Krishnamurti Jiddu Lot orła

Jiddu Krishnamurti

Lot orła

Rozdział 1. Wolność

Wolność Myśl, przyjemność i ból

Dla większości z nas wolność jest ideą a nie rzeczywistością. Gdy mówimy o wolności,
chcemy być zewnętrznie wolni by robić to, co lubimy, podróżować, wolni  w wyrażaniu siebie
na różne sposoby, wolni we własnym sposobie myślenia. Zewnętrzne wyrażanie wolności
wydaje się być niezwykle ważne, zwłaszcza w krajach, w których panuje tyrania czy
dyktatura natomiast w tych, gdzie  zewnętrzna wolność jest możliwa ludzie poszukują coraz
więcej i więcej  przyjemności, więcej i więcej rzeczy w swym posiadaniu.

Jeżeli mamy dogłębnie zbadać, co oznacza wolność i być całkowicie i absolutnie
wewnętrznie wolni co zewnętrznie wyraża się w społeczeństwie, w związkach musimy,
wydaje mi się, spytać czy ludzki umysł, silnie uwarunkowany, taki, jakim jest, może się w
ogóle w pełni uwolnić. Czy zawsze musi żyć i działać wewnątrz ograniczeń własnego
uwarunkowania powodując, że wolność wcale nie ma możliwości zaistnienia? Okazuje się,
że ten umysł, rozumiejący werbalnie, że nie ma tu, na tej ziemi wolności wewnątrz ani na
zewnątrz, zaczyna wynajdować ją w innym świecie, przyszłe wyzwolenie, raj i temu
podobne.

Odłóżcie na bok wszelkie teoretyczne, ideologiczne koncepcje wolności, abyśmy mogli
zbadać, czy nasze umysły, wasze i mój, w ogóle mogą być prawdziwie wolne, wolne od
zależności, od strachu, obaw, i od niezliczonych problemów, zarówno  uświadomionych, jak i
tych w głębszych warstwach nieświadomości. Czy może nastąpić całkowita psychologiczna
wolność, ażeby umysł ludzki był w stanie  dotrzeć do czegoś, co nie powstało z czasu, nie
zostało zebrane przez myśl, a  ponadto nie jest ucieczką od faktycznych realiów codziennej
egzystencji?

Dopóki nie jest on wewnętrznie, psychologicznie w pełni wolny nie można  zobaczyć, co jest
prawdą, ani czy istnieje rzeczywistość nie stworzona przez  strach, nie ukształtowana przez
społeczeństwo bądź kulturę, w jakich żyjemy, a jednocześnie nie będąca ucieczką od
codziennej monotonii z jej nudą, samotnością, rozpaczą i obawą. By sprawdzić, czy
rzeczywiście istnieje taka wolność trzeba uświadomić sobie swe własne uwarunkowania,
problemy, monotonną płytkość, pustkę, niespełnienie w życiu, a przede wszystkim
uświadomić sobie strach. Trzeba być świadomym siebie nie introspektywnie ani
analitycznie, ale w chwili obecnej, takim, jakim się jest, i dostrzec, czy można pozostać
zupełnie  wolnym od wszystkich tych spraw, jakie zdają się pętać umysł.

Aby badać, jak zmierzamy to zrobić, wolność musi być obecna nie na końcu, lecz już od
początku. Jeśli nie jest się wolnym nie można badać. By patrzeć dogłębnie musi zaistnieć

nie tylko wolność, ale również dyscyplina konieczna podczas obserwacji wolność i
dyscyplina towarzyszą sobie (to nie tak, że trzeba być zdyscyplinowanym aby stać się
wolnym). Używamy tu słowa dyscyplina nie w przyjętym, tradycyjnym sensie, gdzie
oznacza podporządkować się, naśladować, przyjąć narzucony wzór, ale raczej w pierwotnym
znaczeniu tego słowa, czyli poznawać . Poznanie i wolność towarzyszą sobie, wolność
przynosząca swą własną dyscyplinę bynajmniej nie tę wymuszoną przez umysł celem
uzyskania określonego rezultatu. Te dwie rzeczy są zasadnicze: wolność i akt poznania. Nie
można poznawać siebie, gdy nie jest się wolnym, wolnym na tyle by obserwować, nie
zgodnie z jakimś wzorcem, regułą czy pojęciem, lecz obserwować siebie w chwili obecnej
takim, jakim się jest. Ta obserwacja, ta percepcja, to postrzeganie wprowadza swą własną
dyscyplinę i poznanie, w których nieobecne jest podporządkowanie, naśladownictwo ani
jakakolwiek kontrola a w tym przejawia się wielkie piękno.

Nasze umysły są uwarunkowane to fakt oczywisty uwarunkowane przez określoną
kulturę bądź społeczeństwo, poddane wpływom przeróżnych wrażeń, czynników
ekonomicznych, klimatycznych, edukacyjnych, napięć i nacisków w związkach, wymagań
religii i tak dalej. Nasze umysły są wyszkolone by akceptować strach i, o ile możemy,
uciekać od niego, nigdy nie będąc w stanie rozwiązać, zupełnie i kompletnie, całej jego
natury i struktury. Tak więc nasze pierwsze pytanie brzmi: czy umysł, tak mocno
obciążony, może rozwiązać całkowicie nie tylko swe własne warunkowanie, ale też strach?
Bo to strach powoduje, że akceptujemy uwarunkowania.

Nie wysłuchuj jedynie wielu słów i idei, które właściwie nie mają żadnej wartości ale
poprzez akt słuchania, obserwacji swoich własnych stanów umysłu,  zarówno werbalnie, jak
i niewerbalnie, po prostu zbadaj, czy umysł potrafi być  wolny   nie akceptując strachu, nie
uciekając, nie mówiąc  Muszę rozwinąć w  sobie odwagę, odporność, ale naprawdę będąc w
pełni świadom lęku, w jakiego sidła wpadłeś. Jeśli nie jest się wolnym od zależności od
strachu, to nie widzi się czysto i dogłębnie. I oczywiście tam, gdzie jest strach, nie ma
miłości.

Czy zatem umysł może naprawdę być wolny od strachu? Wydaje mi się to   dla  każdej osoby
podchodzącej zupełnie poważnie jednym z najbardziej pierwszorzędnych i zasadniczych
pytań, które muszą paść i na które trzeba znaleźć odpowiedź. Istnieje strach fizyczny i
psychologiczny. Fizyczny lęk przed  bólem oraz psychologiczny strach powstający z pamięci
bólu w przeszłości i obawy  przed powtórzeniem go w przyszłości; jak również strach przed
starością, śmiercią, poczucie zagrożeń fizycznych, niepewność jutra, lęk przed
niemożliwością osiągnięcia sukcesu, nieumiejętnością dokonania czegoś poczucie bycia
nikim w tym raczej nieprzyjemnym świecie, strach przed zgubą, lęki samotności, braku
miłości i tak dalej strach uświadomiony i nieświadomy. Czy umysł może się uwolnić,
całkowicie, od tego wszystkiego? Jeśli stwierdza, że nie  może, to się ograniczył, wypaczył i
jest niezdolny do percepcji, do zrozumienia, niezdolny by pozostać zupełnie spokojnym,

cichym jak gdyby znajdował się w ciemności szukając światła a nigdy go nie znajdując i
tworząc w zamian światło słów, koncepcji, teorii.

Jak umysł, tak mocno obciążony strachem, z całym swoim uwarunkowaniem, ma się od
tego uwolnić? A może musimy zaakceptować lęk jako rzecz nieuniknioną w życiu? i wielu z
nas akceptuje, znosi go. Co powinniśmy zrobić? Jak mamy ja, istota ludzka, wy jako istoty
ludzkie uwolnić się od tego strachu? Nie jakiegoś szczególnego lęku, ale w ogóle od całej
natury i struktury strachu?

Czym jest strach? (Nie akceptuj, o ile mogę zasugerować, słów mówcy: nie jest  on żadnym
autorytetem, nie jest nauczycielem, nie jest guru bo, gdyby był nauczycielem, ty byłbyś
naśladowcą, a gdy jesteś naśladowcą niszczysz zarówno siebie jak i nauczyciela). Próbujemy
odkryć, jak wygląda prawda naszego pytania  o strach, na tyle kompletnie aby umysł już
nigdy nie żywił obaw, w efekcie czego uwolnił się od wszelkiej zależności od innych,
wewnętrznie, psychologicznie. Piękno wolności polega na tym, że nie pozostaje po tobie
ślad. Orzeł, w swym  locie, nie zostawia śladu  w przeciwieństwie do naukowca. Aby wejrzeć
w pytanie  o wolność potrzebna jest nie tylko naukowa obserwacja, lecz także lot orła, po
którym nie zostaje ślad   jedno i drugie jest wymagane, musi być obecne zarówno  werbalne
wyjaśnienie jak i niewerbalna percepcja ponieważ opis nigdy nie jest  rzeczywistością, którą
opisuje, wyjaśnienie nigdy nie jest tym, co objaśnia,  słowo nigdy nie jest rzeczą.

Jeżeli wszystko to jest całkiem jasne, możemy iść dalej, możemy odkryć sami dla siebie nie
poprzez mówcę, nie przez jego słowa, nie przez jego idee albo myśli czy umysł może być
zupełnie wolny od strachu.

Pierwsza część to nie wstęp jeśli nie wysłuchałeś jej dokładnie lub nie zrozumiałeś, nie
możesz przejść do dalszej.

Aby badać potrzebna jest wolność patrzenia, potrzebna jest wolność od uprzedzeń, od
koncepcji, ideałów umożliwiająca obserwację na bieżąco, dla siebie samego, czym jest
strach. Czy, kiedy obserwujesz z bliska, bardzo dokładnie, strach jest w ogóle obecny?
Właśnie: możesz przyjrzeć się z bliska, bardzo, bardzo dokładnie, czym jest strach tylko,
gdy  obserwator  jest  obserwowanym .  Zamierzamy się tym zająć. Więc czym jest strach?
Jak się pojawia? Można pojąć naturalne lęki, takie, jak zagrożenie fizyczne, na które
pojawia się  natychmiastowa odpowiedź; są dość łatwe do zrozumienia, nie musimy się za
bardzo nimi zajmować. Ale mówimy o strachu psychologicznym jak powstają te
psychologiczne lęki? Jakie jest ich pochodzenie?   oto problem. Istnieje strach  przed czymś,
co zdarzyło się wczoraj, strach przed czymś, co może nastąpić dziś jeszcze bądź jutro.
Istnieje lęk przed tym, co znamy i przed tym, czego nie znamy, a co oznacza dzień
jutrzejszy. Można samemu bardzo wyraźnie zobaczyć, że strach przychodzi poprzez
strukturę myśli  poprzez myślenie o tym, co wydarzyło  się wczoraj a budzi obawy, lub przez

myślenie o przyszłości  zgadza się? Myśl  rodzi strach  czy nie tak? Proszę, bądźmy zupełnie
pewni   nie akceptujcie słów  mówcy, bądźcie absolutnie pewni na własny użytek   tego, czy
to myśl jest  źródłem strachu. Myślenie o bólu, psychologicznym bólu, który zaistniał jakiś
czas temu oraz pragnienie by się nie powtórzył, pragnienie zapomnienia o tej sprawie,
myślenie o tym wszystkim rodzi strach. Jeśli nie widzimy tego bardzo wyraźnie nie
będziemy w stanie pójść dalej. Myśl, myślenie o jakimś zdarzeniu, doświadczeniu, stanie
zdenerwowania, zagrożenia, smutku czy bólu wywołuje strach. A myśl, wypracowawszy
pewne psychologiczne poczucie bezpieczeństwa, nie  chce, żeby było ono zakłócane   każde
zakłócenie jest groźne i stąd bierze się  strach.

