Zarys teorii i filozofii prawa

S. Wronkowska, Z. Ziembiński „Zarys teorii prawa” (wydanie po 2000 r.)
L. Leszczyński „Zagadnienia teorii stosowania prawa. Doktryna z orzecznictwa” 2001 r.

Pojmowanie prawa

Prawo to zjawisko złożone, wieloaspektowe, można je badać w różnych płaszczyznach i 

różnymi metodami:

- ontologia – nauka o bycie 

- epistemologia – nauka o poznaniu

- aksjologia prawa – nauka o wartościach; można sprowadzić do kilku grup.

Grupy o byt prawa:

1. prawo to norma lub system norm prawnych

2. prawo to fakt społeczny

3. prawo to fakt psychiczny – przeżycia

4. prawo to określone wartości, czy przejaw wartości

5. prawo to zjawisko złożone.

Te ujęcia można zredukować i otrzymamy dwupodział ujęć prawa:

1. ujęcie prawa jako zespołu tak czy inaczej rozumianych norm postępowania,

2. ujęcie prawa, w którym prawo jest zespołem faktów społ. czy psychicznych 

związanych z określonego rodzaju normami, Są to tzw. kierunki realistyczne 

(koncepcja realistyczna)

Ujęcie nr 1 – prawo jako norma, jako zespół norm postępowania – wyróżnia się tu:

a) koncepcja prawnonaturalna

b) koncepcja pozytywistyczna.

Sposób wyznaczania treści tych norm:

Koncepcje pozytywistyczne – zakładają, że treść jest wyznaczona przez akty stanowienia czy 

uznania ze strony państwa (przez decyzje organów państwowych) – prawem są jedynie normy

prawa pozytywnego pochodzące od kompetentnych organów państwa, ich realizowanie 

poparte jest zagrożeniem przymusu ze strony państwa w przypadku ich przekroczenia. 

Koncepcje prawno-naturalne – zakładają, że istnieją i obowiązują pewne normy prawa 

naturalnego niezależnie od aktów ustanowienia norm o takiej treści przez władze państwowe, 

1

niezależnie od źródeł, z których te normy mogą być wyprowadzone (Bóg, natura czy godność

człowieka).

Podstawowym twierdzeniem jest to, że prawo naturalne istnieje obiektywnie, jest czymś 

naturalnym, realnie istniejącym. Istnieje niezależnie od działania i poczynań ludzkich, nie jest

to wytworem kultury. Człowiek jest zdolny te normy rozpoznać za pomocą czynności o 

charakterze poznawczym.

Są to normy o cechach sprawiedliwości i słuszności. Ze względu na walory traktowane są 

jako normy prawa najwyższego. 

KONCEPCJA PRAWNONATURALNA

Te kierunki korzeniami tkwią w starożytnej Grecji. Taki sposób patrzenia (prawnonaturalny) 

można dostrzec u Arystotelesa i Platona. Stoicy przyjmowali, że istnieje powszechne prawo 

„nomos” będące źródłem i wzorcem dla prawa ludzkiego stanowionego. Takie poglądy 

utrzymywał się aż do XIX w. (do pojawienia się historycznej szkoły prawa, a później 

pozytywizmu prawniczego, którego ojcem był John Austin) W historii myśli prawniczej 

można wskazać okresy żywego rozwoju prawa natury i ich silnego oddziaływania, ale też i 

czasy, gdzie były one spychane na margines.

- nie mogły się rozwijać w Polsce, gdyż wiodącą koncepcją była koncepcja marksistowska; 

wyjątkiem – ośrodkiem, w którym udało się koncepcję prawa natury rozwijać był KUL. 

- rozwój był po II wojnie światowej, ale nie w Polsce

- w USA był bardzo żywy rozwój koncepcji prawa natury. 

W okresie moralnych kryzysów prawa pozytywistycznego wzmaga się potrzeba odwołania do

wartości niespornych. 

Wspólnym elementem jest przeciwstawianie się woluntarystycznej (wola) wizji, iż cokolwiek 

ustanowią rządzący ma moc prawną.

Inne wspólne elementy koncepcji prawnonaturalnej i pozytywistycznej:

a) prawo naturalne istnieje obiektywnie, niezależnie od aktów władzy 

państwowej, nie jest to jako rezultat woli człowieka

b) obowiązywanie norm prawa pozytywnego – prawo pozytywne w 

przeciwieństwie do prawa natury ulega częstym zmianom; natomiast prawo 

natury charakteryzuje się stabilnością, niezmiennością

2

c) w koncepcjach prawa natury przyjmuje się, że podstawa obowiązywania prawa

pozytywnego istnieje poza systemem norm prawnych. Nie wystarczy wskazać,

że normy powstały w drodze czynienia użytku z przyznanej kompetencji 

prawodawczej,

Dla obowiązywania prawa pozytywnego powinny być spełnione jeszcze inne 

warunki, np. ogłoszenie w dzienniku promulgacyjnym (tzn. w oficjalnie 

urzędowym ogłoszeniu aktu prawnego),

d) dotyczy funkcji koncepcji – funkcją prawa natury jest eliminowanie prawa 

złego, niesłusznego, niesprawiedliwego, podłego. Prawo natury pełni rolę 

wzorca dla prawa tworzonego przez ludzi, jest środkiem walki o prawo 

słuszne. 

Nurty koncepcji prawa natury:

Są 3 główne nurty:

1. kosmologiczny

2. religijny

3. laicki.

Nurt kosmologiczny – prawo natury to prawo kosmosu mające boskie pochodzenie. Te 

prawa w swoistym sensie obowiązują w świecie przyrody, którego człowiek jest elementem. 

Człowiek jako fragment świata przyrody podlega prawom natury. Przełomu w tym sposobie 

myślenia o prawie natury dokonał Arystoteles. Odróżnił on prawo przyrody, odnoszące się 

m.in. do człowieka jako do istoty biologicznej od prawa naturalnego rozumianego jako zespół

norm postępowania odnoszących się do człowieka jako istoty społecznej. Uważał, że źródłem

prawa natury jest istota człowieka, a norma prawa naturalnego poznawalne są ludzkim 

rozumem. 

Podstawowa norma prawa natury miała wg Arystotelesa charakter normy moralnej 

i głosiła „Należy czynić dobro, a zła unikać”. 

Nurt religijny – przedstawiciele tego nurtu to: św. Augustyn (354-430) oraz św. Tomasz z 

Akwinu (1225-1274, XIII w.).

Dzieła św. Augustyna: „O państwie bożym”, „O doskonałej sprawiedliwości człowieka”, 

„Wyznania św. Augustyna”.

Dzieła św. Tomasza z Akwinu: „Summa teologiczna”, „Summa filozoficzna”.

3

Św. Augustyn – wg niego wszelka władza pochodzi od Boga, a jej podstawą powinna być 

sprawiedliwość. Prawo naturalne to nakazy Boże, a źródłem ich poznania jest objawienie. 

Św. Augustyn utożsamia prawo i porządek. Prawo układa się w hierarchię:

1. prawo wieczne

 

  – które jest boską wolą i rozumem, przenika cały wszechświat

2. prawo naturalne

 

  – to norma uniwersalna zapisana przez Boga w duszy człowieka

3. prawo ludzkie

 

  – doczesne, wywodzi się z prawa naturalnego; celem prawa jest 

zapewnienie pokoju w rodzinie i państwie. 

Św. Augustyn opierał się na Platonie. 

Św. Tomasz z Akwinu – wg niego podstawową myślą jest idea hierarchii, na czele której stoi

Bóg. Hierarchia ta jest czymś stałym, niezmiennym, właściwa jest zarówno dla świata 

przyrody, jak i społeczeństwa ludzkiego, dotyczy też duchowego świata aniołów. 

Wg Tomasza z Akwinu prawo naturalne

 

  (lex naturalis)

 

  stanowi jedną z czterech porządków 

normatywnych częściowo ze sobą powiązanych, obok prawa wiecznego

 

  (lex eterna)

 

  

będącego zgodnym z zamysłem Boga porządkiem świata jest to najwyższe prawo, normy tego

prawa są odbiciem mądrości Stwórcy, prawa bożego

 

  (lex divina),

 

  które objawione w piśmie 

świętym ma pomagać człowiekowi w osiągnięciu zbawienia oraz prawa ludzkiego

 

  (lex 

 

 

humana) wywodzącego się z prawa wiecznego za pośrednictwem prawa naturalnego i które 

jeśli jest zgodne z prawem naturalnym zasługuje na miano prawa. 

Hierarchia wg św. Tomasza:

1. Lex eterna

2. Lex naturalis

3. lex humana

4. lex divina

Normy prawa naturalnego są wyryte w sercach ludzkich. Te normy człowiek odczytuje 

swoim sumieniem. 

Podstawowy nakaz prawa natury wg Tomasza – „czyń dobro, a zła unikaj”. A co jest dobre 

człowiek musi odczytać w swoim sumieniu. 

Św. Tomasz sformułował definicję prawa jako normy:

Prawo to rozporządzenie rozumu dla dobra wspólnego nadane publicznie i obwieszczone 

przez tego, kto ma pieczę nad wspólnotą.

Dobro wspólne – to dobro całego społeczeństwa i indywidualne. 

4

Prawo pozytywne niezgodne z prawem naturalnym nie wiąże sumienia i wolno się przeciwko 

niemu buntować, chyba że w następstwie buntu powstałoby więcej zamętu i zła niż w 

następstwie przestrzegania niesłusznego i złego prawa pozytywnego. 

Neotomizm – przedstawicielem w Polsce jest prof. Krępiec (z KUL)

Nurt laicki (świecki) – koncepcje te upatrywały źródeł prawa natury w istocie człowieka, w 

jego rozumie czy godności, czy też w naturze społeczeństwa lub jednostki. Przyjmowały, że 

to prawo jest poznawalne ludzkim rozumem. 

Przedstawicielami tego nurtu są Hugo Grocjusz, Russo, Spinozo. 

W tym nurcie nastąpiło odwiązanie prawa natury od prawa wiecznego, następuje tu 

rozdział prawa naturalnego i nakazów moralnych, normy prawa naturalnego nie muszą 

wyznaczać powinności czynienia tego, co jest dobrem moralnym. 

Przez odwołanie się do natury człowieka uzasadnia się konieczność oparcia życia 

społecznego na własności prywatnej. Wprowadzenie dominacji własności społecznej jest 

niezgodne z naturą człowieka, gdyż zmusza go do szczególnej dbałości o to, co do niego 

nie należy. 

H. Grocjusz (1583-1645) rozpoczął ten nurt. Jego dzieła to: „Traktat o prawie wojny i 

pokoju” (1625), „Wolność mórz”.

Grocjusz uwalnia normy praw natury od treści religijnych, wiążąc je z naturą człowieka. 

Prawo natury towarzyszy człowiekowi z racji jego człowieczeństwa od zawsze. Jest tak 

absolutne i niezmienne, że sam Bóg nie może go zmienić. 

Wg Grocjusza prawo natury istniałoby nawet wtedy, gdyby Boga nie było. Oczywiście Bóg 

jest twórcą natury i nie ma powodu przypuszczać, że Boga nie ma, takie myślenie byłoby 

zbrodnią. 

Wg Grocjusza prawo natury wyprzedza wszelkie umowy. 

Zasady prawa natury wg H. Grocjusza:

1. pacta sund servanda – umów należy dotrzymywać

2. poszanowanie cudzej własności

3. wynagradzanie szkód

4. wymierzanie kar za popełnione przestępstwa.

5

Klasyfikacja koncepcji prawa natury ze względu na moc wiążącą:

- jurydyczne

- filozoficzne.

Koncepcja jurydyczna – normom prawa natury przypisuje się moc wiążącą w obrocie 

prawnym i uważa się za normy nadrzędne w stosunku do norm prawa pozytywnego. 

Koncepcja ta utożsamia prawo z prawem godnym przestrzegania, więc dobrym prawem. Nie 

jest prawem to, co jest niesprawiedliwe. Złe prawo pozytywne nie jest prawem z mocy samej 

definicji prawa. Prawo pozytywne niezgodne z prawem naturalnym nie obowiązuje jako 

normy prawne. 

Prawo natury może pełnić w stosunku do prawa pozytywnego funkcję walidacyjną –co 

oznacza, że daje podstawy obowiązywania prawa pozytywnego. Obowiązywanie prawa 

pozytywnego zależy od jego zgodności z prawem naturalnym. 

Koncepcja filozoficzna – normy prawa natury traktowane są jedynie jako wzorzec dla prawa 

pozytywnego w tym sensie, że normy prawa pozytywnego, które są niezgodne z normami 

prawa naturalnego są złymi normami prawa, ale pozostają normami prawa, które nie wiążą w 

sumieniu, ale są normami prawa.

Prawo naturalne pełni rolę wzorca ideału dla prawa pozytywnego, które może być oceniane 

dodatnio – gdy jest zgodne z tym wzorcem – lub oceniane negatywnie – gdy jest niezgodne. 

Niesłuszne normy traktowane są jednak jako prawo, ale jako prawo niesprawiedliwe, 

niesłuszne. 

Prawo naturalne w tej wersji jest dla prawa obowiązującego z woli organów państwa 

wzorcem dającym wskazania dla prawodawcy co do ukierunkowania jego działań, ale nie 

rozstrzygającym bezpośrednio o treści prawa obowiązującego w obrocie prawnym. 

Klasyfikacja koncepcji prawa natury ze względu na zmienność treści prawa natury oraz

z jakim rodzajem zmienności mamy do czynienia:

1. koncepcja statyczna

2. koncepcja o zmiennej treści

3. koncepcja dynamiczna.

Koncepcja statyczna – prawo natury ma treść niezmienną. Ukształtowała się w starożytności

i ma charakter religijny. 

6

Koncepcja o zmiennej treści – ukształtowała się na przełomie XIX i XX w. Twórcą był 

Rudolf Sztamler (1856-1938). Przyjmuje on, że treść prawa natury ulega zmianom, jest 

zrelatywizowana do określonej kultury czy warunków historycznych. Każda epoka ma jakieś 

najlepsze prawo naturalne. Są to koncepcje o charakterze świeckim. 

Koncepcja dynamiczna – powstała w połowie XX w. Znalazła wyraz w dokumentach 

II Soboru Watykańskiego. Wg tej koncepcji zasady prawa naturalnego są niezmienne, ale 

odpowiednio do czasu znajdują zastosowanie do zmieniającego się świata. Człowiek, świat 

zmieniają się i zmienne jest też poznanie prawa natury. Koncepcje te mają charakter religijny.

Inny podział koncepcji:

1. koncepcja o charakterze materialnym (substancjonalne) 

2. koncepcja o charakterze proceduralnym (formalnym)

Koncepcja o charakterze materialnym – formułuje bezpośrednio treść norm, jakie powinno

zawierać prawo pozytywne, żeby było prawem słusznym i sprawiedliwym. Są to wskazania 

dość ogólne – np. zasady prawa naturalnego wg Grocjusza (umów należy dotrzymywać, itp).

Koncepcja o charakterze proceduralnym – wyznaczają pewne formy tworzenia prawa 

pozytywnego, których zachowanie ma być warunkiem koniecznym do ukształtowania prawa 

sprawiedliwego, np. koncepcja Leona Fullera (1902-1978) – jego dzieło „Moralność prawna”.

Fuller daje wskazania, jak powinien być skonstruowany system norm i jak należy go 

stosować. Mówi też o wewnętrznej (formalnej) moralności prawa. Te prawa natury nie mają 

nic wspólnego z prawem powstałym z woli niebios. 

Na wewnętrzną moralność prawa składają się postulaty:

a) postulat ogólności prawa – reguły prawa mają moc o charakterze generalnym

b) postulat jasności – mają być zrozumiałe dla adresatów

c) postulat niesprzeczności systemu prawa

d) postulat zakazu wstecznego działania prawa

e) postulat zakazu wyznaczania obowiązków niemożliwych do spełnienia

f) postulat publikowania prawa

g) postulat trwałości prawa w czasie – prawo nie zmienia się zbyt często – nie 

powinno

7

h) postulat praworządności – zgodnego z normami prawnymi działania organów 

państwa.

Te postulaty mają charakter koniunkcyjny, tzn. naruszenie któregokolwiek z nich 

powoduje, że dany system nie może być uznany za prawny. 

Istotna jest wewnętrzna moralność prawna, minimum moralne, które porządek prawny 

powinien spełniać. Odniesienie do zewnętrznych norm prawa natury nie ma tu znaczenia. 

Społeczność międzynarodowa w dokumentach takich jak Karta Narodów Zjednoczonych 

(1945), czy Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (1966) uznała istnienie wynikających z 

godności osoby ludzkiej przyrodzonych i niezbywalnych praw człowieka, które państwo 

zastaje, kieruje mają obowiązek chronić. Tym samym można powiedzieć, że odwołano się 

pośrednio do norm prawa naturalnego. 

 

Art. 30 naszej konstytucji stanowi odwołanie do godności człowieka (przyrodzona 

i niezbywalna godność człowieka). Stanowi ona źródło wolności i praw człowieka 

i obywatela. We wstępie do konstytucji jest również mowa o godności. 

Pozytywistyczna koncepcja prawa

Pozytywizm uznaje, że normami prawnymi są tylko normy postępowania bezpośrednio lub 

pośrednio zaakceptowane przez organizację państwową i zagwarantowane przymusem 

państwowym. Dla zaliczenia jakiejś normy do norm prawnie obowiązujących istotny jest 

sposób formy powstania, a nie treść. 

Koncepcja pozytywistyczna odwołują się do tetycznego uzasadnienia obowiązywania prawa. 

Cechą jest przekonanie o możliwości oddzielenia prawa od pozostałych systemów 

normatywnych, np. moralnych, obyczajowych. Moralna ocena prawa nie ma wpływu na jego 

obowiązywanie. Zbiór norm moralnych w pozytywizmie prawniczym traktowany jest jako 

odrębny zbiór prawa.

Pozytywiści odrzucają podział na to, co jest i co powinno być prawem. Przyjmują tezę o 

niezależności obowiązującego prawa od moralności. Prawem jest prawo rzeczywiste 

pochodzące od władzy państwowej.

Moralna ocena prawa nie jest zadaniem pozytywistów, prawo może być moralnie słuszne, 

lecz może też być moralnie odrażające. 

Pozytywizm prawniczy rozwinął się w 2 wersjach:

a) anglosaski – John Austin, Herbert Hart

b) kontynentalny – Karl Bergbohm (czyt.Berbon), Rudolf Jering, Jerzy Jelinek.

8

Berbon – przedstawiciel tzw. „twardego pozytywizmu” pisał, że tylko prawo pozytywne jest 

prawem i każde prawo pozytywne jest prawem.

Ojcem pozytywizmu prawniczego był J. Austin (1790-1859) (to tzw. radykalny 

pozytywizm). 

Wg niego prawem jest to, co ustanawia władza państwowa, to wola prawodawcy. Prawo jest 

ustanowione przez suwerena (pojmowanego personalnie) i oznacza to, że suweren ma 

możliwość przymuszenia adresata prawa do wymaganego zachowania. 

Prawo to rozkaz i należy badać to co jest. 

Prawo pozytywne jest przedmiotem zainteresowania.

Tylko prawo pozytywne jest prawem.

Jest tu odwartościowanie prawa. Prawo nie podlega wartościowaniu na to, co jest dobre, a co 

złe. 

Austin wyróżnił 4 elementy prawa:

1. rozkaz
2. sankcje
3. obowiązek wykonania
4. suwerenność władzy.

Istotą prawa jest rozkaz zwierzchnika. 

Pozytywistów nie interesuje, jakie prawo być powinno, interesuje ich tylko prawo 

pochodzące od prawodawcy.

To pierwotny, twardy pozytywizm. Są koncepcje bardziej otwarte. Są to:

Koncepcja Herberta Harta – wg niego system prawny zbudowany z reguł dwóch typów:

a) pierwotnych
b) wtórnych

Typ pierwotny – wyznaczają adresatom powinność zachowania, czyli nakazy i zakazy.

Typ wtórny – reguły wtórne same nie ustanawiają wiążących standardów obowiązkowego 

postępowania. Dzielą się na reguły:

- uznania
- zmiany
- rozsądzania.

Reguły uznania dostarczają kryteriów rozstrzygania co do tego, czy jakaś reguła jest lub nie 

jest regułą obowiązującego systemu. Pozwalają stwierdzić, czy dana reguła jest wytworem 

9

podmiotu wyposażonego w kompetencje prawotwórcze. Wyznaczają kryteria obowiązywania 

prawa. 

Reguły zmiany – pozwalają na zmianę tych reguł pierwotnych, które są nieadekwatne do 

potrzeb społeczności. One wskazują, w jakim trybie mają być dokonywane akty dawnych i 

ustanowienia nowych reguł. 

Reguły rozsądzania – określają, jakie podmioty i w jakiej procedurze są kompetentne do 

stwierdzenia, iż nastąpiło naruszenie reguły pierwotnej. Reguły te przyznają możność 

sądzenia i stosowania prawa.

Reguły wtórne nie mogą istnieć samodzielnie. Odnoszą się do reguł pierwotnych, pasożytują 

na regułach pierwotnych, są konieczne dla każdego systemu prawa. 

Taki związek reguł wtórnych i pierwotnych tworzy nową jakość, jaką jest rozwinięty system 

prawny. 

