

wschodnią Europę - tereny Rusi i Polski.

W Niemczech

oskarżono Żydów, że potajemnie wspierają tych nieprzyjaciół

chrześcijaństwa.

W 1239 r. doszło do pogromów i wypędzeń Żydów z Bretanii

(prowincja w północnej Francji).

W 1239 r. żydowski odstępca Mikołaj Donin udał się do papieża

Grzegorza IX i oskarżył Talmud o błędy religijne i

niedorzeczności. Sformułował on ogółem 35 punktów

oskarżenia.

W 1239 r. papież Grzegorz IX nakazał książętom Kościoła we

Francji, Anglii, Kastylii, Aragonii i Portugalii wtargnąć w
pierwszą niedzielę adwentu do synagog i skonfiskować wszystkie
księgi Talmudu. Zostały one nastepnie przekazane w ręce sądów
inkwizycyjnych Dominikanów i Franciszkanów, aby zbadać i osądzić

treść żydowskich ksiąg.

W 1239 r. kolejna wyprawa krzyżowców przybyła do Królestwa Jerozolimskiego.

Krzyżowcy zawarli wówczas sojusz z Syrią przeciwko Egiptowi, i wykorzystując

spory pomiędzy muzułmanami przejęli kontrolę nad okolicą Sydonu, Tyberiadą,

Safedem i całą Galileą. W ten sposób starania dyplomatyczne pozwoliły na

odzyskanie znacznej części terytoriów, utraconych przez chrześcijan po klęsce w

1187

r.

W 1240 r. krzyżowcy w dalszym ciągu wykorzystując wewnętrzne spory

muzułmanów, zawarli porozumienie z Egiptem i przejęli kontrolę nad Górą Tabor.

W 1240 r. francuski król Ludwik IX Święty (1226-1270) zarządził

dysputę religijno-filozoficzną nad Talmudem. Naprzeciw biskupom i

Mikołaja Donina stanęli czterej rabini (Jechiel z Paryża, Mojżesz z

Coucy, Jahuda Ben-Dawid z Melunu i Samuel Ben-Salomon z
Chateau-Thierry). W rezultacie dysputy zwrócono francuskim

Żydom część skonfiskowanych ksiąg.

Rok 1241 był punktem zwrotnym w dziejach osadnictwa w

Polsce. Napady tatarskie spustoszyły miasta i wsie polskie od

wschodu aż po Śląsk. Po wycofaniu się hord tatarskich trzeba

było zagospodarować kraj.

Powstała, więc koniunktura dla

kolonizatorów niemieckich i przybyszów żydowskich.

Kolonizatorzy niemieccy uzyskali specjalne prawa lokacyjne

zwane prawem brandenburskim, średzkim lub chełmskim,

wzorem tych, które regulowały ich warunki osiedlania się

poprzednio na terenie Niemiec.

W 1242 r. pod wpływem Dominikanów, francuski król Ludwik

IX ponownie nakazał konfiskatę ksiąg Talmudu i innych

podobnych żydowskich ksiąg. W Paryżu publicznie spalono

dwadzieścia cztery wozy pełne ksiąg. Było to pierwsze
całopalenie Talmudu.

W 1243 r. w Anglii dokonano konfiskaty synagog, przemieniając

je w kościoły.

W latach 1243-1254 głową Kościoła Rzymsko-Katolickiego był

papież Innocenty IV.

Zdjął on z Żydów zarzut dzieciobójstwa w

czasie

święta

Wielkanocy.

W 1244 r. papież Innocenty IV zwrócił się do francuskiego

króla Ludwika IX, by nakazał energiczniej poszukiwać
zabronionych książek. Zakazem objęte były Pismo Święte oraz
różne księgi żydowskie. Obok Biblii i Talmud często płonął na

stosie.

W 1244 r. Egipcjanie porozumieli się z Turkami, i wspólnie najechali na Królestwo

Jerozolimskie. Krzyżowcy ostatecznie utracili Jerozolimę.

Na terenie Austrii panował wówczas arcyksiążę Fryderyk I.

Zrozumiał on wartość dobrze wykształconych Żydów i

powierzył im urzędy państwowe, w szczególności te związane z

finansami państwa. Dwaj bracia Leblin i Nekelo zwali się
oficjalnie

kamergrafami

księcia

austriackiego.

