0ROGRAM
0OLSKO!MERYKAÎSKIEJ
&UNDACJI7OLNOyCI
WWWPAFWPL

2EALIZATORPROGRAMU
&UNDACJA)NICJATYW
3POECZNO%KONOMICZNYCH
WWWFISEORGPL

Hubert Kaszyński

Osoby chore psychicznie jako
grupa beneficjentów organizacji
pozarządowych świadczących usługi
na rynku pracy

Hubert Kaszyński

Osoby chore psychicznie jako grupa
beneficjentów organizacji pozarządowych
świadczących usługi na rynku pracy

Warszawa 2006

a

Spis treści

1. Diagnozaproblemów(związanychzbezrobociem,poszukiwaniempracy)

specyficznychdlagrupybeneficjentów,jakąsąosobychorepsychicznie

4

2. Mapainstytucji,któremają/powinnymiećznaczeniewposzukiwaniupracy

przezosobychorepsychicznie

8

3. Rolaorganizacjipozarządowychwposzukiwaniupracyprzezosobychorepsychicznie

(kluczoweinicjatywyiwzorydziałań)

11

4. Rekomendacjedotyczącezmianregulacyjnych,systemowych,

któremogłybysprzyjaćlepszemuwykorzystaniukompetencjiorganizacjipozarządowych

13

a

1. Diagnoza problemów (związanych z bezrobociem, poszukiwaniem

pracy) specyficznych dla grupy beneficjentów, jaką są osoby chore
psychicznie

Tytułem wstępu chcę stwierdzić, iż w ogólnej rehabi-

litacji społeczno-zawodowej

, najtrudniejszą sprawą

jestrehabilitacjaosóbchorychpsychicznie.Wtejgru-
piespołecznewykluczeniemanifestujesięzeszczególną
siłą.Jesttoproblemopisywany,abyposłużyćsięprze-
nośnią,jakowalkana„ostatniejliniifrontu”.Problem
wart jednak podjęcia, bowiem powszechnie podziela-
my pogląd, iż aktywność zawodowa osób po głębo-
kichkryzysachpsychicznych–szczególnienaotwartym
rynku–jestnajbardziejporządanymwynikiemleczenia
i rehabilitacji, który jest powiązany z obniżeniem po-
ziomu objawów chorobowych, ograniczaniem liczby
iczasuhospitalizacjipsychiatrycznychorazzeznaczną
poprawąfunkcjonowaniaspołecznego.Równieistotna
jestkonstatacja,żedlasamychchorychpracajestsy-
nonimemzdrowiapsychicznego.

Chorobapsychiczna(np.ostreiprzemijającezaburze-
niapsychotyczne,zaburzeniaurojeniowe,schizofrenia,
zespoły schizofrenopodobne, ciężkie epizody depresji,
psychotycznezaburzeniaafektywne)tostan,wktórym

dochodzidozatarciawyraźnejgranicymiędzyświatem
realnym,aświatemurojeńihalucynacji.Tostanrozbi-
ciagranicwłasnego„ja”,któremutowarzysząpoważne

zaburzeniaemocjonalne.Chorobawiążesięzpotrze-
bąwycofywaniasięzdotychczasowychkontaktówspo-
łecznych, które stają się zbyt obciążające. W izolacji
pacjentstarasięodzyskaćutraconywpływnawłasne
życie,bezskutecznieposzukujeprzyczynygłębokiejde-
presjilubnagłychzmiannastroju.Osobydoświadcza-
jącezaburzeńpsychicznychpotrzebujądostosowanego

dostanuzdrowialeczenia,odpowiednichoddziaływań
psychoterapeutycznych i rehabilitacyjnych. Szczególne

znaczeniewodzyskiwaniuzdrowiapsychicznegomają
wszelkieoddziaływania,którychcelemjestukształtowa-
nie w miejscu zamieszkania chorego zróżnicowanych

ośrodkówoparciaspołecznego.Dziękinimorazswoim
staraniomczłowiek,którydoświadczyłkryzysupsychicz-
negopotrafistopniowopowracaćdoaktywnegożycia.

Dlapotrzebtegoopracowaniarehabilitacjęspołeczno-zawodowądefiniuję

jako:1).szeregzindywidualizowanych,profesjonalnychdziałańprowadzących

dowzrostupoziomugotowościdoaktywnościzarobkowejizatrudnienia

osóbniepełnosprawnychoraztych,uktórychwystąpiłypsychospołeczne

konsekwencjedyskryminacjinarynkupracy,2).zatrudnianiewymienionej

kategoriiosóbwtzw.warunkach„społeczniechronionych”,tworzonych

wramachzróżnicowanychmodeliprzedsiębiorstwspołecznych,których

zarządzaniepozostajedomenąorganizacjiobywatelskich.

Możepracować,mieszkać,przyjaźnićsię,czyliużywając
ogólnegosformułowania,uczestniczyćwżyciuspołecz-
nymzewzględniewysokimpoczuciembezpieczeństwa.
Osoba chorująca psychicznie może, powinna i chce
żyćwśródnas.

Socjologiczna orientacja w psychiatrii odwołuje się

do tych koncepcji teoretycznych opisujących sposób
powstawania i przebieg chorób psychicznych, które
opierająsięnamodelu„podatnośćnazachorowanie

–społecznystres”.Jednąznichjestkoncepcjapodat-

ności na zranienie

. Zgodnie z nią do wybuchu schi-

zofreniidochodzipodwpływemniespecyficznegospo-
łecznego stresu związanego z ważnymi wydarzeniami
życiowymi, opisywanymi przez chorych jako sytuacje
nieoczekiwane lub niemożliwe do przewidzenia. Teo-
retycznakoncepcjazakładaistnienieczynników,które
mogą chronić przed wybuchem choroby psychicznej.

Zostałyoneokreślonejakozmiennemoderujące,które

pośrednicząpomiędzypodatnościąnazranienieaspo-
łecznym stresem. Ochronna funkcja została przypisa-
na trzem czynnikom. Po pierwsze, przedchorobowym
kompetencjom społecznym (tzw. mechanizmy radze-
niasobiezestresemspołecznym).Podrugie,wsparciu
społecznemu, które osoba posiadała w rodzinie oraz

w innych grupach społecznych przed zachorowaniem.
Po trzecie, ekologicznej niszy, w której jednostka sta-

bilniefunkcjonowałaprzedkryzysempsychicznym.Wy-
zwolenieepizoduchorobowegolubochronaprzednim
zależyodnegatywnegolubpozytywnegokształtowania
się wspomnianych czynników. Dlatego też w progra-
machrehabilitacjiosóbchorychpsychicznie,któreod-

wołująsiędomodelu„podatność–stres”,szczególne
znaczenie przypisuje się oddziaływaniom psychoedu-

kacyjnymorazinterwencjom,którychcelemjestkształ-
towanie profilaktycznych i terapeutycznych systemów

wsparciaspołecznegoipodtrzymywaniefunkcjonowa-

niastabilnychmiejscwśrodowiskulokalnym,wjakich
osoba chora psychicznie może pracować, mieszkać
lub, używając ogólnego sformułowania, uczestniczyć

wżyciuspołecznymzewzględniewysokimpoczuciem

bezpieczeństwa.Modelpodatnościnazranieniejestte-
oretycznąpodstawądlaprogramówrehabilitacjiosób

CechnickiA.,Uwagi o modelu podatności na zranienie,„Psychoterapia”,nr2,

1990,s.39-48.

chorych psychicznie prowadzonych w ośrodkach psy-
chiatriiśrodowiskowejipomocyspołecznej.