Nową wersją pozytywizmu współcześnie jest pozytywizm instytucjonalny. Twórcami są Ota

Wainberger, Nil McCornik, polemizuje z uproszczoną wersją pozytywizmu prawniczego. 

Odrzuca skrajny woluntaryzm, za ważne uznaje politykę prawa i rozważania, jakie prawo być

powinno (de lege ferenda).

Dostrzega się tu rolę nowych wartości, jakie wnoszą podmioty stosujące prawo do aktów 

stosowania prawa.

Pierwotny pozytywizm – jeśli chodzi o pojmowanie prawa, o rozwój metody badawczej, 

analizy, metodą formalno-dogmatyczną. 

Prawo stanowienia praw człowieka ma swoje granice, których nie można przekraczać. 

To granice wyznaczone przez prawo natury, za pomocą którego Bóg sam chroni podstawowe 

dobro człowieka (Jan Paweł II, „Pamięć i tożsamość”). 

NORMATYWISTYCZNE UJĘCIE PRAWA

Normatywizm – to kontynuacja pozytywizmu prawniczego. Twórca to Hans. Kelsen 

(1881-1973). Stworzył czystą teorię prawa. Wyróżnił 2 sfery (od Kanta)

1. sfera bytu

2. sfera powinności

10

Prawo nie należy do sfery bytu. Prawo jest powinnością. Za prawo uważa się normę, która 

jest definiowana w kategoriach powinnościowych. 

Czysta teoria prawa ujmowała prawo wyłącznie jako powinność. Prawo nie należy do sfery 

rzeczywistości, nie jest faktem realnym, ale powinnością. 

Odrzuca pogląd, że norma prawna jest rozkazem. Normę tworzy swoista relacja między 

hipotetycznym warunkiem a następstwem, „jeśli zdarzy się X, to powinno nastąpić Y”. 

Wg Kelsena norma prawna to norma należąca do systemu, obowiązuje ona i wyznacza 

powinność w systemie. Należą doń normy, które powstały na podstawie kompetencji 

udzielonej przez normę wyższego rzędu. 

System prawa ma strukturę hierarchiczną. Na szczycie stoi tzw. grund-norma, czyli norma 

podstawowa – nie jest normą ustanowioną i nie należy do systemu prawa, nie ma ona 

merytorycznej treści. Nakazuje ona jedynie dawanie posłuchu normom ustanowionym w 

określony sposób.

Czystość metody normatywnej to uwolnienie pojęcia prawa od zewnętrznej wobec systemu 

normatywnego empirycznej rzeczywistości. 

Marksistowskie ujęcie prawa

Jest ujęciem pozytywistycznym  - wyjaśnia się pojęcie prawa przez odwołanie się do funkcji 

prawa (czyli jak prawo istnieje w danej społeczności). To jest element, który odróżnia 

marksistowskie ujęcie prawa od ujęć pozytywistycznych.

Przedstawicielem jest Karol Marks (1818 – 1883), Fryderyk Engels (1820 – 1895).

W marksistowskim ujęciu:



prawo jest dyktatem klasy panującej, jest wyrazem woli władzy państwowej 

podniesionej do godności ustaw,



prawo jest wyrazem interesów określonej grupy społecznej,



prawo ma charakter klasowy,



prawo stanowione jest wyłącznie przez państwo,



państwo ma monopol na tworzenie prawa,



przymus jest niezbędnym elementem prawa,



funkcją norm prawnych jest funkcja polegająca na ochronie i zabezpieczeniu 

interesów ekonomicznych i politycznych korzystnych dla klasy panującej,

11



ma tu miejsce redukcja człowieka do społeczeństwa - człowiek ma wartość jedynie 

w społeczeństwie.

Marksistowska koncepcja obumierania państwa i  prawa.

W ujęciu Marksa i Engelsa prawo i państwo z czasem miało obumierać. To 

marksowska koncepcja obumierania państwa i prawa. Twierdzono, że kiedyś klasy zanikną

i wtedy kiedy nie będzie już klas nie będzie istniała potrzeba utrzymywania takiej struktury 

władztwa publicznego, jaką jest państwo. A jeśli nie będzie państwa, to nie będzie też prawa.

Realistyczna koncepcja prawa

 

W przeciwieństwie do koncepcji prawonaturalnych i pozytywistycznych w koncepcjach 

realistycznych prawo traktowane jest nie jako zespół norm, ale jako zespół faktów 

społecznych bądź psychicznych związanych z normami prawnymi.

W tych koncepcjach nie stawia się pytań o „istotę” czy „byt” prawa, ale o to, jak prawo 

„istnieje” w danej społeczności, w czym się przejawia w życiu jednostki i społeczeństwa.

Petrażycki nie traktuje normy prawnej jako prawa, ale jako „projekcję przeżycia emocji 

prawnej”.

Według Petrażyckiego prawo to pewne przeżycie psychiczne o charakterze dwustronnym – 

emocja imperatywna i atrybutywna (zobowiązująco-uprawniające). Zatem istotą prawa są 

określone zjawiska psychiczne. 

Petrażycki wyróżnił jako zasadniczy element psychiki ludzkiej emocje obok takich 

elementów jak doznanie, uczucia. I właśnie na emocjach należy się skoncentrować. Twierdził,

że wśród emocji wyróżniamy emocje etyczne. Te emocje etyczne można odczuwać dwojako: 

jako jednostronnie imperatywne, czyli nakazujące zachować się w pewien sposób wobec 

innego podmiotu, ale bez odczucia, że się temu podmiotowi należało i te emocje to emocje 

moralne (np. żebrak – możemy mu dać jałmużnę, ale nie musimy; biedak nie ma uprawnienia,

aby domagać się od nas wsparcia). Emocje moralne mają charakter jednostronny 

imperatywny. 

I drugi rodzaj emocji to emocje - przeżycia imperatywno-atrybutywne 

(obowiązująco-uprawniające). One nakazują zachować się tak a nie inaczej wobec kogoś, 

połączone jest to z odczuciem, że ten drugi właśnie takiego zachowania może się domagać.

I te przeżycia nazwał przeżyciami prawnymi. Tu występuje obowiązek i uprawnienie 

12

(przykład: pożyczamy pieniądze koleżance i umawiamy się na oddanie za 3 dni, koleżanka 

przychodzi w terminie i mówi, że nie może oddać pieniędzy. Z jednej strony jest tu przeżycie 

obowiązku oddania pieniędzy, a z drugiej strony my mamy uprawnienie domagania się 

oddania pieniędzy).

Dla Petrażyckiego emocje stanowią podstawową klasę zjawisk psychicznych. One 

właśnie decydują o naszym zachowaniu i działaniach. Prawo ma swoje źródło w psychice.

Petrażycki 

 

 

dzieli przeżycia prawne na 2 grupy:

 

 

1. przeżycia prawa pozytywnego

2. przeżycia prawa intuicyjnego

Ad. 1

Człowiek ma wyobrażenie, że norma prawna jest rezultatem decyzji zewnętrznej. A zatem w 

przeżyciu prawnym mieści się wyobrażenie źródeł, na których można się opierać. 

Ad. 2

W przeżyciach drugiego rodzaju nie ma wyobrażenia zewnętrznych źródeł, które nadają moc 

wiążącą normom prawnym. Te przeżycia prawne mają charakter autonomiczny. Prawo jest 

rezultatem wewnętrznego przekonania. Właśnie w tych sytuacjach Petrażycki mówił o prawie

autonomicznym lub inaczej intuicyjnym. Twierdził, że przeżycia prawne zawierające 

wyobrażenie zewnętrznych źródeł są jednolite w całym społeczeństwie. A autonomiczne 

przeżycia prawne są zmienne. 

Jeśli chodzi o stosunek prawa pozytywnego do prawa intuicyjnego Petrażycki widział 

3 możliwości:

1. prawo intuicyjne zgodne z prawem pozytywnym

2. prawo intuicyjne wyprzedza prawo pozytywne

3. prawo pozytywne wyprzedza prawo intuicyjne.

Petrażycki formułował tezę o dokonującym się stale postępie społecznym, który wyraża się w

doskonaleniu psychiki ludzkiej. To doskonalenie polega na kształtowaniu predyspozycji do 

coraz lepszych przeżyć psychicznych, w tym przeżyć prawnych. Petrażycki wierzył w 

wychowawczą rolę prawa, przez prawo, przez właściwe regulacje, właściwe tworzenie prawa 

można wychowawczo oddziaływać na społeczeństwo. Jego dzieło „Teoria prawa i państwa” 

w związku z teorią moralności, a także „Wstęp do nauki prawa i moralności”. 

13

Prawo porównywał do wody, a moralność do wina. Dla niego ważniejsze było 

 

 prawo

 

 .   

Do ujęć realistycznych zaliczamy także amerykański realizm prawniczy - 

przedstawiciele to Grace Holmes, Grey, Llewellyn, realizm skandynawski – Ross, Olivecron

i jurysprudencja socjologiczna – Rosco, Pound.

Te trze koncepcje można nazwać w uproszczeniu funkcjonalizmem prawniczym. 

W tych ujęciach nie sformułowano jakiegoś klarownego       pojęcia prawa. Zajmowano się 

działaniem prawa, jak prawo działa. Prawo istnieje jako określone zachowania i postawy 

ludzi. 

Realizm amerykański programowo traktował prawo jako fakt. Dla czołowych prawników 

prawo jest zachowaniem się osób związanych z prawem, a więc zachowanie się adwokatów, 

urzędników państwowych, a w szczególności sędziów. Jednak podstawowy cel tej koncepcji 

głosi, że prawo kształtuje się w procesie podejmowania decyzji sądowych. O tym co jest, a co

nie jest prawem obowiązującym rozstrzyga obserwacja zachowań ludzi związanych w 

prawem. Zadaniem prawoznawstwa jest badanie zachowań owych osób i czynników 

wpływających na podejmowane przez nich decyzje. Poza zakresem zainteresowania 

funkcjonalistów pozostają normatywne aspekty prawa, takie, jak problemy budowy norm, czy

też zachodzących pod koniec między nimi związków formalnych.

O obowiązywaniu normy prawnej decyduje w tych ujęciach to, czy norma w danej 

społeczności jest faktycznie realizowana. Ewentualnie to, czy organy powołane do 

sankcjonowania realizują normy sankcjonujące. Realizm wprowadza rozróżnienie prawa i 

ustawy.

Prawem jest wszystko to, co robią sędziowie. Prawem rzeczywistym jest zatem prawo 

działania. Nie jest więc prawem rzeczywistym sama książka, bo nie jest prawem praktyki 

prawnej. Jest zbiorem tekstów, przepisów. Sędzia przecież nie jest bezwzględnie podległy 

ustawie, nie stosuje prawa według jednego wyuczonego algorytmu, ale poprzez twórczą 

interpretację, prawo to tworzy – współtworzy.

Realiści głosili tezę o niezdeterminowaniu decyzji sędziowskiej przez przepisy prawa. 

Zadaniem nauk prawnym wg realistów jest przedstawienie faktycznej praktyki prawnej i jej 

prawidłowości, a następnie wnioskować z dotychczasowego zachowania się sądów o ich 

przyszłym postępowaniu w sprawach podobnych. 

14

Z punktu widzenia realizmu prawniczego nie do przyjęcia jest zarówno koncepcja prawa 

natury dlatego, że różne jej teorie odwołują się do założeń metafizycznych. Również nie do 

przyjęcia przez realistów jest pozytywizm prawniczy ze względu na formalistyczne ujęcie 

prawa i metody prawnicze. 

Do koncepcji realistycznej zaliczamy także szkołę historyczną w prawie (Niemiecka

szkoła historyczna). 

Pierwsze tezy tej szkoły, zwanej też szkołą profesorską, bowiem jej przedstawiciele 

pełnili funkcje uniwersyteckie formułował na początki XIX w. Gustaw von Hugo. Wg niego 

ustawy nie są jedynym źródłem prawa. Prawo tworzy przede wszystkim historia. 

Najwybitniejszym czołowym przedstawicielem szkoły historycznej jest Fryderyk von Savini

(177-1861). Napisał dzieło „O powołaniu naszych czasów do prawodawstwa i nauki prawa”. 

Prawo dla Saviniego jest jednym z produktów ducha narodu. Jest jak inne zjawiska 

wytworem naturalnie wewnętrznych sił narodu, a nie rezultatem woli ustawodawcy. Prawo 

dla Saviniego jest wytworem zbiorowości, dlatego legislatywa musi czerpać te koncepcje 

wprost z narodowych korzeni i tradycji. Prawo tworzy przede wszystkim historia, jest częścią 

życia narodu. Prawo zostało zaliczone do zjawisk historycznie ukształtowanych. Prawo 

kształtuje się w sposób samorzutny, spontaniczny.

Prawodawca nie ma tworzyć treści prawa, ale ma jedynie odczytywać prawo, które 

jest tworem ducha narodu i umiejętnie nadawać im szatę przepisów prawnych. Prawodawca 

nie tworzy, nie kreuje treści prawa, poszukuje pewnych reguł, obyczajów i nadaje im formę 

przepisów prawnych. Prawodawcy potrzebna jest m.in. wiedza techniczno-prawna, aby ująć 

te obyczaje, zwyczaje w formę prawa, przepisów prawnych. 

Savini wyróżniał legislację w znaczeniu:

- technicznym – wiąże się z właściwym odszukaniem historycznie ukształtowanych 

zwyczajów i nadanie im postaci prawa (zwolennikiem tej koncepcji był Savini),

- politycznym.

Był przeciwnikiem legislacji w znaczeniu politycznym, a więc takiej, która by kryła 

treści prawa.

Może się zdarzyć tak, że istnieje różnica między tym, co prawo zaleca, a tym co istnieje w 

rzeczywistości jako rezultat starego zwyczaju czy też zakorzenionych odczuć ludzi. I wtedy 

wg Saviniego nie obowiązuje prawo stanowione, lecz wyrażające ducha narodu zwyczaje i 

postępowanie. Savini twierdzi, że cała teraźniejszość jest ograniczonym wytworem 

przeszłości. 

15

Savini twierdzi, że ustawodawstwo i kodyfikacje są dopuszczalne po to, aby uchwycić zasady

już istniejące. 

Zaprezentowanym ujęciom – chodzi o prawno-naturalną koncepcję pozytywistyczną, a

także koncepcję realistyczną – tym ujęciom, które trzeba określić jako koncepcje prawa 

współcześnie niektórzy zarzucają cechy jednostronności. 

Są nowe kierunki myśli prawniczej inspirowane m.in przez filozofię hermeneutyczną oraz 

teorię krytyczną szkoły frankfurckiej. Mamy tu na myśli głównie koncepcję myśli Kaufmana, 

jeżeli chodzi o teorię dyskursu prawniczego (argumentacji) , również koncepcję retoryki 

prawniczej. 

Współczesne koncepcje myśli prawniczej

Koncepcje drogi pośredniej – jeśli chodzi o kierunki próbujące przezwyciężyć jednostronność

pozytywizmu prawniczego i koncepcji prawa natury (chodzi o kierunki poszukujące trzeciej 

drogi, tzn. drogi pośredniej pomiędzy prawno-naturalną koncepcją a pozytywistyczną) – to te 

kierunki kwestionują, jeśli chodzi o pozytywizm w szczególności 2 założenia 

pozytywistyczne:

1. istnieje pojęciowy rozdział między prawem a moralnością,

2. prawo da się sprowadzić do zbioru norm ustanowionych przez odpowiedni autorytet 

prawodawczy bez względu na treść owych norm. 

Kierunki poszukujące „trzeciej drogi” krytykują 2 założenia charakterystyczne dla koncepcji 

prawa natury:

1. założenie o uznawalności wartości i norm,

2. założenie, że z jakichś stwierdzeń o rzeczywistości da się wyprowadzić w drodze operacji 

logicznych wypowiedzi powinnościowe

Kierunki „trzeciej drogi” swoje zainteresowanie koncentrują na czynnościach rozstrzygania, 

konkretnie stanów faktycznych, na problemach stosowania prawa. Przyjmuję, że 

prawodawca, a więc zbiór norm przez niego ustanowionych poddawane są swoistemu 

opracowaniu w procesie stosowania prawa.

Kierunki drogi pośredniej przyjmują, że prawo staje się dopiero w procesie interpretacji 

przepisów. 

16

HERMENEUTYKA PRAWNICZA !!

Hermeneutikos – znaczy dotyczący wyjaśniania. 

Geneza pojęcia hermeneutyka wiązano też z imieniem posłańca bogów Hermesa, któremu 

przypisywano początek języka.

Pierwotnie oznaczono nim sztukę, umiejętność objaśniania tekstów, zwłaszcza tekstów 

biblijnych.

W pierwszych wiekach działały 2 szkoły hermeneutyczne zajmujące się objaśnianiem 

pisma świętego. Była to Szkoła Aleksandryjska i Szkoła Antiocheńska.

Do głównych przedstawicieli Szkoły Aleksandryjskiej należą: Justyn, Ireneusz, Tertulian 

oraz Orygenes. Ta szkoła rozwinęła teorię alegorycznej interpretacji pisma świętego. 

Orygenes wyróżnił 3 znaczenia pisma świętego:

1. sens somatyczny (literalny) – ten sens dostępny jest dla wszystkich wierzących

2. sens psychiczny (moralny)

3. sens pneumatyczny (duchowy) – do niego docierają nieliczni badacze pisma świętego. 

Tym 3 sensom odpowiadają 3 sposoby rozumienia:

1. literalne

2. moralne

3. mistyczne

Wydobycie sensu duchowego jest możliwe przez interpretacje alegoryczne. 

Szkoła Antiocheńska założona przez Teodorosa i Diodorosa? Ta szkoła głosiła potrzebę 

dosłownej wykładni pisma świętego. 

Teoria wykładni alegorycznej została zastąpiona tutaj teorią krytycznej egzegezy 

odwołującej się przede wszystkim do badań filologicznych. Wg tej szkoły istnieje potrzeba 

uwzględniania okoliczności historycznych, w jakich powstawała biblia. Ich odtworzenie jest 

warunkiem zrozumienia pisma św. 

Twórcą najbardziej wpływowej i spójnej teorii interpretacji tekstu biblijnego 

wczesnego średniowiecza był św. Augustyna. Podjął on problem analizy pojęcia znaków, 

które określił jako pośrednim między myślą a rzeczywistością.

17

- problematyka filologiczna - każdy tekst w sensie gramatycznym stanowiący jednocześnie 

od strony literackiej zamkniętą całość. Początki tej hermeneutyki przypadają już od 

powstania filozofii starożytnej Grecji. A zaczęło się od fachowej wykładni Homera. 

Współcześnie wyróżniamy 2 nurty hermeneutyki:

1. pewną metodę interpretacji tekstu i innych wytworów kultury (nurt metodologiczny)

2. pewną filozofię określaną jako nauka rozumiejąca czy też filozofia rozumienia (nurt 

filozoficzny)

Przedstawicielami nurtu – filozofii jest Martin Haideger??? oraz Georg Gadan???

Hermeneutyka prawnicza nawiązuje do obu tych nurtów. 

Jeśli chodzi o nurt metodologiczny, przedstawicielem jest Josef Esser, Karl Engisch, karl 

Larenz

Hermeneutyka jako teoria interpretacji podkreśla, że niewystarczające są metody służące 

wyjaśnianiu określonych faktów. Prawoznawstwo nie może ograniczać się do wyjaśniania. 

Podstawowym zadaniem nauk prawnych jest rozumienie tekstu prawnego i znajdowanie 

rozwiązania odnoszącego się do określonych stanów faktycznych. Interpretacja tekstu 

prawnego jest zawsze aktem twórczym. Ten element twórczy ma ten, kto dokonuje 

interpretacji. I ten podmiot, który interpretuje prawo (typy stosowania prawa – to typ 

sądowniczy i pozasądowy, czyli ..........), kieruje się pewnymi wartościami oraz znajduje się 

w określonej sytuacji dziejowej.

Zrozumienie tekstu nie polega jedynie na odtworzeniu sensu w tym tekście zakodowanego. 

W tym nurcie hermeneutyki metodologicznej odrzuca się pogląd, że interpretacji tekstu 

można dokonać wg ścisłych, dających się sformalizować reguł. Odrzuca się również pogląd, 

że istnieje jeden i tylko jeden obiektywny rezultat wykładni. Nurt ten kładzie nacisk na 

wypracowanie pewnych typów argumentacji co do poprawnych sposobów rozumienia 

tekstów. 

Nurt filozoficzny

Nie jest teorią interpretacji tekstu, ale ontologią prawa (ontologia – to nauka o bycie, to 

podstawowy dział filozofii). W tym nurcie przyjmuje się, iż rozumiejąc tekst (język)

rozumiemy zarazem świat, o którym ten język mówi. Rozumienie jest procesem, w którym 

człowiek wyraża swój stosunek do świata, nadaje mu sens, tekst nie ma znaczenia sam przez 

się. Punktem wyjścia procesu rozumienia jest jakieś intuicyjne rozumienie wstępne 

(prerozumienie). I to rozumienie wstępne warunkuje rozumienie tekstu przez interpretatora. 

18

Proces rozumienia dokonuje się poprzez kolejne przybliżenia, rozpoczyna się od wstępnego 

zapoznania się z tekstem i daje ono ogólne wyobrażenie o całości. A następnie dokonuje się 

interpretacji szczegółowej, rozstrzyga się konkretne wątpliwości, co znowu wymaga 

odwołania się do całości tekstu. I to nazywa się mianem spirali hermeneutycznej (lub 

hermeneutyczne koło). 