W 1244 r. austriacki arcyksiążę Fryderyk I nadał austriackim
Żydom statut państwowy. W ten sposób Żydzi otrzymali

gwarancję bezpiecznego życia w Austrii. Każdy chrześcijanin,

któryby zabił Żyda, miał być ukarany śmiercią, a za okaleczenie

groziły ciężkie grzywny. Oskarżenia przeciwko Żydom
wymagały dodatkowych zeznań świadków żydowskich. Statut

Fryderyka I Walecznego nadał Żydom własne sądownictwo.
Domy modlitwy i cmentarze znalazły się pod ochroną. Żydzi

otrzymali prawo swobodnego przemieszczania się i zajmowania

handlem.

Po upływie dwudziestu lat statut zaczął obowiązywać na

Węgrzech, Czechach, Wielkopolsce, Miśni, Turyngii i Śląsku.

W 1248 r. wyruszyła na Wschód szósta wyprawa krzyżowa, dowodzona

przez króla francuskiego Ludwika IX Świętego. Podczas walk w Egipcie,

krzyżowcy zostali pobici i cała armia z królem dostała się do niewoli.

W 1250 r. w świecie Islamu rozpoczęto bardziej rygorystycznie

przestrzegać prawa zróżnicowania. Od tej pory rygorystycznie

wymagano od Żydów noszenia wyróżniającego ich stroju.

Ta stopniowa

radykalizacja poglądów w świecie Islamu wynikała z równoczesnej presji

chrześcijaństwa z zachodu i Mongołów ze wschodu.

W 1251 r. węgierski król Bela IV (1206-1270) wydał przywileje

dla Żydów, aby zachęcić ich do osiedlania się w spustoszonym

przez Mongołów kraju. Żydzi regularnie płacili podatki i byli

wygodnymi mieszkańcami dla królestwa.

W latach 1252-1284 w hiszpańskiej Kastylii panował król Alfons

X Mądry.

Sprzyjał on Żydom. Podskarbim królewskim był

wykształcony talmudysta don Meir de Malea. Przybocznym

medykiem króla był don Juda Ben-Mose Kohen, który pełnił

zarazem obowiązki astronoma i astrologa na dworze. Liczni

Żydzi służyli jako tłumacze dzieł naukowych i pośrednicy w

dyplomacji. Najznakomitszym ówczesnym astronomem był don

Zag (Izaak Ibn-Said), który na zlecenie króla ułożył tablice
astronomiczne, zwane "tablicami alfonsowymi". Samuel Halevi

zbudował

dla

króla

zegar

wodny.

Podczas wyprawy przeciwko muzułmanom w Sewilli, miał w

szeregach swojej armii licznych żołnierzy żydowskich. Po

zwycięstwie nadał Żydom na własność część zdobytych ziem, na

których powstała wioska Aldea de los Judios. Żydom w Sewilli
darował trzy meczety, by je przemienili w synagogi. Należała do

nich duża dzielnica, odgrodzona murem od reszty miasta.

Lata 1254-1273 to okres wielkiego bezkrólewia w Niemczech.

Brak władzy centralnej i zamieszanie wojny domowej stworzyło

warunki do straszliwych pogromów Żydów. Mordowano ich

tysiącami. Męczennicy ginęli w Weissenburgu, Magdeburgu,

Arnstadzie, Koblencji, Sinzigu, Erfurcie i innych miastach.

Istniały wówczas rodziny chrześcijańskie w Niemczech, które
chlubiły się z palenia Żydów i z dumą nazywały żydopiekami
(Judenbraterami).

W 1260 r. Jerozolimę zdobyły dzikie hordy Mongołów, co doprowadziło do

dalszego rozproszenia i tak już nikłej społeczności żydowskiej w Palestynie.

W 1263 roku na rozkaz króla Aragonii, Jayme, odbyła się w

Barcelonie wielka dysputa religijna pomiędzy judaizmem a
chrześcijaństwem. Stronę Kościoła reprezentował Dominikanin
Pablo Christian. Przed zarzutami ze strony Kościoła, judaizmu

bronił rabin Mojżesz ben Nachman - Ramban (Nachmanides)

(1194-1270). Nachman wygrał rozprawę zyskując tym sobie
wielką sławę wśród Żydów, a nienawiść wśród Dominikanów.

