1

FAZY ROZWOJU ZAWODOWEGO NAUCZYCIELA

http://superkorepetytor.blogspot.com/

Dotychczasowe rozważania służyły zdobyciu wstępnej orientacji w kluczowych problemach
zawodu nauczycielskiego oraz mechanizmach funkcjonowania w nim nauczyciela. Orientacja
ta sięga również wyznaczników społecznego zapotrzebowania na określony wzór osobowy
współczesnego nauczyciela i jego zawodu; funkcji szkoły i nauczyciela oraz głównych
tendencji i wyznaczników jego zawodowego rozwoju. Zachodzi zatem potrzeba omówienia
istoty, przebiegu i uwarunkowań tego rozwoju. Trzeba jednak zaznaczyć, że w pedeutologii
nie dopracowaliśmy się jeszcze teorii rozwoju zawodowego nauczyciela. Zatem w podjętych
tu rozważaniach zachodzi potrzeba korzystania z bogatego dorobku innych dyscyplin
naukowych, a głównie zawodoznawstwa, pedagogiki pracy, socjologii, prakseologii,
psychologii, ergonomii, traktujących problematykę zawodów w ogóle. Na tej podstawie ujęte
zostaną interesujące nas zagadnienia zawodu nauczycielskiego.
Rozwój zawodowy nauczyciela to proces, którego pomyślny przebieg uwarunkowany jest
zdolnością i gotowością do stałego podnoszenia poziomu wiedzy teoretycznej i praktycznej
oraz podwyższania i doskonalenia kwalifikacji zawodowych i działania społeczno-
zawodowego. Rozwój ten jest ściśle zdeterminowany wymaganiami i zadaniami jakie
społeczeństwo stawia zawodowi nauczycielskiemu. Jest to proces, którego wewnętrzne
prawidłowości są podporządkowane pewnym wspólnym prawom, które obowiązują
wszystkich nauczycieli, jak i członków społeczeństwa w ogóle. Rozwój zawodowy jest więc
procesem wewnętrznie spójnym, to znaczy, że jeden rodzaj zachowania lub czynności warun-
kuje, stanowi podstawę dla innego. Ponadto jest procesem przebiegającym w określonym
czasie i w określonych warunkach społeczno-ustrojowych. Kierunki tego rozwoju podlegają
społecznej presji i kontroli. Zadania zawodowe, które początkowo mają charakter zadań
nakazowych, niezależnych od nauczyciela — stopniowo się uwewnętrzniają i powinny stawać
się jego osobistymi. Tak więc w miarę zawodowego rozwoju następuje integracja potrzeb,
zadań i aktywności zawodowej nauczyciela, nadając temu rozwojowi dynamiczny, twórczy i
ukierunkowany charakter, przyjmując tym samym funkcje zadań rozwojowych. Opierając się
na teorii D. E. Supera można powiedzieć, że w procesie zawodowego rozwoju nauczyciela
opanowana zostaje i uregulowana interakcja między posiadanym zasobem behavioralnym a
rozwojowymi zadaniami zawodowymi, miedzy nabytymi już sprawnościami i nawykami a
nowymi bodźcami. Implikuje wiec interakcje i integracje wielu czynników wewnętrznych,
psychologicznych i zewnętrznych, społecznych.
Geneza zawodowego rozwoju nauczyciela sięga do tak zwanej wczesnej preorientacji
zawodowej, którą są objęte dzieci i rodzice starszych grup przedszkolnych i pierwszych lat
nauki szkolnej. Polega ona na stopniowym wprowadzaniu dziecka przez nauczycieli i
wychowawców w zagadnienia pracy zawodowej oraz na kształtowaniu ideologicznych
przesłanek świadomości zawodowej (4 do 10 rok życia). W tym okresie dziecko identyfikuje
się z ulubionymi postaciami z najbliższego otoczenia, fantazjuje podejmując role „na niby",
wnika w ich istotę i rozwija swoje późniejsze zainteresowania. Wszystko to w okresie
późniejszym ułatwia podjecie przemyślanej decyzji o wyborze zawodu. Cały ten okres,
począwszy od "przedszkola aż do momentu podjęcia decyzji o wyborze studiów
nauczycielskich, który można nazwać okresem orientacji zawodowej, ma bardzo istotne
znaczenie szczególnie dla zawodu nauczycielskiego. Ważne jest możliwie rychłe
wychodzenie do dzieci i młodzieży z określonymi wiadomościami, a nawet umiejętnościami
potrzebnymi w pracy nauczycielskiej, rozbudzanie lub pogłębianie zainteresowań oraz
rozwijanie poczucia wspólnoty i przyswajanie sobie podstawowych wartości właściwych
zawodowi nauczycielskiemu. Wybór zawodu nic jest przecież aktem jednorazowej i często
przypadkowej decyzji, lecz rezultatem długofalowego procesu przygotowawczego. Wynikiem