Hermeneutyczna filozofia prawa odrzuca przeciwstawienie: tekst interpretowany – 

podmiot dokonujący interpretacji. Przyjmuje koncepcję rozumienia jako swoistego dialogu 

między interpretatorem a tekstem. I w tym dialogu kształtuje się rozumienie. 

Przedstawicielem hermeneutycznej filozofii prawa jest Kaufman. Kaufman twierdzi, że 

prawo koncentruje się w hermeneutycznym akcie rozumienia. Prawo nie istnieje przed 

wykładnią, prawa nie ma przed interpretacją, trzeba ją stworzyć, określić. Wykładnia prawa, 

proces ustalenia rozstrzygnięcia prawnego posiada w pełni twórczy charakter. 

Kaufman odróżnia ustawę od prawa. Ustawa ma swoje źródło w autorytecie ustawodawcy. 

Pochodzi ona z normującej woli. A prawo ma źródło w naturalnym porządku rzeczy. Jest 

czymś pierwotnie istniejącym. Prawo jest pierwsze. Ustawa nie jest rzeczywistością prawa, 

ale tylko jednym ze stopni na drodze do urzeczywistnienia prawa. 

Ustawa składa się z norm ogólnych znajdujących zastosowanie we wszystkich możliwych 

przypadkach. A prawo natomiast rozstrzyga sytuację tu i teraz. Ustawa i prawo mają się do 

siebie jak ..............i akt, jak możliwość i rzeczywistość. Na gruncie tej koncepcji prawo jest 

relacją, jaka istnieje pomiędzy normą a przypadkiem ugruntowaną bezpośrednio w osobie 

ludzkiej. 

Reasumując hermeneutyka ma cechy pozytywizmu. Poznanie jest zawsze aktem twórczym 

rozumiejącej jednostki. 

..........................uniknięcia subiektywizmu są kolejne koncepcje, które zaliczamy do 

koncepcji trzeciej doby – chodzi o teorię argumentacji i teorię retoryki klasycznej. 

TEORIE ARGUMENTACJI PRAWNICZEJ I RETORYKA PRAWNICZA

Teorie argumentacji prawniczej (teorie dyskursu prawniczego) i retoryka prawnicza 

przyjmują podobny z hermeneutyką punkt widzenia – tzn. rozumowania, które przeprowadza 

prawnik, nie da się ująć w jakieś schematy, które wypracowała logika. Oba kierunki mają 

19

nastawienie antynaturalistyczne, starają się wypracować metody, które legitymowałyby 

decyzje sędziów i innych podmiotów dokonujących interpretacji tekstu prawnego i 

rozstrzygających konkretne przypadki. Założenie, że możliwe jest wypracowanie takich 

metod różni te kierunki od hermeneutycznej filozofii prawa. 

Teoria dyskursu prawniczego (argumentacji prawniczej) – są szczególnym przypadkiem 

ogólnej teorii dyskursu prawniczego, racjonalnego uzasadnienia wartości i norm. 

Dyskurs jest procesem, w toku którego stwierdza się prawidłowość albo fałszywość 

wypowiedzi opisowych, czy tez poprawność względnie nietrafność wypowiedzi 

pozaopisowych. 

Zgodnie z tą teorią zdaniom opisowym przysługuje wartość prawdy lub fałszu, 

wypowiedziom pozaopisowym przysługiwać ma wartość „trafności”. 

Teoria argumentacji prawniczej opiera się na przekonaniu, że w toku dyskursu możliwe jest 

zawsze wypracowanie, dojście do kompromisu i w tej sposób powinny być rozwiązywane 

konflikty społeczne. 

Teorie te zakładają konsensualną koncepcję prawdy, odrzucają tezę, iż stwierdzenie 

jest prawdziwe jedynie wtedy, gdy adekwatnie opisuje rzeczywistość. Wg konsensualnej 

koncepcji prawdy wypracowanej przez Szkołę Frankfurcką, twierdzenia są prawdziwe, a 

wypowiedzi pozaopisowe są trafne, jeżeli co do ich prawdziwości czy trafności istnieje 

potencjalna zgoda wszystkich uczestników dyskursu. 

Przedstawicielami są Jurgen Habermas, Robert Alexy

Ich zdaniem tylko dyskurs, który spełnia warunki wypracowane przez teorię argumentacji, 

zapewnia konsensus całkowicie dobrowolny, porozumienie niewymuszone. Konsensus ten 

jest ideałem etycznym i zarazem formą poznania świata – bo dochodzenia do prawdy. 

Konieczne jest respektowanie kilku zasad:

1. równość szans wszystkich uczestników dyskursu

2. wolność argumentowania

3. prawdomówność

4. zasady znoszące przywileje i przymus w procesie argumentacji. 

Prawo nie jest traktowane jako instrument, przy pomocy którego państwo kieruje 

społeczeństwem. Jest zbiorem reguł, przy pomocy których władza państwowa i 

społeczeństwo mają rozwiązywać społeczne problemy w drodze porozumienia. Jest to wizja 

20

prawa zbliżona do tej, jaką zakłada prawo zobowiązań: równi partnerzy w drodze pertraktacji,

w sposób niewymuszony osiągają porozumienie, dochodzą do zharmonizowania rozbieżnych 

interesów, samozobowiązują się do określonego postępowania. I na tym właśnie wg twórców 

konsensualnej koncepcji prawa ma polegać jej wyższość etyczna nad pozytywistycznie 

zorientowanymi koncepcjami prawa (owa wyższość etyczna jest podważalna, gdyż istnieją 

konflikty społeczne, które ze względów etycznych nie mogą być rozwiązywane w drodze 

dyskursu i konsensusu, wtedy, gdy zagrożone są wartości podstawowe, np. życie jednostki). 

Koncepcje retoryki prawniczej mają odmienny charakter od hermeneutyki 

prawniczej i teorii argumentacji. 

Koncepcje retoryki prawniczej są zorientowane praktycznie, nie formułują własnych założeń 

filozoficznych, własnych koncepcji poznania prawdy.

Przedstawicielem jest tu Chaim Perelman (1912-1984).

Nawiązują do antycznej tradycji retoryki, podstawy stworzone przez Arystotelesa, Cycerona, 

Kwintyliama. 

Retoryka rozumiana była jako praktyczna nauka wymowy, była sztuką przekonywania

poprzez zastosowanie właściwej argumentacji.

Mowa retora składała się z 5 elementów:

1. wstęp

2. jasne sformułowanie tematu

3. argumentacji

4. omówienia wyników

5. konkluzja (zakończenie), podsumowanie.

Retoryka opierała się z jednej strony na sofistyce, a z drugiej na logice. Logika jest nauka o 

tzw. miejscach wspólnych mających zastosowanie w sposobach dochodzenia i ujmowania 

zagadnień. Takich właśnie ogólnie przyjętych zwrotów i sformułowań uczono się na pamięć, 

aby posłużyć się nimi w dyskusji. 

Retoryka jest wiedzą o tym, jak zdobywać aprobatę dla głoszonych tez. 

Nowa retoryka budowana przez Perelmana jest techniką zdobywania akceptacji dla 

głoszonych przez kogoś twierdzeń, ocen czy norm. Akceptację tę osiąga się w drodze 

dyskursu. Miarą argumentacji jest jej skuteczność, zdolność do przekonania słuchacza o 

21

prawdziwości twierdzeń. Za argumenty racjonalne uważa się takie, które mogą liczyć na 

akceptację najszerszej publiczności lub audytorium ludzi rozsądnych – uniwersalne 

audytorium obejmuje wszystkich dobrze poinformowanych i rozsądnych ludzi lub pewne 

idealne wyobrażenie takiej zbiorowości, do której filozof dokonujący argumentacji 

przemawia. Uznanie pewnych racji uniwersalnych oznacza, iż dana argumentacja jest 

racjonalna i obiektywna. 

Dyskurs argumentacji ważny jest wtedy, gdy zostanie przyjęty przez uniwersalne 

audytorium. Argumentacja jest skuteczna nawet wtedy, jeśli zostanie przyjęta przez część 

takiego audytorium. 

Cel budowanej przez niego koncepcji można widzieć w analizie technik argumentacyjnych, 

których zadaniem jest wywołanie lub wzmocnienie poparcia do przedkładanych twierdzeń. 

Retoryka stara się przekonać za pomocą dyskursu, który ma być racjonalny. 

Dyskurs argumentacji nie jest mierzony ani prawdą ani fałszem, ale racjonalnością – 

siłą przekonywania, skutecznością i ważnością.

W ujęciu koncepcji retorycznych prawo jest zbiorem norm, który może liczyć na 

społeczną akceptację w drodze przekonywania zainteresowanych, a decyzje prawnika 

polegające na zastosowaniu normy do rozstrzygnięcia konkretnego przypadku są wtedy 

należycie legitymowane, jeżeli są przekonywujące dla zainteresowanej publiczności. 

NORMY PRAWNE A INNE NORMY SPOŁECZNE !!!

Zachowania członków społeczeństwa kontrolowane są nie tylko przez normy 

obowiązujące prawnie, ale też przez normy z innego względu uznawane za obowiązujące. 

Wszystkie normy istniejące w społeczeństwie pełnią funkcję regulatorów społecznych 

wyznaczających wzory zachowań i jednocześnie stanowiących system kontroli społecznej. 

Niemożliwe byłoby życie w społeczeństwie bez norm. Zarówno normy prawne, moralne, jak i

normy innych systemów kontroli społecznej są specyficznymi tworami ludzkiej kultury, 

wytworzone przez ludzi w procesie społecznego ich bytowania i stanowią wynik 

różnorodnych stosunków, zależności i więzi społecznych, które kształtują się między ludźmi 

(normy moralne, religijne, statutowe, estetyczne, obyczajowe, normy ustanawiające w ramach

różnych organizacji społecznych czy gospodarczych i inne). 

Normy te mogą być zgodne albo niezgodne co do ich treści, różnica zaś między nimi leży w 

tym, na jakiej podstawie uważa się daną normę za obowiązującą. 

22

Każda społeczność dąży do przewidzialności zachowań swoich członków. Czasami 

mówi się o wielości systemów norm. Normy te łącznie tworzą system kontroli społecznej. 

Szczególną doniosłość mają normy moralne. 

Moralność – to zespół ocen i norm moralnych, kwalifikujące postępowanie ludzkie w 

kategoriach dobra lub zła, jako sprawiedliwe lub niesprawiedliwe, godne pochwały lub 

naganne. Moralność to też postępowanie ludzkie w świetle norm, to poruszanie się w 

płaszczyźnie dobra i zła. 

           

 

 Współcześnie wyróżnia się 2 nurty myśli moralnej:

 

 

1. perfekcjonistyczny

2. solidarnościowy.

Nurt perfekcjonistyczny – normy moralne wskazują, jak człowiek ma żyć i postępować, aby

osiągnąć doskonałość, jak żyć godnie. To moralność cnót. 

Nurt solidarnościowy – zasady dobrego współżycia – normy moralne wskazują, jak żyć, aby 

nie tylko nam z innymi, ale innym z nami było dobrze. To moralność dobrych uczynków.

RÓŻNICE MIĘDZY NORMAMI PRAWNYMI A NORMAMI MORALNYMI

Różnica ze względu na;

Normy moralne

Normy prawne

Geneza

- kształtują się w sposób 
niezależny od państwa, nie 
pochodzą od władzy państwowej, 
są tworem ludzkim, elementem 
rozwoju społeczeństwa i jego 
kultury,
- wywodzą się ze źródeł 
nadprzyrodzonych (np. Bóg),
Obowiązywanie norm moralnych 
oparte jest na ich uzasadnieniu 
aksjologicznym

- pochodzą od państwa,
- są ustanowione lub uznane przez 
państwo,
- uważa się je za obowiązujące ze 
względu na szczególnego rodzaju 
uzasadnienie tetyczne, ale
- odmawia się mocy wiążącej 
normom prawnym, które w 
jaskrawy sposób naruszają 
podstawowe wartości moralne

Stopień sformalizowania

- są mniej sformalizowane, 
(formalizacja dla bytu norm 
moralnych nie jest konieczna),
- często nie są zapisane, 
zinstytucjonalizowane,
- mniej precyzyjne,
- nie są uporządkowane w zbiory,
- wyznaczają jedynie ogólny 
kierunek działania (np. czyń 

- są w pełni sformalizowane
- precyzyjnie i szczegółowo 
zapisane w postaci tekstów 
prawnych (w common law to 
decyzja sądowa)
- są uporządkowane w zbiory, 
kodeksy,
- normy prawne tworzą jeden 
system, który obowiązuje całe 

23

dobro),
- podstawowy nakaz wg św. 
Tomasza z Akwinu brzmi „czyń 
dobro, zła unikaj” (normy 
moralne, które mają charakter 
sformalizowany odnoszą się do 
norm religijnych, czego 
przykładem jest Dekalog, innym 
przykładem sformalizowania 
norm moralnych może być 
samorząd zawodowy posiadający 
własny kodeks etyczny, np. 
lekarze, prawnicy – to normy 
religijno-moralne; w kodeksie 
etycznym jest ukazany sposób 
wykonywania określonego 
zawodu.

społeczeństwo w jednakowy 
sposób. 

Zakres przedmiotowy

- regulują nie tylko zachowania 
obserwowalne, ale też zachowania
wewnętrzne: myśli, intencje, 
pobudki, uczucia (motywy 
działania, subiektywne przeżycia 
jednostki, motywy zamierzone, ale
nie zrealizowane, np. „pożądanie 
żony bliźniego swego lub rzeczy 
innej, która jego jest” – to jest już 
naruszenie dekalogu

- regulują zachowania uchwytne 
zewnętrznie (za samo myślenie nie
można karać), a więc prawo 
odnosi się do czynów, słów

Zakres podmiotowy
(relacje A do B)

- oprócz regulacji stosunków 
między podmiotami, regulują 
takie kwestie jak: stosunek 
człowieka do samego siebie, do 
Boga, do drugiego człowieka, do 
przyrody,
- stawiają niekiedy o wiele wyższe
wymagania, w moralności 
wyróżnia się: koncepcję 
perfekcjonistyczną – dążenie do 
doskonałości. Takie kwestie jak: 
samopoświęcenie, bohaterstwo, 
świętość są istotne dla moralności,
ale nie leżą w gestii uregulowań 
prawnych,
- adresatem norm moralnych jest 
wyłącznie człowiek posiadający 
wolną wolę i do niego skierowana 
jest odpowiedzialność moralna,
- może być wiele zbiorów norm 
moralnych, nakazy z nich płynące 
są oczywiste, tzn. normalny 
człowiek wie, że taki nakaz 

- regulują stosunki między 
podmiotami, uważane jest to za 
paradygmat prawa,
- prawo stawia wymagania 
minimalistyczne zadawalając się 
zwykłą przeciętnością,
- adresatami norm prawnych są nie
tylko ludzie (osoby fizyczne), ale 
także osoby prawne i organy 
państwowe; normy te poza 
państwami federalnymi tworzą 
jeden system prawny (A do A)

24

istnieje

Sankcje 

- przestrzeganie norm moralnych 
wypływa z przekonania o ich 
słuszności, jest dyktowane przez 
sumienie człowieka,
- na straży przestrzegania norm 
moralnych stoi opinia środowiska,
która potępia osoby naruszające 
normy moralne,
- sankcje moralne są 
niesformalizowane, nie są 
zinstytucjonalizowane, mają 
charakter rozproszony, rozsiany,
- nie wywołują reakcji państwa, są
w płaszczyźnie realnej,
- mają charakter wewnętrzny w 
postaci wyrzutów sumienia za 
naruszenie norm powszechnie 
uznawanych za moralne – to 
sankcje moralne wewnętrzne
- a zewnętrzny i dotkliwy 
charakter przejawia się np. 
odrzuceniem, potępieniem i 
izolacją ze strony społeczeństwa –
to sankcje moralne zewnętrzne. 

- przestrzeganie norm prawnych 
wymuszone jest groźbą użycia 
przymusu,
- na straży przestrzegania norm 
stoi państwo,
- sankcje prawne mają charakter 
sformalizowany, występują jako 
elementy norm, ale też w 
płaszczyźnie realnej

Wg koncepcji Petrażyckiego – normy moralne mają charakter imperatywny (jednostronny), 
a normy prawne imperatywno-atrybutywne (czyli po jednej stronie leży obowiązek, a po 
drugiej uprawnienie). 

NORMY RELIGIJNE:

Wyróżnia się 3 rodzaje norm religijnych:

1. normy dotyczące spraw kultu religijnego,

2. normy dotyczące zasad działania organizacji wyznaniowych – regulują 

funkcjonowanie danego kościoła jako instytucji o charakterze 

wewnątrzorganizacyjnym (Katechizm Kościoła Katolickiego, Prawo kanoniczne 

zawarte w Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1963 r.),

3. normy moralne poparte autorytetem religii. 

NORMY OBYCZAJOWE:

•

normy obyczajowe mają mniejszą doniosłość od norm moralnych

•

nie służą do oceny zachowań z punktu widzenia legalności i nielegalności

•

nie służą do wartościowania ludzi z punktu widzenia dobra i zła

25

•

mają postać niepisaną – uzasadnione są tradycją, źródło tych norm jest 

anonimowe

•

odwołują się do pewnych konwencji i dotyczą zachowań ujmowanych w 

kategoriach „wypada”, „nie wypada”, „jest przyjęte” lub „nie jest przyjęte”

•

obowiązywanie norm obyczajowych polega na społecznym upowszechnianiu 

nawyku postępowania w określonych sytuacjach, połączonego z 

przekonaniem, że tak właśnie postępować należy – jeżeli chce się należeć do 

danego kręgu

•

są ukształtowane w wyniku społecznego nawyku.

Przykład normy obyczajowej: zdejmowanie kapelusza przez panów podczas witania, 

całowanie pani w rękę.

Różnice w porównaniu z normami prawnymi:

•

normy obyczajowe powstają w sposób niezależny od państwa

•

sankcją za nieprzestrzeganie norm obyczajowych jest ośmieszenie, odrzucenie przez 

grupę. 

NORMY STATUTOWE (normy organizacji gospodarczych i społecznych)

•

to normy pisane

•

tworzone są przez legalnie działające organizacje społeczne i gospodarcze

•

nie mogą zawierać uregulowań sprzecznych z prawem danego państwa (wymóg ten 

jest zastrzeżony przez rejestrację)

•

przynależność do organizacji społecznej jest dobrowolna. Takie normy są w 

spółdzielniach, związkach zawodowych, partiach politycznych

•

mają charakter sformalizowany – statuty, regulaminy – obowiązują członków danej 

organizacji

•

sankcją za nieprzestrzeganie norm statutowych jest wydalenie, usunięcie z partii czy 

organizacji. 

Różnice w porównaniu z normami prawnymi:

•

powstają nie za sprawą państwa, ale za sprawą działań organizacji

•

o ich przestrzeganie troszczy się dana organizacja, a nie państwo

26

•

sankcje – najsurowsza to wykluczenie z organizacji

•

bywa, że normy statutowe mają wpływ na prawo, jeżeli dana organizacja jest u steru 

władzy (np. komunizm, faszyzm).

NORMY ESTETYCZNE:

•

regulują stosunek do piękna

•

są zmienne historycznie i różne dla pewnych grup społecznych (np. moda)

•

normy estetyczne to główne kanony mody, piękna, mierniki fizyczne (opis jak ma 

dana rzecz być przedstawiana, sposób układania rzeczy i znalezienie im 

odpowiedniego miejsca to również normy estetyczne).

Współzależność różnych systemów norm:

Są 2 ujęcia:

1. funkcjonalne

2. strukturalne.

W ujęciu funkcjonalnym:

Inne niż prawne normy społeczne pełnią funkcję kontrolną. W ramach tej funkcji:

1. mogą wspierać, a także wzmacniać system prawny – jest to relacja optymalna z 

punktu widzenia ładu i porządku prawnego

2. mogą czasem, w niektórych obszarach regulacji konkurować z normatywnym 

systemem prawnym – może to być na granicy sytuacji dodatniej

3. inne normy społeczne mogą działać zdecydowanie osłabiająco na system prawny w 

skrajnych przypadkach zwalczając ten system – stając się destruktywnym. 

W ujęciu strukturalnym są 2 typy rozbieżności:

1. wyłączność regulacji zachowań przez normy prawne lub inne normy społeczne – 

normy prawne regulują stosunki nienormowane przez inne normy, tylko jeden system 

kontroli; chodzi tu o obojętność norm, np. kłamstwo – moralnie naganne, ale nie 

każde kłamstwo jest dla prawa obojętne

2. wspólność regulacji zachowań przez normy prawne i inne normy – polega na tym, że 

normy prawne regulują stosunki i przedmioty zachowań regulowane także innymi 

normami, nakładają się dwa lub więcej regulacji dotyczących wielu zachowań – wtedy

27

jest wspólny przedmiotowy zakres regulacji – w takiej sytuacji wzorce mogą być 

trojakie:

a) zbieżne – najbardziej optymalne – wzmacnia posłuch wobec prawa (np. Dekalog) –

jednostka, która narusza zbieżne normy może być dotknięta różnymi sankcjami; 

wzorce zachowań pokrywają się (np. nie kradnij, nie zabijaj)

b) niezgodne – dozwolenie kontra zakaz – powstaje, gdy prawo traktuje jakieś 

zachowanie jako dozwolone, a inne normy, np. moralne, zabraniają (np. aborcja ze 

względów społecznych, rozwód)

c) sprzeczne – „nakaz kontra zakaz i odwrotnie”; wtedy, gdy norma prawna nakazuje, 

a inne normy zakazują – jest to zła sytuacja i towarzyszą jej dramatyczne wybory, 

sytuacja ta osłabia prestiż prawa (tak było w Antygonie).