Programy, których celem jest integracja społeczno-za-
wodowa osób chorujących psychicznie, odwołują się

do teoretycznego modelu niepełnosprawności

, który

uwzględnia trzy podstawowe wymiary niepełnospraw-
nościspowodowanejzaburzeniamipsychicznymi:

Deficyty pierwotne, czyli wewnętrzne, bezpośred-
nio wynikające z choroby, np. w schizofrenii: ob-
jawypozytywne(urojenia,omamy)oraznegatywne
(bladość emocjonalna

, zmniejszenie aktywności,

wycofywanie się społeczne, spowolnienie ruchowe

ispowolnieniemyślenia).
Deficyty wtórne nie są właściwością samej cho-
roby, lecz rezultatem negatywnych reakcji na nią
osóbznaczących(takichjakrodzina,profesjonaliści
iosobypubliczne).Znajdująoneodbiciewposta-

wie jednostki wobec siebie, prowadząc stopniowo

do braku pewności siebie, niskiej samooceny, ob-
niżeniamotywacji,nieskutecznychstrategiiradzenia
sobie, do zaprzeczenia chorobie lub utrwalonego
przyjęciaroliosobychorej,niepełnosprawnej,ska-

zanejnastałąpomociwsparcieinnych.
Ograniczenia zewnętrzne są do pewnego stopnia
niezależne od choroby, jednakże mogą odgrywać
pewną rolę w jej rozwoju. Do ograniczeń należą:
złewarunkimieszkaniowe,bieda,bezrobocie,słabo

rozbudowana sieć wsparcia społecznego lub trud-
nościwrelacjachrodzinnych.

Należyodpowiedziećnapytanie,jakajestskalazjawi-
skawykluczeniaosóbchorującychpsychiczniezrynku
pracy?Wynikobszernejanalizybadańnadpracąosób
zdiagnoząschizofrenii,przeprowadzonejprzezK.Mau-
sera

–zgodnie,zktórąpoziomaktywnościzawodowej

wtejgrupiechorych,nawolnymrynku,wkrajachEuro-

py Zachodniej i Ameryki Północnej, wynosi od 0%
do0%–uzupełniamcytatemztekstuD.O’Flynna

,

współtwórcy podręcznika o europejskich projektach

pracydlaosóbcierpiącychnazaburzeniazdrowiapsy-
chicznego.Autorpisze,iżpracaniejestpowszechnym
doświadczeniemchorychnaschizofrenię.Wtejgrupie
bezrobociedotykaod80%do00%osób.

EkdawiM.,ConningA.,Rehabilitacja psychiatryczna,WydawnictwoLekar-

skiePZWL,Warszawa1995,s.28.

Terminem„bladośćemocjonalna”określasięstan,wktórymosobynie-

pełnosprawnepsychicznieizolującsięodświatazewnętrznego,wydająsię

obojętniećnaobecnośćosóbbliskich,nieodczuwaćradości,smutkulub

przyjemności.

MueserK.,SalyersP.,MueserR.,A Prospective Analysis of Work in Schizophre-

nia,“SchizophreniaBulletin”,nr2,2001,s.281-296.

O’FlynnD.,Models of vocational rehabilitation,www.schizophrenia.co.uk

1.

2.

3.

W Polsce, od roku 989 został stworzony całkowicie

nowysystemprawnychuregulowań,dotyczącychkwe-
stiizatrudnieniaorazrehabilitacjispołecznejizawodo-

wejosóbwykluczonychspołecznieiniepełnosprawnych,
w tym z powodu głębokich zaburzeń psychicznych.

Ich skuteczność jest ograniczona – stopa bezrobocia
wśródosóbniepełnosprawnychpsychiczniejestponad

dwukrotnie wyższa niż w zbiorowości osób niepełno-
sprawnychogółem(wynosi%)

.

Wszystkie istniejące w Polsce formy rehabilitacji spo-

łeczno-zawodowej obejmują około 9-0 tysięcy cho-
rującychpsychicznie,costanowimniejniż0%zgrupy

0 000 osób cierpiących na schizofrenię i inne po-

ważnezaburzeniapsychotyczne,którepowinnyzostać
włączone w regionalne programy pracy i rehabilitacji
(patrzrycina.)

8

.Sytuacjaosóbchorującychpsychicz-

nie jest drastycznym przykładem pozbawiania ludzi
szansnagodneżycie.

Wojtowicz-Pomierna,„Sytuacjaosóbchorychpsychicznienarynkupracy

wPolsce–wybraneaspekty”,A.Cechnicki,H.Kaszyński(red.),Przyszłość

pracy dla osób chorych psychicznie,StowarzyszenienaRzeczRozwojuPsychia-

triiiOpiekiŚrodowiskowej,Kraków2003,s.67.

KaszyńskiH.,Socjologiczna praca socjalna. W trosce o zdrowie psychiczne,IS

UJ,Kraków2004,s.132.

Rycina1.

Poziomzapotrzebowanianaprogramyrehabilitacji

społeczno-zawodowej.

Liczbachorującychnaschizofrenięiinne

zaburzeniapsychotyczne,zarejestrowanych

wporadniachzdrowiapsychicznegowynosi

165,5tys.osób*.

Wtejgrupieokoło80%,tj.132400osób,

tochorującypsychicznie,wykluczenizrynku

pracyicodziennejaktywnościzarobkowej,

uktórychbrakpracysprzyjapogłębianiusię

istniejącychzaburzeńzdrowiapsychicznego

istanuubóstwa.

Ostatecznieproponujęprzyjąćnastępujący

wskaźnik:

WPolsceokoło120000osóbchorychpsy-

chicznie(tj.75%grupychorychleczonychw

poradniachzdrowiapsychicznego),powin-

no-zgodniezindywidualnymipotrzebami

-zostaćwłączonychwprogramypracyi

rehabilitacjispołeczno-zawodowej.

Źródła:„RocznikStatystyczny”2002(*),orazopracowanieautora.

Rycina1.

Poziomzapotrzebowanianaprogramyrehabilitacji

społeczno-zawodowej.

Liczbachorującychnaschizofrenięiinne

zaburzeniapsychotyczne,zarejestrowanych

wporadniachzdrowiapsychicznegowynosi

165,5tys.osób*.

Wtejgrupieokoło80%,tj.132400osób,

tochorującypsychicznie,wykluczenizrynku

pracyicodziennejaktywnościzarobkowej,

uktórychbrakpracysprzyjapogłębianiusię

istniejącychzaburzeńzdrowiapsychicznego

istanuubóstwa.

Ostatecznieproponujęprzyjąćnastępujący

wskaźnik:

WPolsceokoło120000osóbchorychpsy-

chicznie(tj.75%grupychorychleczonychw

poradniachzdrowiapsychicznego),powin-

no-zgodniezindywidualnymipotrzebami

-zostaćwłączonychwprogramypracyi

rehabilitacjispołeczno-zawodowej.

Źródła:„RocznikStatystyczny”2002(*),orazopracowanieautora.

Równocześnie podkreślam, że wyniki te są krytyko-
wane za nieuwzględnianie w analizach tych osób wy-
kluczonych,któreniesąobjęteoficjalnymirejestrami.
Można zakładać, iż dodatkowa liczba osób nieobję-
tych żadną formą pomocy wynosi około 00 tysięcy.

Weryfikacja tych absolutnie wstępnych założeń, od-

noszących się do liczebności grupy docelowej była-
by możliwa tylko w sytuacji objęcia badaniami z za-
kresu występowania zaburzeń psychicznych populacji
osób bezdomnych. Warto zwrócić uwagę, iż według
A.Giddensa

9

/bezdomnychtoosoby,którewyszły

ze szpitali psychiatrycznych, są wśród nich chronicz-
niechorzy,którzyzostaliwypisanizeszpitalawlatach
sześćdziesiątych na fali przemian w systemie opie-
ki zdrowotnej. W Polsce w ostatnich latach jesteśmy
świadkami stopniowego ograniczania czasu pobytu
pacjentów w szpitalach psychiatrycznych, przy równo-

czesnym nie przeprowadzeniu środowiskowej reformy

w psychiatrii. Te fakty powinny zwrócić naszą uwagę

nazjawisko„rozpraszania”chorychpsychicznie,które
poleganaprzenoszeniuodpowiedzialnościzachorych
na instytucje: pomocy społecznej, policji oraz sądow-
nictwa.