2

takiego przygotowania winien być świadomy, swobodny, zgodny z zainteresowaniami,
uzdolnieniami, warunkami psychofizycznymi i zdrowotnymi jednostki, a zarazem potrzebami
społeczno-ekonomicznymi — wybór zawodu i właściwej drogi uzyskania kwalifikacji
zawodowych.

Drugim etapem rozwoju zawodowego nauczyciela jest jego przygotowanie zawodowe.
Zostało to jednoznacznie określone w Karcie Nauczyciela, gdzie mówi się, że stanowisko
nauczyciela może zajmować osoba, która posiada wyższe wykształcenie z odpowiednim
przygotowaniem pedagogicznym lub ukończoną szkołą kształcąca nauczycieli; podejmuje
prace na stanowisku, do którego ma wystarczające kwalifikacje i przestrzega podstawowych
zasad moralnych oraz spełnia warunki zdrowotne niezbędne do wykonywania zawodu..
Wymienione składniki kwalifikacji tworzą jednolity system, umożliwiający skuteczną
realizacje zadań dydaktyczno-wychowawczych. Podstawowym składnikiem nauczycielskich
kwalifikacji jest przy tym rzetelna i gruntowna wiedza nie tylko z zakresu nauczanego
przedmiotu, ale także z dyscyplin towarzyszących i współdziałających. Wiedza ta tworzy
otwarty system wiadomości o świecie, ciągle aktualizowany i wzbogacany. Wynika to z
aktualnego tempa rozwoju nauki. Nauczyciel powinien być również wyposażony w wiedze i
umiejętności psychologiczno-pedagogiczne i metodyczne, które pozwoliłyby celowo i
skutecznie organizować proces kształcenia i wychowania. Jak już powiedziano ważnym
elementem jest również wiedza społeczno-polityczna, filozoficzna i ekonomiczna, która jest
niezbędna dla nauczyciela w zakresie orientacji w całokształcie procesów społecznych,
politycznych i gospodarczych, dokonujących się w kraju i świecie. Kolejnym składnikiem
przygotowania nauczyciela jest uznawany przez niego system wartości, które są właściwe
każdemu świadomemu i zaangażowanemu członkowi społeczeństwa socjalistycznego. W
systemie wartości nauczyciela występują również wartości profesjonalne, do których K.
Kuligowska zalicza refleksyjność, samokontrolę wykonywania zadań oraz aktywny stosunek
do celów i zadań szkoły. Wyróżnienie w systemie wartości samokontroli, szukanie związku
między celami zadań dydaktycznych wychowawczych, warunkami i metodami ich realizacji a
uzyskanymi efektami wynika ze specyfikacji pracy nauczyciela, który zdaje sobie sprawę ze
nie zawsze te same cele można osiągnąć tymi samymi metodami, ponieważ rożni są
uczniowie w poszczególnych zespołach klasowych. Bardzo często efekty działań nauczyciela
trudno jest mierzyć, gdyż zalezą od wielu czynników niezależnych od nauczyciela, a zatem
podkreślanie samokontroli i samooceny, refleksyjności i obowiązkowości \v procesie pracy
dydaktyczno-wychowawczej jest bardzo ważne. Równie ważne miejsce w systemie wartości
nauczyciel, zajmuje jego stosunek do uczniów i postaw wobec nich. We współczesnej szkole
szczególnie pożądany jest nauczyciel obiektywny, życzliwy, taki który potrafi zrozumieć
ucznia, udzielić mu pomocy w trudnej dla niego sytuacji. Utrzymanie wysokiej aktywności
zawodowej uwarunkowane jest systematycznym odnawianiem i poszerzaniem wiedzy
merytorycznej, pedagogicznej, metodycznej i społeczno-politycznej. Dlatego też mówimy, że
kształcenie się ustawiczne jest szczególną właściwością zawodu nauczycielskiego. Po-
wodzenie w pracy szkolnej zależy od zainteresowania, zaufania i szacunku, jaki nauczyciel
swym słowem i przykładem będzie umiał wzbudzić w swych uczniach. Najmniejsze bowiem
wahanie zostanie natychmiast przez uczniów dostrzeżone pozbawiając go tym samym
swobody i pewności. bezwzględnie dla niego ważnej. Dobrym nauczycielem jest zatem ten,
który przez cały czas swej kariery zawodowej bezustannie się doskonali. Współczesna i
przyszła szkoła wymaga efektywnego przygotowania nauczyciela, głównie w "trzech
zakresach, to jest jego osobowości, wiedzy i umiejętności.