Funkcjonowanie prawa wymaga współistnienia wielu zespołów norm, które prawo 

uzupełniają. 

NORMY PRAWNE

Są 2 znaczenia wyrazu „norma”:

1. norma – to słowo używane jest do określenia jakiegoś wzorca, miary, prawidła czy 

ilości czegoś – służy określeniu tego, co zwykłe, normalne,

2. norma – to pewna wskazówka postępowania, czy dyrektywa postępowania regulująca

zachowanie ludzi – to znaczenie jest dla nas istotne.

Znaczenie terminu „norma” w polskiej literaturze prawniczej:

Termin „norma” można sprowadzić do kilku podstawowych założeń:

1. zakres rozważań ograniczony do prawa przedmiotowego

2. ontologicznie norma prawna zostaje przedstawiona na tle relacji do przepisu 

prawnego. 

Norma prawna – to termin równoznaczny z „przepisem prawnym”, obydwa te określenia 

używane są zamienne. Takie stanowisko reprezentował Józef Nowacki i Tobot.

Koncepcja J. Nowackiego i Tobota – przyjmują, że niezależnie od tego, czy mówimy 

„norma prawna” czy „przepis prawny” to chodzi o całokształt wypowiedzi, będący regułą 

postępowania i stanowiący określony fragment tekstu prawnego. W tym ujęciu przepisy same 

są regułą zachowania. W szczególnych dyscyplinach prawniczych stosuje się znak równości i 

28

traktuje się je jako synonimy. Praktyka prawnicza chętnie się nimi posługuje, jest to 

najprostszy zamiennik. 

Koncepcja prof. Jana Studnickiego – przyjmuje, że norma prawna jest znaczeniem przepisu

prawnego. Przez sam „przepis prawny” rozumie swoistą wykładnię zawartą w dzienniku 

ustaw pod pewną pozycją, liczbą artykułu, a norma prawna jest znaczeniem tego słowa. 

Przepis prawny – to napis, a norma prawna – to znaczenie tego napisu. Przez normy prawne 

rozumie się znaczenie zwrotów prawnych zawartych w aktach normatywnych. Ta koncepcja 

rozróżnia pojęcie normy prawnej ściśle związane z tekstem prawnym. 

Koncepcja prof. Jerzego Wróblewskiego – to ujęcie logiczne. 

Norma prawna – to reguła zachowania skonstruowania z elementów zawartych w przepisach 

prawnych, przyjętych wg określonego wzorca, który określa jej strukturę. Tu odróżnia się 

przepis prawny od normy prawnej. W tej koncepcji położony jest nacisk na słowo „reguła”. 

Norma prawna to reguła zbudowana z założeń pewnych konstrukcji, opiera się na tekstach 

przepisów prawnych, ale nie musi pokrywać się z tymi przepisami, nie jest związana z 

przepisem prawa jako całość.

W tej koncepcji trzeba samemu odkodować i stworzyć normę. 

Koncepcja prof. Zygmunta Ziembińskiego – to koncepcja norm sprzężonych. 

Norma prawna to wypowiedź wyinterpretowana z przepisów prawnych, które bezpośrednio 

wskazują, w jaki sposób ktoś powinien postępować. 

Termin „norma” oznacza normę prawną jako wypowiedź – wyrażenie w danym języku – 

nakazujące lub zakazujące odpowiednim podmiotom określonego zachowania, w określonej 

sytuacji. Wypowiedzi mają pełnić funkcję sugestywną. Normy prawne łączy w pewną 

strukturę wzorcową: „Osoba A w okolicznościach B powinna uczynić C”. 

Elementy składowe normy postępowania: 

1. określenie adresata

2. określenie okoliczności, w których norma znajduje zastosowanie

3. określenie wyznaczonego zachowania (nakaz lub zakaz)

Za cechy definicyjne normy postępowania Ziembiński przyjmuje:

a) czy dana wypowiedź spełnia bezpośrednio funkcję sugestywną – czyli wpływa na 

adresatów norm, aby postępowali w określony sposób

29

b) czy wypowiedź tego rodzaju zawiera wyraźnie sformułowane wszystkie elementy 

treściowe (składowe)

Normy postępowania mają charakter prospektywny, skierowane są na przyszłość. 

W tej koncepcji normy prawne uważa się za normy generalne i abstrakcyjne. Autor stoi na 

stanowisku, że normy nie są zdaniami w sensie logicznym – niczego nie opisują, nie są ani 

prawdziwe, ani fałszywe. Wyraźnie odróżnia normę prawną od przepisu prawnego. W tych 

przepisach zakodowane są normy prawne, odkodowanie ich następuje podczas wykładni 

prawa. 

Autor wyróżnia:

a) normy sankcjonowane – nakazują lub zakazują adresatom postępowania w 

określony sposób, w określonych okolicznościach. Mogą być skierowane do 

wszystkich podmiotów danego rodzaju. Są to normy, których spełnienie jest 

głównym celem ich stanowienia.

b)

normy sankcjonujące – nakazują pewnym organom państwa wymierzenie 

adresatom normy różnego rodzaju sankcje, jeżeli adresaci nie zrealizowali 

skierowanych do nich nakazów.

c)

normy kompetencyjne – szczególne normy, które udzielają upoważnienia do 

dokonania czynności konwencjonalnych umów określonego rodzaju z takim 

skutkiem, że przez ich dokonanie ulegają aktualizacji obowiązki dla 

określonych adresatów. (jeśli ktoś należycie napisze testament, to sąd nie 

będzie miał problemów z jego odczytanie - sporządzenie testamentu jest 

czynnością kompetencyjną, której prawidłowe dokonanie aktualizuje 

obowiązki sądu). Normy udzielają kompetencji prawodawczych.

Koncepcja prof. Jerzego Kowalskiego  

Norma jest traktowana jako zjawisko złożone, zwrot językowy stanowi jeden z elementów 

tego zjawiska.

Norma prawna ma złożoną strukturę, składa się z elementów ze sobą powiązanych, tj.:

a) elementu intelektualnego (językowego)

b) elementu realnego (psychospołecznego)

Łączne występowanie tych elementów tworzy zjawisko normy prawnej, wzór postępowania, 

który występuje w przepisach prawnych. Element realny – to ochrona wzorca postępowania 

społecznego wsparta przez organy państwa realną sankcją. Wzór językowy nie mający 

wsparcia społecznego jest tylko faktem językowym (intelektualnym).

30

O tym, czy mamy do czynienia z normą prawną czy wypowiedzią językową decyduje nie 

treść, ale fakt empiryczny, pozajęzykowy. O prawności normy decyduje gotowość jej obrony 

przez organy państwa. Jest to ujęcie prawno-socjologiczne. 

Prawno-socjologiczne ujęcie normy – norma prawna jest strukturą zmienną, 

dynamiczną, zmianie ulega treść wypowiedzi i sankcje w znaczeniu realnym. 

RODZAJE WYPOWIEDZI !!!!!!!

- opisowe

- ocenne

- dyrektywalne (normatywne)

- performatywne (dokonawcze)

Wypowiedzi opisowe – czyli zdania w sensie logicznym; stwierdzają pewne fakty, 

przekazują informacje o pewnych zjawiskach, dają pewien obraz rzeczywistości, podlegają 

sprawdzeniu czy są prawdziwe czy tez fałszywe. 

Klasyczne kryterium prawdy sformułował Arystoteles – jest tu zgodność obrazu zawartego w 

wypowiedzi opisowej z samymi faktami. Jeśli w rzeczywistości jest tak samo, jak w 

wypowiedzi opisowej – jest to prawda (np. aula ma 2 m długości – prawda czy fałsz – jest to 

wypowiedź fałszywa). 

Wypowiedzi ocenne – pełnią funkcję ekspresyjną, mają wyrazić ocenę, uzewnętrznić 

określone przeżycia autora wypowiedzi i jego stosunek do rzeczywistości (do wycinka 

rzeczywistości). Treścią wypowiedzi ocennych jest aprobata lub dezaprobata pewnego stanu 

rzeczy.

Wyróżnia się 2 rodzaje wypowiedzi ocennych:

1. wyrażające oceny zasadnicze samoistne – cechą charakterystyczną jest tu 

subiektywizm; są to wypowiedzi typu „X jest dobry”, „X jest piękny” i informują nas 

o tym, że w przekonaniu autora tej wypowiedzi pewne cechy X zasługują, aby uznać 

je za dobre lub piękne - a takie zjawiska jak piękno czy dobro należą do odczuć 

subiektywnych.

2. wyrażające oceny zasadnicze podbudowane instrumentalnie (zwane 

wypowiedziami instrumentalnymi) – wyrażają aprobatę lub dezaprobatę dla 

pewnego rodzaju rzeczy, jako środka prowadzącego do osiągnięcia celu lub korzyści 

(np. spacer jest dobry dla zdrowia). 

31

U podstaw norm prawnych leżą oceny. Ocena później przekształca się w normę. 

Norma jest czymś więcej niż ocena, norma nakłania, ma wpływać na postępowanie.

Wypowiedzi dyrektywalne (normatywne) – do wypowiedzi dyrektywalnych 

zaliczamy wypowiedzi normatywne; wypowiedzi dyrektywalne stanowią pojęciowo klasę 

wypowiedzi szerszą niż wypowiedzi normatywną. 

Wypowiedzi normatywne nie opisują ani nie wartościują rzeczywistości, ale wskazują pewien

wzór powinnego zachowania. Wypowiedzi te sugerują, iz określony adresat wypowiedzi 

powinien zachować się w określony sposób (schemat logiczny: X powinien czynić Y).

Normy prawne to wypowiedzi normatywne. 

Wypowiedzi performatywne (dokonawcze) – np. „nadaję ci imię Jan”, „mianuję pana na 

stanowisko”, „biorę sobie ciebie za męża (żonę)” – łączy się z nimi dokonanie zmiany 

rzeczywistości; schemat logiczny: „czynię X”.

W tekstach prawnych pierwszorzędne znaczenie mają wypowiedzi normatywne. Normy 

postępowania są jednym z typów wyrażeń dyrektywalnych, wskazują określony sposób 

postępowania.

Wypowiedzi dyrektywalne to szersza kategoria niż wypowiedzi normatywne. Do wypowiedzi

dyrektywalnych zalicza się także: prośby, życzenia, rady, polecenia, wytyczne. Normy są 

jednymi z wielu dyrektyw. 

Normy prawne wyróżniają się spośród innych dyrektyw przede wszystkim źródłem 

pochodzenia (pochodzą od prawodawcy) i specyficznymi sankcjami za ich naruszenie. 

Normy prawne zaliczamy do dyrektyw stanowczych. 

Dyrektywy niestanowcze to prośba, życzenie, apel. 

Spór o ontologiczną naturę norm prawnych

W filozofii toczy się spór o naturę normy prawnej, spór dotyczy lingwistycznego i nie 

lingwistycznego ujęcia normy. 



W ujęciu lingwistycznym – norma jest pewną wypowiedzią językową



W ujęciu nie lingwistycznym – norma jest pewnym faktem pozajęzykowym, pewnym 

produktem powstałym w wyniku aktu normowania.

W polskiej nauce dominuje ujęcie lingwistyczne. 

Elementy składowe normy postępowania w ujęciu lingwistycznym:

32



adresat – to ten, komu norma nakazuje lub zakazuje określonego postępowania



okoliczności, w których norma znajduje zastosowanie, tzn. w których to postępowanie

ma być spełnione



określenie nakazywanego lub zakazywanego postępowania. 

Adresat w prawie określony jest generalnie. 

Przeciwieństwem normy generalnej jest norma indywidualna. Adresat w normie 

indywidualnej określony jest z imienia i nazwiska. 

Norma prawna ma charakter generalny i abstrakcyjny. Norma prawna wyznacza czyn 

określonego rodzaju (charakter abstrakcyjny). W wyniku stosowania prawa norma 

staje się indywidualną i konkretną. 

Normy postępowania same przez się nie opisują stanu rzeczy, nie są wypowiedziami 

spełniającymi funkcje opisowe, ale sugestywne – czyli wpływają na adresatów normy, aby 

postępowali w określony sposób. 

Od norm postępowania należy odróżnić dyrektywy celowościowe.

Dyrektywa celowościowa wyznacza warunki konieczne lub wystarczające do zrealizowania 

określonego stanu rzeczy, wskazuje środki do osiągnięcia danego celu;

- głosi, co należy czynić, aby osiągnąć zamierzony skutek (jeżeli chcesz, aby w pokoju było 

jasno, należy zaświecić światło)

- wyraża powinność warunkową (czy ktoś dąży do określonego stanu rzeczy), ona niczego nie

nakazuje, tylko wskazuje, co należy czynić, aby osiągnąć zamierzony cel. 

Ustalenie treści normy polega na ustaleniu zakresu jej zastosowania (normowania). 

Zakresem normowania (regulowania) danej normy nazywamy klasę przyszłych, możliwych 

zachowań adresata normy, nakazywanych przez nią do spełnienia, w których norma ta 

znajdzie faktyczne zastosowanie (tj. wtedy, gdy adresat normy znajdzie się w przewidzianych

w normie okolicznościach). 

Zakres zastosowania wyrażony jest w hipotezie normy.

Zakres normowania wyrażony jest w dyspozycji normy. 

Dopóki norma prawna nie znajdzie zastosowania, obowiązek adresata normy ma 

charakter potencjalny, podlegający aktualizacji, gdy spełni się ostatni element zespołu 

okoliczności, które tworzą sytuację należącą do zakresu zastosowania normy. 

33

NORMY TECHNICZNE – to szczególnego rodzaju przepisy, które określają jakość, wzory,

rozmiar produktów, towarów, technikę produkcji towarów, dokonywanych czynności. 

Sam opis wzorcowych przedmiotów nie jest normą postępowania, ale na podstawie tego opisu

rekonstruuje się normy, zakaz dopuszczenia do obrotu tych towarów czy produktów, które nie

odpowiadają wymaganej normie technicznej wyrobu. 

Postać słowna norm postępowania

W zależności od tego, jak norma jest zapisana wyróżnia się różne postacie słowne norm:

1. rozkaźnikowa – najbardziej dobitna postać słowna normy – sformułowana jest w 

trybie rozkazującym, rzadko występuje w aktach normatywnych (KK nie mówi 

bezpośrednio „nie kradnij” czy „nie zabijaj”, taka forma najczęściej występuje w 

normach religijnych). Forma rozkaźnikowa skierowana jest bezpośrednio do osób. 

2. powinnościowa – „może”, „powinien”, „musi”, „ma” – ta postać nie jest często 

używana w tekstach prawnych – cechuje ją wieloznaczność.

3. pozornie opisowa – formułuje się opis czyjegoś przyszłego postępowania, występuje 

bardzo często w przepisach prawnych, np. w prawie konstytucyjnym „Sejm uchwala 

ustawę” – to wyrażenie należy rozumieć jako normę nakazującą sejmowi uchwalać 

ustawy, gdy zachodzi uzasadniona potrzeba i udziela sejmowi kompetencji do 

uchwalania ustaw. 

4. norma może być wysłowiona w postaci okresu warunkowego – np. „jeżeli, to”.

Najczęściej spotykana jest postać opisowa i powinnościowa. 

JĘZYK PRAWNY (język tekstów, przepisów prawnych)

Język prawny – jest odmianą języka etnicznego (naturalnego, potocznego) wytworzonego w 

sposób spontaniczny, a nie ustalony z góry, jak w przypadku języka sztucznego, np. język 

logiki formalnej (język formalny to język sztuczny). 

Język prawny cechują pewne odrębności, które zbliżają go do języka sztucznego:

1. język prawny zawiera pewne słowa, które nie są używane powszechnie lub są 

używane w innym znaczeniu, np. „powód” (w j. prawnym – jako jedna ze stron w 

procesie, a w j. naturalnym – jako uzasadnienie czynu, zachowania – z jakiegoś 

powodu lub z jakiejś przyczyny).

34

2. język prawny zawiera pewne wyrażenia, które nie występują w języku powszechnym, 

np. depozyt nieprawidłowy.

3. w języku prawnym występują definicje legalne (ustawowe), które wskazują sposób 

rozumienia zwrotów zawartych w tekście prawnym. Przepisy, które tworzą definicje 

legalne nie formułują norm prawnych, ale określają sens słów, zwrotów, są to przepisy

dotyczące sensu innych przepisów drugiego stopnia.

Język prawny niekiedy nie jest jasny, jest trudno zrozumiały lub niezrozumiały. Osiągnięcie 

jasności języka prawnego jest trudne ze względu na złożoność tekstu prawnego, skróty 

myślowe. 

STRUKTURA NORMY PRAWNEJ

W kwestii budowy normy prawnej istnieje wiele różnorodnych poglądów, od struktury 

jednoelementowej, dwu- i trójelementowej i bardziej rozbudowane i na koncepcji norm 

sprzężonych kończąc. 



struktura jednoelementowa – przyjmuje się, że norma to taka wypowiedź, która 

wskazuje sposób powinnego zachowania,



struktura dwuelementowa – przyjmuje się, że norma, typ wypowiedzi „jeżeli, to”. W 

doktrynie niemieckiej przyjmuje się, że normy składają się z wypowiedzi 

wyróżniającej jakiś stan faktyczny i określającej skutki prawne. 

Przez skutki prawne rozumie się:

- wyznaczenie powinnego sposobu postępowania

- powinność zastosowania przez organ państwa ujemnych następstw. 

W wypowiedziach o strukturze dwuelementowej występują ciągi relacji typu: „jeżeli P, to Q”,

„jeżeli nie Q to S”, itp. 

W polskiej teorii prawa występują dwie koncepcje budowy normy:

1. koncepcja klasyczna (jest już przestarzała) – norma ma budowę trójelementową i 

składa się: 

- z hipotezy – określa adresata, do którego skierowana jest norma i okoliczności, w 

których jest mu czynić nakazane, zakazane czy dozwolone,

- z dyspozycji – czyli jakie zachowanie się wyznacza; dyspozycja może być nakazem,

zakazem, dozwoleniem,

- z sankcji – konsekwencje dla każdego, kto mimo, że spełniły się warunki podane w 

35

hipotezie, nie zastosował się do treści dyspozycji. 

Te 3 elementy występują łącznie i tworzą całość normy prawnej. 

2. koncepcja norm sprzężonych – twórcą tej koncepcji jest Jerzy Lande; wg niego 

norma składa się z:

- normy sankcjonowanej

- normy sankcjonującej.

Norma sankcjonowana – składa się z hipotezy – oznacza ona adresata, zależność, 

warunki zastosowania normy oraz z dyspozycji – jest to ta sama hipoteza i 

dyspozycja, co w koncepcji klasycznej. Są one połączone i stanowią jedną normę – 

normę sankcjonowaną. 

Norma sankcjonująca – ma charakter posiłkowy i składa się również z hipotezy i 

dyspozycji:

- hipotezą jest fakt naruszenia normy sankcjonowanej (faktycznie oznacza fakt 

naruszenia dyspozycji normy sankcjonowanej, w której określony jest wzór 

powinnego zachowania) – jest to hipoteza wtórna.

- dyspozycja normy sankcjonującej wyznacza podmiotowi naruszającemu normę 

sankcjonowaną obowiązek poniesienia ujemnych skutków naruszenia, zawiera 

jednocześnie kompetencje do realizacji sankcji skierowane do organu państwowego 

(on bedzie to realizował).

Dyspozycja normy sankcjonującej ma 2 adresatów:

1. adresat pierwotny – to podmiot, do którego skierowany jest wzór zachowania 

normy sankcjonowanej; ma on obowiązek ponoszenia skutków naruszenia normy,

2. adresat wtórny – to organ państwa, który ma realizować ujemne dolegliwości, gdyż 

zawiera upoważnienie (kompetencje) do realizacji wszystkich skutków, które 

przewiduje norma.

Norma sankcjonująca ma charakter posiłkowy (hipotetyczny), uruchamia się wtedy, gdy 

zostanie naruszona norma sankcjonowana. 

Przykłady:

Norma sankcjonowana: „Kto prowadząc pojazd mechaniczny uczestniczy w wypadku 
drogowym, ten powinien niezwłocznie udzielić pomocy ofierze wypadku”.

Hipoteza: kto prowadząc pojazd mechaniczny uczestniczy w wypadku drogowym

Adresat: kto prowadząc pojazd mechaniczny 

36

Okoliczności: uczestniczy w wypadku drogowym

Dyspozycja: ten powinien niezwłocznie udzielić pomocy ofierze wypadku.

Norma sankcjonująca: „Kto prowadząc pojazd mechaniczny uczestnicząc w wypadku 
drogowym nie udzielił pomocy ofierze wypadku, podlega karze”

Hipoteza: Kto prowadząc pojazd mechaniczny uczestniczy w wypadku drogowym, 
ten powinien niezwłocznie udzielić pomocy ofierze wypadku 
(hipoteza wtórna określająca fakt naruszenia normy sankcjonowanej)

Dyspozycja: podlega karze

adresat pierwotny – ten, kto nie udzielił pomocy
adresat wtórny – organ realizujący sankcje

Norma sankcjonowana często nie jest umieszczana w tekstach ustaw przez prawodawcę. 