Istniejączterypodstawoweprzyczynywykluczaniacho-
rującychpsychiczniezrynkupracy:

niedostateczna ilość miejsc pracy zdolnych do za-
pewnienia zatrudnienia dostosowanego do indywi-
dualnychpotrzebbeneficjentów,
zjawiskostygmatyzacjiidyskryminacji,
długotrwałazależnośćodpasywnychformpomocy
społecznejoraz
zależnośćodwłasnychrodziców.

Odpowiedniodoprzyjętychprzyczynwykluczania,roz-
wój działań praktycznych powinien zostać powiązany
zdziałaniamiwczterechzakresach:

badawczym, dotyczącym możliwości powoływania
różnychformprzedsiębiorstwspołecznych,
edukacji społecznej ukierunkowanej na przeciw-
działaniestygmatyzacjiidyskryminacjiosóbzgrupy
docelowej,
działań praktycznych związanych z powoływaniem
przedsiębiorstw społecznych oraz tworzeniem dla
nichinstytucjiwsparcia,

wzmacniania i włączania ruchu samopomocy ro-

dzin osób z grupy docelowej na rzecz wspierania
przedsiębiorstwspołecznych.

GiddensA.,Socjologia,PWN,Warszawa2004,s.351.

1.

2.

3.

4.

1.

2.

3.

4.

Opierającsięnabadaniacheuropejskich,jakrównież
własnychdoświadczeniach

0

przyjmuję,iżhipotetycznie

rozkład zapotrzebowania na miejsca pracy w grupie
osóbchorującychpsychicznieprzedstawiasięnastępu-
jąco:

0%osóbjestzdolnychdopracywwarunkachkon-

kurencyjnych;

0% osób wymaga różnorodnych form wspierane-

gozatrudnienia,wtympołowajestzdolnadopracy

w urynkowionych przedsiębiorstwach społecznych,

natomiastpozostałaczęśćchorychwymagazróżni-
cowanych rozwiązań pracy obejmujących również
formyrehabilitacjispołeczno-zawodowej;

0%osóbwymagazindywidualizowanejrehabilita-

cjispołecznejwformieośrodkówpobytudziennego,
grup zorientowanych na organizację czasu wolne-
go,itp.

Podejmującpróbyrozwiązywaniaproblemubrakupra-
cywśródosóbchorującychpsychicznienależypodkre-
ślić,iżproblemtendeterminowanyjestnietylkofaktem
choroby psychicznej, ale częstokroć poważnymi dys-
funkcjamiosobowościowymi,któreprzejawiająsięsta-
nemniedojrzałościspołecznej,niskimpoziomemkom-
petencji społecznych lub trudnościami w budowaniu
stabilnych relacji społecznych. Zaburzenia tożsamości
związane z występowaniem u chorych tzw. objawów
psychotycznych

są dynamizowane poprzez indywidu-

alnetrudnościwynikającezewspomnianychdeficytów
osobowościowych. Uwzględniając złożoność choroby
psychicznej należy podkreślić, iż wszelkie programy
szeroko rozumianej aktywizacji społeczno-zawodowej
dla tej grupy beneficjentów powinny integrować od-
działywania z zakresu leczenia psychiatrycznego oraz
psychoterapii. Nie bez znaczenia jest tutaj możliwość
regularnejsuperwizjitakichprogramów.Istotnymprob-
lememosóbchorującychpsychiczniewPolscejestbrak
dostępu do tak konstruowanych, całościowych, zinte-
growanychprogramów.

Kolejny wspomniany już problem osób chorujących
psychicznie jest związany ze stale utrzymującym się
wspołeczeństwiezjawiskiemichnaznaczaniaidyskry-

0 CechnickiA.,KaszyńskiH.(red.),Praca, zdrowie psychiczne, gospodarka

społeczna. Przyszłość pracy dla osób chorujących psychicznie,Stowarzyszenie

naRzeczRozwojuPsychiatriiiOpiekiŚrodowiskowej,Kraków2005.

Podstawoweobjawypsychotyczneobejmują:1).zaburzeniamyślenia,

np.trudnościzkoncentracją,2).urojenia,czyliwygłaszaneprzezchorego

sądy,któresąniezgodneznaszymizobiektywizowanymitwierdzeniami

orzeczywistości,3).omamy-halucynacje–chorobowokształtowanedoznania

zmysłowe,np.słyszenietzw.„głosów”,4).zmienioneuczucia,np.„huśtawki

nastroju”,5).zmienionezachowanie,np.odmowaprzyjmowaniajedzenia.

Objawypsychozypotrafiąbyćbardzoróżne,mogąrównieżzmieniaćsię

poupływieczasu.







minacji.Ujmująctozagadnieniewszerszymkontekście
należywskazaćnaniedocenianieznaczeniaproblema-
tyki zdrowia psychicznego, które powinno przejawiać
sięwpraktycznejtolerancjidlaodmienności,„innego”,
niepełnosprawnego, inaczej – dla harmonijnego roz-

woju zróżnicowania społecznego. W niedostatecznym

stopniuwkrajusąrealizowaneustawowo

zagwaran-

towane działania zapobiegawcze w zakresie ochrony
ipromocjizdrowiapsychicznego,nietylkowobszarze
specjalistycznychusługmedycznych,alerównieżwpla-
cówkach edukacyjnych, zakładach pracy, instytucjach
polityki, kultury, oraz w działalności publicznych środ-
kówmasowegoprzekazu.Taswoista„zmowamilczenia”
podtrzymujeprocesstygmatyzacjichorychpsychicznie,
który z kolei jest jednym z głównych mechanizmów
utrudniających pracę nad społecznym włączeniem tej
kategoriibeneficjentów.

Źródłem specyficznych trudności osób chorych psy-

chiczniejestfakt,iżniepełnosprawnośćspowodowana

zaburzeniamipsychicznymicharakteryzujesięznacznie
większymstopniem„plastyczności”,niżtaspowodowa-
na zaburzeniami somatycznymi. Owa „plastyczność”
związana jest z podatnością niepełnosprawności psy-

chicznejnaczynnikispołeczne.Wskazujętutajmiędzy
innymi na pozytywny, korektywny wpływ oddziaływań
rehabilitacyjnych na przebieg choroby, a tym samym
na stopień niepełnosprawności. Istniejące w Polsce
przepisyprawawtymzakresiedostosowująmożliwość
korzystaniazposzczególnychformrehabilitacjispołecz-
no-zawodowej od posiadanego przez osobę stopnia
niepełnosprawności.Równocześnietodostosowywanie
jestzwiązanezesztywnymprzypisaniemosobydodanej
formyrehabilitacjibezmożliwościpłynnegoprzemiesz-
czania się pomiędzy nimi w sytuacji, kiedy następuje
istotna poprawa funkcjonowania społecznego osoby
niepełnosprawnej. Ta sytuacja zwiększonej dynamiki
niepełnosprawności psychicznej w porównani z fizycz-
ną,odpowiadazaczęstszewypadaniekategoriiosób
niepełnosprawnychpsychiczniezróżnychformrehabi-
litacyjnych lub ograniczonego w nich udziału. W tym
miejscu podkreślam, iż około 80% osób chorujących
psychicznie to osoby długotrwale niepełnosprawne,
aspośródtejgrupyponad90%toosobydługotrwale
lubtrwalepozbawionemożliwościświadczeniapracy.

Ustawazdnia19sierpnia1994r.oochroniezdrowiapsychicznego,Dz.U.

Nr111,poz.535,art.4.