Myśl jest odpowiedzialna za strach i tak samo też za przyjemność. Przeżyłeś szczęśliwe
zdarzenie myśl zastanawia się nad nim i chce utrwalić, a gdy to niemożliwe pojawia się
opór, gniew, rozpacz i strach. Tak więc myśl jest odpowiedzialna i za strach i za
przyjemność   zgoda? To nie werbalna konkluzja,  to nie recepta na uniknięcie strachu. Tak
się dzieje, że, gdzie jest przyjemność, tam też ból i strach utrwalony przez myśl;
przyjemność towarzyszy  bólowi, te dwie rzeczy są nierozdzielne, a myśl odpowiada za obie.
Gdyby nie  było jutra, następnej chwili, o której można myśleć w kategoriach czy to strachu
czy przyjemności, nie istniałyby one. Możemy stąd kontynuować? Czy to rzeczywistość?
nie idea, ale rzecz, którą sam odkryłeś, i która, dlatego właśnie, jest prawdziwa, więc
możesz powiedzieć Odkryłem, że myśl rodzi i przyjemność i strach ? Przeżyłeś rozkosz
seksualną, później odtwarzasz ją w wyobraźni, w wymyślonych obrazach, i właśnie
myślenie o niej daje siłę  przyjemności, która jest teraz obecna w wyobraźni, a kiedy zostaje
udaremniona pojawia się ból, obawa, strach, zazdrość, irytacja, gniew, brutalność. Nie
mówimy bynajmniej, że nie należy zaznawać przyjemności.

Błogość nie jest przyjemnością, ekstaza nie została wywołana przez myśl, to rzecz
całkowicie inna. Możesz przejść do błogości lub ekstazy dopiero, gdy rozumiesz naturę
myśli jaka rodzi i przyjemność i strach.

A zatem powstaje pytanie: czy można zatrzymać myśl? Skoro rodzi ona strach i
przyjemność  bo, gdzie jest przyjemność, tam musi być ból, to zupełnie  oczywiste   zadajemy
sobie pytanie: czy myśl może dobiec kresu?  co nie oznacza  końca percepcji piękna, radości z
piękna. To tak, jakbyśmy widzieli piękno obłoku czy drzewa i cieszyli się nim zupełnie,
całkowicie, w pełni. Lecz, kiedy myśl pragnie przeżyć jutro to samo doświadczenie, taki
sam zachwyt, jak wczoraj, gdy widziała ten obłok, to drzewo, tamten kwiat, tę piękną
twarz, wtedy wywołuje  niezadowolenie, ból, strach i przyjemność.

Tak więc czy myśl może dobiec kresu? A może jest to zupełnie nieprawidłowo postawione
pytanie? Pytanie jest błędne, ponieważ chcemy doświadczyć ekstazy, błogości, jaka nie jest
przyjemnością. Mamy nadzieję, że, poprzez ustanie myśli, dotrzemy do czegoś, co jest
nieograniczone, co nie jest produktem przyjemności i strachu. Jakie miejsce w życiu

zajmuje myśl? nie: jak zatrzymać myśl? Jaki jest związek myśli z działaniem i
bezczynnością? Jaki związek ma myśl z działaniem tam, gdzie jest ono konieczne?
Dlaczego, gdy obecna jest pełna radość  z piękna, myśl w ogóle się pojawia? przecież, gdyby
się nie pojawiła, nie  zostałaby przeniesiona w dzień jutrzejszy. Chcę odkryć dlaczego   gdy
obecna jest pełna radość z piękna góry, urodziwej twarzy, tafli wody przychodzi myśl,
wykrzywia to i mówi Muszę znów mieć tę przyjemność jutro ? Muszę odkryć jak myśl
przejawia się w działaniu i dowiedzieć się czy musi się wtrącać, kiedy w ogóle nie ma
potrzeby myślenia. Widzę wspaniałe drzewo bez jednego liścia na tle nieba, jest ono
niezwykle piękne i to wystarczy   koniec. Dlaczego przychodzi  myśl i mówi  Muszę przeżyć
ten sam zachwyt jutro ? I widzę też, że myśl musi  przejawić się w działaniu. Zręczność w
działaniu to również zręczność w myśleniu. Jaki jest zatem rzeczywisty związek między
myślą i działaniem? Nasze działania opierają się na koncepcjach, na ideach. Mam ideę
bądź koncepcję tego,  co powinno być zrobione, a to, co zostaje zrobione jest przybliżeniem
tej  koncepcji, idei, tego ideału. Istnieje więc podział na działanie i koncepcję,  ideał,  to, co
być powinno w tym podziale tkwi konflikt. Zapytuję siebie Jak myśl przejawia się w
działaniu? Jeżeli następuje podział między działaniem i ideą, to działanie jest niepełne.
Czy istnieje takie działanie, w którym myśl widzi coś w jednej chwili i bezzwłocznie reaguje,
więc nieobecna jest idea, ideologia oddzielonej reakcji? Czy istnieje takie działanie, w
którym samo  widzenie jest działaniem  w którym samo myślenie jest działaniem? Widzę, że
myśl rodzi strach i przyjemność, widzę, że gdzie jest przyjemność, tam jest ból  i w efekcie
opór przeciw niemu. Widzę to bardzo wyraźnie, widzenie tego jest bezzwłocznym
działaniem, w widzeniu tego uczestniczy myśl, logika i bardzo jasne  rozumowanie, ponadto
widzenie tego jest natychmiastowe i działanie jest natychmiastowe dlatego się od tego
uwalniam.

Czy rozumiemy się nawzajem? Powoli, to rzeczywiście trudne. Proszę, nie mówcie zbyt
łatwo tak . Jeśli mówisz tak , to, kiedy opuścisz tę salę, musisz być wolny od strachu.
Twoje tak to jedynie potwierdzenie, że zrozumiałeś werbalnie, intelektualnie   co nic w ogóle
nie znaczy. Dziś wy i ja rozpatrujemy tutaj pytanie o strach i, gdy opuścisz salę, musi
nastąpić całkowita wolność od niego. To oznacza, że będziesz wolną ludzką istotą, inną
ludzką istotą, zupełnie  przekształconą   nie jutro, ale teraz. Widzisz bardzo wyraźnie, że
myśl rodzi strach i przyjemność, widzisz, że wszelkie wartości są oparte na strachu i
przyjemności moralne, etyczne, społeczne, religijne, duchowe. Jeżeli dostrzeżesz w tym
prawdę   a, aby dostrzec w tym prawdę, musisz być niezwykle  uważny, logicznie, zdrowo,
rozsądnie obserwując każde poruszenie myśli wtedy sama percepcja jest działaniem
pełnym i dlatego, kiedy wyjdziesz, nie będziesz nim związany w przeciwnym razie
zapytasz  Jak mam być wolny od strachu od  jutra?

Myśl musi przejawić się w działaniu. Gdy masz pójść do domu, musisz pomyśleć, tak samo
aby złapać autobus, pociąg, pójść do pracy, myśl działa wtedy efektywnie, obiektywnie, nie

osobiście, nie emocjonalnie, ta myśl jest niezbędna. Lecz, kiedy przenosi ona doświadczenie,
jakiego doznałeś, przenosi je poprzez pamięć w przyszłość, takie działanie jest niepełne,
stąd rodzaj oporu i cała reszta.

Chyba możemy przejść do następnego pytania. Postawmy je w ten sposób: czym  jest źródło
myśli i kim jest myślący? Można zobaczyć, że myśl jest odpowiedzią  wiedzy, doświadczenia
zgromadzonego w pamięci, z której pojawia się reakcja na  każde wyzwanie jeżeli słyszysz
pytanie, gdzie mieszkasz, pojawia się  natychmiastowa odpowiedź. Pamięć, doświadczenie,
wiedza są źródłem, to stąd  pochodzi myśl. Tak więc nie jest ona nigdy nowa, jest zawsze
przedawniona, nigdy  nie może być wolna, bo związana jest z przeszłością i dlatego też nie
może  dostrzec nic nowego. Gdy rozumiem to, bardzo jasno, umysł się ucisza. Życie to  ruch,
nieustanny, wzajemnie powiązany ruch, a myśl, próbując go ująć w  kategoriach przeszłości,
jako pamięć, obawia się życia.

Widząc to wszystko, widząc, że wolność jest konieczna aby badać   a, aby  badać dogłębnie,
potrzebna jest dyscyplina poznania, nie tłumienia i  naśladowania  widząc, jak umysł został
uwarunkowany przez społeczeństwo, przez przeszłość, widząc, że każda wypływająca z
niego myśl jest przedawniona i  dlatego nie potrafi zrozumieć nic nowego, umysł ucisza się
zupełnie nie kontrolowany, nie kształtowany by milczeć. Nie ma żadnego sposobu ani
metody  bez znaczenia, czy to zen z Japonii, czy jakiś system z Indii aby uciszyć umysł, to
najgłupsza rzecz: dyscyplinować go, żeby się uciszył. Teraz, gdy widzisz to wszystko
widzisz faktycznie, nie jako kolejną teorię   działanie  następuje poprzez tę percepcję, samo
postrzeganie jest działaniem uwalniającym od strachu. A więc, w razie pojawienia się
strachu, następuje natychmiastowa  percepcja i jego zanik.

Czym jest miłość? Dla większości z nas jest to przyjemność i, w jej wyniku,  strach   oto, co
nazywamy miłością. Jeśli rozumiemy strach i przyjemność, czym  wtedy jest miłość? I  kto
próbuje odpowiedzieć na to pytanie?  mówca, ksiądz,  książka? Czy za pośrednictwem czegoś
z zewnątrz dowiemy się, że działamy w  sposób doskonały? A może, w efekcie sprawdzania,
obserwacji, nieanalitycznego przyglądania się całej strukturze i naturze przyjemności,
strachu, bólu,  odkrywamy, że  obserwator ,  ten, kto myśli  to element myślenia? Gdyby nie
powstała myśl nie byłoby tego, kto myśli , te dwie rzeczy są nierozdzielne;  myślący jest
myślą. To odkrycie niesie ze sobą piękno i subtelność. A gdzie jest  w tym momencie umysł,
który zaczynał badać nasze pytanie o strach? rozumiecie? W jakim znajduje się stanie
teraz, po przebrnięciu przez to wszystko? Czy tym  samym, co wcześniej, zanim tu dotarł?
Zobaczył te sprawy z bardzo bliska,  zobaczył naturę tego, co nazywamy myślą, strachem i
przyjemnością, zobaczył wszystko jaki jest jego rzeczywisty stan teraz? Oczywiście na to
pytanie nie potrafi odpowiedzieć nikt oprócz ciebie jeżeli faktycznie w to wniknąłeś,
zobaczysz, że nastąpiła zupełna przemiana.

Słuchacz: (Niesłyszalne)

Krishnamurti: Oto jedna z najłatwiejszych rzeczy: zadać pytanie. Prawdopodobnie
niektórzy z nas zastanawiali się jak ono zabrzmi jeszcze w czasie, kiedy mówca nie
skończył. Jesteśmy zainteresowani naszymi pytaniami bardziej niż słuchaniem. Musimy
zapytywać o samych siebie, nie tylko tutaj, ale zawsze. Sformułowanie właściwego
pytania jest daleko ważniejsze niż otrzymanie odpowiedzi. Rozwiązanie problemu leży w
jego zrozumieniu odpowiedź nie znajduje się na zewnątrz, poza problemem, jest w nim
samym. Spraw nie można zobaczyć bardzo wyraźnie koncentrując się na odpowiedzi, na
rozwiązaniu. Wielu z  nas tak bardzo pragnie rozwiązać problem bez wejrzenia w niego  a,
aby w niego  wejrzeć, potrzeba energii, żywotności, pasji, nie opieszałości i lenistwa, jakie
ma w sobie większość z nas że raczej wolelibyśmy, ażeby ktoś inny go rozwiązał. Nie
istnieje nikt, kto rozwiąże którykolwiek z naszych problemów, czy to politycznych bądź
religijnych czy też psychologicznych. Trzeba mieć dużo witalności, pasji i żywotności by
patrzeć i obserwować problem, a wtedy, podczas  obserwacji, jest tam odpowiedź, zupełnie
jasna.