O jej istnieniu wnioskujemy z istnienia normy sankcjonującej, np. art. 148 KK mówi: „kto 

zabija człowieka podlega karze do lat...”. Reguła zachowania określona w dyspozycji normy 

sankcjonowanej brzmi – „nie zabijaj człowieka” – to przykład normy sankcjonującej.

W koncepcji norm sprzężonych sankcja nie jest członem normy – jest normą odrębną, normą 

sankcjonującą sprzężoną z normą sankcjonowaną. 

Koncepcja norm sprzężonych jest lepsza.

Rozróżnienie norm może mieć charakter relatywny, może zdarzyć się, że norma 

sankcjonująca z punktu innej normy będzie normą sankcjonowaną. 

OBOWIĄZYWANIE NORM PRAWNYCH

Normy postępowania (w tym normy prawne) interesują prawników jako środek 

oddziaływania na postępowanie innych ludzi, a nie tylko z językowego punktu widzenia. Sam

fakt, że norma postępowania nie ma doniosłości społecznej, jeżeli nikt nie uważa takiej normy

za obowiązującą – w tej sytuacji norma postępowania jest wyrażeniem , wypowiedzią mającą 

jedynie doniosłość językową. 

Dopiero fakt uznania , tak czy inaczej , brzmiącej normy za obowiązującą  może wywierać 

wpływ taki wywierać. 

Norma prawna obowiązuje wtedy, gdy jest odpowiednio uzasadniona. 

37

Trzy rodzaje uzasadnienia obowiązują normy:

1. tetyczne (formalne) – odwołuje się do faktu ustanowienia lub uznania normy oraz jej 

nie odwołania przez kompetentny i dysponujący społecznie realną mocą organ 

państwa (władzę publiczną). Norma prawna obowiązuje mocą uzasadnienia 

tetycznego o ile została ustanowiona, lub uznania przez odpowiedni organ państwowy,

wydana w odpowiednim trybie i odpowiedniej formie i dotychczas  nie została 

uchylona. 

      Może wykazywać , o należytym uzasadnieniu tetycznym,  gdy  możemy wskazań, że  

adresat normy jest niejako w mocy normodawcy, który może dla niego spowodować 

istotne zło, dotkliwość lub odmówić dobro. Bądź też wtedy gdy wykażemy, że  

normodawca z jakiś względów  legitymowany do tego, aby w jakiejś dziedzinie prawa

stanowić normy dla tego samego  adresata, czyli posiada władzę nad adresatami norm.

2.

aksjologiczne -  polega na odwołaniu się do podstawowych założeń określonego 

systemu wartości. Argumentuje się, iż daną normę należy uznać za wiążącą, gdyś to 

co ona nakazuje jest godne aprobaty, a to czego zakazuje, jest godne dezaprobaty. 

Zgodnie z tym uzasadnieniem norma obowiązuje, gdy jest zgodna z uznanymi 

wartościami. Jeżeli prawo pozytywne (tworzone przez człowieka) nie spełnia wymogu

zgodności z powszechnie uznanymi wartościami moralnymi to jak mówi Gustaw 

Radbruch mamy doczynienia z ustawowym bezprawiem (ponad ustawowe prawo) 

np. aborcja, związki między osobami tej samej płci, eutanazja).

Przy uzasadnieniu aksjologicznym chodzi nie tyle o oceny dokonywane przez jakieś 

indywidualne osoby, lecz o pewien typ ocen  rozpowszechnionych   w danym 

środowisku. Skutki czynów nakazywanych lub zakazywanych ocenami często nie 

tylko z jednego, ale z wielu punktów widzenia, oceny takie mogą być rozbieżne, w 

tym wypadku uzasadnienie opierać się musi na dokonaniu oceny globalnej danego 

postępowania  czy skutków takiego postępowania. 

Uzasadnienie aksjologiczne jest akcentowane silnie w koncepcji praw natury, 

sprowadza się do zgodności norm ustawowych jako prawne z podstawowymi 

wartościami normami moralnymi. 

3.

behawioralne, socjologiczne, realistyczne – odwołuje się defektywności społecznej 

danej normy. Wypowiedź iż dana norma obowiązuje oznacza, że jest dostatecznie,  

powszechnie przestrzegana w sytuacji gdy znajdzie ona zastosowanie gdy znajduje 

38

zastosowanie względnie, że dostatecznie znane, sankcjonowane jest jej przekroczenie. 

Chodzi o zgodność zachowań adresatów normy z tymi normami, norma obowiązuje 

ponieważ jest przestrzegana. Podstawa uzasadnienia ma charakter marginalny. Czyli 

norma obowiązuje o ile  w rzeczywistości  realizowana jest przez adresatów, a jej 

naruszenie wiąże się z działaniem konkretnych organów państwowych. Koncepcja ta 

oparta  jest o de suetudo (odwyknienie)   szczególny sposób utraty mocy 

obowiązującej przez normę prawną na skutek  długotrwałego niestosowania lub 

nieprzestrzegania.  Państwo straciło zaufanie – kilkadziesiąt lat. Słabością desuetudo 

jest to że trudno wykazać konkretny moment  kiedy norma utraciła moc prawną. 

Te argumentacje nie wykluczają się nawzajem ale splatają się , uzupełniają. Te same 

normy mogą być ustanawiane przez upoważniony organ państwowy, nakazuje czynny 

powszechnie uznane za słuszne, dobre mogą spotykać się z posłuchem. Dana norma 

obowiązuje mocą uzasadnienia tetycznego – bo została wydana przez kompetentny 

organ, i aksjologiczne – bo jest uznawana jako dobra, a także behawioralna – bo 

spotyka się z posłuchem. 

TWORZENIE PRAWA 

(ŹRÓDŁA PRAWA)

Teoretyczne koncepcje dotyczące powstawania  prawa  - problematyka dotycząca 

powstawania prawa  pojawia się w wielu doktrynach, właściwe we wszystkich 

podstawowych. Nie można sformułować pełnej koncepcji  prawa bez przyjęcia określonej   

koncepcji powstawania prawa.

Wyróżniamy  trzy grupy koncepcji powstawania prawa:



koncepcje odkrywania prawa



koncepcje woluntaryzmu prawodawczego



koncepcje racjonalnych działań prawodawczych

KONCEPCJA  ODKRYWANIA PRAWA:  stanowią, że  działalność pozytywnego 

prawodawcy sprowadza się do odzwierciedlenia w prawie ukształtowanych już reguł  

39

ukształtowanych  bądź w naturze bądź w życiu społecznych. Reguły te powinny być 

odtworzone  w prawie jak najwierniej – w przepisach prawnych, decyzjach sądowych. 

Do koncepcji odkrywania prawa zaliczamy:

1) koncepcje  prawno-naturalne :  to prawo naturalne  ogranicza rolę prawodawcy 

pozytywnego . Normy istnieją niezależnie od prawodawcy i mają być 

odzwierciedlone  w prawie pozytywnym. 

2) koncepcje szkoły historycznej (Savigny) - Prawo to historycznie ukształtowany 

zwyczaj, ukształtowany niezależnie od państwa. Zasady kształtowały się  w życiu 

jak język –samorzutnie, spontanicznie. Prawodawca nie kreuje ale odkrywa te 

normy, nie tworzy prawa  tylko je odkrywa i ustala fakt obowiązywania 

zwyczajów ukształtowanych w życiu społecznym. Savigny był zwolennikiem 

legislacji w znaczeniu technicznym  - nadaje postać przepisów .

3) koncepcja prawa żywego – funkcjonalizm prawniczy – prawem jest jedynie 

prawo żywe , prawo w działaniu (EGON ERLICH)

4) koncepcja solidaryzmu prawniczego (LEON DUGUIT)

KONCPECJA WOLUNTARYZMU PRAWNICZEGO  /z łac. voluntarius dobrowolny)-  

koncepcja przeciwstawna do koncepcji odkrywania prawa. Wola władzy decyduje o tym 

czym jest prawo, związane z treścią prawa z wolą władzy państwowej. 

1. koncepcja Benhama (1748-1832) prekursor pozytywizmu prawniczego, twórca 

utylitaryzmu – naczelna zasada jego filozofii  moralnej stwierdza, że celem 

wszelkiego prawa jest „jak największe szczęście  dla jak największej liczby osób”.

2. Koncepcje pozytywizmu  prawniczego (AUSTIN – ojciec prozy)  prawo to rozkaz 

władzy państwowej. Austin upatrywał  istotę prawa w czterech elementach: rozkaz, 

sankcja, obowiązek wykonania i suwerenność władzy

3. koncepcja marksistowska- odwołuje się do funkcji prawa – prawo do wola klasy 

panującej podniesiona do godności ustawy. Prawo chroni interesy klasy panującej. 

KONCEPCJA RACJONALNYCH DZIAŁAŃ PRAWODAWCZYCH -  charakteryzują 

się wysuwaniem  wymagań jakie prawodawca ma spełnić, aby jego działania były uznane za 

racjonalne. Na gruncie tych koncepcji  prawodawca ma określony zakres swobody, a co do 

podjęcia decyzji to jego działalność ograniczona jest wieloma czynnikami:  kontekstu 

40

społecznego, kulturalnego, politycznego. Jeżeli działanie prawodawcy ma być skuteczne to 

musi uwzględnić wszelkie ograniczenia swobody jego decyzji. 

Twórcą polskiej koncepcji nauki o prawodawstwie określanej jako „polityka prawa” był prof. 

Leon Petrażycki. Polityka prawa” wg. L. Petrażyckiego polega na uzasadnionym naukowo 

przewidywaniu następstw, jakich spodziewać się należy w razie  wprowadzenia pewnych 

przepisów prawnych oraz na opracowaniu takich zasad, których wprowadzenie do systemu 

prawa obowiązującego  stałoby się przyczyną  pewnych pożądanych skutków. Zadaniem 

polityki prawa jest wypracowywanie  praktycznych wskazówek dla podmiotów tworzących 

prawo.  Polityka prawa jest więc w jego ujęciu  nauką praktyczną, która  formułuje dla 

podmiotów tworzących prawo dyrektywy celowościowe, wskazujące racjonale środki prawne

do osiągania zamierzonych celów. Wg Petrażykiego jest to nauka o opracowaniu zasad 

prawodawczych w celu osiągnięcia pożądanych skutków. 

Polityka prawa nie wiąże się z przypisywaniem prawodawcy nieograniczonych możliwością, 

związana jest z ewolucją społeczną, wykorzystuje naturalny postęp etyczny w społeczeństwie.

Ewolucja psychiki społecznej to wyznaczanie celów i kierunków rozwoju. Zadaniem 

prawodawcy jest świadome i skuteczne kierowanie życiem społeczeństwa. 

1. Koncepcja Petrażyckiego  polityki prawa:

- wskazuje nie tylko jak przez odpowiednie stanowienie prawa osiągnięć 

określone stany rzeczy, ale także

-  wskazuje jaki cel działalności prawodawczej, a jest nim osiągnięcie 

ideału miłości – stanu w którym ludzie realizują w swym postępowaniu 

zasadę uspołecznienia (mają głębokie poczucie swojej godności i są 

zarazem gotowi działań na rzecz innych) , taki stan  można osiągnąć dzięki

stałemu doskonaleniu się różnych dyspozycji  psychicznych do pewnych 

przeżyć,

-  jest swoistą pedagogiką poprzez prawo : prawodawca może  doskonalić 

ludzką psychikę, przyspieszając  osiągnięcie stanu będącego  celem 

prawodawstwa – ideału miłości

2. Koncepcja Rosko Ponda – inna wersja polityki prawa – Jest to koncepcja 

polityki  prawa.  Jest to koncepcja „inżynierii społecznej poprzez prawo”. 

Paund jest  przedstawicielem kierunku  zwanego jurysprudencją 

socjologiczną (teoria interesu społecznego). 

41

Pojmował on prawo jako środek  oddziaływania na członków 

społeczeństwa, twierdził, że środek ten służy do osiągnięcia danego celu, 

który da się udowodnić naukowo. Celem tym jest łagodzenie  konfliktów 

społecznych w danej grupie społecznej oraz utrzymanie stanu równowagi  

poprzez doprowadzenie do kompromisu  między niezgodnymi interesami. 

Inżynieria ma doprowadzić do skuteczności tych działań. 

Współczesny program  tworzenia polityki prawa obejmuje trzy typy problemów:

- dobór środków  prawnych dla realizowania złożonych stanów rzeczy

- problemy efektywności tworzenia  prawa w przyjmowanych dla danych systemów 

formach i strukturach organizacyjnych

- problemy techniki prawodawczej  (regulacje jak powinny być tworzone prawo 

miejscowe jest załącznikiem do rozporządzenia)

Problematyka tworzenia prawa jest przeciwstawna problematyce stosowania prawa.  W 

systemie  prawa stanowionego (kontynentalnego)  nastąpiło oddzielenie  tych problemów 

poprzez oddzielenie  organów ustawodawczych i sądowniczych. Efektem finalnym organu 

stanowiącego prawo jest zakodowana w przepisach norma prawna (abstrakcyjna i generalna). 

Efektem końcowym w procesie stosowania prawa to decyzja (sądowa lub administracyjna)   o

charakterze indywidualnym  i konkretnym. 

FORMY TWORZENIA PRAWA

Tworzenie prawa można dokonywać w różnych formach:

1. stanowienie prawa

2. precedens prawotwórczy

3. umowa

4. prawo zwyczajowe

5. nauka

STANOWIENIE PRAWA:   jest czynnością  konwencjonalną  konkretnego organu państwa 

poprzez  którą organ ów żąda aby normy generalne  i abstrakcyjne  o ukształtowanej przez

niego  treści były realizowane. Stanowienie prawa to akt kreujący normy prawne. Do jego

42

ważności   nie jest wymagana zgoda adresatów norm. W Europie  rozkwit prawa 

stanowionego  przypada na wiek XIX- jet to wiek kodyfikacji. (stanowienie  prawa 

powstaje poprzez rozporządzenia ministrów,  Prezydenta, ustawy przez Parlament). 

PRECEDENS PRAWOTWÓRCZY – polega na tworzeniu nowego prawa niejako przy 

okazji podejmowania decyzji w konkretnej indywidualnej sprawie przez upoważniony  

prawnie do tego organ najczęściej sąd (a więc w procesie stosowania prawa. Organ 

podejmując decyzję w konkretnej sprawie, biorąc pod uwagę  swoiste, niepowtarzalne 

cechy rozważanej sprawy formułuje normę generalną, . Wypracowana przez niego  ogólna

zasada rozstrzygnięcia tzw. ratio decidenti  w danej konkretnej sprawie staje się 

powszechną   podstawą do rozstrzygania  we wszystkich podobnych sprawach. Dzieje się 

tak na mocy  reguły systemu common laww myśl której  decyzja w szczególności sądowa,

która zapadła w konkretnej  sprawie  wiąże  wszystkie inne  organy, sądy o takiej samej 

lub niżej pozycji prawnej rozstrzygające w podobnych sprawach , chodzi o zasadę stałej 

decyzji (związana precedensem) . W państwach anglosaskich (Anglia, Kanada, USA, 

Australia) zasada  związana precedensem jest ważnym źródłem prawa. 

W systemie prawa kontynentalnego sędziowie są niezawiśli – podlegają tylko konstytucji i 

ustawom (np. w Polsce zgodnie za art. 178 Konstytucji) i nie pełnią wprost  funkcji 

prawotwórczych, ale z drugiej strony  orzecznictwo NIK i TK odgrywa  ogromną rolę. 

Prawo powstaje poprzez stanowienie

UMOWA – jest odmianą stanowienia, bo stanowienie prawa jest jednostronne, bądź też może

być dwustronne  i wielostronne. Umowa jest czynnością prawotwórczą co najmniej 

dwustronną, przez którą strony uczestniczące w umowie ustalają  wiążące  jej normy 

generalne i abstrakcyjne.  Umowa jest  aktem kreującym  normy prawne (podobnie jak 

stanowienie). Jest aktem tworzącym prawo międzynarodowe (konkordaty, traktaty – 

podstawowe źródła prawa) . Jest aktem tworzącym prawo wewnętrzne np. w prawie pracy

– układy zbiorowe.

W przeszłości umowa była podstawowym sposobem powstawania prawa lennego (np. w 

Polsce Pacta Conventa)

 Od stanowienia dwu lub wielostronnego należy odróżnić umowy społeczne , które mogą 

wpływać na akty praw choć same takiego charaktery nie posiadają, ale mogą wpływać na 

przyszłe regulacje prawne (1989 r. –Okrągły Stół)

43

Umowy cywilno-prawne oparte są na prawie, które już istnieje (Kodeks cywilny) i nie są 

źródłem prawa powszechnie obowiązującego  ale źródłem prawa wiążącego strony 

umowy cywilno-prawnej. 

Odmianą stanowienia prawa jest ten typ umów, które kreują  nowe normy prawne 

(powstają z nowy norm prawnych). 

ZWYCZAJ – kształtuje się spontanicznie w ciągu długiego czasu, bez udziału państwa. 

Prawo zwyczajowe w państwach europejskich było rozpowszechnione w średniowieczu, 

wykształciło się ze zwyczajów rodowych. przełomowym znaczeniem w procesie 

przekształcania się zwyczaju w normy prawne było uznanie zwyczaju przez władzę 

publiczną (sądy) jako normatywnej postawy wydania decyzji. 

Kształtowanie się prawa zwyczajowego  przez wiele wieków  było podstawową  formą 

tworzenia prawa. Do XIX wieku rozkwit prawa stanowionego. Kodyfikacja. Uważane było

za lepsze od prawa stanowionego. Prawo zwyczajowe  mające za sobą argument dawności

uważane było za prawo lepsze, prawo o wyższej mocy  niż prawo stanowione. 

Kodeks cywilny odsyła do zwyczaju (art. 69, 56).

W prawie międzynarodowym ma duże znaczenie.

NAUKA – kształtowanie prawa z opinii uczonych prawników jurystów. Współcześnie nauka 

nie jest źródłem prawa chociaż uczeni  prawnicy mają wpływ na tworzenie i stosowanie 

prawa. Prawnicy uczestniczą w komisjach kodyfikacyjnych (np. w 1932 r. Kodeks Karny 

Makarewicza – LEX Makarewicz) rozporządzeniem prezydenta z mocą ustawy był 

obowiązującym aktem prawnym w Polsce czy Kodeks Handlowy z 1934 r. ). 

Najistotniejsze cechy charakterystyczne faktów  prawotwórczych:



w systemie prawa stanowionego – stanowienie norm

- fakty prawotwórcze powstają w formie stanowienia

- rozdzielenie procesu tworzenia od procesu stosowania prawa

- jednoznaczny związek z prawem rzymskim



w systemie prawa common law  - w drodze precedensów  prawotwórczych

- brak recepcji prawa rzymskiego – nie miała prawa recepcja w prawie rzymskim.

- dopuszcza się tworzenie prawa przez sądy

- dominująca rola decyzji sądowych występująca w postaci precedensu decyzji 

44

stanowiących podstawę dla innych decyzji w podobnej sprawie

- wzrasta rola  stanowienia prawa.

PROBLEMY RACJONALNEGO TWORZENIA PRAWA

Postulat racjonalności stanowienia prawa jest obok postulatów tworzenia prawa  

sprawiedliwego i słusznego, wewnętrznie  niesprzecznego, jednym z elementów 

podstawowych wymogów. 

Dane działania można uznać za racjonalne gdy:

•

jasno określony jest cel działania

•

środki służące realizacji  celu są właściwe dobrane

•

a metody działania umożliwiają adekwatność wysiłków do wyników działania. 

TRÓJCZŁONOWOŚĆ PROCESU TWORZENIA

PRAWA

Na proces tworzenia prawa można  widzieć:

I.

człon obejmuje działania związane z podejmowaniem decyzji politycznych 

(formułowane są cele, kierunki regulacji i podstawowe zasady), w tych działaniach

biorą udział  podmioty które sprawują  władzę polityczną w państwie /(aparat 

rządowy, organizacje społeczne, organizacje polityczne, grupy nacisku. Kierują 

całym procesem. 

II.

człon obejmuje opracowanie projektów  aktów prawodawczych  przyszłych 

regulacji  -  stanowią kontynuację  działań poprzednich, a ich celem jest 

sformułowanie nowych  regulacji prawnych w oparciu o decyzję, w tym typie 

działaś prawodawczych poszukuje się właściwych środków prawnych do regulacji 

celu prawodawczego wyrażonego w decyzji politycznej. 

Opracowanie projektu powinno obejmować:

- opracowanie i uzgodnienie założeń wstępnych 

- sformułowanie tekst aktu prawnego

- jego uzasadnienie projektu wg dyrektyw techniki prawodawczej adresowane do 

osób  opracowujących akty prawne i wskazujące im w przepisach prawnych 

adekwatnie wyrazić decyzje merytoryczne prawodawczy (rozporządzenie – akt 

45

techniki prawodawczej). W działaniach tych muszą uczestniczyć podmioty 

fachowe, tu odejmowane są działania by jak najlepiej zapisać prawo w sensie 

jednostkowym , całościowym jako zespół norm. 

III.

człon obejmuje procedurę legislacyjną – ustanowienie aktu normatywnego oraz 

poddanie go  procedurze publikacyjnej. 

W systemach autorytarnym  i totalitarnych  - to faza kontrolna czy ustalenia 

polityczno- prawne   zostały prawidłowo  wyrażone w akcie normatywnym. 