AnalizawszystkichistniejącychwPolsceformrehabilitacji
społeczno-zawodowej

jednoznaczniedowodzi,iżosoby

chorujące psychicznie to pracownicy zbędni („wypierani”

zszerokorozumianegorynkupracy).Natomiastzjawisko

dyskryminacjiosóbchorującychpsychiczniejakopracowni-
kówmacharakterpowszechny.Wartopodkreślić,iżzprob-
lememzatrudnianiaosóbniepełnosprawnychpsychicznie
nieporadziłysobiezakładypracychronionej(ZPCh),po-
mimoprawnej,pozytywnejdyskryminacjitejkategoriiosób.

Istniejącysystemdofinansowańdowynagrodzeńniespo-
wodowałistotnejzmianywpoziomiezatrudnianiawZPCh
osób niepełnosprawnych psychicznie. Zgodnie z danymi
zraportuPFRON

z00rokuwynosionniespełna,%

(0909osób),zczegotylko,%należydoznacznego

stopnia niepełnosprawności. Istniejący stan rzecz dobrze
opisujestwierdzenie,iżwpolskimmodeluprawnymzwią-
zanym z dotowaniem wynagrodzeń niepełnosprawnych
pracowników,atrakcyjnośćniepełnosprawnegopracowni-
kajestwprostproporcjonalnadostopnianiepełnospraw-
ności,aodwrotnieproporcjonalnadonasileniauniego
problemów zdrowia psychicznego. Ostatecznie należy
podkreślić,iższerokorozumianeprawnegwarantowanie
pracydlaosóbchorującychpsychicznieorazinnychgrup,
uktórychwystępująznaczneproblemyzintegracjąnarynku
pracy,wydajesiębyćjednymznielicznychmechanizmów,
który umożliwia stabilne zatrudnianie tej właśnie grupy
osóbwykluczonych

.WistniejącychwPolsceprzepisach

prawanależywprowadzićzapisy,którezwiększałybyszanse
osóbchorującychpsychicznienapodjęciepracyzarobko-

wej.Myślętutajm.in.ozapisachustawyoochroniezdrowia

psychicznego,któranieregulujekwestiirehabilitacjizawo-
dowej,lubteżoprowadzeniustałejanalizyustawodawstwa
dotyczącegoosóbniepełnosprawnych,byzapewnićrówne
i równoprawne traktowanie osób z problemami zdrowia
psychicznego.Refleksjanadpotrzebąkodyfikacjipewnych
szczegółowych działań na rzecz pracy dla osób chorują-
cychpsychiczniepowinnabyćprowadzonawramachpoli-
tykizatrudnienia,mającejnacelueliminacjęstygmatyzacji
idyskryminacji,związanychzzatrudnianiemtejszczególnej
grupydefaworyzowanejnarynkupracy.Opisanerekomen-
dacje zostały zamieszczone w Planie Działania na rzecz

OchronyZdrowiaPsychicznegodlaEuropywrozdziale.

„Przeciwdziałaniestygmatyzacjiidyskryminacji”

.

KaszyńskiH.,„Pathwaystosocialintegrationforpeoplewithmentalhealth

problems:theestablishmentofsocialco-opratives.CommentPaper.Poland”,

PeerRevievintheFildofSocialInclusionPolicies,EuropeanCommission,

Greece2005.

Raport z badania „Zakłady Pracy Chronionej w 2002 roku”,PFRON,2005,s.12.
Dobrymprzykłademsąwłoskiespółdzielniesocjalnetypu„B”,zob.autor?

Uzasadnienie do projektu ustawy ospółdzielniach socjalnych,MPS,2004.

Podjąć wyzwania, szukać rozwiązań, Deklaracja o ochronie zdrowia psychiczne-

go dla Europy. Plan Działań na rzecz Ochrony Zdrowia Psychicznego,Instytut

PsychiatriiiNeurologii,Warszawa2005,s.18.

a

2. Mapa instytucji, które mają/powinny mieć znaczenie

w poszukiwaniu pracy przez osoby chore psychicznie

Analizująctzw.„mapęinstytucji”,któreuczestnicząwpo-
szukiwaniupracyprzezosobychorepsychicznienależy

wskazać na trzy jej wymiary. Pierwszy jest związany
zkonkretnymiinstytucjamifunkcjonującymiwobszarze

aktywizacji społeczno-zawodowej, drugi odnosi się
doumocowaniatychinstytucjiwramachpolitycznego
dyskursu,natomiasttrzecidotyczyrefleksjinaddominu-

jącym programem pracy rehabilitacyjnej z osobami
chorymipsychicznie.

Funkcjonowanieinstytucjioparciaspołecznegopowin-
no być podporządkowane zasadzie optymalnej inte-

gracji zróżnicowanych instrumentów rehabilitacyjnych,
pomocyspołecznejorazrynkupracy.Zarządzanietymi
instytucjami ma stanowić domenę organizacji obywa-

telskich, które rozwijają kolejne inicjatywy w porozu-
mieniuiwewspółpracyzespecjalistycznymiplacówka-
miochronyzdrowiapsychicznego.

Instytucjonalna mapa powinna uwzględniać takie kla-
syczneformyszerokorozumianegooparciaspołeczne-

go,jak:ośrodkiwsparciaspołecznego,środowiskowe
domy samopomocy, warsztaty terapii zajęciowej, za-
kłady aktywności zawodowej, oraz ostatecznie różne

Tabela1.

PodstawoweprogramywsparciaspołecznegodlaosóbchorychpsychicznierozwijanewPolsceorazwybraneprzykłady

dobrychpraktyk.

Obszar

Formy wsparcia

Opieka

Specjalistyczneusługiopiekuńcze

(np.FundacjanarzeczChorychnaSMim.bł.AnieliSalawy,realizującausługi

wjednejzdzielnicKrakowa)

Wsparcieisamopomoc

Ośrodkiwsparciaisamopomocy,grupysamopomocy
(np.wieloletniatradycjaTowarzystwaPrzyjaciółNiepełnosprawnychzŁodziorazZwiązku

StowarzyszeńRodziniOpiekunówOsóbChorychPsychiczniePOL-FAMILIAwłączaniado

współpracynarzeczreformypsychiatrycznejbeneficjentóworazichrodzin)

Mieszkanie

Mieszkaniachronione,hostele
(np.StowarzyszenienarzeczRozwojuPsychiatriiiOpiekiŚrodowiskowej

wKrakowie,któregoczłonkowieposiadająwieloletniedoświadczenieprowadzenia

pierwszegowPolscemieszkaniachronionego„Hostel”)

Instrumentywspierające

rehabilitacjęspołeczno-

zawodową

Warsztatyterapiizajęciowej(np.WTZSzpitalaSpecjalistycznegoim.JózefaBabińskiego

jakoprzykładzmianyfunkcjidużegoszpitalapsychiatrycznegoijegościślejszegopowiązania

ześrodowiskiemlokalnym),środowiskowedomysamopomocy(np.KrakowskaFundacja

„Hamlet”–pierwszywPolsceŚDSdlaomawianejgrupybeneficjentów),centraintegracji

społecznej(brakpraktyk),klubyintegracjispołecznej(brakpraktyk),spółdzielniesocjalne

(brakpraktyk)

Pracaizatrudnienie

Przedsiębiorstwaspołeczne(np.KrakowskaFundacja„Hamlet”prowadzącapierwsząw

Polscefirmęsocjalną),zatrudnieniewspierane(np.doświadczeniaWarszawskiegoDomu

podFontanną),zakładyaktywnościzawodowej(np.StowarzyszenieRodzin„ZdrowiePsy-

chiczne”,prowadzącepierwszyijedynywPolsceZAZdlaosóbniepełnosprawnychchorych

psychicznie),zakładypracychronionej(projektEKONzWarszawy–przykładutworzenia

miejscpracywewspółpracyzZPCh)

Źródło: Opracowanie własne.