Co nie oznacza, że nie macie pytać, przeciwnie musicie to robić, musicie wątpić we
wszystko, co od kogokolwiek, włączając mówcę, słyszycie.

Słuchacz: Czy istnieje niebezpieczeństwo w samoobserwacji podczas zgłębiania problemów
osobistych?

Krishnamurti: Dlaczego miałoby nie istnieć? Niebezpieczeństwo jest obecne podczas
przechodzenia przez ulicę. Czy chciał Pan powiedzieć, że nie mamy patrzeć, bo to
niebezpieczne? Pamiętam, jak kiedyś   o ile mogę przywołać pewne  zdarzenie bardzo bogaty
człowiek przybył by spotkać się z nami. Powiedział Traktuję zagadnienie bardzo, bardzo
poważnie, jestem zainteresowany tym, o czym  Pan mówi i chcę rozwiązać wszystkie moje
znów i znów , zna Pan te nonsensy, które ludzie powtarzają. Odpowiedziałem Dobrze,
proszę Pana, wejdźmy w to i rozmawialiśmy. Przychodził kilkakrotnie a po dwóch
tygodniach przybył ze słowami Mam straszne sny, przerażające sny, wydaje mi się, jak
gdyby wszystko wokół znikało, różne rzeczy odchodziły. Potem dodał To chyba rezultat
moich badań  nad sobą, widzę w tym niebezpieczeństwo  i już więcej się nie pokazał.

Wszyscy pragniemy bezpieczeństwa, wszyscy chcemy czuć się pewnie w naszym małym
pięknym świecie, świecie dobrze zaprowadzonego porządku , jaki jest nieporządkiem,
świecie naszych specyficznych związków, do zakłócenia których chcielibyśmy nie dopuścić
związku pomiędzy żoną i mężem, w którego ciasnych więzach trzymają się nawzajem, w
którym obecne są cierpienie, podejrzliwość, strach, w którym pojawia się zagrożenie,
zazdrość, gniew, dominacja.

Istnieje sposób patrzenia w głąb siebie bez strachu, bez zagrożenia należy patrzeć bez
jakiejkolwiek krytyki, bez żadnego osądu, po prostu patrzeć, nie interpretować, nie sądzić,

nie oceniać. Aby tak działać umysł musi mieć w sobie pragnienie poznania podczas
obserwacji tego, co faktycznie jest. Jakie niebezpieczeństwo tkwi w tym, co jest ? Istoty
ludzkie są okrutne, oto  faktycznie  to, co jest , a zagrożenie, jakie wnoszą w ten świat jest
efektem ich okrucieństwa, oto rezultat strachu. Cóż jest niebezpiecznego w obserwacji
rzeczywistości i próbach zupełnego wykorzenienia strachu? to, że możemy stworzyć inne
społeczeństwo, inne wartości? Jest wiele piękna w obserwacji, w  widzeniu rzeczy takimi,
jakimi są   co nie oznacza odrzucania ani pragnienia by  coś zrobić z  tym, co jest    zupełna
percepcja tego, co jest wywołuje swą własną przemianę. Trzeba tylko znać sztukę
patrzenia, a nie jest ona nigdy introspektywną ani analityczną sztuką, lecz po prostu
obserwacją bez żadnego  wybierania.

Słuchacz: Czy nie istnieje strach spontaniczny?

Krishnamurti: Czy nazwałby Pan go strachem? Gdy masz przed sobą pożar, gdy  widzisz
przepaść, czy to strach powoduje, że się cofasz? Czy, kiedy spotykasz  dzikie zwierzę, węża,
wycofanie się oznacza strach? a może inteligencję? Ta inteligencja może być efektem
uwarunkowania, bo uwarunkowano cię na niebezpieczeństwo napotkania przepaści,
przecież gdyby tak nie było mógłbyś w  nią wpaść, co oznaczałoby koniec. Twoja inteligencja
każe ci zachować ostrożność   czy oznacza ona strach? Lecz czy to inteligencja działa, kiedy
dzielimy się na narody, na grupy wyznaniowe? czy, gdy dokonujemy podziału pomiędzy
tobą i mną, nami i nimi, obecna jest inteligencja? Czy to, co powoduje takie działanie i
powstanie tego podziału, co przynosi zagrożenie, co dzieli ludzi, co wywołuje wojnę, jest
efektem pracy inteligencji czy strachu? Jest tam strach, nie inteligencja. Innymi słowy
podzieliliśmy siebie na kawałki: pewna część nas działa, gdy trzeba, inteligentnie, na
przykład omijając przepaść czy unikając  przejeżdżającego obok autobusu, ale nie jesteśmy
wystarczająco inteligentni by zobaczyć niebezpieczeństwa nacjonalizmu, niebezpieczeństwa
podziałów między  ludźmi. Tak więc część nas   bardzo mała cząstka   jest inteligentna a
reszta  nie. Tam, gdzie występuje fragmentacja, musi pojawić się konflikt, musi być  obecne
cierpienie  istotą konfliktu jest właśnie podział, sprzeczność wewnątrz  nas. Tej sprzeczności
nie da się zintegrować. To jedna z naszych osobliwych  manii, że próbujemy na powrót się
scalić. Właściwie nie wiem, co to znaczy. Kim jest osoba, która zamierza połączyć dwie
rozdzielone, sprzeczne natury? Czyż scalający sam nie jest elementem podziału? Ale gdy
widzisz całość tego, kiedy sobie pozwolisz na percepcję bez żadnego wybierania nie ma
podziału.

Słuchacz: Czy istnieje różnica między prawidłową myślą i prawidłowym działaniem?

Krishnamurti: Kiedy używa Pan słowa prawidłowy odnośnie myśli i działania, wtedy
prawidłowe  działanie staje się  nieprawidłowym   zgoda? Używając słowa  prawidłowy  ma
się już ideę tego, co prawidłowe. Gdy masz ideę tego, co  prawidłowe , jest to  nieprawidłowe
, ponieważ  prawidłowe  opiera się na twych  uprzedzeniach, na uwarunkowaniach, strachu,

na twojej kulturze, na społeczeństwie, na twych specyficznych nawykach, obawach,
zasadach religii i tak  dalej. Masz swój model, wzorzec działania: ten właśnie wzorzec jest
sam w sobie  nieprawidłowy, niemoralny. Moralność społeczeństwa jest niemoralna. Zgadza
się Pan z tym? Jeśli tak, to odrzucił Pan społeczną moralność, która oznacza chciwość,
zazdrość, ambicję, nacjonalizm, kult podziałów klasowych i całą  resztę. Ale czy faktycznie
Pan to zrobił i teraz potwierdza mówiąc  tak ?  Moralność społeczna jest niemoralna  czy
rzeczywiście to ma Pan na myśli?  a  może to tylko masa słów? Proszę Pana, być naprawdę
moralnym, prawym to jedna z  najbardziej niezwykłych rzeczy w życiu, i taka moralność w
żaden sposób nie ma nic wspólnego ze społecznymi zachowaniami określonymi przez
warunki zewnętrzne.  Trzeba być wolnym aby być rzeczywiście prawym, a nie jesteś wolny
jeżeli  poddajesz się społecznej moralności z jej chciwością, zazdrością,  współzawodnictwem,
uwielbieniem sukcesu zna Pan wszystkie te sprawy przedstawiane przez kościół i
społeczeństwo jako wzór moralności.

Słuchacz: Czy musimy czekać, aż to nastąpi, czy istnieje jakiś rodzaj dyscypliny, której
możemy użyć?

Krishnamurti: Czy potrzebujemy dyscypliny aby sobie zdać sprawę, że prawdziwe widzenie
jest działaniem? Potrzebujemy?

Słuchacz: Co powiedziałby Pan o spokojnym umyśle czy to wynik dyscypliny? A może nie?

Krishnamurti: Proszę spojrzeć: żołnierz na placu apelowym, bardzo spokojny, plecy
wyprostowane, broń dokładnie we właściwym miejscu, został wyszkolony, szkolono go
dzień po dniu, dzień po dniu, wszelka wolność została w nim zniszczona. Jest bardzo
spokojny, ale czy to spokój? Albo kiedy dziecko jest  zaabsorbowane zabawką, czy to spokój?
usuńmy zabawkę i chłopiec stanie się  tym, kim jest. A więc czy dyscyplina (proszę to dobrze
zrozumieć, raz na zawsze, to przecież proste), czy dyscyplina zaprowadzi spokój? Może
spowodować  otępienie, stan stagnacji, lecz czy powoduje spokój w sensie pełnej aktywności
a  jednak ciszy?

Słuchacz: Co chce Pan, byśmy zrobili my, ludzie tu, na tym świecie?

Krishnamurti: Zupełnie po prostu, proszę Pana: nie chcę niczego. To po pierwsze. Po
drugie: żyjcie, żyjcie na tym świecie. Jest on tak cudownie piękny. To nasz świat, nasza
ziemia przeznaczona by na niej żyć, ale my nie żyjemy, jesteśmy ograniczeni, jesteśmy
podzieleni, jesteśmy zaniepokojeni, jesteśmy wystraszonymi ludzkimi istotami, i dlatego
nie żyjemy, nie wchodzimy w związki,  jesteśmy odizolowani i zrozpaczeni. Nie wiemy, co to
znaczy żyć w ekstatycznym, błogim sensie. Twierdzę, że żyć w ten sposób można tylko
kiedy się wie jak pozostać wolnym od wszelkich głupstw codziennego życia. Wolność od
nich jest  możliwa jedynie gdy staniesz się uważny w swoich związkach, nie tylko z istotami
ludzkimi, lecz również z ideami, z naturą, ze wszystkim. W takim związku  odkrywasz, kim

jesteś, widzisz swój strach, niepokój, rozpacz, samotność, swój kompletny brak miłości.
Jesteś wypełniony teoriami, słowami, wiedzą o tym, co powiedzieli inni ludzie, o sobie nie
wiesz nic i dlatego nie wiesz jak żyć.

Słuchacz: Jak wyjaśni Pan w kategoriach ludzkiego mózgu różne poziomy świadomości?
Mózg wydaje się być sprawą fizyczną, umysł zaś nie. Poza tym umysł  zdaje się posiadać
część świadomą i nieświadomą. Jak możemy widzieć z  jakąkolwiek jasnością, gdy weźmie
się pod uwagę wszystkie te różne  koncepcje?

Krishnamurti: Jaka jest różnica pomiędzy umysłem i mózgiem, czy o to Panu  chodzi? Nasz
fizyczny mózg będący wynikiem przeszłości, rezultatem ewolucji, wielu tysięcy dni
wczorajszych, z wszelkimi wspomnieniami oraz wiedzą i  doświadczeniem, czy ten mózg nie
jest częścią całego umysłu? umysłu, w którym zawiera się zarówno świadomy jak i
nieświadomy poziom. Fizyczny tak samo jak  niefizyczny, psychologiczny, czy wszystko to
nie stanowi jednej całości?   czy  to nie my podzieliliśmy ją na świadomość i nieświadomość,
na mózg i niemózg.  Czy nie możemy patrzeć na wszystkie te rzeczy jak na niepodzielną
całość?