W systemach demokratycznych procedura legislacyjna podlega istotnym 

korektom, działania są bardziej kreatywne, podlegają korekcie. Parlament może 

korygować poprzednie ustalenia (czytania, poprawki). Zmiana konstytucji w 

1997r. Zasada demokratycznego  państwa prawnego została wprowadzona do 

Polskiego porządku prawnego pod koniec 1989 r. 

WYKŁADNIA PRAWA I WNIOSKOWANIA PRAWNICZE

Prawoznawstwo jest dziedziną wiedzy opartej  na interpretacji. Artur Kaufmann  twierdzi że 

prawa nie ma przed wykładnią , prawa nie ma przed interpretacją.  (kierunek myśli 

prawniczej to koncepcja drogi pośredniej hermeneutyka prawnicza)

WYKŁADNIA PRAWA jest to ciąg  operacji  myślowych (opartych na odpowiedniej  

wiedzy prawniczej, znajomości języka prawnego oraz umiejętności posługiwania się 

językiem prawniczym), której celem jest wydobycie z obowiązujących przepisów prawnych 

norm prawnych oraz ustalenie ich znaczenia w taki sposób , aby można ją było uznać za 

wypowiedź prawodawcy nie budzącą wątpliwości. 

Przedmiotem wykładni prawa  - przedmiotem są wszystkie przepisy prawne czy szerzej  tekst 

prawny. Specyfika interpretacji  prawa ma związek   z obowiązywaniem prawa, normy 

prawnej, przedmiotem wykładni jest tekst prawny, tekst prawny to narzędzie dostarczające 

wskazań  powinnego postępowania, ale te wskazania trzeba z tekstu wydobyć, ograny 

państwa nie formułują  gotowych norm postępowania ale wydają przepisy  prawne (tekst 

prawny).

46

TEORIE WYKŁADNI PRAWA:  

Wyróżniamy  dwie grupy teorii:

I. opisowe teorie prawa -  obrazują   rzeczywisty  przebieg wykładni prawa. Zajmują się 

opisem w jaki sposób  przebiegała,  przebiega , lub będzie przebiegać wykładnia w 

pewnym zakresie spraw. 

II. normatywne teorie wykładni prawa  -  nie opisują przebiegu, ale   lecz formułują  

zalecenia, postulaty, jak powinno się dokonywać wykładni. 

      Dzielimy je na:

       1. teorie statyczne (subiektywne)   -  celem jest zapewnienie  ciągłości i stałości 

prawa. Preferują  językowe i systemowe dyrektywy interpretacyjne) według nich  

znaczenie prawa jest stałe, niezmienne od momentu jego powstania aż do 

momentu  jego uchylenia. Znaczenie normy  jest więc takie jak chciał jej nadać 

prawodawca w momencie tworzenia  zatem trzeba sięgnąć do woli  historycznego 

prawodawcy, po to by ustalić  właściwe znaczenie faktu.

Najwyższą wartością   dla przedstawicieli tych teorii jest  pewność prawa i 

bezpieczeństwo prawne. 

2. teorie  dynamiczne (obiektywne)  - wg nich znaczenie normy prawnej jest 

zmienne. Celem  jest dostosowanie prawa do zmieniającej  się sytuacji społecznej i

ekonomicznej, chodzi więc o zapewnienie adekwatności między prawem a 

życiem. Zatem interpretator musi ustalić znaczenie normy tak, aby przystawało 

ono do aktualnych wymogów życia, zatem jego zadaniem nie jest odtworzenie 

znaczenia tekstu, tak jak rozumiał prawodawca, gdyż  wobec upływu czasu  i 

zachodzących przemian  to znaczenie może być  nieprzydatne. 

  Dynamiczne teorie  wykładni nabierają  znaczenia, dużej aktualności w okresach 

przemian , przejścia jednego systemu  do drugiego. 

EGZEGEZA 

Reguły egzegezy – to reguły opracowywania tekstów prawnych. Na te reguły składają się:

1. reguły interpretacyjne (reguły wykładni)

2. reguły inferencyjne

3. reguły kolizyjne.

47

Reguły interpretacyjne (reguły wykładni) – to reguły przekładu przepisów prawnych na 

normy prawne. Nie są na ogół ujęte w tekście prawnym. Reguły te wytworzyła doktryna 

prawnicza w ciągu wielu wieków i tworzą one dorobek światowej myśli prawniczej. 

Reguły inferencyjne (reguły wnioskowania) – to normy konsekwencji, normy 

wywnioskowane z innych norm. Normy te wchodzą do systemu prawnego. 

Reguły kolizyjne – to reguły wskazujące, wskazują, które z niezgodnych ze sobą norm 

należy uznać za obowiązujące, są wytworem doktryny prawniczej, służą do wyeliminowania 

niezgodności w zbiorze obowiązujących norm prawnych. 

Na podstawie tych samych przepisów, przy przyjęciu odmiennych reguł egzegezy można 

wytworzyć normy o odmiennej treści. 

MOC WIĄŻĄCA WYKŁADNI 

Aktu wykładni obowiązującego tekstu normatywnego może dokonać każdy, ale nie zawsze 

wykładnia ta będzie miała moc wiążącą. 

Rodzaje wykładni prawa:

- ze względu na moc wiążącą: 

a) wiążąca
b) niewiążąca

- ze względu na podmiot dokonujący wykładni:

a) autentyczna
b) legalna
c) praktyczna

Niewiążącej wykładni prawa może dokonać każdy podmiot, który nie jest uprawniony do 

dokonania wykładni wiążącej. Warunkiem dokonania takiej wykładni jest posiadanie 

odpowiednich kompetencji kulturowych (zwłaszcza językowych). Niewiążąca wykładnia 

prawa dokonywana jest przez przedstawicieli doktryny prawniczej (w postaci glos, do 

orzeczeń sądowych, artykułów naukowych, dysertacji, polemik, itp). Ogromne znaczeni ema 

dydaktyka uniwersytecka w zakresie ogólnych postaw oraz mechanizmów wykładni prawa, 

kształtuje bowiem umysły i postawy przyszłych prawników, wyposażając ich w niezbędną 

wiedzę oraz fundamentalne kryteria wartościowania i oceny, preferowane w ramach 

normatywnej kwalifikacji określonych zachowań. 

48



wykładnia prywatna – dokonywana jest na użytek własny interpretatora – nie wiąże 

nikogo,



wykładnia doktrynalna (naukowa) – ma szczególny charakter, jest wykładnią 

pomocniczą, nieoficjalną, jest wykładnią prywatną prawników, jest instrumentem 

oddziaływania na świadomość prawną stosujących prawo, nie ma wiążącego 

charakteru. Nie służy bezpośrednio do rozstrzygnięć konkretnych sytuacji, ma postać 

komentarza do aktów normatywnych, glos do orzeczeń sądowych itp. Akty wykładni 

dokonywane przez umiejętnie argumentujących prawników są, ze względu na 

argumentacje czy autorytet naukowy, faktycznie uwzględniane przez organy stosujące

prawo. 

Wiążąca wykładnia prawa – dokonywana jest głównie w procesie stosowania prawa przez 

organy państwowe wyposażone w odpowiednie kompetencje zawarte w obowiązujących 

przepisach ustawowych. 

Moc wiążąca wykładni polega na tym, że podmioty prawa, których zachowania podlegają 

normatywnej kwalifikacji, są obowiązane podporządkować się rezultatom tej wykładni. Moc 

wiążąca wykładni wyróżnia wykładnię prawa na tle innych interpretacji zjawisk kulturowych.

Osoby tworzące skład organów upoważniających do stosowania prawa (organy administracji, 

sądownicze) upoważnione są do dokonywania wiążącej wykładni prawa

Do wiążącej wykładni prawa (władczej) określanej jako oficjalna zaliczamy wykładnię 

autentyczną, legalną i praktyczną (to podział ze względu na podmiot dokonujący wykładni).

Wykładnia praktyczna (sądowa lub operatywna) – to wykładnia oficjalna, dokonywana 

jest przez organy państwowe stosujące prawo (zwłaszcza przez sądy). Wiąże podmioty 

uczestniczące jako strony w danym procesie stosowania prawa, a także organy wydające w tej

sprawie decyzje stosowania prawa. 

Moc wiążąca wykładni praktycznej zależy do tego, kto ją stosuje i w jakim trybie:

a) jeśli wykładnia dokonywana jest na użytek jakiegoś rozstrzygnięcia – nie wiąże 

organu stosującego prawo na przyszłość, chyba, że w danym porządku prawnym 

przyjmowana jest reguła uznawania pewnych aktów interpretacji za precedensowe

i wiązany jest z nią obowiązek przestrzegania przez inne podmioty rezultatów 

wykładni,

b) interpretacja sądów odwoławczych wiąże sąd, któremu przekazano sprawę do 

dalszego rozpoznania,

49

c) kwestie prawne budzące poważne wątpliwości interpretacyjne w trakcie 

rozpoznawania danej sprawy sąd może przekazać sprawę Sądowi Najwyższemu. 

Uchwała SN jest wiążąca dla sądów rozstrzygających dana sprawę,

d)

pozaorzecznicza działalność Sądu Najwyższego – do 1989 r. narzędziem 

praktycznej wykładni prawa były wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki 

sądowej. Celem ich miało być ujednolicenie orzecznictwa wszystkich sądów oraz 

innych organów, których orzecznictwo było poddane nadzorowi SN. Uchwały 

zawierające „wytyczne” w zakresie wykładni prawa i praktyki sądowej miały moc

wiążącą zarówno w stosunku do działania sądów jak i innych organów, których 

orzecznictwo było poddane nadzorowi SN (wykładnia wiążąca ograniczenie). Po 

1989 r. w trosce o pełną niezawisłość sądów i sędziego i aby zapobiec 

wcześniejszym częstym przypadkom ustanawiania nowych norm prawnych 

w „wytycznych” zostały one zniesione. 

e) W ramach pozaorzeczniczej działalności SN uchwala także zasady prawne – mają

one graniczoną moc wiążącą w porównaniu z wytycznymi. Zasady prawne wiążą 

tylko wszystkie składy orzekające . uchwalone przez SN zasady prawne 

wpisywane są do księgi zasad prawnych.

Wykładnia autentyczna – dokonywana jest przez organ państwowy, który ustanowił dany 

akt normatywny (ma moc powszechnie obowiązującą). Ten rodzaj wykładni wynika z zasady 

cuius est condere, eius est interpretari (komu przysługuje stanowienie prawa, temu 

przysługuje jego interpretacja). Znajduje ona wyraz w tzw. definicjach ustawowych, gdzie 

prawodawca sam ustala znaczenie terminów występujących w danym akcie prawnym. 

Wykładnia legalna – ma miejsce wówczas, gdy interpretacji dokonuje organ, który ma 

generalną kompetencję do dokonywania wykładni prawa wszystkich aktów prawnych lub 

aktów danego rodzaju (np. ustaw), niezależnie od kogo akt normatywny pochodzi. Wykładnia

dokonana przez ten organ ma moc wiążącą wszystkie podmioty stosujące prawo. 

Wyróżnia się tu:

a) ogólna wykładnia legalna – ma miejsce wtedy, gdy przepisy konstytucyjne przyznają

określonemu podmiotowi generalną kompetencję do dokonywania powszechnie 

wiążącej wykładni wszelkich ustaw (przykład: takie kompetencje miał Trybunał 

Konstytucyjny; dokonywał on powszechnie wiążącej wykładni ustaw. Wykładnia ta 

była dokonywana w trybie uchwały na posiedzeniu TK w pełnym składzie, uchwały te

50

były ogłaszane w Dz.U. Obecna konstytucja zniosła instytucję powszechnie 

obowiązującej ogólnej wykładni ustaw dokonywanej przez TK i nie upoważnia innego

organu do dokonywania takiej wykładni, a dawniejsze uchwały wykładnicze TK 

straciły swą moc powszechnie obowiązującą).

b) Wykładnia legalna delegowana – jest rodzajem wykładni wiążącej inne podmioty 

niż te, które interpretowały tekst wykładni, czyli organ może uzyskać kompetencje do 

wiążącego interpretowania określonego aktu wydanego przez inny organ; ma 

charakter wykładni o mocy powszechnie obowiązującej. Podmiot dokonuje wykładni 

w oparciu o szczegółowe upoważnienie z ustawy w ściśle określonym zakresie (np. 

Komisja powołana przez sejm). 

RODZAJE REGUŁ WYKŁADNI

1. koncepcja semantyczna (klaryfikacyjna) – przyjmuje się, że interpretowane są 

jedynie te elementy prawa, które są w jakimś sensie niejasne, a to, co jest jasne 

interpretacji nie podlega (clara non sunt interpretanda) – polega na ustaleniu 

językowego sensu wyrażeń wchodzących w skład tekstu prawnego. 

2. koncepcja derywacyjna – zakłada, że interpretacji podlega każdy przedmiot, bowiem

nie ma przedmiotów zupełnie jasnych (jednoznacznych), niezależnie od tego, czy 

mówimy o wyrażeniach językowych, czy o faktach, wartościach lub ocenach – 

koncepcja ta koresponduje z teorią interpretacji humanistycznej (kulturowej); 

obejmuje nie tylko klaryfikację wyrażeń, ale także inne reguły egzegezy (inferencyjne 

i kolizyjne).

REGUŁY EGZEGEZY

REGUŁY INTERPRETACYJNE – reguły przekładu przepisów prawnych na normy 

prawne (reguły wykładni), Nie są ujęte w tekście prawnym. Rodzaje:

a)

takie, które prowadzą do odtworzenia jakiejś wypowiedzi o kształcie normy 

postępowania na podstawie różnokształtnych przepisów prawnych – I faza wykładni,

b)

takie, które dotyczą ustalenia dokładnego sensu zwrotów występujących w tych, 

wstępnie wyinterpretowanych wypowiedziach normatywnych – II faza wykładni.

I. JĘZYKOWE REGUŁY INTERPRETACYJNE – odwołują się do języka etnicznego, w 

którym formułowane są przepisy prawne. Od tych reguł zaczyna się zawsze wykładnia. Rola 

51

reguł językowych wynika z roli, jaką pełni język w formułowaniu prawa. Z założenia 

językowej racjonalności prawodawcy wyprowadza się reguły:

a) jeśli przepis jednoznacznie w danym języku formułuje normę postępowania, to tak 

właśnie dany przepis należy rozumieć. Przy językowej jednoznaczności przepisu nie 

ma podstaw, by odwoływać się do innych reguł niż reguły językowe. Jednak, gdyby 

tak wyinterpretowana norma była społecznie niedorzeczna, absurdalna lub 

wskazywała zbyt wąski lub zbyt szeroki zakres zastosowania lub normowania to taką 

wykładnię należy odrzucić,

b) każde słowo użyte w tekście prawnym jest potrzebne dla zrekonstruowania jakiejś 

normy postępowania (nie ma zbędnych sformułowań tekstu, zbędnych lub 

brakujących przecinków, kropek itp); gdyby pojawił się błąd w tekście, to może go 

poprawić tylko ustawodawca, 

c) to samo słowo czy zwrot językowy powtarzający się w tekście aktów normatywnych 

ma zawsze taki sam sens, natomiast użycie odmiennego słowa czy zwrotu ma 

świadczyć o tym, że prawodawca miał na myśli dwa odmienne pojęcia, 

d)

jeżeli w danym akcie normatywnym użyty jest specyficzny zwrot, termin języka 

prawnego, to należy go rozumieć zgodnie ze znaczeniem nadanym w tym języku (np. 

powód); zwrotom języka prawnego nie należy bez wyraźnego powodu nadawać 

innego znaczenia niż to, które te zwroty mają na gruncie języka potocznego 

9naturalnego), jest to tzw. domniemanie języka potocznego,

e) jeżeli w przepisie nie wskazuje się okoliczności, w jakich dane zachowanie jest 

nakazane lub zakazane, to należy przyjąć, że dany czyn jest nakazany lub zakazany we

wszelkich okolicznościach. 

II. FUNKCJONALNE (CELOWOŚCIOWE) REGUŁY INTERPRETACYJNE – jeżeli 

językowe dyrektywy nie pozwalają z danego tekstu prawnego wyinterpretować jednoznacznej

normy prawnej, wtedy kierujemy się funkcjonalnymi regułami interpretacyjnymi. Odwołują 

się one do założeń aksjologicznej racjonalności prawodawcy. W oparciu o te reguły, spośród 

dopuszczalnych językowo znaczeń danego zespołu przepisów, wybieramy takie znaczenie, 

przy którym wyinterpretowana norma ma najlepsze uzasadnienie aksjologiczne w ocenach, 

które przypisuje się prawodawcy. Zaczynamy interpretację od reguł językowych, mają one 

pierwszeństwo przed regułami funkcjonalnymi. 

Reguły funkcjonalne same przez się nie wyznaczają norm postępowania. 

52

Gdy zastosowanie dyrektyw językowych doprowadza do kilku rezultatów, trzeba z 

nich wybrać tylko jedną. Wtedy, gdy tekst prawny jest wieloznaczny lub gdy przepisy 

zredagowane są niejasno, odwołujemy się do funkcjonalnych reguł interpretacyjnych, jakimi 

wartościami kierował się prawodawca. Ma tu miejsce „racio legis” – cel ustawy – tzn. cel, dla

którego interpretowana regulacja została wydana.

Reguły funkcjonalne (celowościowe) występują w dwóch wersjach odmiennie 

ujmujących cele, do których odwoływał się interpretator: 

1.

podmiot dokonujący interpretacji może odwoływać się do ocen, wartości i 

wiedzy przypisywanych prawodawcy w chwili wydania danego aktu – jest to 

wykładnia statyczna, jest tu odwołanie do celu historycznego, czyli do 

momentu tworzenia prawa,

2.

podmiot dokonujący interpretacji może odwoływać się do ocen, wartości i 

wiedzy w chwili dokonywania wykładni – cel aktualny prawodawcy – jest to 

wykładnia dynamiczna. 

W obu sytuacjach zakłada się racjonalność prawodawcy, ale ta racjonalność odnoszona jest 

do innej wiedzy i do innych ocen. Reguły funkcjonalne odwołują się też do funkcji 

społecznej, jaką ma pełnić interpretowana norma. Może tez pełnić funkcję historyczną 

(funkcja normy zakładana w momencie jej powstawania) i adaptacyjną (funkcję jaką norma 

ma pełnić obecnie). 

W wyjątkowych sytuacjach stosuje się reguły funkcjonalne, mimo, że interpretowane 

przepisy są językowo jasne, da się z nich w drodze wykładni językowej wyinterpretować 

jednoznaczną normę postępowania, dopuszczalne jest to w sytuacjach, kiedy norma 

wyinterpretowana przy zastosowaniu językowych reguł interpretacyjnych rażąco narusza 

system wartości przypisywanych prawodawcy. 

III. SYSTEMOWE REGUŁY INTERPRETACYJNE – sprowadzają się do zalecenia, by 

odrzucać te wyniki wykładni, które prowadzą do wyinterpretowania z tekstu prawnego norm 

postępowania ze sobą niezgodnych, należy dążyć do wyinterpretowania norm, które tworzą 

spójny system wartości. 

Ustalenie znaczenia normy następuje przez zestawienie normy z innymi normami. 

Punktem odniesienia może być cały lub część systemu prawnego zawarta np. w jakimś akcie 

normatywnym. W rezultacie zastosowania reguł systemowych powinno się otrzymać normy 

zgodne co do treści z innymi normami tego samego interpretowanego aktu i z aktami 

53

hierarchicznie wyższego rzędu. Przejawem tej wykładni systemowej jest odwołanie do 

systematyki aktu normatywnego. 

REGUŁY INFERENCYJNE 

Do systemu prawnego należą nie tylko te normy, które zostały wyinterpretowane z przepisu 

prawnego, ale też normy wywnioskowane z norm poprzednio zaliczanych do systemu, 

według przyjętych w danym systemie reguł inferencyjnych. Pozwalają na wyprowadzenie 

norm z norm, chodzi o swoiście rozumiane wnioskowania z norm o normach. O normach 

postępowania nie da się orzekać, że są fałszywe lub prawdziwe. Wnioskowanie odnosi się do 

norm opisowych. 

Mogą to być związki swoiście rozumianego wynikania norm, czy też związki polegające na 

tym, iż pewne normy mają wspólne uzasadnienie aksjologiczne, a stąd jeżeli uznaje się za 

obowiązujące jedne z nich, to uznać należy za obowiązujące odpowiednio inne, ze względu 

na założenie racjonalności aksjologicznej prawodawcy, konsekwentnie kierującego się 

określonymi ocenami. 

Reguły inferencyjne przyjęte przez doktrynę prawniczą stają się podstawą wnioskowania, że 

zdania o obowiązywaniu jakiejś normy N

1

 w systemie jakiejś normy N

2

.

Wnioskowania prawnicze można podzielić na 2 podstawowe rodzaje:

1. wnioskowanie oparte na wynikaniu norm z norm i tu wyróżnia się:

a) wnioskowanie oparte na logicznym wynikaniu normy z normy

b) wnioskowanie oparte na instrumentalnym wynikaniu normy z normy.