Podaneprzykładyniesąwynikiembadania„dobrychpraktyk”wPolsce.Stanowiąjedyniepróbęzarekomendowaniaczytelnikowitychrozwiązań,któremiałem

możliwośćpoznaćpodczaswieloletniejpraktykijakopracowniksocjalny.Żywięgłębokieprzekonanie,iżnietylkowmojejopiniisąonemodelowymidziałaniami

podejmowanymiwzakresieszerokorozumianejsieciwparciaspołecznegodlaosóbchorychpsychiczniewPolsce.

Tabela1.

PodstawoweprogramywsparciaspołecznegodlaosóbchorychpsychicznierozwijanewPolsceorazwybraneprzykłady

dobrychpraktyk.

Obszar

Formy wsparcia

Opieka

Specjalistyczneusługiopiekuńcze

(np.FundacjanarzeczChorychnaSMim.bł.AnieliSalawy,realizującausługi

wjednejzdzielnicKrakowa)

Wsparcieisamopomoc

Ośrodkiwsparciaisamopomocy,grupysamopomocy
(np.wieloletniatradycjaTowarzystwaPrzyjaciółNiepełnosprawnychzŁodziorazZwiązku

StowarzyszeńRodziniOpiekunówOsóbChorychPsychiczniePOL-FAMILIAwłączaniado

współpracynarzeczreformypsychiatrycznejbeneficjentóworazichrodzin)

Mieszkanie

Mieszkaniachronione,hostele
(np.StowarzyszenienarzeczRozwojuPsychiatriiiOpiekiŚrodowiskowej

wKrakowie,któregoczłonkowieposiadająwieloletniedoświadczenieprowadzenia

pierwszegowPolscemieszkaniachronionego„Hostel”)

Instrumentywspierające

rehabilitacjęspołeczno-

zawodową

Warsztatyterapiizajęciowej(np.WTZSzpitalaSpecjalistycznegoim.JózefaBabińskiego

jakoprzykładzmianyfunkcjidużegoszpitalapsychiatrycznegoijegościślejszegopowiązania

ześrodowiskiemlokalnym),środowiskowedomysamopomocy(np.KrakowskaFundacja

„Hamlet”–pierwszywPolsceŚDSdlaomawianejgrupybeneficjentów),centraintegracji

społecznej(brakpraktyk),klubyintegracjispołecznej(brakpraktyk),spółdzielniesocjalne

(brakpraktyk)

Pracaizatrudnienie

Przedsiębiorstwaspołeczne(np.KrakowskaFundacja„Hamlet”prowadzącapierwsząw

Polscefirmęsocjalną),zatrudnieniewspierane(np.doświadczeniaWarszawskiegoDomu

podFontanną),zakładyaktywnościzawodowej(np.StowarzyszenieRodzin„ZdrowiePsy-

chiczne”,prowadzącepierwszyijedynywPolsceZAZdlaosóbniepełnosprawnychchorych

psychicznie),zakładypracychronionej(projektEKONzWarszawy–przykładutworzenia

miejscpracywewspółpracyzZPCh)

Źródło: Opracowanie własne.

Podaneprzykładyniesąwynikiembadania„dobrychpraktyk”wPolsce.Stanowiąjedyniepróbęzarekomendowaniaczytelnikowitychrozwiązań,któremiałem

możliwośćpoznaćpodczaswieloletniejpraktykijakopracowniksocjalny.Żywięgłębokieprzekonanie,iżnietylkowmojejopiniisąonemodelowymidziałaniami

podejmowanymiwzakresieszerokorozumianejsieciwparciaspołecznegodlaosóbchorychpsychiczniewPolsce.

typyprzedsiębiorstwspołecznychpołączonychzformą

asystenturydlaosóbniepełnosprawnych,umożliwiają-
cą transfer pracowników na wolny rynek pracy (patrz

tabela.).Teformyorganizacyjnenależyfunkcjonalnie
powiązaćzanalogicznąmapąinstytucjiochronyzdro-
wia psychicznego (np. lecznictwo szpitalne, dzienne,

ambulatoryjne,zespołyinterwencjikryzysowej,zespoły
leczeniadomowego).

Równoległy rozwój tych instytucji oraz ich integracja
jestwarunkiemkoniecznymskutecznościsystemujako
całości.Brakwspółpracypomiędzysektoramijestnaj-
większymzagrożeniemdlaspołecznejobecnościosób
chorującychpsychicznie.

Drugi wymiar to polityczne umocowania wspomnia-
nych instytucji w regionalnych programach ochro-
ny zdrowia psychicznego. Podkreślić należy, iż zapisy
ozintegrowanymsystemieleczenia,rehabilitacjiipra-
cy dla osób chorujących psychicznie, które nie znala-
złysięwdokumentachkrajowych(np.wNarodowym
ProgramieOchronyZdrowiaPsychicznego),włączone
zostałydopierwszegowPolsceregionalnegoMałopol-
skiegoProgramuOchronyZdrowiaPsychicznego00

-008.Przyjęciepodobnychdokumentówprzezwładze

samorządowe innych województw jest warunkiem ko-
niecznymdlapowodzeniapojedynczychlokalnychroz-

wiązań.Wieleprzemawiazatym,iżpoziomsamorzą-

duwojewódzkiegojestnajwłaściwszy,abyholistycznie
rozwiązywać problemy osób chorujących psychicznie.
Przedewszystkimdlatego,żeskupiaonzróżnicowane

fundusze przeznaczane na zaspokajanie potrzeb lecz-
niczych chorych, jak i potrzeb związanych z usługami
świadczonymi przez różne formy pomocy społecznej
oraz rehabilitacji. Oczywiście przemawia za tym rów-
nieżargumentpraktyczny.Jeślizgodzimysięztym,iż
konstruowaniemapypoleganabudowaniuspójnego
obrazu instytucji odpowiadających na zróżnicowane
potrzebygrupydocelowejlubmówiącinaczej,polega
naprzygotowaniukatalogu(inwentarza)dobrychprak-
tyk,toprzyjęcieinnejperspektywy,np.samorządupo-
wiatowegoniepozwoliłobynadzieńdzisiejszyuchwycić
owegoinstytucjonalnegozróżnicowania.Wwiększości
lokalnych środowisk zbyt wielkie są braki w zakresie
występowania wspomnianych dobrych praktyk, jak
równieżwzakresiespołecznejświadomościdotyczącej
metodichrozwojuorazfunkcji.Wydajesię,iżaktual-
nie tylko poziom ewaluacji działań w skali wojewódz-
twadajeodpowiednimateriałdoanalizyiargumenty
narzeczimplementowaniakonkretnychrozwiązań.

TworzeniewPolscespójnejpolitykiwzakresieochrony

zdrowiapsychicznegostajesiękoniecznościąwświet-

lestopniowonarastającegownaszymspołeczeństwie
problemuzaburzeńpsychicznych

.Przyrównoczesnym

braku odpowiednich do potrzeb ośrodków oparcia
społecznego, ów stan może skutkować brakiem efek-
tywnościinstytucjipomocyspołecznej,możeuniemoż-
liwiaćwprowadzaniewkrajuaktywnejpolitykispołecz-
nej.Bowiemwszelkieplanowaneformyaktywizowania
osób wykluczonych, tzw. pomocy kontraktowej pozo-
stanąjedynieformamidodatkowejkontrolispołecznej,
jeśliniebędąpowiązanezkonkretnieistniejącąofertą
pracy, zatrudnienia, czy rehabilitacji społeczno-zawo-
dowej.