Czy nieświadomość tak bardzo różni się od świadomości? A może nie jest  częścią całości,
chociaż ją oddzieliliśmy? W tym miejscu pojawia się pytanie: w jaki sposób świadomy
umysł ma uświadomić sobie nieświadomość? Czy pozytywna,  praktyczna część  rzecz, która
funkcjonuje przez cały dzień   jest w stanie  obserwować nieświadomość?

Nie wiem, czy mamy czas aby to zgłębić. Nie jesteście zmęczeni? Panowie, proszę, nie
traktujcie naszego spotkania jak rozrywkę, przyjemny pobyt w ciepłym pomieszczeniu,
słuchanie czyjegoś głosu. Zajmujemy się bardzo poważnymi sprawami i, jeżeli pracowaliście
jak należało, musieliście się zmęczyć. Mózg nie potrafi przyjąć naraz więcej niż pewną
określoną porcję a wejście w zagadnienie  nieświadomego i świadomego wymaga obserwacji
bardzo bystrym, jasnym umysłem.  Bardzo wątpię, abyście po półtorej godziny byli do tego
zdolni. Więc może, jeśli  się zgodzicie, podejmiemy ten temat później?

Londyn, 16 marca 1969

Rozdział 2. Fragmentacja

Podział. Świadome i nieświadome, umierając dla znanego

Dziś wieczór zamierzamy omówić zagadnienie świadomego i nieświadomego,  powierzchni
umysłu i jego głębszych warstw. Zastanawia mnie, dlaczego dzielimy  życie na fragmenty:
życie w pracy, życie społeczne, rodzinne, religijne,  sportowe i tak dalej? Skąd bierze się ten
rozdział, nie tylko w nas, lecz również w społeczeństwie my i oni, ty i ja, miłość i
nienawiść, umieranie i  życie? Myślę, że powinniśmy wejść w to zagadnienie dość głęboko by
odkryć, czy istnieje sposób życia, w jakim nie ma w ogóle podziałów między żywym i
martwym, między świadomym i nieświadomym, pracą i życiem społecznym, życiem
rodzinnym i  osobistym.

Podziały pomiędzy narodami, religiami, klasami społecznymi, cały ten  wewnętrzny rozłam,
w którym zawiera się tak wiele sprzeczności   dlaczego żyjemy  w ten sposób? Rodzi to tyle
zamętu, konfliktów, wojen, powoduje prawdziwe niebezpieczeństwo, zewnętrzne jak i
wewnętrzne. Istnieje tak wiele podziałów: na Boga i diabła, dobrych i złych, to, co być
powinno  i  to, co jest .

Myślę, że warto poświęcić dzisiejszy wieczór na próbę sprawdzenia, czy istnieje sposób
życia nie teoretycznie czy intelektualnie, ale faktycznie sposób życia, w jakim nie ma
jakiegokolwiek podziału, sposób życia, w którym działanie nie jest fragmentaryczne, więc
zachodzi ciągły przepływ, a w nim każde działanie jest powiązane z każdym innym.

Aby odnaleźć sposób życia, w którym nie ma fragmentacji, trzeba wejść bardzo  głęboko w
zagadnienie miłości i śmierci   rozumiejąc je będziemy może w stanie  zbliżyć się do sposobu
na życie, które jest ciągłym nieprzerwanym ruchem, sposobu na życie prawdziwie
inteligentne. Umysł rozdrobniony na fragmenty gubi  inteligencję, człowiek prowadzący pół
tuzina żywotów co jest akceptowane jako wysoce moralne ukazuje najzwyczajniej brak
inteligencji.

Wydaje mi się, że w idei zintegrowania się  połączenia rozmaitych fragmentów aby stworzyć
całość nie ma, w oczywisty sposób, inteligencji dlatego, że wymaga ona istnienia osoby
integrującej, kogoś, kto scala, łączy wszystkie  kawałki; jednak jednostka, która próbuje to
zrobić, sama również jest elementem  układanki.

Tym, czego trzeba, jest taka inteligencja i pasja, jaka spowoduje radykalną rewolucję w
życiu, ażeby nie było już sprzecznych działań, lecz całość, nieprzerwany ruch. Aby
wprowadzić tę przemianę do swojego życia potrzebujesz pasji. Jeśli masz zrobić cokolwiek
wartościowego, musisz mieć tę żywą pasję która nie jest przyjemnością. By zrozumieć

takie działanie, w którym nie ma fragmentacji ani sprzeczności, potrzeba pasji. Nie zmienią
życia intelektualne koncepcje i recepty, jedynie tylko prawdziwe zrozumienie tego, co jest ,
a do niego potrzebne jest zaangażowanie, pasja.

Aby zbadać, czy istnieje sposób życia życia codziennego, nie klasztornego dla jakiego
właściwa jest taka pasja i inteligencja, trzeba zrozumieć naturę przyjemności.
Zagadnieniem przyjemności zajmowaliśmy się już któregoś dnia: jak myśl przeżywa
doświadczenie, które dało chwilę zachwytu i jak, poprzez myślenie o nim, podtrzymuje
przyjemność, a gdzie jest przyjemność tam również ograniczenie bólem i strachem. Czy
miłość jest przyjemnością? Dla wielu z nas  wartości moralne opierają się na przyjemności:
zupełne wyrzeczenie się siebie,  kontrolowanie się aby się podporządkowywać to ponaglanie
przyjemności   większej, dostojniejszej, czym by ona nie była. Czy miłość należy do dziedziny
przyjemności? Na dodatek słowo miłość zostało tak przeciążone, każdy go używa, od
polityka po żonę i męża. A wydaje mi się, że tylko miłość, w głębszym  znaczeniu tego słowa,
jest tym, co może zaprowadzić sposób życia, w którym w  ogóle nie ma fragmentacji. Strach
zawsze stanowi część przyjemności; oczywiście  w związkach, gdzie jest obecny jakikolwiek
jego rodzaj fragmentacja musi  zachodzić, musi istnieć podział.

To naprawdę głębokie zagadnienie, takie badanie, dlaczego ludzki umysł oddziela się,
stawia w opozycji do innych, wywołując przemoc i co ma nadzieję poprzez tę przemoc
uzyskać. My, istoty ludzkie zostaliśmy wystawieni na życie w sposób, który prowadzi do
wojny, a jednocześnie pragniemy jednak pokoju, pragniemy wolności, tyle, że ten pokój to
tylko idea, ideologia, a wszystko, co równocześnie robimy, warunkuje nas.

Istnieje psychologiczny podział czasu, czas jako przeszłość (wczoraj), dziś i  jutro   musimy w
to wejrzeć, jeżeli mamy znaleźć sposób życia, w jakim w ogóle nie ma podziału. Musimy
rozważyć, czy istnieje czas w sensie przeszłości, teraźniejszości i przyszłości czas
psychologiczny oto przyczyna podziału. Czy podział został spowodowany przez to, co
znane, czyli pamięć będąca  przeszłością, zawartością samego umysłu? A może powstaje on,
ponieważ  obserwator ,  doświadczający ,  myślący  zawsze jest oddzielony od rzeczy,  którą
obserwuje, jakiej doświadcza? Czy to nie egoistyczne, skoncentrowane na sobie
postępowanie, oznaczające  ja  i  ty , tworzy własne opory, własne  odizolowane poruszenia
powodując podział? Wchodząc w to trzeba być świadomym wszystkich tych zagadnień:
czasu;  obserwatora  oddzielającego się od  obserwowanej rzeczy;  doświadczającego  różnego
od doświadczenia; przyjemności;  i czy wszystko to ma cokolwiek wspólnego z miłością.

Czy psychologicznie istnieje jutro? faktycznie, nie wynalezione przez myśl. Istnieje ono w
czasie chronologicznym, ale czy faktycznie nastąpi psychologicznie, wewnętrznie? Jeśli
jutro jest obecne jako idea, to działanie nie jest kompletne, a takie działanie wprowadza
podział, sprzeczność. Idea jutra, przyszłości powoduje czyż nie? że nie widzisz spraw
bardzo wyraźnie, tak, jak teraz Mam nadzieję ujrzeć je wyraźniej jutro . Człowiek jest

leniwy, nie ma tej pasji, tego żywotnego zainteresowania, które pozwala odkrywać. Myśl
stwarza ideę dotarcia kiedyś, zrozumienia w końcu, a do tego potrzebny jest czas, trzeba
wielu dni. Czy czas przynosi zrozumienie, czy pozwala widzieć coś bardzo wyraźnie?

Czy umysł może uwolnić się od przeszłości, a zatem nie być ograniczonym przez czas?
Psychologicznie jutro istnieje w kategoriach znanego czy można zatem uwolnić się od
rzeczy znanych? Czy możliwe jest działanie nie w kategoriach znanego?

Jedną z najtrudniejszych spraw jest komunikacja. Komunikacja werbalna jest  oczywiście
konieczna, ale myślę, że istnieje jej znacznie głębszy szczebel, który polega nie tylko na
werbalnym zrozumieniu, lecz wspólnocie, gdzie obaj  spotykamy się na jednym poziomie, z
takim samym zaangażowaniem, z tą samą pasją   następuje wtedy wspólnota, coś daleko
ważniejszego niż zwykła komunikacja werbalna. A jako, że mówimy o kwestii raczej
złożonej, która bardzo głęboko dotyka naszego codziennego życia, potrzebujemy nie tylko
werbalnego porozumienia, ale też wspólnoty. Tym, co nas interesuje, jest radykalna
rewolucja w psychice, nie w jakiejś odległej przyszłości, ale w chwili obecnej, dziś, teraz.
Jesteśmy zdecydowani by odkryć, czy ludzki umysł będąc tak mocno  uwarunkowany może
się zmienić natychmiast, ażeby jego działania były niepodzielną całością, a dzięki temu
zmierzyć się ze swym żalem, rozpaczą,  bólem, strachem, obawą, swoją winą i tak dalej. Jak
może on odrzucić to wszystko i być zupełnie świeży, młody i niewinny? Oto istota
zagadnienia. Myślę, że nie jest to możliwe taka radykalna rewolucja tak długo, jak
istnieje podział pomiędzy obserwatorem i obserwowanym, między doświadczającym i
doświadczeniem. To ten podział wywołuje konflikt. Każdy podział musi powodować
konflikt, a, poprzez konflikt, przez walkę, poprzez bitwę, niemożliwa jest, co oczywiste,
przemiana w głębokim psychologicznym sensie choć powierzchowne  zmiany mogą nastąpić.
Jak zatem umysł, serce i mózg   jedna całość ma stawić  czoła problemowi podziału?

Powiedzieliśmy, że zajmiemy się zagadnieniem świadomego i głębszych warstw czyli
nieświadomego: pytamy zatem, dlaczego istnieje podział między umysłem świadomym
zajętym swoimi codziennymi czynnościami, strapieniami, problemami, powierzchownymi
przyjemnościami, zarabianiem na życie itd. a jego głębszymi  poziomami, gdzie mieszczą się
wszystkie ukryte motywy, pragnienia, przesadne wymagania, wszelkie lęki? Dlaczego
zachodzi ten podział? Czy dlatego, że jesteśmy tak bardzo zajęci powierzchownie
nieustanną paplaniną, ciągłym  żądaniem   powierzchownej   zabawy, zaspokojenia potrzeb,
czy to religijnych czy innych? Może dlatego, że umysł na powierzchni zapewne nie umie
dociekać, wejść w  głąb, w siebie wtedy, gdy powstaje podział.

Co zawierają głębsze warstwy umysłu? nie według psychologów, Freuda i reszty i jak to
odkryć, jeśli nie korzystasz z tego, co powiedzieli inni? Jak sprawdzisz, czym jest twa
nieświadomość? Będziesz ją obserwował, czyż nie? Czy może będziesz oczekiwał, że twoje
sny objaśnią zawartość nieświadomości? A kto ma tłumaczyć te sny? Eksperci? oni też

zostali uwarunkowani przez swoją  specjalizację. Powstaje tu pytanie: czy można nie śnić w
ogóle?   za wyjątkiem  oczywiście koszmarów wskutek zjedzenia niewłaściwego pokarmu lub
zbyt  ciężkostrawnego posiłku przed snem.

