1

MAX SCHELER (1874- 1928)



Refleksja nad istotą filozofii:

o

Podobnie jak Husserl i inni fenomenolodzy→ przekonanie o potrzebie
zbudowania nowej, opartej wyłącznie na doświadczeniu filozofii.

o

Zadanie filozofii→ służba duchowemu rozwojowi człowieka poprzez
dostarczanie „wiedzy kształcącej”

o

Poznanie filozoficzne sięga istoty rzeczy→ to jest możliwe tylko w
doświadczeniu ejdetycznym.



Doświadczenie

o Istnieje tyle jego rodzajów, ile jest aktów intencjonalnych.
o

Doświadczenie ejdetyczne→ pozwala ustalić, czym jest dany naocznie
przedmiot

 W tym doświadczeniu odkrywamy pewien moment aprioryczny
 Wiedza aprioryczna właściwa jest nie tylko poznaniu intelektualnemu,

ale także uczuciowemu.



Ludzkiej woli i miłości przypisywał większe znaczenie niż poznaniu intelektualnemu,
nawiązywał do teorii iluminizmu [nawiązanie do św. Augustyna]



Postawa filozoficzna wiąże się z miłością bytu.

o

Wszelkie poznanie wymaga jakiegoś nastawienia na przedmiot, „miłowania”
go

o Ta postawa ma walor moralny i warunkuje sukces poznawczy (ale go nie

gwarantuje).



Etyka wartości

o Der Formalismus in der Ethik und die Materiale Wertethik.
o W opozycji do teorii hedonistycznych i pragmatycznych i, przede wszystkim,

w opozycji do Kanta.

o Przeciw Kantowi:

 Etyka Kanta, zwierając element przymusu, może zawsze budzić pewien

rodzaj oporu czy nawet buntu.

o

Zaproponował etykę unikającą normatywizmu.

 Wszelka norma ma sens tylko wtedy, gdy służy jakiejś wartości.→

etyka wartości

o

Wartości:

 Mają charakter obiektywny
 Są nam dostępne poznawczo w aktach emocjonalnych
 → uczucia odsłaniają „porządek serca” [Pascal]
 Wartości jako takie są niedefiniowalne.
 Są niezależne od dóbr, jakim przysługują.

o

Świat wartości jest uporządkowany hierarchicznie:

 Najniżej są wartości hedonistyczne
 Wyżej stoją wartości utylitarne, witalne, duchowe (estetyczne,

poznawcze i porządku prawnego)

 Najwyższym rodzajem wartości są wartości tego, co święte (wartości

absolutne).

o

Podział wartości na pozytywne i negatywne→ hierarchia wartości
pozytywnych. Hierarchia wartości negatywnych jest odwrotna do hierarchii
wartości pozytywnych.

o

Zachowanie właściwej preferencji między wartościami→ podstawa moralnej
oceny osoby.

2

o

→ każdy akt woli i każdy czyn mają wymiar moralny.

o

Świat wartości jest jeden, ale jego odzwierciedlenie w ludzkiej świadomości
bywa różne.

 Dlatego w dziejach ludzkości odnajdujemy wielość etosów.

o Wzory osobowe

 Mają znaczenie przy wyborze realizacji jednej wartości pozytywnej lub

jakiegoś wąskiego podzbioru wartości.

 Istnieje aprioryczna hierarchia wzorów osobowych.
 → przebiega ona analogicznie do obiektywnej hierarchii wartości (→

najniżej jest szukający wciąż nowych rozkoszy „mistrz używania”,
dalej jest służący wartościom utylitarnym „mistrz cywilizacji”, później
jest „szlachetny bohater”, dalej tworzący dobra duchowe „geniusz” i
najwyżej jest „święty”).

o

Kontynuatorzy etyki wartości Schelera

 N. Hartmann
 W Polsce→ Ingarden, Tischner, Wojtyła



Antropologia filozoficzna

o

Z biologicznego punktu widzenia człowiek jest stworzeniem ułomnym (nie jest
przystosowany do żadnego środowiska).

o

→ musi wynajdywać narzędzia i posługiwać się nimi w celu opanowania
świata.

o

Człowiek jest nieustającym „poszukiwaczem Boga”.

o

Ostatecznie Scheler przyjął stanowisko monizmu metafizycznego, a właściwie
„witalistycznego”

 Założył istnienie jednego bytu- ens a se, którego atrybutami są „pęd” i

„duch”.

 → te atrybuty spotykają się w człowieku, wzajemnie przenikając się i

wspierając.