W 1264 r. książę kaliski Bolesław Pobożny udzielił Żydom w

Wielkopolsce przywileje, zwane "Statutem Kaliskim". Było to 40

artykułów dających Żydom pełną wolność handlu i wolność

wyznania z własnym sądownictwem w gminach żydowskich. Za

zabicie Żyda groziła kara śmierci i pełna konfiskata majątku. A

temu, kto by nie udzielił pomocy napadniętemu Żydowi groziła

grzywna. Przywileje kaliskie stanowiły podstawę bytu prawnego

Żydów. Po połączeniu dzielnic Polski dokument ten nabrał mocy

obowiązującej

w

całym

państwie.

Bolesław Pobożny wzorował się bezpośrednio na przywileju

czeskim Przemysła Ottokara II z 1254 r., który odpowiadał

normom przyjętym w Rzeszy. Z tego samego czeskiego wzoru

czerpali również książęta śląscy: Henryk IV Prawy, Henryk V

Brzuchaty i Henryk III Wielki. Dzięki nim przywileje otrzymali

Żydzi mieszkający w księstwach: wrocławskim, legnickim i

głogowskim.

W 1264 r. konsylium synodu w Wiedniu (Austria) nakazało

niemieckim Żydom noszenia znaku piętna na płaszczu, a

dodatkowo spiczasty, w róg zakrzywiony kapelusz.

W 1264 r. w Londynie, w Anglii, doszło do krwawego pogromu

Żydów, w którym zginęło 1 500 ludzi. Równocześnie parlament
angielski uchwalił "Statut Żydowski", który bardzo ograniczył ich

prawa.

W latach 1265-1268 głową Kościoła Rzymsko-Katolickiego był

papież Klemens IV.

Ogłosił on bullę nakazującą konfiskatę ksiąg

Talmudu w Hiszpanii i innych chrześcijańskich państwach.

Gdyby znaleziono w żydowskich księgach bluźnierstwa, miano

je

spalić

na

stosie.

W Hiszpanii Dominikanie zajęli się cenzurą tekstu Talmudu,

wykreślając obraźliwe fragmenty dla chrześcijaństwa.
W 1265 r. Dominikanie oskarżyli aragońskiego króla Jayme

(Hiszpania) przed papieżem Klemensem IV, że sprzyja Żydom i

wypuścił wolno rabina Nachmana, który dopuścił się obrazy

względem chrześcijaństwa (podczas dysputy w 1263 r.).

W 1266 r. rabin Nachman musiał opuścić Hiszpanię i udał się do Palestyny.

Zorganizował tam gminę żydowską i założył synagogę. Budował uśpiony wśród
Żydów wschodnich zapał do egzegezy Pisma Świętego.

W tym celu opracował

przejrzyste komentarze do Pisma Świętego.

Swoje objaśnienia często uzupełniał

fragmentami o charakterze homiletycznym, filozoficznym, czy nawet mistycznym.

Nachmanides odrzucał filozoficzny racjonalizm, na rzecz objawienia, sięgał do
tradycji kabalistycznej, chociaż jednocześnie był zwolennikiem ograniczania

poszukiwań mistycznych. Niewątpliwie jego autorytet przyczynił się jednak do

wzrostu znaczenia myślenia mistycznego w filozofii żydowskiej. Rozniecił również

tęsknotę Żydów do Ziemi Obiecanej.

W 1267 r. we Wrocławiu (wówczas pod panowaniem polskich

książąt z rodu Piastów) pod przewodnictwem kardynała

Gwidona, wysłanego specjalnie przez papieża Klemensa IV,
odbył się synod, który postanowił między innymi, że Żydzi mają

mieszkać w wyodrębnionych dzielnicach, powinni odznaczać

swoją odzież dla odróżnienia od ludności chrześcijańskiej, nie

wolno im chodzić razem z chrześcijanami do łaźni, mogą mieć w
każdym mieście tylko jedną synagogę, a chrześcijanom nie wolno

kupować u nich mięsa ani innych produktów spożywczych.

W

praktyce jednak te postanowienia synodu nie miały w Polsce

znaczenia, gdyż Żydzi byli zbyt ważni dla władców.

W 1267 r. Palestynę odwiedził Mosze Ben Nachman, i zastał w niej zaledwie 3

tysiące rodzin muzułmańskich i około 300 chrześcijańskich. Żydów w kraju prawie

nie było, bo albo wyginęli, albo uciekli podczas napadów tatarskich.

W 1268 r. Turcy zdobyli Antiochię, stopniowo wypierając ostatki

krzyżowców z Azji Mniejszej.

W 1269 r. francuski król Ludwik IX zaostrzył edykt kanoniczny

dotyczący odznaki żydowskiej. Miał to być we Francji krążek z

czerwonego sukna noszony na wierzchu odzienia na piersi i
plecach, "by napiętnowanych można było zewsząd rozeznać".