Istnieje   będziemy chwilowo używać tego słowa   nieświadome. Co je tworzy?   oczywiście
przeszłość, cała świadomość rasowa i jej pochodne, tradycja rodzinna, przeróżne
uwarunkowania religijne i społeczne   ukryte, mroczne, nieznane. Czy  wszystko to można
odkryć i uwidocznić bez pośrednictwa snów?   i bez chodzenia  do analityka?   ażeby umysł,
kiedy nie śpi, był spokojny zamiast nieustannie aktywny. I czy, w efekcie uspokojenia,
może nie nadejść dla niego zupełnie inna  jakość, całkowicie inny sposób postępowania, nie
przywiązanego do codziennych  trosk, lęków, utrapień, problemów, wymagań? By to odkryć,
czyli nie śnić w ogóle   o ile to możliwe   aby umysł był w pełni świeży, gdy budzi się rano,
trzeba  być uważnym przez cały dzień, zauważać wskazówki i sygnały. Można je dostrzec
jedynie w związkach, kiedy obserwujesz swe relacje z innymi bez potępiania, osądzania,
oceniania, po prostu obserwujesz swoje zachowanie, twe reakcje, patrzysz bez żadnego
wybierania, tylko przyglądasz się, wtedy ukryte,  nieświadome ukazuje się w ciągu dnia.

Dlaczego nadaliśmy tak wielką doniosłość i znaczenie nieświadomości?   przecież jest ona
tak samo trywialna jak świadomość. Jeżeli świadomy umysł jest niezwykle aktywny
obserwując, słuchając, patrząc, to staje się on daleko  ważniejszy niż nieświadomość, której
zawartość ukazuje się w tym stanie cała, podział na różne warstwy osiąga kres.
Obserwacja swych reakcji, kiedy jedziesz  autobusem, gdy rozmawiasz z żoną lub mężem,
kiedy pracujesz sam w biurze  o ile  kiedykolwiek jesteś sam   ten cały proces obserwacji,
ten akt widzenia (w jakim nie ma podziału na obserwatora i obserwowane ) kończy
sprzeczność.

Gdy jest to w miarę jasne, możemy spytać: czym jest miłość? Czy miłość to  przyjemność?
Czy miłość to zazdrość? Czy miłość jest zaborcza? Czy miłość  narzuca cokolwiek?   jak mąż
żonie i żona mężowi. Na pewno ani jedna z tych rzeczy nie jest miłością, a jednak
zostaliśmy nimi wszystkimi obarczeni, a  jednak mówimy do męża czy żony czy kogokolwiek
Kocham cię . Obecnie większość z nas jest, w ten czy inny sposób, zazdrosna. Zazdrość
pojawia się wskutek porównywania, jako efekt przymierzania się do faktów, na skutek
pragnienia by być czymś innym niż się jest. Czy możemy zobaczyć zazdrość taką, jaką
faktycznie  jest, i całkowicie się od niej uwolnić, ażeby już nigdy nie wróciła?   jeśli  nie, to
miłość nie może zaistnieć. Miłość nie należy do dziedziny czasu, nie  może być kultywowana,
nie pochodzi od przyjemności.

Czym jest śmierć? Jaka zachodzi relacja pomiędzy miłością i śmiercią? Myślę, że
odnajdziemy związek między nimi obiema, kiedy zrozumiemy znaczenie śmierci aby je
pojąć, musimy oczywiście zrozumieć, czym jest życie. Czym jest, w tej chwili, nasze życie?
życie codzienne, nie coś ideologicznego, wydumanego, co, jak uważamy, być powinno, ale

faktycznie jest fałszem. Czym jest, w tej chwili, nasze życie? życie codzienne złożone z
konfliktu, rozpaczy, samotności, izolacji. Nasze życie to pole bitwy, śpiące i budzące się,
próbujemy od niego uciec na różne sposoby: poprzez muzykę, sztukę, muzea, angażowanie
się w kwestie religijne lub filozoficzne, przędąc, złapani w sidła wiedzy, przeróżne teorie,
wszystko oprócz położenia kresu konfliktowi, bitwie, które nazywamy życiem z jego
nieustającym smutkiem.

Czy smutek codziennego życia może się zakończyć? Dopóki umysł nie zmieni się
radykalnie, dopóty nasze życie ma niewielkie znaczenie codzienne chodzenie do pracy,
zarabianie pieniędzy, umiejętność zręcznego cytowania innych, sprawiania  wrażenia osoby
bardzo dobrze poinformowanej   życie, które jest puste,  prawdziwie mieszczańskie życie. A
gdy uświadomisz sobie tę sytuację, zaczynasz odkrywać doniosłość życia, odnajdujesz
znaczenie, jakie można mu nadać.  Poszukiwanie mądrych ludzi, którzy podadzą znaczenie,
cel życia to kolejna od niego ucieczka. Ten jego rodzaj musi przejść radykalną
transformację.

Dlaczego boimy się śmierci?   tak, jak większość ludzi. Boimy się czego?  Proszę, obserwuj
swój własny strach przed tym, co nazywamy śmiercią lęk przed dotarciem do kresu tej
bitwy, jaką nazywamy życiem. Boimy się tego, co nieznane,  a co może się wydarzyć, boimy
się zostawić rzeczy znane: rodzinę, książki,  przywiązanie do domu i mebli, do ludzi obok
nas. Boimy się, przez co nie  pozwalamy odejść rzeczom znanym, a znane to nasze życie w
smutku, bólu i  rozpaczy, ze sporadycznymi przebłyskami radości   nie ma końca tej ciągłej
walki, oto, co nazywamy życiem  czego się trzymamy i boimy puścić. Czy właśnie  ja   będące
wynikiem całego tego gromadzenia boi się, że dobiegnie końca? dlatego żąda przyszłej
nadziei, dlatego potrzebna jest reinkarnacja. Idea  reinkarnacji, jaką wyznaje cały Wschód,
mówi, że urodzisz się po raz kolejny na trochę wyższym szczeblu drabiny. Jesteś w tym
życiu pomywaczem, w następnym będziesz księciem, kimś ważnym kto inny przyjdzie
zmywać za ciebie naczynia.  Dla tych, którzy wierzą w reinkarnację, to, czym jesteś w tym
życiu, ma bardzo  duże znaczenie, bo od tego, co robisz, jak się zachowujesz, jakie są twoje
myśli, jak wyglądają twe działania, od tego w przyszłym życiu zależy, czy otrzymasz
nagrodę, czy zostaniesz ukarany. Lecz tacy ludzie nie dbają ani odrobinę o to, jak postępują,
dla nich to tylko kolejny przesąd, taki, jak wiara, że istnieje niebo, Bóg, czy jeszcze coś
innego. Tak naprawdę wszystko to sprowadza się do kwestii, kim jesteś teraz, dziś, jak
faktycznie się  zachowujesz, nie tylko na zewnątrz, ale też wewnętrznie. Zachód ma własną
metodę pocieszenia odnośnie śmierci, racjonalizuje ją, ma swe własne uwarunkowania
religijne.

Więc czym faktycznie jest śmierć koniec? Organizm dobiega kresu, bo jest stary, albo z
powodu choroby lub wypadku. Bardzo niewielu z nas dożywa w piękny sposób starości,
ponieważ jesteśmy udręczonymi jednostkami nasze twarze ukazują to, gdy jesteśmy starsi
i pojawia się smutek starości, pamiętania spraw przeszłych.

Czy można umrzeć psychologicznie dla wszystkiego, co  znane , robić tak dzień po dniu?
Dopóki nie ma wolności od tego, co  znane , nie można osiągnąć tego, co  możliwe . To tak, że
nasza możliwość zawsze znajduje się wewnątrz obszaru znanego , lecz gdy zaistnieje
wolność, możliwość jest nieograniczona. Czy można umrzeć psychologicznie dla całej
przeszłości, dla wszelkich przywiązań,  lęków, dla trwogi, próżności i dumy tak zupełnie, że
jutro obudzisz się jako  nowa, świeża istota? Powiesz  Jak to zrobić, jaka jest na to metoda?
Nie ma metody, bo metoda oznacza jutro, implikuje, że będziesz praktykował i coś w
końcu osiągniesz, jutro, po wielu jutrzejszych dniach. Ale czy widzisz od razu  prawdę tego
widzisz faktycznie, nie teoretycznie  że umysł nie może  pozostawać świeży, niewinny, żywy,
żarliwy, dopóki nie nastąpi, psychologicznie,  koniec wszystkiego, co należy do przeszłości?
Ale nie chcemy pozwolić odejść przeszłości, bo my jesteśmy przeszłością, wszelkie nasze
myśli bazują na przeszłości, cała wiedza to przeszłość, więc umysł nie umie pozwolić jej
odejść, każdy wysiłek, jaki czyni by pozwolić, jest ciągle częścią przeszłości, przeszłości
mającej nadzieję osiągnąć inny stan.

Umysł musi być niezwykle spokojny, cichy   a staje się taki, bez żadnego  oporu, bez użycia
żadnego systemu, kiedy widzi całość spraw. Człowiek zawsze  szukał niemoralności, maluje
obraz, umieszcza na nim swe imię, co jest formą  niemoralności   pozostawiając imię zawsze
chce pozostawić coś z siebie. Lecz co  musi on pozostawić   poza wiedzą technologiczną   co
musi dać z siebie samego? Czym jest? Ty i ja, czym jesteśmy w sensie psychologicznym?
Możesz mieć większe konto w banku, być sprytniejszy niż ja, może coś jeszcze, ale
psychologicznie, czym jesteśmy? masą słów, wspomnień, doświadczeń, i chcemy je
przenieść na  syna, umieścić w książce lub namalować na płótnie,  ja .  Ja  staje się szalenie
ważne, ja w opozycji do społeczności, ja pragnące się zidentyfikować, chcące się
zrealizować, dążące by zostać czymś wielkim   całą resztę tego znacie. Kiedy  obserwujesz
ja , widzisz, że to wiązka wspomnień, pustych słów: oto, przy czym trwamy, oto właśnie
istota rozdziału pomiędzy tobą i mną, nimi i nami.

Gdy rozumiesz to wszystko obserwuj, nie poprzez innych ale przez siebie samego,
przyglądaj się z bardzo bliska, bez osądu, oceny, tłumienia, po prostu obserwuj wtedy
zobaczysz, że miłość jest możliwa tylko, gdy istnieje śmierć.  Miłość to nie pamięć, miłość to
nie przyjemność. Mówi się, że jest ona związana  z seksem   wracamy znów do podziału na
miłością świecką i świętą, z pochwałą  jednej i potępieniem drugiej. Miłość na pewno nie jest
niczym takim. Nie można do niej dotrzeć, zupełnie, całkowicie, dopóki się nie umrze dla
przeszłości, dla całego mozołu, konfliktu i smutku wtedy pojawia się ona, wtedy można
zrobić,  co się chce.

Jak już mówiliśmy któregoś dnia, zadać pytanie to dość łatwe, ale, gdy zadać  je celowo i
trzymać się go, aż, dla nas samych, problem będzie całkowicie  rozwiązany   takie pytanie
ma doniosłość; lecz pytania przypadkowe nie mają zbyt  dużego znaczenia.

Słuchacz: Jeżeli nie byłoby podziału na to, co jest i to, co być powinno można by popaść w
samozadowolenie, nie martwić się o straszne rzeczy, które się dzieją.