Trzeciwymiaranalizy„mapyinstytucji”dotyczyrefleksji

nadspecyfikąiuzasadnieniamiprzyjmowanychwtych
instytucjach programów pracy rehabilitacyjnej. Odpo-

wiedzinatenproblemnależyposzukiwaćwobszarze

badańspołecznychprowadzonychwobszarzepsychia-
triiśrodowiskowej.Dobrymprzykłademsąbadaniaopi-
saneprzezgrupęautorówzeStanówZjednoczonych

8

,

którzystwierdzili,żezwiększenieszansnazatrudnienie

w grupie chorych psychicznie, jest związane z wpro-
wadzanieminterwencjizmierzającychdopodniesienia

poziomu wykształcenia pacjentów oraz zwiększenia
ich społecznych kompetencji. Należy również pod-
kreślić, iż przypisali oni szczególne znaczenie do tzw.
motywacji własnej pacjenta. Wśród pacjentów, którzy

w chwili rozpoczęcia dwuletniego badania aktywnie

poszukiwalizatrudnienia,odsetekosóbpracującychbył
statystyczniewyższyniżwgrupie,któraniewykazywała
żadnychstarań,abyznaleźćpracę.Znaczenieczynnika,
jakimjestmotywacjapacjentakorespondujezobowią-
zującym w rehabilitacji społeczno-zawodowej założe-
niem, że wszelkie podejmowane działania mogą być
skutecznetylkowsytuacji,kiedyosobaniepełnospraw-
naposiadamotywacjędopodjęciapracyzawodowej
orazzmianyswojegożyciowegopołożenia.

KolejnebadanieprzeprowadzonewStanachZjednoczo-
nychprzezNational Institute on Disability Rehabilitation

and Researchw99rokusugeruje,żesklasyfikowane

w podręcznikach diagnostycznych jednostki zaburzeń

i chorób psychicznych nie są powiązane z osiągany-
miprzezosobychorepsychiczniewynikamiwzakresie
rehabilitacji zawodowej oraz zatrudnienia. Kluczowe
znaczenie dla aktywności zawodowej ma, nie rodzaj

diagnozy psychiatrycznej, ale dotychczasowa historia

zatrudnienia, posiadane umiejętności interpersonal-

Krajowy Plan Działania na rzecz Integracji Społecznej na lata 2004 - 2006 dla

Polski,MPS,Warszawa2004.

MueserK.,SalyersP.,MueserR.,A Prospective Analysis of Work in Schizophre-

nia,“SchizophreniaBulletin”,nr2,2001,s.281–296.

10

ne oraz poziom motywacji do podjęcia pracy. Istot-
nymczynnikiemdeterminującymintegracjęzawodową
jestczaspozostawaniapacjentówbezpracy,pokolej-
nychhospitalizacjachpsychiatrycznych.Imjestondłuż-
szy,tymtrudniejszyjestpowrótdoaktywnościzawodo-

wej.Wynikicytowanegobadaniawskazująna:

zagrożenie związane ze zjawiskiem chronicznego
bezrobociaoraz
konieczność powiązania systemu leczenia psychia-
trycznegozusługamizzakresuporadnictwazawo-

dowego,pośrednictwapracyirehabilitacjizawodo-

wej

9

.

DurieS.,Pathways to Work (Report),ScottishDevelopmentCentreforMental

HealthServices,Edinburgh2000,s.29;zob.KaszyńskiH.,Socjologiczna praca

socjalna. W trosce o zdrowie psychiczne,ISUJ,Kraków2004,s.53-96;autor

napodstawieprzegląduliteraturyopisującejfunkcjępracywrehabilitacjioraz

woparciuoanalizębadaniapracyzawodowejchorychnaschizofreniętwier-

dzi,iżistotnymobszaremdziałalnościpoznawczejipraktycznejpracowników

socjalnychwpsychiatriijestrozwójprogramówedukacyjnychisieciwsparcia

społecznego.

1.

2.

11

a

3. Rola organizacji pozarządowych w poszukiwaniu pracy przez

osoby chore psychicznie (kluczowe inicjatywy i wzory działań)

Rolaorganizacjipozarządowychwposzukiwaniupracy
przezosobychorepsychiczniepoleganapodejmowa-
niu dwóch równoległych typów działań. Pierwszy typ
działań obejmuje zaangażowanie polityczne, którego
celemjestuzyskiwaniepoparciadlacałościowychwo-
jewódzkich planów w zakresie ochrony zdrowia psy-
chicznego.Drugitypdziałańdotyczyaktywnościprak-
tycznej ukierunkowanej na tworzenie w środowisku
lokalnymkonkretnychinstytucjirehabilitacjispołeczno-
zawodowej, których funkcje sprowadzają się do: ).

wzrostupoziomuprzygotowaniadoaktywnościzarob-

kowejizatrudnieniaosóbniepełnosprawnychoraztych,
uktórychwystąpiłypsychospołecznekonsekwencjedys-
kryminacjinarynkupracyoraz).zatrudnianiatejka-
tegorii osób w tzw. warunkach „społecznie chronio-
nych”, tworzonych w ramach zróżnicowanych modeli
przedsiębiorstw społecznych, których zarządzanie po-
zostaje domeną organizacji obywatelskich (patrz
ryc..).

Wspomnianeinstytucjerehabilitacjispołeczno-zawodo-

wejtomiędzyinnymiklasyczneformyoparciaspołecz-

nego (określane jako instrumenty wspierające rehabi-
litacjęspołeczno-zawodową),takiejak:środowiskowe
domy samopomocy, warsztaty terapii zajęciowej lub
aktualnie tworzone centra i kluby integracji społecz-
nejbądźspółdzielniesocjalne.Odmiennytypinstytucji
to zakłady aktywności zawodowej, stanowiące część
chronionego rynku pracy, oraz różne typy przedsię-
biorstwspołecznychodwołującychsiędoteoretycznych
ramgospodarkispołecznej,wtymprzedsiębiorstwpo-
łączonychzformąasystenturydlaosóbniepełnospraw-
nych, umożliwiającej transfer pracowników na wolny
rynekpracylubdosektorapublicznego.

Podsumowując, kluczowe inicjatywy organizacji oby-
watelskich powinny ogniskować się na następujących
kwestiach:

inicjowaniu,rozwojuiintegrowaniuinstytucjizajmu-
jących się rehabilitacją społeczno-zawodową, jak
równieżleczeniemipsychoterapią;
podejmowaniu kampanii na rzecz ograniczania
stygmatyzacjiidyskryminacjichorychpsychicznie

0

;

0 DobrymprzykłademjestOgólnopolskiProgram„Schizofrenia–Otwórzcie

Drzwi”.Programtenintegrujeznaczącychaktorówśrodowiskalokalnego.Jed-

nymzjegocelówjestpozytywnakampanianarzeczpracyosóbchorujących

psychicznie,którabędziegłównymcelemdziałańplanowanychw2006roku.





uczestniczeniu w refleksji nad potencjalnymi za-

grożeniami dla osób chorych psychicznie, które
sązwiązanezewspółcześniedominującąwizjąak-

tywizującejpolitykispołecznej;
podejmowaniu ewaluacji programów pracy dla
chorującychpsychicznie;
ewaluacji opisanej powyżej „mapy instytucjo-
nalnej” w trzech wymiarach: ). funkcjonowania
konkretnych programów, ). miejsca zagadnień
z zakresu zdrowia psychicznego w lokalnej de-
bacie politycznej oraz ). rozwoju teoretycznych
i aplikacyjnych założeń dla koncepcji rehabilitacyj-
nej;







Rycina2.

Instytucjeszerokorozumianejrehabilitacjispołecz-

no-zawodowej.

WOLNYRYNEKPRACY

CHRONIONYRYNEKPRACY

zakładypracychronionej,zakładyaktywności

zawodowej

SPOŁECZNAGOSPODARKA

Przedsiębiorstwaspołeczne,projektyspołeczno-

gospodarczetrzeciegosektora

(działalnośćpożytkupublicznegolub

działalnośćgospodarcza)

INSTRUMENTYWSPIERAJĄCE

REHABILITACJĘSPOŁECZNO-ZAWODOWĄ

spółdzielniesocjalne,centraintegracji

społecznej,klubyintegracjispołecznej,warsz-

tatyterapiizajęciowej,środowiskowedomy

samopomocy

SEKTORADMINISTRACJIPUBLICZNEJ

Źródło:Opracowaniewłasne.