--------- siódma wyprawa krzyżowa ----------

W 1270 r. wyruszyła na Wschód siódma wyprawa krzyżowa, rozbita

przez zarazę dżumy. Od tego momentu posiadłości krzyżowców na

Wschodzie przechodziły stopniowo w ręce tureckie.

W latach 1271-1276 głową Kościoła Rzymsko-Katolickiego był

papież Grzegorz X.

Na prośbę Żydów ogłosił bullę zakazującą

przymusowego chrztu oraz wyrządzania kar cielesnych i

grabieży.

W latach 1273-1291 w Niemczech panował król Rudolf I

Habsburg. Dążył do przywrócenia ładu i pokoju w Niemczech,

oraz do stworzenia potęgi rodziny Habsburgów. Na

zrealizowanie tych celów potrzebował olbrzymich środków.

Za

każdą łaskę, za każdy akt opieki, Żydzi musieli płacić grubymi

sumami.

---------- początek ciemnych czasów ----------

W latach 1277-1280 głową Kościoła Rzymsko-Katolickiego był

papież Mikołaj III.

Wyliczył on królowi kastylijskiemu Alfonsowi

X długi rejestr grzechów, wynikających z dobrego traktowania

Żydów.

Pod wpływem przedstawicieli papieża, król Kastylii ogłosił
własny kodeks, ograniczający prawa hiszpańskich Żydów. Żydzi

nie mogli zajmować żadnych urzędów. Nie mogli pokazywać się

publicznie w Wielkanoc. Zakazano Żydom i chrześcijanom

spożywać wspólnych posiłków i razem kąpać się. Dodatkowo,

Żydzi zostali zobowiązani do noszenia specjalnej odznaki na

nakryciu głowy.

W 1278 r. w Anglii odkryto fałszywe monety, o których

produkcję i wprowadzenie do obiegu oskarżono Żydów. Na

polecenie króla Edwarda I (1272-1307) aresztowano wszystkich

angielskich Żydów (10 tys. osób). Po dochodzeniu skazano na

śmierć i powieszono 293 Żydów, innych skazano na wieczne

więzienie, a jeszcze innych wygnano z kraju konfiskując całe ich

mienie.

W 1279 r. pomówiono angielskich Żydów o zabicie w

Northampton dziecka chrześcijańskiego. W pogromie w

Londynie, wielu Żydów rozszarpano końmi. Natychmiast
rozpoczął się proces o "mord rytualny", w trakcie którego

uwięziono wszystkich Żydów angielskich, a następnie za

okupem ich zwolniono.

W 1279 r. na Węgry przybyli Dominikanie i Franciszkanie. Pod

przewodnictwem legata papieskiego odbył się sobór w Ofem, na

którym potępiono Żydów na Węgrzech, w Polsce, Dalmacji,

Kroacji, Sławonii, Włodzimierzu i Haliczu. Żydzi w tych krajach

mieli zostać usunięci od dzierżawy wszelkich podatków. Na

Węgrzech i w południowych dzielnicach Polski Żydzi zostali

zobowiązani do noszenia czerwonego sukna na wierzchnich

szatach

po

lewej

stronie

piersi.

Król Węgier, Władysław IV, zatwierdził w swoim państwie

uchwałę wyodrębniającą Żydów poprzez odmienne odzienie

wierzchnie.

Rozkwit handlu we Włoszech oraz rozwój sztuki i poezji silnie

oddziaływał na włoskich Żydów, którzy wzbogacili się i budzili z

dotychczasowego letargu. Ich oczy zwróciły się do nauk
Majmonidesa. Wymierzone przeciw Żydom uchwały kanoniczne

nigdzie nie były mniej przestrzegane niż we Włoszech. Miasto

Ferrara ogłosiło statut dla Żydów, nadając im liczne swobody.

Król Sycylii, Karol Andegaweńczyk (1279-1291) miał

żydowskiego medyka imieniem Faradż Ibn-Salomo. Jeden z

papieży miał medyka Izaaka Ben-Mardochi, zwanego maestro

Gajo.

Największym ówczesnym krzewicielem nauki we Włoszech

był rabin Hillel z Werony (1220-1295). Zagłębiał się on w

religijno-filozoficzne pisma Majmonidesa.

W 1282 r. zamknięto wszystkie synagogi w Anglii.