Krishnamurti: Czym jest realność  tego, co być powinno ? Czy jest to w ogóle  rzeczywiste?
Człowiek jest okrutny, ale powinien być pokojowy. Czym jest realność tego, co być
powinno  i dlaczego to mamy? Czy, gdyby ten podział miał  zaniknąć, człowiek popadłby w
samozadowolenie, akceptował wszystko? Czy akceptowałbym przemoc, gdybym nie miał
ideału braku przemocy? Działanie bez  przemocy głosi się od najdawniejszych czasów: nie
zabijaj, okazuj współczucie i tym podobne, a faktycznie człowiek jest okrutny, oto to, co
jest. Jeśli akceptuje to jako nieuniknione popada w samozadowolenie tak jak teraz.
Zaakceptował wojnę jako sposób na życie i właśnie tak działa pomimo tysięcy sankcji,
religijnych, społecznych i wszelkich innych, mówi  Nie zabijaj   nie  tylko ludzi, zwierząt też,
ale ciągle zabija i zjada zwierzęta oraz idzie na wojnę. A gdyby wcale nie było ideału,
zostałbyś z tym, co jest . Czy wywołałoby to samozadowolenie? A może miałbyś wtedy
energię, zainteresowanie, żywotność by  rozwiązać  to, co jest ? Czyż ideał braku przemocy
nie jest ucieczką od faktu  jej istnienia? Kiedy umysł nie ucieka, ale zostaje skonfrontowany
z faktem okrucieństwa   tym, że jest okrutny, nie potępiając tego, nie osądzając wtedy
taki umysł osiąga zapewne zupełnie inną jakość i przemoc już dłużej nie istnieje. Taki
umysł nie akceptuje przemocy. Przemoc to nie tylko, kiedy kogoś się uderzy czy zabije,
przemoc stanowi zniekształcenie powodujące dopasowywanie się, naśladowanie,
przyjmowanie moralności społecznej lub stosowanie specyficznej własnej. Każda forma
kontroli i tłumienia to rodzaj zniekształcenia i skutkiem tego przemocy. Na pewno by
zrozumieć  to, co jest  potrzeba  natężenia, czujności pozwalającej odkryć to, co faktycznie
jest. To, co  faktycznie jest, to podział stworzony przez człowieka, przez nacjonalizm będący
jedną z głównych przyczyn wojen, akceptujemy to, wielbimy flagę; istnieją też podziały
wywołane przez religię: jesteśmy katolikami, buddystami, tym lub tamtym. Czy nie
możemy być wolni od  tego, co jest  dzięki bieżącej obserwacji  stanu faktycznego? Możesz
uwolnić się jedynie wtedy, gdy umysł nie zniekształca  tego, co obserwuje.

Słuchacz: Jaka jest różnica między widzeniem pojęciowym i faktycznym?

Krishnamurti: Czy drzewo widzi Pan jako pojęcie czy faktycznie? Kiedy patrzy Pan na
kwiat, czy widzi go bezpośrednio, czy może poprzez ekran swej indywidualnej wiedzy,
botanicznej lub innej, czy może przez przyjemność, jaką sprawia? W jaki sposób Pan go
widzi? Jeżeli jest to widzenie, że tak powiem,  pojęciowe, to został on uwidoczniony przez
myśl, czy to widać? Czy widzisz swą  żonę lub męża?   czy tylko wyobrażenie, jakie na jego
lub jej temat masz? Ten  obraz to koncepcja, przez którą widzisz pojęciowo, jednak, kiedy w
ogóle nie ma  wyobrażenia, widzisz faktycznie, wtedy rzeczywiście uczestniczysz w związku.

Więc czym jest mechanizm, który buduje obraz powstrzymujący nas od faktycznego
widzenia drzewa, żony czy męża lub przyjaciela albo czegoś jeszcze? Oczywiście chociaż

mam nadzieję, że się mylę macie wyobrażenie o mnie, mówcy nie? Jeśli masz obraz
mówcy, to naprawdę nie słuchasz go w pełni. A kiedy patrzysz na swą żonę, męża itd.
poprzez wyobrażenie, to nie widzisz naprawdę osoby, widzisz ją przez obraz i dlatego nie
istnieje tu żaden związek możesz powiedzieć Kocham cię , ale to w ogóle nie ma znaczenia.

Czy umysł może przestać tworzyć obrazy? w sensie, o jakim mówimy. Jest to możliwe
tylko, kiedy jest on całkowicie uważny w momencie wyzwania, w chwili  odbioru wrażenia.
Weźmy bardzo prosty przykład: ktoś ci schlebia, lubisz to i właśnie twoje lubię buduje
wyobrażenie. Jednak, jeżeli słuchasz tych pochlebstw z pełną uważnością, ani lubisz ani
nie lubisz, wysłuchujesz ich w pełni, całkowicie, obraz nie powstaje, nie nazywasz tego
kogoś przyjacielem ani, przeciwnie, osobą, która cię obraża, nie nazywasz go wrogiem.
Tworzenie wyobrażeń pochodzi od nieuważności gdy obecna jest uważność, nie ma
budowania  żadnych koncepcji. Zrób tak, to się odkrywa samo, bardzo łatwo. Kiedy w pełni
poświęcasz uwagę patrzeniu na drzewo lub kwiat czy chmurę, nie zachodzi  projekcja twej
wiedzy botanicznej, ani twojego lubię, nie lubię, po prostu patrzysz co nie znaczy, że
identyfikujesz się z drzewem, przecież nie możesz  nim zostać. Jeśli patrzysz na żonę, męża
lub przyjaciela bez obecności  jakiegokolwiek wyobrażenia, to związek jest czymś całkowicie
innym, wtedy w  ogóle nie włącza się w niego myśl i miłość ma możliwość zaistnienia.

Słuchacz: Czy miłość i wolność współistnieją?

Krishnamurti: Czy potrafimy kochać bez wolności? Jeśli nie jesteśmy wolni, to  czy umiemy
kochać? Jeżeli jesteśmy zazdrośni, to czy umiemy kochać? Przestraszeni, czy umiemy
kochać? Albo jeśli w pracy realizujemy jakąś naszą ambicję i przychodzimy do domu ze
słowy Kocham cię, moja miła czy to miłość? W pracy jesteśmy brutalni, przebiegli a w
domu próbujemy być potulni, kochający   czy to możliwe? Jedną ręką zabijać, drugą kochać?
Czy człowiek ambitny może  kiedykolwiek kochać, albo człowiek żyjący współzawodnictwem
z innymi w jakikolwiek sposób wiedzieć, co znaczy miłość? Akceptujemy wszystkie te
rzeczy,  i moralność społeczną; kiedy jednak jej zaprzeczymy, całkowicie, całą naszą  istotą,
stajemy się prawdziwie moralni lecz nie robimy tego. Jesteśmy godni społecznego,
moralnego szacunku i dlatego nie wiemy, czym jest miłość. Bez miłości nie potrafimy
odkryć, czym jest prawda, ani czy istnieje taka rzecz   czy może jej nie ma  jak Bóg. Możemy
wiedzieć, czym jest miłość, tylko, gdy wiemy, jak umrzeć dla wszelkiego wczoraj, dla
wszystkich wyobrażeń przyjemności,  seksualnej czy innej   wtedy, gdy istnieje miłość, która
sama w sobie jest  cnotą, która sama w sobie jest moralnością: cała etyka jest w niej   wtedy
dopiero pojawia się ta rzeczywistość, to coś, czego nie da się zmierzyć.

Słuchacz: Indywidualna jednostka, trwając w zamęcie, tworzy społeczność. Czy, by zmienić
społeczeństwo, zaleca Pan ażeby indywidualność odłączyła się tak, aby nie zależała od
społeczeństwa?

Krishnamurti: Czy indywidualność nie jest społeczeństwem? Wy i ja stworzyliśmy to
społeczeństwo, z naszą chciwością, ambicją, z naszym nacjonalizmem, pragnieniem
współzawodnictwa, brutalnością, okrucieństwem, oto, co uczyniliśmy w świecie
zewnętrznym, ponieważ tym jesteśmy wewnątrz siebie.  Wojna, jaka toczy się w Wietnamie:
jesteśmy za nią odpowiedzialni, wy i ja,  faktycznie, ponieważ zaakceptowaliśmy wojnę jako
sposób życia. Sugeruje Pan,  żebyśmy się odłączyli? Wręcz przeciwnie, jak możesz odłączyć
się od siebie?  Jesteś częścią całego tego bałaganu i możesz być wolny od tej brzydoty, tego
okrucieństwa, wszystkiego, co jest tu obecnie, nie poprzez odłączenie się, ale przez
poznanie, poprzez obserwację, przez zrozumienie całości spraw w sobie a skutkiem tego
stać się wolnym od wszelkiego okrucieństwa. Nie możesz odłączyć  się od siebie   przywołuje
to problem,  kto  ma to zrobić.  Kto  ma odłączyć  mnie  od społeczeństwa albo  mnie  od
siebie samego? Jednostka, która chce się  odłączyć, czyż nie jest częścią całego widowiska?
Zrozumieć to wszystko   że  obserwator  nie jest czymś innym od obserwowanej rzeczy to
medytacja, wymaga ona potężnej, nieanalitycznej wnikliwości względem siebie poprzez
obserwację związków z rzeczami, z obszarem swego posiadania, z ludźmi, z ideami, z
naturą,  dociera się do poczucia całkowitej wewnętrznej wolności.

Londyn, 20 marca 1969

Rozdział 3. Medytacja

Znaczenie poszukiwania , problemy związane z praktyką i kontrolą, jakość ciszy

Chciałbym porozmawiać o czymś, co, jak myślę, jest bardzo ważne: rozumiejąc to
powinniśmy umieć, mam nadzieję, osiągnąć sami dla siebie zupełną percepcję życia bez
jakiejkolwiek fragmentacji, ażebyśmy mogli działać w pełni, w sposób wolny, szczęśliwy.

Zawsze poszukujemy pewnego rodzaju tajemnicy, bo jesteśmy tak bardzo
nieusatysfakcjonowani życiem, jakie prowadzimy, płytkością tego, co robimy, co  ma bardzo
niewielki sens, a czemu próbujemy nadać doniosłość, znaczenie, lecz jest to działanie
intelektualne a poprzez to jedynie powierzchowne, podstępne i  ostatecznie nieznaczące. A
jednak wiedząc o tym wszystkim wiedząc, że nasze przyjemności po chwili się kończą,
nasze codzienne czynności to rutyna, wiedząc też, że nasze problemy, tak wiele z nich,
prawdopodobnie nigdy nie znajdą  rozwiązania, nie wierząc w nic, nie pokładając wiary w
tradycyjnych wartościach, w nauczycielach, w guru, w sankcjach Kościoła czy społeczeństwa
wiedząc o tym  wszystkim, większość z nas stale sonduje lub poszukuje, próbuje odkryć coś
naprawdę wartościowego, coś, czego nie dotknęła myśl, coś, w czym rzeczywiście jest
poczucie niezwykłego piękna i ekstazy. Wielu z nas, wydaje mi się, próbuje  odnaleźć coś, co
jest trwałe, czego nie da się łatwo zepsuć. Odkładamy na bok oczywistości i pojawia się
głęboka tęsknota nie emocjonalna ani sentymentalna dogłębne dociekanie, jakie może
otworzyć drzwi do czegoś, czego nie da się  zmierzyć myślą, czegoś, co nie może być zaliczone
do kategorii wiary czy  nadziei. Ale czy istnieje jakiś sens badania, poszukiwania?