Rycina2.

Instytucjeszerokorozumianejrehabilitacjispołecz-

no-zawodowej.

WOLNYRYNEKPRACY

CHRONIONYRYNEKPRACY

zakładypracychronionej,zakładyaktywności

zawodowej

SPOŁECZNAGOSPODARKA

Przedsiębiorstwaspołeczne,projektyspołeczno-

gospodarczetrzeciegosektora

(działalnośćpożytkupublicznegolub

działalnośćgospodarcza)

INSTRUMENTYWSPIERAJĄCE

REHABILITACJĘSPOŁECZNO-ZAWODOWĄ

spółdzielniesocjalne,centraintegracji

społecznej,klubyintegracjispołecznej,warsz-

tatyterapiizajęciowej,środowiskowedomy

samopomocy

SEKTORADMINISTRACJIPUBLICZNEJ

Źródło:Opracowaniewłasne.

12

wspieraniu działań na rzecz szkolenia tych, którzy

pozostają w codziennym, bezpośrednim kontakcie
zbeneficjentami.Mamnamyślikursydoskonalenia
zawodowego dla pracowników socjalnych, rozwój
szkolnictwa wyższego o specjalności „terapia za-
jęciowa” oraz „doradca zawodowy”, ponadto ko-
niecznewydajesięposzukiwanierozwiązańszkole-
niowychdlatzw.„terapeutyśrodowiskowego”;
ewaluacjiprawasocjalnegoorazrekomendowanie
stosownychzmianwtymzakresie.

Podkreślić należy, iż wymienione inicjatywy wymagają
ścisłejwspółpracyorganizacjiobywatelskichzplaców-
kami opieki psychiatrycznej oraz ośrodkami akademi-
ckimi.





13

a

4. Rekomendacje dotyczące zmian regulacyjnych, systemowych,

które mogłyby sprzyjać lepszemu wykorzystaniu kompetencji
organizacji pozarządowych

Stabilnerozwiązanieproblemubrakupracywśródosób

chorujących psychicznie jest możliwe tylko w sytuacji,
kiedypolitykaspołecznaintegrowaćbędziezagadnienia

zzakresugospodarkiorazzdrowia,acojestztymzwią-
zane,zkształtowaniemirozwojemwśrodowiskulokal-
nymzintegrowanychprogramówleczenia,rehabilitacji
i właśnie pracy oraz zatrudnienia. Fragmentaryzacja

działańpolitycznychwobszarzezdrowiapsychicznego
służy tylko i wyłącznie oddalaniu tych rozwiązań, któ-
remogąsięprzyczynićdorealnejspołecznejintegracji
osóbdefaworyzowanychnarynkupracy.Oddalająrze-

telnepostawieniediagnozy,jakamusiałabywziąćpod
uwagę trwałe psychiczne konsekwencje pozbawienia
ludzimożliwościświadczeniapracy.Tenrodzajdiagno-
zyjestszczególnieniezbędnywPolsce,gdziewskaźnik
zatrudnienia wynosi 0% i stopniowo narasta aktyw-
ność obywateli w „szarej strefie”, która niesie szereg
zagrożeńdlaindywidualnegopoczuciadobrostanu,jak
równieżdlakapitałuspołecznego.

Wprowadzonaw99rokuUstawaoochroniezdrowia

psychicznego

całkowiciepomijaregulacjedotyczące

pracyizatrudnieniaosóbchorującychpsychicznie.Nie-
powodzeniem zakończyła się również próba wprowa-
dzeniadowspomnianejUstawyzapisówoNarodowym
PlanieOchronyZdrowiaPsychicznego,wktórymmiały
znaleźćsięzałożeniadziałańnarzeczpracyosóbchoru-
jącychpsychicznie.Problemtenzostałpoczęścirozwią-
zanyzapisamiUstawyorehabilitacjizawodowejispo-
łecznejorazozatrudnieniuosóbniepełnosprawnych

,

która dotyczyła zatrudniania szerokiego kręgu osób
niepełnosprawnych. W opinii profesjonalistów, rodzin
irównieżsamychpacjentówbyłtoistotnybłąd.Bowiem
osobychorującepsychiczniewimięnadzieinazatrud-
nienie,abystaćsiębeneficjentamiróżnorodnychpro-
gramów z zakresu rehabilitacji społeczno-zawodowej,
musząuzyskiwaćstatusosobyniepełnosprawnej.Cho-
rzy psychicznie są ustawowo pozbawieni możliwości

Ustawazdnia19sierpnia1994r.oochroniezdrowiapsychicznego,Dz.U.

Nr111,poz.535.

Ustawazdnia27sierpnia1997r.orehabilitacjizawodowejispołecznejoraz

zatrudnianiuosóbniepełnosprawnych,Dz.U.Nr123,poz.776.

korzystania z ergoterapii

, terapii zajęciowej lub war-

sztatów terapii pracą we wczesnej fazie choroby oraz

wokresachnawrotówchoroby,którewymagająhospi-
talizacji psychiatrycznych, ale nie są związane z poja-
wieniemsięniepełnosprawności.Dzisiajnapodstawie
wieloletnich badań i ewaluacji wiemy, że nie znaleźli-
śmyskutecznychmechanizmówwłączaniaosóbchoru-

jącychpsychicznie w światpracy.Wydaje się, iż nale-
żypodjąćdziałaniazmierzającedozagwarantowania
chorym, mocą ustawy o ochronie zdrowia psychicz-
nego, prawa do rehabilitacji zawodowej oraz terapii
pracą.Tymsamymwzmocnionyzostanieruchnarzecz
środowiskowej reformy psychiatrii, która nie będzie
zrealizowana bez uwzględniania, tak leczniczego, jak
i społecznego znaczenia pracy dla społecznego włą-
czeniaosóbchorującychpsychicznie.Wystarczywska-
zaćnaklasycznestudiabadawcze,któreopisująpracę
jakojedyną,dostępnąwszpitaluaktywnośćkorelującą

dodatnio z poprawą stanu psychicznego pacjentów:
redukcjąpoziomuapatii,społecznegowycofaniaoraz

ubóstwajęzykowegochorych

.Aktywnośćzawodowa

zmniejszapoziomuzależnieniaosóbchorychpsychicz-
nieodsystemuopiekimedycznej,tymsamymwpływa
naredukcjęliczbypacjentówprzebywającychwzakła-

dach leczniczych. Wyniki badania przeprowadzonego

wirlandzkichfirmachzatrudniającychosobychorepsy-

chicznie wskazują, że praca jest istotnym czynnikiem,
który pozytywnie wpływa na samodzielne funkcjono-

wanie pacjentów poza szpitalem psychiatrycznym

.

W badanej grupie osób chorych na schizofrenię za-

trudnionychwzakładach,którestworzyłydostosowane

doichpotrzebwarunkipracy,nastąpiłaredukcjailości
dni spędzonych w szpitalach psychiatrycznych o 0%,
porad ambulatoryjnych o % i ilości przyjęć do od-
działówdziennycho8%.

Ergoterapia(terapiapracą)jestjednąznajstarszychmetodleczenia

irehabilitacjistosowanychwpsychiatrii.Jejterapeutycznewalorypolegają

naodtwarzaniuzdolnościdoudziałuwżyciuspołecznym,celowejaktywności,

pobudzaniuzainteresowań,zaspokajaniupotrzeb:afiliacji,pełnieniarólspo-

łecznychisamorealizacji.Wtórnieergoterapiałagodziobjawypsychotyczne.