Kolejny etap rozwoju zawodowego nauczyciela, to okres jego zawodowej aktywności.
Rozpoczyna się on startem zawodowym oraz związanymi z nim procesami adaptacji i

3

integracji społeczno-zawodowej. Prawidłowy start zawodowy otwiera nauczycielowi drogę
do właściwej profesjonalizacji, określanej w socjologii jako zawodowa stabilizacja. Ta faza w
zawodowym rozwoju nauczyciela jest jednak zdeterminowana procesami adaptacji i integracji
przede wszystkim zaś procesem identyfikacji zawodowej. U wielu nauczycieli faza
profesjonalizacji przechodzi w najwyższe stadium rozwoju zawodowego to jest mistrzostwo
pedagogiczne. Z pedagogicznego i prakseologicznego punktu widzenia punktem ciężkości
tego etapu zawodowego rozwoju nauczyciela jest - sprawność, efektywność i skuteczność
działalności dydaktyczno-wychowawczej, ściślej mówiąc — wysoki ich poziom. Zatem
początkujący nauczyciel, podejmując pracę ą musi mieć przeświadczenie, że - ma wnieść do
tej pracy, a następnie przez okres całego życia zawodowego- bogactwo swej wiedzy , nowe i
wartościowe pomysły rozwiązań różnych problemów, zapał do pracy, szacunek i umiłowanie
podmiotu własnych oddziaływań oraz poczucie obowiązku i odpowiedzialności. Nauczyciel
musi sobie na co dzień uświadamiać, że jest centralną postacią wszelkich poczynań
pedagogicznych szkoły. Jest zatem zobowiązany do ustawicznych poszukiwań nowych
metod, środków i Term organizacyjnym intensyfikujących efektywność działalności jego i
szkoły. Uwarunkowania efektywności działania T. Kotarbiński określił terminem, ,,możność
działania” wyróżniając jej stronę wewnętrzną, czyli dyspozycjonalnych oraz zewnętrzną,
czyli sytuacyjną. Do wyznaczników dyspozycjonalnych zalicza: siłę wewnętrzną działającego
podmiotu, wiedze i umiejętności, a do sytuacyjnych to, co się dzieje z rzeczami zewnętrznymi
względem sprawcy i w jakim znajdują się one stanie w chwili działania.. Oznacz,; to, że w
każdym działaniu trzeba brać pod uwagę warunki, w jakich ono przebiega. Można przy tym
wyróżnić warunki wewnętrzne i zewnętrzna. Wewnętrzne warunki to: fachowe i moralne
kwalifikacje oraz to wszystko, czym dysponuje jednostka, a co decyduje o jej możliwościach
działania. Zewnętrzne warunki to: analogiczne elementy kręgu zewnętrznego jednostki i jej
otoczenia oraz działania innych jednostek, które maja ułatwiać lub utrudniać nasze działanie.
Można więc powiedzieć, że każde działanie nie stanowi jakiegoś wyizolowanego procesu,
lecz przebiega zawsze w określonych warunkach. O stopniu określonej efektywności
decyduje złożony splot czynników. Czynników największej wagi należy upatrywać w samym
nauczycielu, który sam wpływa i podlega wpływom konkretnych rzeczy, zjawisk i wartości
otaczającego go świata. W oparciu o założenia filozofii marksistowskiej można powiedzieć,
ze w toku działania następuje wywołanie czynnego stanu zarówno podmiotu, jak i przedmiotu
działania oraz ich dialektycznego związku. Upodmiotowiony przedmiot w pedagogicznym
działaniu nauczyciela jest wyjątkowej wagi, aktywnie współuczestniczy w tym działaniu i
wymaga żywego kontaktu z nauczycielem. Chodzi tu więc o integralny związek nauczyciela z
uczniem i nauczania z uczeniem się, czyli o związek całokształtu metod, środków i warunków
pracy nauczyciel,; i uczniów. Wzmacniają to: dobre wzajemne stosunki między nauczycielem
i uczniami, bezpośrednie zainteresowanie i zaciekawienie młodzieży, twórczy wysiłek
nauczyciela oraz jego pomoc i zachęta, jak również racjonalne organizowanie samodzielnej
pracy uczniów. Należy włączać ich w proces poznawania i przemiany tych dziedzin
rzeczywistości, które powinny znaleźć się w centrum ich zainteresowania:. Oznacza to, że
działanie nauczyciela, przebiegając zawsze w konkretnych warunkach społeczno-
historycznych, musi uwzględniać aktualne i przyszłe potrzeby społeczne. Chcąc
zagwarantować wysoka efektywność tego działania trzeba skrupulatniej, niż w każdym innym
rodzaju działania, wyraźnie określać cel i kierunek, pamiętając, że w działaniu nauczyciela, w
przypadku błędnych jego poczynań, nie ma powrotu do pierwotnego punktu wyjścia. Ze
względu na podmiot swoich oddziaływań, nie może on bez ponoszenia przykrych
konsekwencji, zaczynać od początku. Dlatego nauczycielowi musi zależeć, aby jego działanie
od samego początku do końca i we wszystkich szczegółach było działaniem skutecznym, aby
wszystkie czynniki determinujące jego efektywność w pełni odpowiada; współczesnym i
przyszłym potrzebom społecznym i cywilizacyjnym.