Zamierzamy przedyskutować kwestię medytacji: to raczej złożone zagadnienie i,  zanim w
nie wejdziemy, musimy mieć zupełną jasność odnośnie badania, poszukiwania doświadczeń,
prób odnalezienia rzeczywistości. Musimy zrozumieć  znaczenie poszukiwania i dążenia do
prawdy, intelektualnego błądzenia w nadziei  dotarcia do czegoś nowego, co nie pochodzi z
czasu, nie zostało stworzone przez  nasze wymagania, przymus i rozpacz. Czy prawda może
być kiedykolwiek odnaleziona  poprzez poszukiwanie? Czy rozpoznasz ją, gdy odnajdziesz?
Jeśli tak, to czy  możesz powiedzieć  Oto prawda ,  Oto rzeczywistość ? Czy szukanie ma w
ogóle jakiś sens? Wielu religijnych ludzi ciągle mówi o poszukiwaniu prawdy, a my
pytamy, czy prawda może zostać w jakikolwiek sposób odszukana? Czyż w idei
poszukiwania, odnajdowania nie zawiera się również idea rozpoznania   idea, że,  jeśli coś
znajdę, muszę umieć to rozpoznać? Czy rozpoznanie nie oznacza, że już to znam? Czy
prawda jest rozpoznawalna w takim sensie, że została wcześniej doświadczona, więc
można powiedzieć  To jest to ? Jaką zatem wartość ma w ogóle  poszukiwanie? A może, jeśli
nie ma żadnej wartości, to wartościowa jest tylko ciągła obserwacja, ciągłe słuchanie?
które nie jest tym samym, co poszukiwanie. Kiedy obecna jest ciągła obserwacja, nie

zachodzi ruch przeszłości. Obserwować oznacza bardzo jasne widzenie aby widzieć
bardzo  jasno potrzeba wolności, wolności od oburzenia, wolności od wrogości, od  wszelkich
uprzedzeń czy urazy, wolności od wszelkich wspomnień utrwalonych jako wiedza, które
wtrącają się, gdy patrzysz. Czy wtedy, kiedy obecna jest taka  jakość, ten rodzaj wolności z
ciągłą obserwacją   nie tylko rzeczy na zewnątrz,  ale również wewnątrz   tego, co się dzieje
naprawdę, istnieje potrzeba jakiś  poszukiwań?  przecież wszystko tam jest: stan faktyczny,
to, co jest   pod  obserwacją. Lecz w momencie, w którym chcemy zmienić  to, co jest  w coś
innego, ma miejsce proces zniekształcania. Obserwując z wolnością, bez żadnych
zniekształceń, bez żadnego oceniania, bez jakiegokolwiek pragnienia  przyjemności, poprzez
samą tylko obserwację widzimy, że  to, co jest  przechodzi  niesamowitą przemianę.

Wielu z nas próbuje wypełnić życie wiedzą, rozrywkami, aspiracjami duchowymi i wiarą,
co, jak obserwujemy, ma niewielką wartość. Pragniemy doświadczyć czegoś
transcendentalnego, czegoś ponad wszystkie ziemskie rzeczy, pragniemy doświadczyć
czegoś wspaniałego, co nie ma granic, w czym nie ma czasu. By doświadczyć czegoś
niezmierzonego trzeba zrozumieć implikacje doświadczania . Dlaczego w ogóle chcemy
doświadczać ?

Proszę, nie akceptujcie ani nie odrzucajcie tego, co słyszycie z ust mówcy, po prostu
sprawdźcie to. Mówca miejmy ponownie jasność w tej materii nie prezentuje sobą
jakiejkolwiek wartości. (Tak jak telefon: nie podporządkowujesz  się temu, co mówi. Nie ma
on przecież żadnego autorytetu, ale go słuchasz.) Jeżeli słuchasz z uwagą, jest w tym
uczucie: nie zgoda czy niezgoda, lecz właściwość umysłu, który stwierdza Zobaczymy, o
czym mówisz, zobaczymy, czy ma  to jakąkolwiek wartość, zobaczymy, co jest prawdą, a co
fałszem.  Nie akceptuj  ani nie odrzucaj, ale słuchaj i obserwuj, nie tylko to, co się mówi, ale
również swoje reakcje, zniekształcanie podczas, kiedy słuchasz, zobacz swe uprzedzenia,
twoje opinie, wyobrażenia, twe doświadczenie, zobacz, w jaki sposób starają się
powstrzymać cię od słuchania.

Pytamy: jaki jest sens doświadczenia? Czy ma ono jakiekolwiek znaczenie? Czy może
obudzić umysł, który śpi, który doszedł do pewnych wniosków i został zatrzymany i
uwarunkowany przez wiarę? Czy doświadczenie może go obudzić, rozbić  całą tę strukturę?
Czy taki umysł   tak mocno uwarunkowany, obciążony własnymi  niezliczonymi problemami
i rozpaczą i żalem   może odpowiedzieć na jakiekolwiek  wyzwanie?   może? A jeśli nawet, to
czy odpowiedź nie musi być nieadekwatna i skutkiem tego prowadzić do nasilenia
konfliktu? Poszukiwanie szerszego, głębszego doświadczenia transcendentalnego jest
zawsze formą ucieczki od  bieżącej rzeczywistości  tego, co jest , a co oznacza nas samych,
nasz własny uwarunkowany umysł. Umysł, który jest w najwyższym stopniu przebudzony,
inteligentny, wolny, dlaczego miałby w ogóle potrzebować jakiegoś  doświadczenia ? Światło
to światło, nie prosi o więcej światła. Pożądanie  kolejnych  doświadczeń  jest ucieczką od
rzeczywistości, od  tego, co jest .

Jeśli obecna jest wolność od nieustannego poszukiwania, wolność od żądania i  pragnienia
by doświadczyć czegoś nadzwyczajnego, to możemy kontynuować odkrywanie, czym jest
medytacja. Słowo to jak i miłość , śmierć , piękno , szczęście jest tak przeciążone.
Istnieje wiele szkół, które nauczą cię, jak  medytować. Jednak, żeby zrozumieć, czym jest
medytacja, trzeba położyć fundament prawego postępowania. Bez tej podstawy jest ona
właściwie formą autohipnozy: bez  wolności od gniewu, zazdrości, chciwości, zachłanności,
nienawiści, współzawodnictwa, pragnienia sukcesu wszelkich moralnych, szacownych
odmian tego, co uważa się za prawe bez położenia właściwego fundamentu, bez
przeżywania na bieżąco życia codziennego wolnego od zniekształceń powodowanych  przez
indywidualny strach, troskę, chciwość i tak dalej, medytacja ma bardzo małe znaczenie.
Położenie fundamentu to wszystko, co ważne. Powstaje więc  pytanie: czym jest cnota? Co to
moralność? Proszę nie mówcie, że to mieszczański problem i jest bez znaczenia w
społeczeństwie, które przyzwala, które dopuszcza wszystko. Nie rozważamy tego typu
społeczności, zainteresowani jesteśmy życiem  całkowicie wolnym od strachu, życiem, jakie
umożliwia głęboką, trwałą miłość.  Bez tego medytacja staje się dewiacją, jest jak zażywanie
narkotyku   co wielu  robi   celem doznania niezwykłego doświadczenia podczas, gdy życie
pozostaje miałkie, tandetne. Ci, którzy biorą narkotyki, przeżywają pewne osobliwe
doświadczenia, może widzą w trochę czystszych barwach, może stają się odrobinę  bardziej
wrażliwi, a uwrażliwieni   w tym wywołanym chemicznie stanie   może  widzą rzeczy bez
odstępu pomiędzy  obserwatorem  i tym, co obserwowane, jednak,  kiedy chemia zakończy
swe działanie, trafiają z powrotem tam, gdzie byli ze  strachem, z nudą, są znów z powrotem
na starej ścieżce   muszą więc ponownie  zażyć narkotyk.

Dopóki nie położy się fundamentu cnoty, medytacja pozostaje chwytem służącym do
kontroli umysłu, zmuszenia go by się uciszył, spowodowania aby dopasował się  do wzoru
wymuszanego przez system mówiący  Rób to a otrzymasz wspaniałą  nagrodę.  Jednak taki
umysł zastosuj, cokolwiek chcesz spośród wszelkich dostępnych metod i systemów
pozostanie ciasny, małostkowy, uwarunkowany, i skutkiem tego bezwartościowy. Trzeba
zbadać, czym jest cnota i jak wygląda twoje postępowanie. Czy jest ono wynikiem
uwarunkowań środowiskowych, społecznych,  kulturowych, w jakich wyrosłeś?   postępujesz
według nich. Czy to cnota? A może  polega ona na wolności od moralności społecznej opartej
na chciwości, zawiści i  całej reszcie?  moralności uważanej za wielce szacowną. Czy cnotę
można kultywować? a, jeśli można, to czy nie stanie się ona czymś mechanicznym i
dlatego wcale nie będzie cnotą? Cnota to coś żywego, płynnego, co się ciągle  odnawia, chyba
nie może być poskładana w miarę upływu czasu   to tak, jakby ktoś  sugerował, że możesz
kultywować pokorę. Czy umiesz kultywować pokorę? Oto próżny  człowiek, który  kultywuje
pokorę czego by nie zrobił, pozostanie próżny. Ale w bardzo jasnym widzeniu natury
próżności i dumy, w takim właśnie widzeniu jest  wolność od nich, a w niej   pokora. Kiedy
to całkiem jasne, możemy kontynuować  odkrywanie, czym jest medytacja. Medytacja, jeżeli
rozumiesz, co oznacza, jest jedną z najbardziej zadziwiających rzeczy, chyba jednak nie

będziesz w stanie jej pojąć dopóty, dopóki nie dotrzesz do końca poszukiwań, błądzenia,
pragnień, kurczowego trzymania się tego, co uważasz za prawdę, a co jest twą własną
projekcją. Nie będziesz umiał tam dotrzeć do chwili, kiedy przestaniesz już dłużej żądać
jakiegoś doświadczania lecz zrozumiesz zamęt, w jakim żyjesz, nieporządek swego
własnego życia. Poprzez obserwację tego nieporządku,  przychodzi porządek   który nie jest
schematyczny. Gdy tak zrobiłeś  co jest  samo w sobie medytacją   to można spytać nie tylko,
czym jest medytacja, ale  też, czym ona nie jest, bo w zaprzeczeniu fałszu kryje się prawda.

Każdy system, każda metoda, jaka ma cię nauczyć, jak medytować, jest, w oczywisty
sposób, fałszywa. Można zobaczyć dlaczego, intelektualnie, logicznie: bo, jeżeli praktykujesz
coś według metody   jak by nie była znakomita, jak by  nie była starożytna, jak by nie była
nowoczesna, jak by nie była popularna powodujesz, że twe działania są mechaniczne,
robisz coś w kółko i w kółko żeby  osiągnąć jakiś cel. W medytacji cel nie różni się od tego, co
po drodze. Jednak  metoda coś ci obiecuje, jest środkiem do celu. Jeśli środek, działanie jest
mechaniczne, to efekt jest również czymś wytworzonym przez maszynę,  zmechanizowany
umysł mówi  Coś osiągnę . Trzeba być całkowicie wolnym od  wszystkich metod, wszelkich
systemów, to już początek medytacji, już zaprzeczasz  czemuś, co jest absolutnie fałszywe i
bez znaczenia. I znów, istnieją ci, którzy  praktykują  uważność . Czy możesz praktykować
uważność?  jeśli ją praktykujesz,  to cały czas jesteś nieuważny. Więc bądź świadom swojego
braku uwagi, nie ćwicz, jak być uważnym jeżeli jesteś świadom swojego braku uwagi,
poprzez tę  świadomość powstaje uważność, nie musisz jej praktykować. Proszę, zrozumcie
to,  to tak jasne i proste. Nie musisz jechać do Birmy, Chin, Indii, miejsc  romantycznych,
ale nie reprezentujących sobą czegoś unikalnego. Pamiętam, jak pewnego razu z grupą
ludzi podróżowaliśmy samochodem po Indiach. Siedziałem z  przodu, obok kierowcy, z tyłu
znajdowały się trzy osoby zajęte rozmową o  uważności, pragnące pomówić ze mną na ten
temat. Samochód jechał bardzo szybko. Na drodze znalazła się koza a kierowca nie
poświęcił jej wiele uwagi i rozjechał  biedne zwierzę. Dżentelmeni z tyłu dyskutowali o tym,
czym jest uważność  w  ogóle nie zorientowali się, co zaszło! Śmiejecie się, ale my wszyscy
tak robimy, jesteśmy intelektualnie zainteresowani ideą uważności, werbalnym,
dialektycznym  rozpatrywaniem opinii, jednak faktycznie nie zdajemy sobie sprawy, co się
dzieje.