W 1283 r. pod Moguncją (Niemcy) znaleziono martwe dziecko

chrześcijańskie. O skrytobójstwo oskarżono Żydów. W pogromie

w Moguncji zginęło 10 Żydów, a w Bacharachu zginęło 26

Żydów.

W 1285 r. w Monachium (Niemcy) oskarżono Żydów o

skrytobójstwo dziecka chrześcijańskiego. Podczas pogromu
wielu Żydów schroniło się w synagodze. Rozwścieczony tłum
spalił synagogę, w której spłonęło żywcem 180 Żydów. W

Oberwesel zabito 40 Żydów.

W latach 1285-1314 we Francji panował król Filip IV Piękny.

Dążył on do umocnienia władzy królewskiej i wprowadzenia

centralizacji państwa. Filip IV oskarżył papieży o herezję,

symonię, chciwość złota, krzywoprzysięstwo i wszeteczeństwo.

W odpowiedzi papież zwolnił poddanych z przysięgi wierności

królowi Francji i porozdawał jego ziemię. Ostatecznie spór

wygrał król Filip IV i osadził papieży w niewoli w Awinionie,

uzależniając ich od własnej woli.

W 1286 r. do pogromu doszło w Boppardzie (Niemcy).

W 1286 r. wiele żydowskich rodzin z Moguncji, Wormacji,

Spiry, Oppenheimu i innych niemieckich miast postanowiło

porzucić swe domy i wyruszyć do Palestyny. Na ich czele stanął

najznakomitszy rabin, Meir z Rotenburga (1220-1293).

Niemiecki król Rudolf nakazał zatrzymać rabina Meira i

osadzić w więzieniu, aby zapobiec masowemu wychodztwu

Żydów, co stanowiłoby dużą stratę dla skarbca. Za uwolnienie

rabina Meira, Żydzi zapłacili wysoki okup w wysokości 20.000

marek srebra, jednakże rabin pozostał w więzieniu aż do swojej

śmierci.

W 1287 r. w Kaliszu starsi żydowscy kupili górę na urządzenie

cmentarza. Jest to druga najstarsza historyczna wzmianka o

obecności gmin żydowskich na terenach Polski.

W 1287 r. synod kościelny odnowił na terenie Anglii wszystkie

uchwały kanoniczne

wymierzone przeciwko Żydom.

W 1287 r. angielski król Edward I (1272-1307) nakazał uwięzić

wszystkich Żydów w Anglii i dopiero za wysokim okupem

zwrócił im wolność.

Momentem zamykającym proces izolacji Żydów w Europie,

było stopniowe ich wydalanie z kolejnych państw. Początek

zrobiła tu w 1290 r. Anglia. Szeroka fala wysiedleń ludności

żydowskiej częściowo ominęła Niemcy. Duże rozdrobnienie

terytorium niemieckiego powodowało, że jeśli jedno księstwo

wprowadzało restrykcje, to Żydzi mogli znaleźć schronienie w

sąsiednim księstwie. Pomimo tego, pod koniec XV wieku

pozostało tam tylko kilka gmin żydowskich (między innymi we

Frankfurcie, Wormacji i Ratyzbonie).

W 1290 r. angielski król Edward I wydał edykt nakazujący

wszystkim Żydom opuścić Anglię. Dano im krótki czas na

sprzedaż mienia i opuszczenie kraju. Opornych czekała śmierć.

Wypędzeniu podlegali również Żydzi z Gaskonii, która należała

do Anglii. Ziemie angielskie opuściło 16.511 Żydów. W

większości udali się do Francji, która za prawo osiedlenia się

pobrała od nich znaczne opłaty.

W 1290 r. król Sancha uregulował w Hiszpanii sprawę podatku

żydowskiego. W owym czasie w Kastylii żyło 850 tys. Żydów,

którzy musieli płacić roczny podatek w wysokości 2.780.000

maravedi.

W Toledo żyło 72 tys. Żydów, w Burgos 29 tys., a w

Carrion

24

tys.

W Portugalii dobrze się żyło Żydom pod rządami królów

Alfonsa III (1248-1279) i Diniza (1279-1325). Byli wolni od ucisku
prawa kanonicznego i mogli dostępować wysokich urzędów.

Podskarbim królewskim był Juda, który jednocześnie był
nadrabinem Portugalii. Był on tak bogaty, że mógł kupić całe

miasto.