SchneiderJ., Work interventions in mental health care: some arguments and re-

cent evidence,“Journalof MentalHealth”,nr1,1998,s.81-94.Autorwswoim

przeglądowymartykulepodsumowałznacznąilośćbadańdokumentujących,

żedlapoprawystanuzdrowiapacjentówzostrymiiprzewlekłymiproblema-

mizdrowiapsychicznegoszczególneznaczeniemapodjęciepracyzawodowej.

McKeownK.,O’BrienT.,FitzgeraldG.,Vocational Rehabilitation and Mental

health – The European project on mental health in Ireland, 1989-1991. Evalua-

tion report,Azimuth,Belfast1992.

14

Podkreślićnależyrównieżznaczeniedalszegorozwoju
szkolnictwadlakadry,któramaodegraćkluczowąrolę
waktywizowaniuosóbchorującychpsychicznie.Ujmu-
jąctozagadnienieszerzej–powodzenieaktywizującej
politykispołecznejjestzależneodwłaściwegoprzygoto-
waniazawodowegokadrypomocyspołecznejiwspół-
pracujących z nimi przedstawicieli organizacji obywa-
telskich.Iwtymzakresienależyrozważyć,jakwłączyć
w główny nurt szkoleniowy doświadczenie praktyczne
gromadzoneprzezprofesjonalistówtrzeciegosektora.

Razjeszczepodkreślam,iżwszelkierekomendacjedo-
tycząceroliorganizacjiobywatelskichwpracyzespo-
łecznym wykluczeniem osób chorujących psychicznie
powinnyuwzględniaćtrzynastępującezałożenia:

Skutecznapomociwsparciedlaosóbchorujących

psychicznie uwarunkowana jest funkcjonowaniem

w środowisku lokalnym zróżnicowanych, zintegro-
wanych programów współtworzonych przez instytu-

cjeochronyzdrowiapsychicznego,rehabilitacjispo-
łeczno-zawodowej,jakrównieżpomocyspołecznej.
Kluczoweznaczeniedlaspołecznegouczestniczenia
osóbchorującychpsychiczniemapracanadzmia-
namipostawspołecznych,przeciwdziałaniestygma-
tyzacji chorych, prowadzenie tzw. pozytywnej kam-
panii„dobrychpraktykintegracjispołecznej”.
Diagnozowania stanu niepełnosprawności psy-
chicznej,jakrównieżplanowanienatejpodstawie
konkretnychrozwiązańdlaosóbniepełnosprawnych
psychicznie, powinno opierać się o wprowadzenie
elastycznego i zintegrowanego systemu orzekania
oniepełnosprawnościuwzględniającegoproblemy
psychospołecznebadanych,anietylkoaspektybe-
hawioralne,jakieostatniozyskałypriorytetowąrolę

wprocesieorzekaniaoniepełnosprawnościwPol-

sce.

Zaprezentowanerekomendacje,któremogłybysprzyjać

lepszemuwykorzystaniukompetencjiorganizacjipoza-
rządowychwdziałaniachnarzeczaktywizacjispołecz-
no-zawodowejosóbchorującychpsychicznie,związane
zteoretycznymiramamiekonomiispołecznejiformami
organizacyjnymi państwa aktywizującego, jak również
zinicjatywamiorazprogramamisektoraochronyzdro-

wiapsychicznego,wydająsiębyćszczególniewartościo-
we.Rekomendująbowiemrozwiązania,którenieniosą
zesobązagrożeniadlafunkcjonowaniatychinstytucji

leczenia, opieki, pomocy i rehabilitacji, które sytuują
sięniejakonamarginesiegłównegonurtupolitykispo-
łecznejpaństwaworkfare–tymsamymniesązagrożo-
neuprawnieniakorzystającychznichosób.

1.

2.

3.

Chciałbym podkreślić, iż w polityce społecznej odpo-
wiedzialność polega na trosce również o tych, którzy

„nie, jeszcze nie lub ponownie nie są zdolni do pra-

cy”, ponieważ poszukując nowego ładu socjalnego,

z rzeczników spójności społecznej nie możemy stać
siępromotoramidyskryminacjitychgrup,któremogą
zostać określone jako nie wypełniające umowy bycia
zaangażowanymiwspółpracującym.Istotasocjalnych
interwencji wiąże się z utrzymywaniem integralności
społeczeństwa poprzez stymulowanie rozwoju i wspie-
raniewszelkichprzejawówmiędzyludzkiejpomocyoraz
solidarności,równieżtychniezwiązanychzpracąiak-
tywnościąekonomiczną,ponieważżyciemadozaofe-
rowaniaznaczniewiększąróżnorodnośćcelów.

Abyrozwijaćidziałaćnarzeczwdrożeniapowyższych
rekomendacjipowinnazostaćpowołanaogólnopolska
reprezentacjaorganizacjizaangażowanychwproblemy
zdrowiapsychicznegowPolsce.

15

Bibliografia

CechnickiA.,Uwagi o modelu podatności na zranienie,„Psychoterapia”,nr,990,s.9-8.
CechnickiA.,KaszyńskiH.(red.),Praca, zdrowie psychiczne, gospodarka społeczna. Przyszłość pracy dla

osób chorujących psychicznie,StowarzyszenienaRzeczRozwojuPsychiatriiiOpiekiŚrodowiskowej,Kraków

00.

DurieS.,Pathways to Work (Report),ScottishDevelopmentCentreforMentalHealthServices,Edinburgh

000.

EkdawiM.,ConningA.,Rehabilitacja psychiatryczna,WydawnictwoLekarskiePZWL,Warszawa99.
GiddensA.,Socjologia,PWN,Warszawa00.
KaszyńskiH.,Socjologiczna praca socjalna. W trosce o zdrowie psychiczne,ISUJ,Kraków00.
KaszyńskiH.,„Pathwaystosocialintegrationforpeoplewithmentalhealthproblems:theestablishmentof
socialco-opratives.CommentPaper.Poland”,PeerRevievintheFildofSocialInclusionPolicies,European
Commission,Greece00.
Krajowy Plan Działania na rzecz Integracji Społecznej na lata 2004-2006 dla Polski, MPS, Warszawa

00.

McKeownK.,O’BrienT.,FitzgeraldG.,Vocational Rehabilitation and Mental health – The European project

on mental health in Ireland, 1989-1991. Evaluation report,Azimuth,Belfast99.

MueserK.,SalyersP.,MueserR.,A Prospective Analysis of Work in Schizophrenia,“Schizophrenia Bulletin”,
nr,00,s.8-9.
O’FlynnD.,„Modelsofvocationalrehabilitation”,999,www.schizophrenia.co.uk
Podjąć wyzwania, szukać rozwiązań, Deklaracja o ochronie zdrowia psychicznego dla Europy. Plan Działań

na rzecz Ochrony Zdrowia Psychicznego,InstytutPsychiatriiiNeurologii,Warszawa00,s.8.

Raport z badania „Zakłady Pracy Chronionej w 2002 roku”,PFRON,Warszawa00.

SchneiderJ.,Work interventions in mental health care: some arguments and recent evidence,“Journalof

MentalHealth”,nr,998,s.8-9.
Ustawazdnia9sierpnia99r.oochroniezdrowiapsychicznego,Dz.U.Nr,poz.,art..
Ustawa z dnia sierpnia 99 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób
niepełnosprawnych,Dz.U.Nr,poz..
Uzasadnieniedoprojektuustawyospółdzielniachsocjalnych,MPS,00.

Wojtowicz-Pomierna,„SytuacjaosóbchorychpsychicznienarynkupracywPolsce-wybraneaspekty”,A.

Cechnicki,H.Kaszyński(red.),Przyszłość pracy dla osób chorych psychicznie,StowarzyszenienaRzeczRoz-
wojuPsychiatriiiOpiekiŚrodowiskowej,Kraków00.

1.
2.

3.

4.
5.
6.
7.

8.

9.

10.

11.
12.

13.

14.

15.
16.

17.

18.