 Pęd stanowi źródło energii dla ducha, a duch nadaje mu sens.
 Duch może się przeciwstawić impulsom ciała.
 → dzięki temu procesowi byt rozwija poznanie samego siebie.

o

Nawiązanie do starożytnej idei człowieka jako mikrokosmosu→ w człowieku
spotykają się i splatają wszystkie istotnościowe sfery bytu.

o

Duch powinien rozpoznać obiektywne wartości i ich hierarchię→ dzięki temu
nadać może godziwy, zbliżający do absolutu kierunek i sens jednostkowej
egzystencji.

o

Realizacja wielkich idei wymaga nie tylko ich sformułowania, ale i
odpowiedniej tendencji, najczęściej zbiorowej.



Socjologia wiedzy

o

Byt społeczny wpływa na nasze poznanie.

o

→ próba uchwycenia społecznych, gospodarczych i politycznych
uwarunkowań rozkwitu poszczególnych dziedzin poznania (np. metafizyki,
matematyki, itp.)→ Scheler jest jednym z twórców socjologii wiedzy.



Scheler zastosował metodę fenomenologii do badań nad religią.

o

Akty religijne mają również charakter poznawczy → prowadzą do
bezpośredniego poznania intuicyjnego→ dzięki temu człowiek może uchwycić
istotę bytu nadprzyrodzonego.

3

Der Formalismus in der Ethik und die Materiale Wertethik.



Cel tego dzieła→ stworzenie podstawy etyki filozoficznej, która miałaby zarazem
materialny i personalistyczny character oraz przeprowadzenie gruntownej krytyki
poglądów etycznych Kanta.



Scheler wobec etyki Kanta

o

Uważał, że na tle dotychczasowej myśli etycznej koncepcja Kanta stanowi
najdoskonalsze osiągnięcie, ale opiera się na wielu błędnych założeniach.



Kant wobec etyki materialnej:

o

Musi być etyką dóbr i celów oraz etyką rezultatu.

o

Obowiązuje w sposób empiryczno-indukcyjny i aposterioryczny.

o Jest heteronomiczna i hedonistyczna.
o

Prowadzi jedynie do legalności działania, a osobę czyni zależną od jej stanów
lub dóbr zewnętrznych.

o

Oceny etyczne uzależnia od egoizmu człowieka.

o

Wg Kanta tylko etyka formalna może uniknąć tych niebezpieczeństw.



Kant słusznie odrzuca wszelką etykę dóbr i celów:

o

Świat dóbr jest historycznie zmienny→ gdyby dobro i zło zostały z nim
powiązane, musiałyby także być rozmaicie pojmowane.→ tak pojmowana
etyka obowiązywałaby jedynie w sposób empiryczno-indukcyjny.

o

Podobnie etyka, która wskazuje jakiś cel, nadawałaby wartościom dobra i zła
charakter czysto techniczny.

o Ale:

 Wartości nie są zależne od celów, ani nie są z nich wyabstrahowane→

cele opierają się na wartościach.



Kant posuwa się za daleko sądząc, że właściwie budowana etyka wymaga
nieodwoływania się nie tylko do dóbr i celów, ale także do wszelkich wartości
materialnych



Wartości stają się rzeczywiste i uzyskują obiektywny charakter dopiero w dobrach.



Jakości wartości są obiektami idealnymi, tak jak inne jakości.



Absolutnie pojmowana wartość „dobry” pojawia się w akcie realizacji wartości
najwyższej, a absolutna wartość „zły” – w akcie realizacji wartości najniższej.



Relatywnie pojmowana wartość „dobry” pojawia się w akcie realizacji wartości
wyższej, a relatywna wartość „zły”- w akcie realizacji wartości niższej.



Etyka nie może odwoływać się do indukcyjnego doświadczenia.

o

→ ma ukazać to, co jest dobre i złe, a nie to, co znajduje społeczne uznanie
jako dobre i złe.

o

Musi czerpać z poznania istotowego.

o

Musi oprzeć się na intuicyjnym wglądzie.

o

Nie może odwoływać się do indukcyjnego doświadczenia, bo nie można w taki
sposób z realnego bytu wydobyć bytu wartości.

o

Kant nadaje swej etyce charakter formalny→ tylko taka etyka spełnia warunek
nieindukcyjności (Kant nie znał doświadczenia fenomenologicznego)

o

Ale można budować etykę, która jest nieindukcyjna i zarazem materialna i
aprioryczna.