W tym czasie w Hiszpanii działał rabin Salomon Ben-Abraham
Ben-Adret z Barcelony (1245-1310). Talmud nie miał dla niego

żadnych tajemnic, filozofię zaledwie tolerował, natomiast dla
Kabały miał głęboki respekt. Przez czterdzieści lat uchodził za

najwyższą powagę w kwestiach religijnych wśród całego

żydostwa. Dzięki niemu Hiszpania ponownie stała się na

przeciąg dwóch stuleci ogniskiem całego żydostwa.

U jego boku pracował rabin Aron Halevi (1235-1300).

Równocześnie Dominikanin imieniem Raymund Martin wydał
w Hiszpanii dwie książki przeciwko judaizmowi: "Wędzidło na
Żydów" (łac. Capistrum Judaeorum) i "Puginał wiary" (łac. Pugio
fidei).

W owym czasie nad rozwojem Kabały pracował Todros Ben-

Josef Halevi (1234-1304) z Toledo w Hiszpanii. Był on medykiem

i finansistą na dworze królewskim w Toledo. Wysoka pozycja,

bogactwo i uczoność zyskały mu szacunek gmin hiszpańskich i
francuskich. Był on wtajemniczony w Kabałę, którą uważał za

objawienie

Boskiej

mądrości.

Obok niego pracowali Izaak Allatif, Abraham Abulafja i

Mojżesz de Leon. Ci trzej kabaliści rozwinęli doktryny mistyczne,
które zaćmiły światło

judaizmu

ciemną mgłą.

Mojżesz Ben-Szem-Tob de Leon (1250-1305) wprowadził do
literatury żydowskiej księgę kabalistyczną, którą utwierdził i
uwieńczył nauką tajemną.

Opublikował on księgę "Blask"

("Zohar")

, którą przez długie wieki uwielbiano jako objawienie

niebios. Autorem miał być podobno Tananita Szymon Ben-Jochaj,

który spędził trzynaście lat w jaskini. Jednakże

najprawdopodobniejszym jej autorem był Mojżesz de Leon.

Tym to sposobem do kręgów żydowskich wślizgnęła się księga
zasadnicza, stawiająca nieznaną jeszcze przed stu lat Kabałę obok
Pisma Świętego i Talmudu.

W 1291 r. władający Egiptem muzułmańscy Mamelucy zdobyli Akko, ostatnią

twierdzę krzyżowców w Palestynie. W ten sposób zakończyła się historia państw

łacińskich na Wschodzie.

W 1291 r. doszło do masakr Żydów w muzułmańskiej Granadzie i w

Iraku.

W 1291 r. francuski król Filip IV (1285-1314) i parlament wydali

dekret nakazujący wszystkim Żydom wygnanym z Anglii i

Gaskonii, opuszczenie ziem Francji.

W latach 1295-1312 w Kastylii (Hiszpania) panował król

Ferdynand IV.

Sprzyjał on Żydom i powierzył urząd

podskarbiego Żydowi Samuelowi, którego się też radził w

sprawach politycznych.

W 1298 r. w Niemczech wybuchła wojna domowa pomiędzy

Adolfem Nassau a Albrechtem Habsburgiem.

Brak władzy

centralnej i zamieszanie wewnętrzne zapewniły bezkarność dla

licznych pogromów Żydów, które swoimi rozmiarami zaćmiły

rzezie

z

doby

wypraw

krzyżowych.

W 1298 r. posądzono Żydów z niemieckiego miasteczka
Rottingen w Frankoni, o znieważenie hostii. Jako mściciel

chrześcijaństwa wystąpił niemiecki szlachcic nazwiskiem

Rindfleisch, dowodzący rzeziami w Rottingen. Jego banda

wędrowała od miasta do miasta, grabiąc, paląc i mordując.

Wymordowano całe gminy żydowskie Wurzburga i

Norymbergii. Krwawe prześladowania Rindfleischa przetoczyły

się z Frankonii i Bawarii do Austrii. W przeciągu roku zostało

zniszczonych ponad 140 gmin. Zginęło przeszło 100 tys. Żydów.

W Bawarii ocalały tylko gminy w Regensburgu i Augsburgu.

Uczeń rabina Meira z Rothenburga, rabin Aszer Ben Jechiel -

Rosz (1250-1327), przywódca społeczności żydowskiej w

Niemczech, w obliczu prześladowań ze strony fanatycznych

chrześcijan, uciekł w 1303 roku do Hiszpanii. Jego zdaniem
Talmud powinien być wyłącznym przedmiotem studiów, a nauki

świeckie należało porzucić. Aszer zamieszkał w Toledo
(Hiszpania), gdzie żyjąc w nędzy

pracował nad komentarzami

Miszny i Talmudu

.