2. wnioskowanie oparte na założeniu konsekwentności ocen prawodawcy i tu wyróżnia się:

a) wnioskowanie wg „argumentum a fortiori” (silniejsza racja, tym bardziej)

b) wnioskowanie wg „analogia iuris” (analogia z prawa)

Wnioskowania oparte na wynikaniu norm z normy

Wnioskowanie oparte na logicznym wynikaniu normy z normy – logiczne wynikanie 

normy N2 z normy N1 polega na tym, że jeżeli zakres zastosowania normy N1 obejmuje 

zakres zastosowania normy N2, lub zakres normowania normy N1 obejmuje zakres 

normowania normy N2, to mówi się wtedy o logicznym wynikaniu N2 z N1 na gruncie 

zdania stwierdzającego odpowiednio zamienność lub podrzędność odpowiednich zakresów. 

Wynikanie takie określa się mianem subsumcji dokonywanej przez każdy sąd w procesie 

54

stosowania prawa, który na podstawie normy generalnej i abstrakcyjnej ustala normę 

indywidualną i konkretną, jaką ma ustanowić dla danego przypadku (obrazowe wyjaśnienie 

powyższego: jeżeli mówi się na gruncie definicji, że motocykl to pojazd mechaniczny, mówi 

się, iż z normy nakładającej określonego rodzaju obowiązki na wszystkich użytkowników 

pojazdów mechanicznych wynika logicznie norma nakładająca takie obowiązki na 

użytkowników motocykli). 

Wynikanie oparte na instrumentalnym wynikaniu normy z normy – o wynikaniu 

instrumentalnym normy N2 z normy N1 mówi się w tych przypadkach, gdy zrealizowanie 

normy N2 jest warunkiem przyczynowo koniecznym dla zrealizowania normy N1. Wynikanie

opiera się na założeniu, że zrealizowanie N2 jest przyczynowo konieczne dla zrealizowania 

N1. 

Na koncepcji instrumentalnego wynikania normy z normy opierają się 2 ważne reguły 

inferencyjne:

1. instrumentalnego nakazu

2. instrumentalnego zakazu

Reguła (dyrektywa) instrumentalnego nakazu głosi, iż jeśli się uznaje za obowiązującą 

normę N1 nakazującą jej adresatom spowodować stan rzeczy R, to należy uznać za 

obowiązującą normę N2, która nakazuje adresatom normy N1 czynić wszystko, co jest 

przyczynowo konieczne dla zrealizowania owego stanu rzeczy R (jeżeli jest obowiązek jazdy 

na światłach, to trzeba mieć w samochodzie zapasowe żarówki na wypadek, gdyby jakaś się 

spaliła). 

Reguła (dyrektywa) instrumentalnego zakazu głosi, iż jeżeli uznaje się za obowiązującą 

normę N1, która nakazuje spowodować stan rzeczy R, to należy uznać za obowiązującą 

normę N3, która temu adresatowi zakazuje czynić czegokolwiek, co byłoby warunkiem 

przyczynowo wystarczającym do spowodowania, że stan rzeczy R nie powstanie (obowiązek 

alimentacyjny wobec dziecka; jeżeli mam pilnować magazynu, to nie mogę się upić).

Wnioskowanie oparte na założeniu konsekwentności ocen prawodawcy

Obok reguł inferencyjnych opartych na wynikaniu logicznym czy instrumentalnym norm z 

norm przy założeniu określonej wiedzy są inne reguły inferencyjne, które nakazują zaliczać 

do systemu prawnego także normy wyprowadzone z poprzednio uznanych za obowiązujące w

55

oparciu o założenie konsekwentności ocen prawodawcy i założeniu aksjologicznej 

racjonalności prawodawcy. 

Wnioskowanie wg analogia iuris – jeżeli na podstawie szeregu obowiązujących przepisów 

wyinterpretować można normy N1, N2, N3 aż do Nn, takie, które można uznać za 

uzasadnione aksjologicznie przez ocenę (zespół ocen) O, to należy uznać za obowiązującą w 

tym systemie również normę Nr (normę konsekwencję), która wprawdzie nie została 

sformułowana w obowiązujących przepisach, ale ma to samo, jak poprzednie, uzasadnienie 

aksjologiczne. 

Normę konsekwencję przyjmuje się za obowiązującą ze względu na jej wspólne z normami 

przesłankami uzasadnienia aksjologiczne. 

Wnioskowanie wg argumentu a fortiori (silniejszej racji) – dzielą się na:

a)

argumentum a maiori ad minus – komu wolno czynić więcej, temu wolno czynić mniej-

jeśli uzna się za obowiązującą normę nakazującą realizowanie jakiegoś stanu rzeczy 

przy większym wysiłku, to tym bardziej konsekwentnie należy uznać za obowiązujące

normy nakładające obowiązki mniej uciążliwe w tej sprawie „jeżeli nakazany jest X, 

to nakazane jest wszystko, co oznacza mniej niż X” (jeżeli należy wpuścić sąsiada dla 

umożliwienia mu zebranie owoców z gałęzi zwisających na nieruchomość sąsiednią, 

to tym bardziej należy umożliwić mu zrywanie tych owoców poprzez płot),

przykłady: wymachiwanie kijem, żeby strącić owoce – nic nie grozi; odwołanie 

darowizny – wynika to z przepisu prawnego

b) argumentum a minori ad maius – komu nie wolno czynić mniej, temu nie wolno czynić

więcej – jeżeli uznaje się za obowiązującą normę zakazującą naruszać pewne dobro w 

stopniu mniejszym, to tym bardziej zakazane jest to czynić w stopniu większym. 

Słabością tego rodzaju reguł inferencyjnych jest konieczność uzyskania zgody co do 

tego, co bardziej, a co mniej uciążliwe czy szkodliwe. Brak bezpośredniej regulacji 

odnoszącej się do konkretnego stanu faktycznego ustalonego w procesie decyzyjnym 

musi być w warunkach proceduralnego nakazu usunięte. Podmiot stosujący prawo 

(interpretator) musi „dotworzyć” źródło podstawy decyzji, to dotworzenie musi mieć 

ugruntowanie w obowiązujących przepisach prawnych, są to tzw. normy 

konsekwencji wyprowadzone z innych norm; mogą być dotworzoną podstawą 

normatywną decyzji w konkretnym procesie decyzyjnym (przykład: jeżeli nie może 

obok siebie jechać 2 rowerzystów, to tym bardziej nie może jechać obok siebie 3 

56

rowerzystów, jeżeli nie można wejść do pomieszczenia z cygarem, to tym bardziej nie 

można tam rozpalać ogniska).

REGUŁY KOLIZYJNE

Pozwalają przyjąć, że przepisy, które ustanawia prawodawca nie formułują norm między sobą

wzajemnie niezgodnych. Doktryna prawnicza przyjęła pewien zespół norm kolizyjnych 

nakazujących uznawać niektóre normy sformułowane w tekście prawnym za nieobowiązujące

ze względu na ich niezgodność z innymi normami systemu, lub ograniczać zakres 

zastosowania lub zakres normowania jednej z nich. 

Normy między sobą są sprzeczne – takie dwie normy, z których jedna w pewnych 

okolicznościach nakazuje jakiemuś adresatowi czynić to, czego druga w takich samych 

okolicznościach czynić mu zakazuje.

Normy między sobą przeciwne – to takie dwie lub więcej norm, które mają chociażby 

częściowo wspólny zakres zastosowania, a nakazują czyny takie, których zarazem spełnić nie 

można (np. normy, które nakazują komuś stawiennictwo w tym samym czasie w 2 różnych 

miejscach).

Reguły kolizyjne znajdują zastosowanie, gdy brak odpowiedniego przepisu 

uchylającego, przepisy między sobą niezgodne. 

Wśród reguł kolizyjnych można wyróżnić takie:



reguła chronologiczna  - nawiązują do czasowego następstwa wydanych przepisów. 

Ich rola jest, by nie dopuścić do kolizji przepisów w czasie. Do tej grupy przepisów 

zaliczamy regułę „lex posterior derogat legi priori” (norma późniejsza uchyla normę 

wcześniejszą) – reguła ta służy do ustalenia aktualnego tekstu prawnego, z którego 

odtwarza się następnie obowiązujące normy prawne.

Warunki, jakie muszą być tu spełnione:

a) regulacja późniejsza musi mieć taką samą moc prawną, co wcześniejsza (reguła 

hierarchiczna lex superior jest silniejsza, tzn. nie jest lex generalis wobec 

wcześniejszej lex specialis

b) regulacja późniejsza nie jest szersza zakresowo



lex specialis derogat legi generali (norma szczególna wypiera normę ogólną) – 

może mieć zastosowanie wtedy, gdy w tej samej ustawie zawarty jest przepis 

podstawowy, formułujący normę generalnie nakazującą czy zakazującą działań 

danego rodzaju, a także inny przepis, który w stosunku do tego generalnego zakazu 

57

czy nakazu wprowadza wyjątki (zezwolenia), przy czym z przepisem wyjątkowym 

może łączyć się przepis wyjątkowy wprowadzający wyjątki od wyjątków. Przepis 

wprowadzający wyjątek nie uchyla przepisu generalnego, tylko wskazuje 

okoliczności, w których nie stosuje się przepisu ogólnego tylko szczególny (np. art. 

148 § 1 KK – to przepis ogólny (kto zabija człowieka podlega karze), ale § 4 stanowi 

wyjątek od ogólnej zasady i przewiduje okoliczności, w których kary można uniknąć 

lub zostać ukaranym mniej dotkliwie – okoliczności wyłączające winę, np. pod 

wpływem silnego wzburzenia – „w afekcie”). 

Ta reguła wynika z zakresu regulacji, pozwala usunąć kolizję poprzez zawężenie 

zakresu zastosowania czy normowania wyznaczonego przez przepis ogólny. Reguła ta

oznacza, że norma ma mieć zakres zastosowania określony przez przepis ogólnie 

sformułowany z wyłączeniem okoliczności przewidzianych w przepisie. 



reguły kolizyjne oparte o hierarchiczność norm – lex superior derogat legi inferiori 

(akt normatywny hierarchicznie wyższego rzędu uchyla niezgodny z nim akt czy 

przepis niższego rzędu) – Lex superior wiąże się z zasadą strukturalnych systemów 

prawa, według której regulacje o niższej mocy prawnej powinny być zgodne z 

regulacjami o wyższej mocy prawnej. Ta reguła kolizyjna upoważnia organ stosujący 

prawo do niezastosowania w konkretnym przypadku regulacji o niższej mocy, 

niezgodnych z regułą o mocy wyższej.

STOSOWANIE PRAWA

Stosowanie prawa rozumiane jest niejednolicie:

Dwa podstawowe określenia terminu:

1. wg prof. Zygmunta Ziembińskiego (szerokie rozumienie) – stosowanie prawa to 

dokonywanie przez podmiot prawa czynności konwencjonalnych, doniosłych prawnie 

poprzez czynienie użytku z przyznanej kompetencji (upoważnienia). Podmiotami 

stosującymi prawo są organy państwa, organy samorządu terytorialnego oraz organy 

spółek z o.o., osoby fizyczne, organy samorządu zawodowego. Stosowanie prawa 

związane jest z korzystaniem z upoważnień, których określona norma prawna udziela 

jakiemuś podmiotowi (to np. zawieranie umów cywilno-prawnych)

2. wg prof. Jerzego Wróblewskiego (ujęcie węższe) – stosowanie prawa to ustalenie 

konsekwencji stanu faktycznego przez organ państwowy w postaci decyzji 

jednostkowej. Stosowanie prawa w tym ujęciu ma węższy zakres podmiotowy, jest 

58

kompetencją powołanych do tego organów państwowych i odpowiada typowemu 

sądowemu stosowaniu prawa. Obejmuje administracyjne stosowanie prawa. To 

podciągnięcie stanu faktycznego pod odpowiednią normę prawną i ustalenie skutków 

prawnych wynikających dla norm tego przypadku

Definicje stosowania prawa

:

Typ administracyjny (pozasądowy) stosowania prawa – stosowanie prawa polega na 

podejmowaniu przez kompetentny organ władzy państwowej (lub inne podmioty 

upoważnione, np. organy samorządu terytorialnego czy zawodowego) wiążących, 

indywidualnych i konkretnych decyzji prawnych na podstawie obowiązujących norm 

prawnych. 

Stosowanie prawa jest przeciwne do tworzenia prawa. Rozdzielenie procesów tworzenia i 

stosowania prawa widoczne jest zarówno od strony podmiotów decyzyjnych w obu 

procesach, jak też w kształcie ostatecznych rezultatów tych procesów. 



efektem tworzenia prawa jest zakodowana w przepisach prawnych norma prawna – 

abstrakcyjna i generalna, skierowana do nieokreślonej liczby adresatów na x okazji



efektem stosowania prawa jest decyzja praca – indywidualna i konkretna



decyzja stosowania prawa skierowana jest do określonego indywidualnie, 

wyodrębnionego i możliwego do zidentyfikowania adresata (są to osoby fizyczne, 

prawne, organy państwowe) oraz dotycząca konkretnej sytuacji jednorazowo (np. 

naprawienie szkody) lub trwająca jakiś czas (np. okres płacenia alimentów)



stosowanie prawa to stosowanie sankcji, ale nie tylko, polega również na stosowaniu 

norm sankcjonujących (wyrok karny, decyzja o wypłacie odszkodowania, grzywna za 

wykroczenie w ruchu drogowym – mandat), także dyspozycji normy prawnej 

sankcjonowanej (np. decyzja administracyjna o wymiarze podatku lub decyzja 

administracyjna np. wydanie prawa jazdy)



decyzje stosowania prawa podejmowane są na podstawie obowiązujących norm 

prawnych. Organ stosujący prawo musi przestrzegać. Stosowanie prawa bez 

upoważnienia lub wykraczające poza zakres upoważnienia (kompetencji) ulega 

uchyleniu. 

59

Typ decyzyjny (sądowy) stosowania prawa – składa się z ciągu następujących po sobie 

rozumować i działań, kończących się wydaniem decyzji. Poszczególne fazy kończą się 

wydaniem decyzji cząstkowej, a decyzje cząstkowe prowadzą do decyzji finalnej – orzeczenia

oraz uzasadnienia tej decyzji. 

1. decyzja ustalająca stan faktyczny – ten etap zajmuje najwięcej czasu; trzeba zebrać 

materiał dowodowy o faktach, to co zaistniało w rzeczywistości musi zostać 

wyjaśnione, udowodnione, obowiązują następujące normy:

a) koncepcja swobodnej oceny dowodów – jest to faza najdłuższa – fakty muszą 

zostać udowodnione; podmiot decyzyjny ma kompetencje do wyrażenia oceny w 

stosunku do każdego przedstawionego dowodu

b) zasada prawdy materialnej (obiektywnej) – obraz faktów zgodny z rzeczywistym 

przebiegiem

c) zasada prawdy formalnej – sądowej (przeciwieństwo prawdy materialnej) – obraz 

faktów, na jaki godzą się strony postępowania i na jaki godzi się organ stosujący 

prawo, czyniąc go podstawą decyzji. Jest tu:

- domniemanie prawne (formalne) – polega na tym, iż z mocy ustanowienia 

prawodawcy należy przyjmować, iż ma lub miał miejsce stan faktyczny określonego 

rodzaju, dopóki nie zostanie wykazane, że miał miejsce fakt przeciwny (zasada 

domniemania dobrej wiary) – np. że dziecko urodziło się żywe

- domniemanie prawne (materialne) – polega na ty, że z mocy ustanowienia 

prawodawcy należy przyjąć, że fakt B zostaje ustalony, jeżeli został należycie 

ustalony fakt A. ustalenie faktu B ma charakter niewzruszalny i wzruszalny 

(większość ma taki charakter), opiera się na wysokim prawdopodobieństwie zdarzenia

faktu B ze względu na stwierdzony fakt A.

Prawdopodobieństwem niewzruszalnym jest domniemanie ojcostwa (domniema się, 

że ojcem dziecka jest mąż matki, jeżeli nie złożył oświadczenia o zaprzeczeniu 

ojcostwa) - cechą niewzruszalności jest upływ terminu.

Domniemanie faktyczne nie mają charakteru prawnie obowiązujących reguł 

postępowania dowodowego. Przy takich domniemaniach organ stosujący prawo może,

ale nie musi wyciągnąć wnioski co do zaistnienia nieznanego faktu na podstawie 

znanych faktów (np. sędzia słuchając wyjaśnień oskarżonego domniemywa o jego 

poczytalności)

2. decyzje walidacyjne ustalające podstawę normatywną decyzji stosowania prawa 

– podmiot stosujący prawo musi ustalić, czy dany stan faktyczny wywołuje problem 

60

prawny oraz czy dowody skłaniają do udzielenia mu ochrony prawnej lub do 

poniesienia jakichś konsekwencji , jeśli tak, to trzeba wskazać przepisy regulujące 

dany stan faktyczny. Podstawy prawnej należy szukać w przepisach prawnych, w 

których zakodowane są normy prawne. Trzeba ustalić, czy przepisy mające być 

podstawą decyzji obowiązują. Uzasadnienie może być tetyczne – należy wyłączyć te 

przepisy, które są ustanowione z pogwałceniem zasady lex retro non agit, nie mogą 

być podstawą normatywnej decyzji stosowania prawa

3. decyzja interpretacyjna ustalająca znaczenie odkodowanej z przepisu prawnego 

normy prawnej – w tym momencie następuje wykładnia prawa.

Te trzy decyzje często przebiegają równolegle. 

4. decyzja subsumpcyjna – podciągniecie ustalonego stanu faktycznego pod 

wyinterpretowaną decyzję (podciągnięcie faktu pod normę) – jest tu konfrontacja 

ustalonego stanu faktycznego z ustaloną treścią obowiązującej normy

5. decyzja ustalająca konsekwencje prawne czynu – kwalifikacje sankcjonujące 

rozstrzygnięcie, ustanowienie normy indywidualnej i konkretnej, ustalenie 

konsekwencji, wybór rodzaju konsekwencji i jej wymiar. Konsekwencjami prawnymi 

są:

- ustalenie sankcji karnej

- ustalenie prawa adresata decyzji do czegoś

- aktualizacja obowiązku adresata decyzji do dokonania działań prawnych lub 

faktycznych

6. uzasadnieniem decyzji stosowania prawa jest argumentacja związana z procesem 

decyzyjnym, w tym sensie, że uzasadnia się wynik tego procesu. Uzasadnienie może 

być rozumiane jako:

a) usprawiedliwienie decyzji, uzasadnienie wyniku procesu (argumenty aksjologiczne)

b) legitymizacja decyzji (przeważają formalne argumenty)

c) racjonalizacja decyzji i procesu jej wydawania – przeważają argumenty 

przekonywania adresatów do decyzji o poprawności procesu decyzyjnego i o trafności

decyzji. 

Współpodstawą decyzji może być norma moralna, ustalony zwyczaj, norma 

zwyczajowa, przepisy prawa międzynarodowego, itp.

Adresat uzasadnienia to adresat decyzji. Adresatami są: bezpośredni adresaci, wyższa 

instancja decyzyjna (zaskarżenie do wyższej instancji), środowisko zawodowe (np. 

prawnicze), całe społeczeństwo (publikacja orzeczeń).

61

Typ administracyjny – przebieg procesu decyzyjnego nie ma w tym modelu ustalenia stanu 

faktycznego (nie ma też subsumpcji), decyzja płynie wprost z normy o charakterze 

zadaniowym – jest realizacją pewnego celu. Decyzje takie podlegają kontroli sądowej. Dla 

adresata jest ważne prawomocne orzeczenie sądu. 

Porównanie: typ sądowy – typ kierowniczy (różnice)

- pod względem pozycji podmiotu podejmującego decyzję:

Typ sądowy: 

sądy powszechne szczególnie, a także podmioty upoważnione do działań o charakterze 

sądowym (np. komisje dyscyplinarne, sądy koleżeńskie)

pozycja sądu jest określana przez zasadę niezależności i niezawisłości sędziego

brak jest stosunku służbowego pomiędzy sądem a adresatem

brak zainteresowania sądu w takiej a nie innej decyzji (czyli sędzia jest bezstronnym 

arbitrem)

istotą decydowania jest rozsądzenie racji stron na podstawie argumentów prawnych

Typ pozasądowy:

prawo stosują organy administracyjne – różnego rodzaju organy administracji 

klasyfikowane jako organy administracji ogólnej, państwowej, samorządowej, decyzje

wojewodów, ministrów, urzędów skarbowych, prokuratorów, ZUS, policja, 

prezydentów miast, inspekcji pracy, komisji papierów wartościowych i giełd, urząd 

ochrony konsumenta, a także działania kierownika zakładu pracy, jeśli mają charakter 

decyzji stosowania prawa w postaci polecenia służbowego

brak stosunku służbowego może określać relacje między organem a adresatem (np. 

decyzje prokuratora); organ kierując daną jednostką jest zainteresowany treścią 

podejmowanej przez siebie decyzji. Występuje to stosunek służbowy. 

- pod względem trybu podejmowania decyzji – sytuacja decyzyjna

Typ sądowy:

jedynym trybem podejmowania decyzji jest kwalifikowanie stanu faktycznego z punktu 

widzenia kryteriów normy prawnej

działalność sądu jest reakcją na wniosek decyzyjny. Takim wnioskiem w sprawach 

cywilnych jest pozew, a w karnych – akt oskarżenia

tryb ten przejawia się w 2 postaciach postępowania: spornym i niespornym

62

stosowanie prawa polega na ustaleniu skutków prawnych pewnego stanu faktycznego, 

który zaistniał; decyzja wydawana w sądowym stosowaniu prawa jest wymierzaniem 

sprawiedliwości na podstawie prawa.