Tego, co materialne, nie można od razu wiązać z tym, co zmysłowe, a tego, co
aprioryczne- z tym, co racjonalne.

o

→ treści aprioryczne mogą być chwytywane w różnych aktach duchowych, nie
tylko w aktach rozumu, ale również uczuć i woli.



Czysta teoria wartości

4

o

Wspiera się na poznaniu emocjonalnym.

o

→ szczególną rolę pełni tu aprioryzm miłości i nienawiści.

 Jest on ostatecznym fundamentem innych form aprioryzmu.



Poznanie wartości odbywa się w:

o czuciu
o preferowaniu
o

stawianiu niżej

o

miłości i nienawiści



Aprioryczną prawidłowość chcenie czerpie z poznania moralnego.



Aprioryczne związki zachodzą także między wartościami a ich nosicielami.

o

Wartości „dobry” i „zły” przysługują pierwotnie jedynie osobom.

o Przyjemne lub pożyteczne mogą być jedynie rzeczy i zdarzenia, którym z kolei

nie można przypisywać wartości moralnych.



To, czy wartość jest niższa czy wyższa, tkwi w jej istocie.



Wartości są tym wyższe, im są trwalsze, im mniej są „ufundowane” przez inne
wartości, im bliższe są wartościom absolutnym.



Wartości osobowe są wyższe od wartości rzeczowych.



Akty realizacji wartości cudzej przewyższają akty realizacji wartości własnej (ale te
wartości są równe co do wysokości).



Materialna etyka wartości jest nie do pogodzenia etyką odwołującą się do samej
powinności, albo upatrującą pierwotny fenomen moralny w obowiązku i dopiero z
niego wyprowadzającą idee dobra i zła.

o

Podstawę powinności stanowią wartości.



Stosunek idealnej powinności do wartości:

o To, co jest pozytywnie wartościowe, powinno być, a to, co jest negatywnie

wartościowe, powinno nie być.



Nawet w przypadku uznania tej samej wartości mogą pojawiać się w różnych epokach
i zbiorowościach rozmaite imperatywy i normy.

o

Wszelkie zobowiązanie i wszelka norma zwracają się bezpośrednio jedynie do
aktu chcenia czynu, nigdy zaś nie mogą być kierowane do aktu wiary i aktu
miłości.

o

→ na podstawie norm moralnych, istniejących w danej epoce historycznej, nie
możemy wnosić, że to, co owe normy nakazują, stanowi odpowiednik
skłonności jakiejś zbiorowości.



Kant

o

Nie można nakazać wiary i miłości → słuszny wniosek.

o

Dlatego nie są one wartościami moralnymi→ niesłuszny wniosek.



Przezwyciężenie eudajmonizmu

o

Trzeba uznać fakt, że wartości są pierwotnymi fenomenami,
niesprowadzalnymi do stosunku, jaki zachodzi między przedmiotem a
przyjemnością lub przykrością.

o

Trzeba też odrzucić tezę, że w życiu emocjonalnym człowieka decydującą rolę
odgrywa w gruncie rzeczy zmysłowa przyjemność i przykrość.



Brak powszechnej obowiązywalności nie przesądza o braku obiektywności.

o

Zmienia się etos, ale nie obiektywny świat wartości.

o

Same wartości pozostają niezmienne.



Dwie podstawy fenomenologicznej etyki materialnej:

o

– fundament aksjologiczny

o

– fundament personalistyczny

5

 Osoba stanowi indywiduum sama w sobie, a nie ze względu na treść jej

przeżyć, czy dopiero ze względu na ciało, będące jej ciałem.

 → osoba w swej naturze jest bytem duchowym.
 Osoba posiada autonomię.



Autonomia jest jedynie warunkiem uzyskania przez osobę
ważności w sensie moralnym.



→ dobro i zło moralne zawsze jest związane z jakimiś
autonomicznymi aktami osobowymi, chociaż ich
przyporządkowanie konkretnej osobie może przysparzać
trudności.



→ wskazanie zasady „moralnej solidarności wszystkich osób”.

 → każda osoba jest odpowiedzialna nie tylko za swoje akty, ale jest też

współodpowiedzialna za akty innych osób.



Podobieństwo między ludźmi:

o

Staje się tym większe, im niższe wartości i dobra wchodzą w rachubę.



W każdej osobie można wyróżnić sferę intymną i sferę społeczną.

o Absolutnie intymna osoba nie uczestniczy w żadnych związkach z innymi

osobami.

o

Jedynie cała konkretna osoba jest nosicielem wartości moralnych.



Rozwój (ale także regres) moralny dokonuje się przede wszystkim dzięki wzorom
osobowym.