W 1305 r. rabin Ben-Adret, działając pod wpływem rabina

Aszera, ogłosił w Barcelonie (Hiszpania) klątwę na wszystkich

tych Żydów, którzy czytaliby dzieła naukowe. Klątwie podlegały

również pisma Majmonidesa, a jedyny wyjątek uczyniono dla
studiów medycznych. Był to pierwszy przypadek inkwizycji w

kręgach

żydowskich.

W odpowiedzi, grupa żydowskich uczonych z Jakubem

Tibbon na czele, powzięła w Montpellier uchwałę o obłożeniu

klątwą wszystkich tych Żydów, którzy zabraniają zajmować się

nauką i źle wyrażają się o wielkim Majmonidesie. Była to więc

klątwa przeciw klątwie.

W 1306 r. francuski król Filip IV nakazał uwięzić wszystkich

Żydów we Francji. W więzieniach oznajmiono im, że w terminie

miesiąca czasu muszą opuścić terytorium Francji, pozostawiając

cały swój dobytek i wszystkie rewersy. Majątek żydowski miał

zasilić skarbiec królewski, który był osłabiony po długotrwałym

sporze

z

papiestwem.

Francję opuściło 100 tys. Żydów. O wpływach do skarbca

królewskiego dają nam pojęcie zyski z samego tylko okręgu

Orleanu, które wyniosły 337.000 franków.

Żydowscy wygnańcy rozproszyli się po świecie, lecz większość

osiedliła się w Prowansji i Aragonii.

W owym czasie gminy żydowskie we Włoszech rosły w

dobrobycie i oświacie. Król Neapolu, Robert Andegaweński,

wspierał żydowskich uczonych i wyszukiwał nowe talenty.

Leone Romano wykładał królowi język hebrajski i Pismo Święte.

Na służbie u króla był także Kalonymos Ben-Kalonymos (1284-

1337), wybitny uczony i satyryk żydowski. W swoich pismach
najwięcej zajmował się moralnością, "gdyż zaniedbywanie jej
prowadzi ludzi do przeróżnych zdrożności i do wyrządzania sobie
szkody wzajemnej".

W dziele "Kamień probierczy" (1322 r.)

przedstawił żydowskie zdrożności, głupoty i grzechy. Pisał

liczne

satyry.

Immanuel Ben-Salomo Romi (1265-1330) pisał utwory pełne

humoru i ciętej satyry. Zajmował on poważne stanowisko w

gminie rzymskiej.

W latach 1312-1325 w Kastylii (Hiszpania) panował król Alfons

X.

Sprzyjał on Żydom i powierzył urząd podskarbiego Żydowi

don Mojżeszowi. Przywrócono wówczas hiszpańskim rabinatom

jurysdykcję kryminalną.

W latach 1314-1316 we Francji panował król Ludwik X. Po

wygnaniu Żydów francuska gospodarka załamała się i

znajdowała się w głębokiej stagnacji.

W 1315 r. pod naciskiem

licznych grup społeczeństwa, król Ludwik X wyraził zgodę, by

Żydzi powrócili do Francji na 10 lat.

Wracający Żydzi postawili francuskiemu królowi liczne
warunki i uzyskali zwrot synagog, cmentarzy i ksiąg, umorzono

dawne procesy sądowe i nadano place pod budowę nowych
synagog.

W latach 1314-1347 w Niemczech panował cesarz Ludwik IV

Bawarski.

Obciążył on Żydów niemieckich nowym podatkiem,

tzw. "złotym pieniążkiem ofiarnym". Każdy Żyd i każda Żydówka,

posiadający majątek powyżej 20 guldenów, musieli opłacać

cesarzowi coroczne pogłówne w wysokości 1 guldena.

W latach 1316-1322 we Francji panował król Filip V Długi.

Rozszerzył on uprawnienia francuskich Żydów i bronił ich przed

atakami kleru. Żydzi i książki żydowskie podlegały wyłącznie

kompetencji urzędników królewskich.

W 1320 r. francuski król Filip V ogłosił pomysł zorganizowania

nowej wyprawy krzyżowej.