4

Spośród wielu czynników warunkujących efektywny przebieg pracy zawodowej nauczyciela
można szczególnie wyróżnić:
1.

czynniki kierunkowe nauczyciela, związane z uczuciowo-wolicjonałna i motywacyjną

stroną jego osobowości;
2.

czynniki instrumentalne nauczyciela, obejmujące głównie jego wiedzę, umiejętności i

sprawności;
3.

czynniki sytuacyjne pracy nauczyciela, to jest: warunki zewnętrzne. w jakich przebiega

praca dydaktyczno-wychowawcza nauczyciela.

Końcowym etapem zawodowego rozwoju nauczyciela można umownie określić jako schyłek
zawodowy nauczyciela. Jest to okres powolnego, a w niektórych przypadkach gwałtownego
zaniku aktywności społeczno--zawodowej. Chociaż w wielu przypadkach przejście w stan
zawodowego spoczynku nie osłabia aktywności społecznej, a nieraz wręcz ją intensyfikuje.
Osłabienie sił fizycznych i psychicznych zmusza do zmiany niektórych ról. Nauczyciel
powoli zaczyna przechodzić z roli czynnego i aktywnego uczestnika wielu form życia, do roli
obserwatora. Niektóre jednostki w dalszym ciągu podejmują czynności zawodowe w
zmniejszonym wymiarze, a jeszcze inne poświęcają się zgoła odmiennym zajęciom,
najczęściej związanym z ich osobistymi zainteresowaniami .i zamiłowaniami. Obserwacje
wskazują, że moment przejścia na emeryturę jest najbardziej przykrym momentem w życiu
człowieka. Szczególnie głęboko ten moment przeżywają nauczyciele, którzy przyzwyczajeni
do życia zespołowego, do zgiełku, gwaru i hałasu szkolnego, przechodząc w stan spoczynku
me wytrzymują emerytalnej ciszy.