Typ pozasądowy:



kwalifikacja faktów odbywa się co do zasady w ten sposób, co w typie sądowym – 

postępowanie sporne i niesporne. Postępowanie sporne – występuje głównie w 

decyzjach podejmowanych na wniosek (dwa lub więcej wniosków w tej samej 

sprawie; brak sporu. Brak sporu:

- reakcja na wniosek przyszłego adresata decyzji (np. wniosek o pozwolenie na 

budowę)

- działanie organu z urzędu – bez wniosku  -organ administracyjny sam podejmuje 

proces decyzyjny, nie czeka na inicjatywę stron, jako realizacja norm zadaniowych 

(np. mandat za przekroczenie przepisów ruchu drogowego, nakaz rozbiórki, 

podejmowanie decyzji przy okazji kierowania jednostką organizacyjną i sferą 

rzeczywistości społecznej)

- ze względu na decyzje stosowania prawa:

Typ sądowy:



stosowanie prawa polega na ustaleniu skutków prawnych pewnego stanu faktycznego, 

jaki zaistniał



decyzje w tym typie to decyzje jednostkowe; strona podmiotowa – czyli adresat 

określony jest w sposób indywidualny, strona przedmiotowa – konkretne określenie 

zachowania, które adresat zobowiązany jest spełnić lub do którego jest uprawniony 

oraz konkretne określenie przedmiotu w stosunku do którego ma lub uzyskuje prawa 

lub obowiązki



decyzja co do treści nie realizuje żadnego celu polityki ustalonej przez ośrodki władzy



decyzja wyznaczana jest przez normy prawne

Typ pozasądowy:



decyzja często jest następstwem sformułowanego zadania, decyzja skutki te wyznacza



decyzja ma często nakierować na powstanie takiego, a nie innego stanu faktycznego; 

może to być polecenie generalne kierownika zakładu pracy do ogółu pracowników



działań kierowniczych nie nazywa się wymiarem sprawiedliwości

Tu musimy wziąć od Wiesi

63

W ramach obu typów stosowania prawa, istotnym elementem jest kontrola treści decyzji. 

W obu tych typach proces decyzyjny obejmuje także fazę odwoławczą (w formie apelacji, 

rewizji, kasacji, zażalenia, odwołania, wniosku o ponowne rozpatrzenie czy form 

nadzwyczajnych).

W ramach typu sądowego jest to kontrola instancyjna w ramach organów wymiaru 

sprawiedliwości. 

W ramach typu kierowniczego, obok kontroli instancyjnej, istnieje też kontrola 

„zewnętrzna”, a jej podstawowym elementem jest sądowa kontrola administracji, obejmująca 

sferę legalności podejmowania decyzji administracyjnych. 

Jest też formalna lub nieformalna kontrola przeprowadzana przez podmioty władzy 

politycznej ustalające zadania dla administracji. 

- ze względu na zakres luzu decyzyjnego wynikający z norm prawa materialnego

Typ sądowy:



zakres luzu decyzyjnego jest ograniczony poprzez tworzenie specjalnych konstrukcji 

klauzul odsyłających

Typ pozasądowy:



zakres luzu decyzyjnego jest większy, treść decyzji w ogólnym zarysie wyznaczona 

jest przez normy prawa materialnego, określają swobodną decyzję urzędnika 

wykonującego prawo obowiązujące w sprawach indywidualnych

LUZY DECYZYJNE W PROCESIE STOSOWANIA PRAWA

Luz decyzyjny – to pewna swoboda decyzji, sfera autonomii organu stosującego prawo 

związane z nieokreśleniem pewnych kryteriów treści decyzji.

Luz decyzyjny oznacza określenie relacji, głównie pomiędzy podmiotami stosującymi prawo 

a tworzącymi przepisy prawne. 

Źródła luzu decyzyjnego:

- Prawo w postaci przepisu istnieje w postaci niezmiennej, natomiast życie społeczne jest 

dynamiczne. Przy stanowieniu praw nie jest możliwe przewidzenie z góry wszystkich 

możliwych sytuacji, w jakich tworzone normy znajdą w przyszłości zastosowanie. Podmiot 

stosujący prawo stara się usunąć niezgodności między elementami dynamicznymi a 

64

statycznymi prawa, a czynienie tego bez minimalnego stopnia luzu jest niemożliwe. Luz

 

wyraża się przede wszystkim w rozciąganiu zakresu zastosowania normy na sytuacje, których

prawodawca nie przewidział (nie mógł przewidzieć) oraz w korzystaniu z wartości (ocen) 

społecznych, mających zapewnić elastyczność w stosowaniu prawa, a także artykułowania 

własnych preferencji. 

- luz semantyczny – naturalna nieostrość językowa wyrażeń języka prawnego – wyrażenia 

nieostre, niewyraźne – prawodawca stara się ten luz zmniejszyć, m.in. poprzez definicje 

legalne,

- prawodawca świadomie poszerza luz decyzyjny tworząc konstrukcje prawne, które 

upoważniają organ stosujący prawo do odwoływania się do kryteriów pozaprawnych. 

Przykładami takich konstrukcji są: zwroty niedookreślone kreujące pojęcia prawne, np. 

obrona konieczna, przykładami są też zwroty szacunkowe, czyli takie, które wymagają 

ustalenia stopnia, skali, czy natężenia wystąpienia danego zjawiska, np. odpowiednia różnica 

wieku (w przypadku adopcji), ważne powody, uzasadniona przyczyna, trwały i zupełny 

rozpad pożycia małżeńskiego (w przypadku rozwodu). Takimi konstrukcjami poszerzającymi 

luz decyzyjny są klauzule generalne. 

Klauzule generalne – to zwroty będące częścią przepisu prawnego, odsyłające adresatów 

norm do innych kryteriów pozaprawnych, które w tym zwrocie są tylko wymienione. . Dla 

ustalenia ich treści wymagają odwołania się do innych systemów pozaprawnych, które w tym 

zwrocie są tylko wymienione i ogólnie ukierunkowane, ale nie są określone od strony 

konkretnych preferencji. Treść odesłania pozaprawnego ustalana jest w procesie stosowania 

prawa przez podmiot stosujący prawo na podstawie normy prawnej zawierającej klauzule 

generalne. 

Otwierają one system prawny, ich funkcją jest uelastycznienie procesu stosowania prawa.

Są też odesłania wymagające ocen – mają charakter aksjologiczny.

Odesłania, które nie mają charakteru aksjologicznego – to odesłania do zwyczajów. Sędzia 

ma stwierdzić istnienie zwyczaju, ale go nie ocenia. Zwyczaj to wąskie źródło poszerzające 

luz decyzyjny, gdyż te odesłania nie odsyłają do ocen (najwięcej odesłań do zwyczajów 

zawiera kodeks cywilny). Takie odesłania do zwyczajów nie występują w prawie karnym. 

Do świadomych środków prawodawczych poszerzania luzu decyzyjnego należy także 

korzystanie z konstrukcji decyzji uznaniowej. Konstrukcja uznania w dziedzinie prawa 

administracyjnego dotyczy wyłącznie kierowniczego typu stosowania prawa, poszerza luz 

65

decyzyjny, jednocześnie ograniczona zostaje treść decyzji uznaniowej przez wyraźne dodanie 

kryteriów kierunkujących ........organów. 

Koncepcje luzu decyzyjnego stosowania prawa

Do sądowego typu stosowania prawa wyróżnia się 3 koncepcje decyzji sądowej w różny 

sposób ujmujące obecność i akceptowany zakres luzu decyzyjnego:

1. Koncepcja związanej decyzji sądowej – sędziowie nie powinni tworzyć prawa, ale 

też nie powinni mieć żadnego luzu w stosowaniu prawa. „Sędziowie są tylko ustami 

ustawy” – Monteskiusz. Luz decyzyjny nie jest potrzebny. Decyzja sądowa jest 

całkowicie wyznaczona przez ustawę i jest jej automatyczną konsekwencją. W tej 

koncepcji prawo jest tożsame z ustawą. Stosowanie prawa na gruncie tej koncepcji jest

wykonywaniem ustaw, sędzia jest całkowicie związany ustawą. 

2. Koncepcja swobodnej decyzji sądowej – postuluje szeroki zakres swobody 

podejmowania decyzji, przyjmuje się, że nie można wymagać od sędziego 

automatycznego stosowania prawa. W koncepcji tej odróżnia się prawo od ustawy, 

ustawa jest tylko jednym ze składników procesu wykładni i stosowania prawa. 

Podmiot stosujący prawo jest do pewnego stopnia niezależny od ustawy, 

autonomiczny, niekiedy może dokonywać wykładni „contra lege” (sprzecznych z 

normami)W tej koncepcji chodzi głównie o zachowanie celowości, sprawiedliwości 

wydawanych decyzji. 

Do tego nurtu zalicza się Szkołę Wolnego Orzecznictwa Kantorowicza, amerykański 

realizm prawniczy, hermeneutykę prawniczą. 

Szkoła Wolnego Orzecznictwa Kantorowicza – występowała przeciwko 

pozytywizmowi prawniczemu. Proces stosowania prawa nie ma sformalizowanego, 

logicznego charakteru, ustawa nie musi być samodzielnym, ani też jedynym źródłem 

dla konkretnego rozstrzygnięcia prawnego. Sędzia dysponuje dużym zakresem 

wolności podobnej do tej, jaką posiada ustawodawca. Obok prawa stanowionego 

istnieje także tzw. prawo sędziowskie. Wolność sędziowskiego orzekania polega m.in.

na możliwości dokonywania wykładni przeciw ustawie, contra legem. Kantorowicz 

dostrzegał niebezpieczeństwo przyjęcia teorii związanej decyzji sądowej na długo 

przed pozytywistycznym kryzysem prawa łączonym z III Rzeszą. 

Amerykański realizm prawniczy – kładzie nacisk na prawo sędziowskie, nazywane 

prawem rzeczywistym (prawem w działaniu). Sędzia nie jest bezwzględnie podległy 

66

ustawie, nie stosuje prawa wg jednego wyuczonego algorytmu, ale przez twórczą 

interpretację tworzy to prawo. Wyrazem autonomii sędziowskiej jest prawo do 

ustanawiania precedensu. 

Hermeneutyka prawnicza – jej przedstawiciele stwierdzają, że prawo konstytuuje się

w hermeneutycznym akcie rozumienia. Kaufman twierdził, że prawa nie ma przed 

wykładnią, trzeba je dopiero stworzyć. 

3. Koncepcja racjonalnej i praworządnej decyzji sądowej – koncepcja ta dopuszcza 

korzystanie z luzu decyzyjnego przy podejmowaniu decyzji z ty, że wymaga dla 

takich operacji upoważnienia ustawowego (np. w postaci zwrotów niedookreślonych 

czy klauzul odsyłających) oraz poddania korzystania z luzu kontroli instancyjnej. 

Stosowanie prawa nie jest zabiegiem mechanicznym, proces stosowania prawa jest 

uwikłany aksjologicznie. Stosowanie prawa trzeba widzieć w kontekście realizowania 

pewnych wartości wewnętrznych i zewnętrznych. Jeśli chodzi o wartości 

wewnętrzne – to stosowanie prawa wiąże się z realizacją takich wartości jak pewność,

legalność, jednolitość, skuteczność stosowania prawa. A wartości zewnętrzne – to 

sprawiedliwość i słuszność stosowania prawa. Prawo powinno być prawem 

sprawiedliwym w każdym przypadku. 

Art. 2 Konstytucji – nakłada na organy państwowe obowiązek realizowania zasad 

sprawiedliwości społecznej. 

Art. 30 – odwołuje się do przyrodzonej i niezbywalnej godności ludzkiej, a jej 

poszanowanie jest obowiązkiem władz publicznych. Godność jest źródłem wolności 

praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna. 

SYSTEM PRAWA

System to całość złożona z powiązanych ze sobą wg pewnych zasad elementów. Ta ogólna 

charakterystyka odnosi się do różnego rodzaju systemów. Wyróżnia się systemy:

- naturalne

- sztuczne

Przyjmując za kryterium genezę systemów:

Systemy naturalne – powstają bez ingerencji człowieka, siłami, np. układ planetarny, żywy 

organizm.

Systemy sztuczne – są dziełem człowieka. Powstają najczęściej wedle z góry przyjętego 

planu dla osiągnięcia zamierzonych przez projektodawcę celów, np. urządzenie techniczne.

67

Ze względu na cechy elementów składających się na dany system:

- realne – składają się z realnie materialnie istniejących obiektów, np. samochód

- nominalne (pojęciowe) – elementami tych systemów są twory kulturowe, np. wartości, 

normy, pojęcia abstrakcyjne. 

Jak można zakwalifikować system prawa?

Dla zwolenników szkoły prawa natury niektóre fragmenty systemu prawnego będą 

charakteryzowane jako zarazem naturalne i nominalne. 

Dla konsekwentnych pozytywistów uznają cały system prawa za sztuczny i nominalny. 

Sztuczny bo będący dziełem człowieka.

System prawa – to zbiór w pewien sposób powiązanych i uporządkowanych generalnych i 

abstrakcyjnych norm zawartych w przepisach oraz utworzonych w drodze wnioskowań 

prawniczych i obowiązujących w danym państwie w określonym czasie. 

System prawa to system norm prawnych. Do systemu prawa należą:

- normy wyprowadzone wprost z przepisów (przepisów zawartych w obowiązujących aktach 

normatywnych)

- normy z przepisów wywnioskowane w drodze wnioskowań prawniczych.

Do systemu prawnego zaliczamy też normy konsekwencji, czyli normy wyprowadzane z 

innych norm w drodze wnioskowań prawniczych. 

Mówiąc system prawa można mieć na myśli:

1. zbiór norm, które obowiązywały lub obowiązują w określonym państwie i w 

określonym czasie, np. system prawa polskiego w II Rzeczypospolitej

2. system pomyślany jedynie jako zbiór norm uporządkowanych wg relacji 

zachodzących między elementami zbioru, np. system prawa powstający wyłącznie 

poprzez precedensy prawotwórcze

3. systemy prawa obowiązujące w jakichś krajach mogą posiadać cechy pomyślanego 

systemu prawa w mniejszym lub większym stopniu.

Jeśli posiadają je w stopniu, w którym uważa się za zadawalający zalicza się je do 

systemu danego typu, np. w systemie prawa obowiązującego, które mają tę cechę 

wspólną, że powstają w przeważającej mierze w drodze precedensów prawotwórczych

68

zaliczamy do systemu common law.

A systemy powstające w drodze stanowienia zaliczamy do systemu prawa 

stanowionego. Przepisy prawne zawarte w aktach normatywnych są materiałem, z 

którego przedstawiciele praktyki, doktryny tworzą normy łącząc je następnie w 

większe całości, np. łącząc je w instytucje prawne, gałęzie prawne, system prawa.

Elementami systemu prawa są normy prawne. Uwaga prawników koncentruje się na normach 

generalnych i abstrakcyjnych i te są uważane za normy prawne. Normy generalne i 

abstrakcyjne należą do systemu prawa, jeżeli powstały w określony sposób. A więc są 

rezultatem określonych faktów, które uważa się w danym systemie za fakty prawotwórcze, 

np. są rezultatem stanowienia, uznania normy zwyczajowej albo wywnioskowane z norm 

powstałych w rezultacie faktów prawotwórczych wg przyjętych w danym systemie reguł 

inferencyjnych. 

System prawa nie jest zbiorem chaotycznym, pomimo jego zróżnicowania jest zbiorem 

uporządkowanym. Uporządkowanym w oparciu o różne kryteria:

- pionowe – chodzi tu o moc prawną zróżnicowanych norm o wyższej lub niższej mocy 

prawnej,

- poziome (horyzontalne) – chodzi o sferę stosunków regulowanych przez prawo. I tutaj w 

efekcie dochodzi do podziału systemu prawa na gałęzie. 

CECHY SYSTEMU PRAWA

- jednolitość

- niesprzeczność

                     osiągnięcie tych cech jest trudne

- zupełność

JEDNOLITOŚĆ 

Zbiór norm prawnych obowiązujących na terytorium danego państwa, będących dziełem 

jednego państwa, ale reprezentowane są przez różne organy, a więc jest to twór jednorodny 

pod względem celów, które za pomocą prawa chce osiągnąć prawodawca.

NIESPRZECZNOŚĆ

Normy prawne jednak między sobą są sprzeczne. Niektóre sprzeczności są nie do uniknięcia. 

Można wyróżnić w systemie:

69

a) sprzeczności wewnętrzne – wynikają z kolizji norm w ramach gałęzi prawa lub

między gałęziami prawa. Ich przyczyną są z reguły wady techniki 

prawodawczej. Są one konsekwencją niedoskonałości procesu tworzenia 

prawa.

b) sprzeczności zewnętrzne – są wynikiem z jednej strony statycznego prawa, a z 

drugiej strony zmieniającej się rzeczywistości społecznej, która regulowana 

jest przez prawo, które jest statyczne. Są to sprzeczności usuwane za pomocą 

reguł kolizyjnych (wewnętrzne).

ZUPEŁNOŚĆ

W znaczeniu podstawowym mamy na myśli wolność od luk. Zjawisko luki w prawie ma 

miejsce wówczas, gdy w obowiązującym prawodawstwie brak jest normy, która mogłaby być

zastosowana w jakimś konkretnym przypadku. Wyróżniamy:

a) luki aksjologiczne

b) luki logiczne

c) luki strukturalne (konstrukcyjne)

Luka aksjologiczna – inaczej luka ocenna, wartościująca, de lege ferenda. Zachodzi, jeżeli w

systemie prawnym brak jest normy prawnej, która mogłaby przy przyjęciu określonego 

wartościowania kwalifikować prawnie stan faktyczny, który w rzeczywistości zaistniał lub 

może zaistnieć. Formułowanie twierdzeń o aksjologicznych lukach jest szczególną formą 

zgłaszania postulatów dotyczących zmiany danego systemu prawa. Luki te przez wielu 

teoretyków prawa są uważane za luki pozorne. Istnieją one tylko w wyobraźni osób 

oceniających prawo. Ktoś uważa, że ich zachowanie powinno być przedmiotem regulacji 

prawnej, np. ktoś uważa, że jakiś czyn powinien być uznany za przestępstwo (zdrada 

małżeńska). Luka tego rodzaju jest w istocie luką pozorną, bo jeśli prawodawca nie ustanowił

norm nakazujących, zakazujących jakieś zachowania, a jest prawodawcą racjonalnym to 

trzeba przyjąć, że jego zamiarem jest, aby dane zachowanie było indyferentne (prawnie 

obojętne).

Luka logiczna – spowodowana jest istnieniem dwóch sprzecznych norm, które istnieją w 

systemie prawa, które w sposób nie dający się ze sobą pogodzić regulują ten sam stan 

faktyczny. I te sprzeczne normy regulujące ten sam stan faktyczny należy uchylić przyjmując,

że na ten temat ustawodawca się nie wypowiedział. 

Luka strukturalna – typowy przykład: gdy normy prawne o wyższej mocy prawnej są 

unieruchomione przez brak norm o niższej mocy prawnej, które warunkują ich realizację, 

70

inny przykład: podmiot prawa uzyskuje jakieś uprawnienie w sensie materialnym, ale brak 

jest przepisów proceduralnych i z tego uprawnienia korzystać nie można np. uprawnienie 

zostało sformułowane w normie, która pochodzi z ustawy, a brak jest rozporządzenia 

wykonawczego do ustawy, co może uniemożliwiać korzystanie z tego uprawnienia. Ustawa 

nakazuje pobieranie ulgowych podatków od nieruchomości na obszarach zanieczyszczonych, 

jednak gdy nie został wydany akt normatywny regulujący wysokość ulgowych stawek i 

sposób ich pobierania, wówczas istnieje luka strukturalna. Tej luki nie można usunąć za 

pomocą analogii, może ona być usunięta tylko poprzez prawodawczą działalność właściwego 

organu państwowego. 

Metodą usuwania luk jest analogia, którą zajmują się podmioty stosujące prawo, organy 

państwowe, które uprawnione są do wydawania aktów normatywnych.

Powiązania treściowe i kompetencyjne systemu norm prawa

Pomiędzy normami składającymi się na system mogą występować powiązania treściowe 

porządkujące normy w dwojaki sposób:

- tak, że normy te tworzą zbiór wspólny znajdujący na gruncie wspólnej wiedzy uzasadnienie 

aksjologiczne w spójnym systemie wartości,

Nawet na podstawie jakichś należących do systemu norm naczelnych zalicza się do danego 

zbioru także konsekwencje owych norm naczelnych lub konsekwencje innych norm 

uprzednio zaliczonych do systemu.

Te normy konsekwencje wyprowadza się z norm naczelnych wg reguł inferencyjnych 

(reguł wnioskowania). Więzi treściowe, które zachodzą między normami systemu nazywane 

są więziami statycznymi, a zbiory norm uporządkowane więzią treściową nazywa się 

systemami statycznymi. A zatem w systemie statycznym więź między normami opiera się na 

powiązaniu treściowym. To powiązanie treściowe polega na tym, że system jest niejako dany 

już wtedy, gdy zostały przyjęte do ...................

Do systemu prawa należą:

a) normy, które powstały w drodze faktów prawotwórczych, np. w drodze stanowienia 

przez organ państwa,

b) normy konsekwencje wyprowadzane z norm w oparciu o przyjmowane w danej 

kulturze reguły inferencyjne. 

Porządkowanie systemu prawa służy

71

72