Fanatyczni mnichowie natychmiast

zebrali w północnej Francji gromady chłopstwa i pasterzy, którzy

obrali sobie za cel Żydów. Straszliwe rzezie ogarnęły całą

północną Francję. Około 500 Żydów schroniło się w twierdzy

Verdun nad Goroną. Wybrali oni smierć samobójczą niż

męczeńską. W pogromach zginęła prawie cała społeczność gmin

w Tuluzie, Bordeaux, Gaskonii, Albi i innych francuskich

miastach. Nawałnica zniszczyła prawie 120 gmin żydowskich.

W 1321 r. trędowaci z miasta Guienne (Francja), rozgoryczeni z

powodu odsunięcia od społeczeństwa i złego traktowania, zatruli

lokalne studia i ujęcia wody.

O tę zbrodnię oskarżono Żydów.

Na polcenie francuskiego króla Filipa V aresztowano i

osadzono w więzieniach wielu francuskich Żydów. Żywcem

spalono 5 tys. Żydów. Za uwolnienie pozostałych gminy musiały

zapłacić grzywnę w wysokości 150.000 funtów paryskich.

W 1321 r. oskarżono w Rzymie Żydów, że wyśmiewali się z

krucyfiksu, niesionego w procesji. Pogromu uniknięto dzięki
wysłaniu papieżowi do Awinionu wysokiej kontrybucji w

wysokości 20.000 dukatów.

W owym czasie Żydzi w Kastylii (Hiszpania) cieszyli się

niezwykłą wolnością. Król Alfons XI (1325-1380) powoływał

wykształconych Żydów na wysokie urzędy, głównie finansowe.

Podskarbim i poufnikiem króla był Józef Ben-Efraim Beneviste

Halevi. Jeździł on w paradnej karecie w orszaku rycerzy.

Medykiem przybocznym króla był don Samuel Ibn-Waker.

Bogaci Żydzi cieszyli się szacunkiem i uznaniem. Jednakże

niektórzy Żydzi, ufni w wpływy swych przyjaciół na dworze,

prowadzili niesumienny handel pieniędzmi, pobierali wysokie

procenty i niemiłosiernie ścigali opieszałych dłużników

chrześcijańskich.

Wywołało to wzrost nienawiści do Żydów,

którą wykorzystywali chrześcijańscy duchowni. Ta nienawiść

tylko czekała na okazję by wybuchnąć.

Hiszpańscy Żydzi w nauce rozwijali się zasadniczo
jednostronnie, w kierunku talmudycznym wyznaczonym przez

rabina Aszera. W owym czasie rabin Jakub Ben-Aszer (1280-1340)
ujawnił zdumiewającą uczoność w ostatecznej kodyfikacji praw
talmudycznych.

Ułozył on drugi kodeks religijny "Cztery Szeregi"

(hebr. "Arba Turim")

, przeznaczony do praktyk religijnych, tj.

rytualnych, moralnych i dotyczących prawa małżeńskiego oraz

cywilnego. Dzieło to otworzyło nową epokę w rozwoju
wewnętrznym judaizmu. Można powiedzieć, że pod jego ręką
judaizm talmudyczny przemienił się w judaizm rabiniczny. Ustawy
Talmudu prawie zginęły w powodzi surowych nakazów powag
rabinicznych. Nawet twierdzenia kabalistyczne znalazły swoje
miejsce

w

tym

nowym

kodeksie.

Olbrzymia większość gmin hiszpańskich i niemieckich przyjęła
z radością nowy kodeks religijny, który stał się nieodzownym
podręcznikiem do znajomości judaizmu, jakim go sobie

wyobrażali rabini.

Do ówczesnych żydowskich myślicieli należeli: Izaak Pulgar z

Avili, Dawid Ibn-Albila z Portugalii i Józef Kaspi z południowej

Francji. Najwybitniejszym uczonym był Levi Ben-Gerson, zwany

Gersonidesem (1288-1345). Jego obserwacje astronomiczne

odznaczały się taką ścisłością, że specjaliści przyjęli je za

podstawę swoich obliczeń. Wynalazł narzędzie, ułatwiające

obserwację ciał niebieskich. Zajmował się również medycyną i
gruntownymi badaniami Talmudu,

ułożył metodologiczne pismo

do Miszny. Główne jego dzieło "Walki Boga" omawiało dzieje

stworzenia.

Na początku XIV wieku, jako pierwsze miasto w Polsce,

Bydgoszcz otrzymało przywilej "de non tolerandis Judeis".

--------------------------------------------------

Materiały opracowywane na podstawie: patrz

Bibliografia

.