Nie ma praktykowania, tylko żywa rzeczywistość. I pojawia się pytanie: jak kontrolować
myśl? Myśl wędruje we wszelkie dostępne miejsca: chcesz o czymś pomyśleć, a ona jest
zupełnie gdzie indziej. Słyszysz: praktykuj, kontroluj,  myśl o obrazie, sentencji, albo jeszcze
czymś, koncentruj się  myśl ucieka w  innym kierunku, więc ją powstrzymujesz i toczy się
bitwa, w tę i z powrotem.  Więc pytamy: skąd w ogóle potrzeba kontrolowania myśli i kim
jest jednostka,  która zamierza to robić? Proszę, przyjrzyjcie się tej kwestii z bliska. Dopóki
rzeczywiście nie zrozumiesz tego zagadnienia, nie będziesz w stanie zobaczyć, co  oznacza
medytacja. Kiedy ktoś mówi  Muszę kontrolować myśl , to kim jest  kontrolujący, cenzor?

Czy jest on czymś innym niż to, co zamierza kontrolować,  kształtować czy przekształcić w
inną jakość?   czy jedno i drugie to nie to  samo? Co się dzieje, gdy  myślący  widzi, że jest
myślą   a przecież nią jest   że  doświadczający  to doświadczenie? Co ma wtedy zrobić? Czy
nadążacie za tym?  Myślący to myśl, a myśl wędruje: wtedy myślący, myśląc, że jest czymś
oddzielnym, mówi  Muszę ją kontrolować.  Czy jest on czymś innym niż, to, co  nazywa się
myślą? Jeśli myśl jest nieobecna, to czy istnieje myślący?

Cóż ma miejsce, kiedy myślący widzi, że jest myślą? Co się faktycznie dzieje, kiedy
myślący  jest myślą, a  obserwator  obserwowaną rzeczą? Co zachodzi?  Nieobecna w tym
jest separacja, podział, a dzięki temu konflikt nie potrzeba więc dłużej kontrolować,
kształtować myśli   co ma wtedy miejsce? Czy następuje  w ogóle jakaś wędrówka myśli?
Przedtem działała kontrola, istniała koncentracja myśli, powstawał konflikt między
myślącym , który chciał ją kontrolować i wędrującą sobie myślą. Tak dzieje się z nami
wszystkimi przez cały czas. A teraz  następuje nagłe uświadomienie sobie, że  myślący  to
myśl   uświadomienie sobie  nie sformułowane słowne, ale jako rzeczywistość. Co ma wtedy
miejsce? Czy obecne jest coś takiego jak wędrówka myśli? Istnieje ona tylko, kiedy
obserwator  jest  czymś innym niż myśl i chce ją ocenzurować   może wtedy powiedzieć  Ta
jest  dobra a ta zła , albo  Myśl wędruje, błądzi, muszę ją kontrolować.  Jednak czy,  kiedy
myślący zda sobie sprawę, że sam jest myślą, błądzenie w ogóle zachodzi? Panowie,
wejdźcie w to, nie akceptujcie tego, a zobaczycie sami, na własny  użytek. Błądzenie istnieje
tylko, kiedy obecny jest opór próbujący powstrzymać  konflikt; opór został stworzony przez
myślącego, któremu wydaje się, że jest  czymś oddzielnym od myśli, jednak, gdy uświadomi
on sobie, że sam nią jest, nie  ma oporu   co nie oznacza, że, na odwrót, myśl rozpełza się po
całym dostępnym  obszarze i robi, co zechce.

Cała koncepcja kontroli i koncentracji przechodzi kolosalną przemianę, staje się
uważnością, czymś całkowicie innym. Jeżeli pojmujesz naturę uważności, to,  jak może być
ona ukierunkowywana, to rozumiesz, że to coś całkiem innego niż koncentracja będąca
odłączeniem. Zapytasz wtedy Czy mogę zdziałać coś bez  koncentracji?,  Czyż nie potrzebuję
jej aby coś zrobić?  Ale czy nie możesz  tego zrobić z uważnością? która nie jest koncentracją.
Uważność oznacza być obecnym, to jest słuchać, słyszeć, widzieć całością swej istoty,
ciałem, nerwami, oczami, uszami, umysłem, sercem, zupełnie. Dzięki tej zupełnej
uważności w której nieobecny jest podział możesz uczynić cokolwiek, i, dzięki takiej
uważności, nie ma oporu. A wtedy, następna rzecz to, czy umysł  zawierający w sobie mózg
mózg uwarunkowany, rezultat tysięcy tysięcy lat  ewolucji, mózg, który służy za magazyn
pamięci czy może on pozostać cichy? Bo tylko, gdy cały umysł jest spokojny, cichy,
następuje percepcja, czyste widzenie, umysłem, w którym nie ma zamętu. Jak może on
pozostać cichy, nieporuszony? Nie wiem, może sami zauważyliście, że, aby popatrzeć na
przepiękne drzewo lub obłok pełen światła i blasku, trzeba patrzeć zupełnie, spokojnie,
inaczej nie patrzy się bezpośrednio na nie, patrzy się poprzez pewne wyobrażenie

przyjemności lub pamięć dnia wczorajszego, właściwie nie patrzy się na nie, patrzy się
raczej na obraz niż na faktyczną sytuację.

Więc zapytujemy, czy całość umysłu, uwzględniając mózg, może być zupełnie  nieporuszona?
Ludzie zadawali to pytanie   ludzie traktujący rzecz naprawę  bardzo poważnie   nie byli w
stanie znaleźć odpowiedzi, próbowali podstępów, powiedzieli, że umysł można uspokoić
poprzez powtarzanie słów. Próbowaliście  tego kiedyś?   powtarzania  Ave Maria  albo słów
w sanskrycie, jakie ktoś przywiózł z Indii, mantr powtarzania pewnych wyrazów celem
uspokojenia umysłu.  To bez znaczenia, jakie to słowa   Coca Cola, cokolwiek   dodaj do nich
rytm,  powtarzaj często i zobaczysz, że umysł się ucisza, tyle, że wpada w otępienie,  brak
mu wrażliwości, czujności, wigoru, witalności, żarliwości, zainteresowania. Otępiony umysł,
chociaż może powiedzieć. Przeżyłem potężne doświadczenie transcendentalne , oszukuje
sam siebie.

Nie chodzi zatem o powtarzanie słów ani próby wymuszenia czegoś zbyt wiele chwytów
stosowano wobec umysłu, ażeby go wyciszyć a jednak gdzieś głęboko wewnątrz siebie
wiesz, że, kiedy umysł jest cichy, wszystko się kończy, że nastaje wtedy prawdziwa
percepcja.

Jak umysł, w tym mózg, ma się całkowicie uciszyć? Niektórzy mówią: oddychaj  prawidłowo,
bierz głębokie oddechy, o to chodzi, wprowadź więcej tlenu do krwi;  mały, tandetny umysł
oddychając bardzo głęboko dzień po dniu, może się nawet  wyciszyć, jednak pozostaje ciągle
tym, czym jest, małym, tandetnym umysłem. Albo  praktykuj jogę?   znowu, tak wiele spraw
się z tym wiąże. Joga oznacza sprawność w działaniu, nie tylko wykonywanie pewnych
ćwiczeń, potrzebnych dla utrzymania zdrowego, silnego, wrażliwego ciała zawiera się w
tym spożywanie właściwego pokarmu, nie napychanie się masą mięsa i resztą (nie
będziemy w to wchodzić, zapewne jecie mięso). Zręczność w działaniu wymaga wielkiej
wrażliwości, lekkości ciała, spożywania właściwego pokarmu, nie tego, co dyktuje twe
podniebienie lub do czego przywykłeś.

Cóż zatem należy robić? Kto stawia to pytanie? Widzisz bardzo jasno, że nasze życie to
nieporządek, wewnątrz i na zewnątrz, a jednak porządek jest konieczny, tak
uporządkowany jak porządek matematyczny, a to może nastąpić jedynie poprzez
obserwację nieporządku, nie przez próby dopasowania się do planu, jaki inni,  albo nawet ty
sam, mogą uważać za porządek. Poprzez widzenie, przez pozostawanie świadomym
nieporządku, przychodzi porządek. Widać również, że umysł musi być niezwykle cichy,
wrażliwy, czujny, nie złapany w sidła nawyków fizycznych czy  psychologicznych   jak to ma
się stać? Kto stawia to pytanie? Czy zostało ono zadane przez umysł paplający, umysł
posiadający tak dużo wiedzy? Czy nauczył się czegoś nowego? brzmi to Mogę widzieć
bardzo jasno tylko, kiedy jestem cichy,  dlatego muszę się uciszyć.  Potem mówi  Jak mam
się uciszyć?  Niewątpliwie  pytanie to jest samo w sobie błędne: w chwili, gdy umysł pyta

jak , szuka schematu, a skutkiem tego niszczy właśnie to coś, co badał, czyli: jak umysł
może być zupełnie nieporuszony? nie w sposób mechaniczny, nie poprzez narzucanie
czegoś, nie zmuszany do bezruchu. Umysł, którego nie zmusza się do bezruchu jest
niezwykle aktywny, wrażliwy, czujny. Jednak, gdy pytasz jak, następuje podział na
obserwatora i obserwowaną rzecz.

Gdy sobie zdasz sprawę z tego, że nie ma metody, systemu ani mantry,  nauczyciela, nic na
świecie, co pomoże ci się uciszyć, kiedy sobie uświadomisz prawdę tego, że tylko cichy
umysł widzi, wtedy staje się on niezwykle cichy. To  tak, jak zobaczyć niebezpieczeństwo i
uniknąć go   w taki sam sposób, przez  widzenie, że umysł musi być zupełnie cichy, ucisza
się on.

Teraz istotną rolę odgrywa jakość ciszy. Maleńki umysł może być bardzo cichy,  ma on mało
przestrzeni, w której należy ciszę zachować: ta niewielka przestrzeń  ze swoją małą ciszą to
całkowicie martwa rzecz znacie to. Ale umysł, który  dysponuje nieograniczoną przestrzenią
i taką ciszą, taką nieporuszonością, który  nie ma centrum, czyli  ja ,  obserwatora , to coś
zupełnie innego. W tej ciszy  obserwator  w ogóle nie istnieje, taka jakość ciszy dysponuje
ogromną  przestrzenią, nie ma granic i jest w wysokim stopniu aktywna, aktywność takiej
ciszy jest całkowicie inna niż działania skoncentrowane na sobie. Jeśli umysł  doszedł tak
daleko (a tak naprawdę to niedaleko, to zawsze tam, o ile wiesz, jak  patrzeć), to być może
to, czego człowiek szukał poprzez wieki, Bóg, prawda, niezmierzone, bezimienne,
bezczasowe, tam jest. Taki człowiek jest  błogosławiony, tam znajduje się prawda dla niego i
ekstaza.

Czy powinniśmy ponownie omówić kwestię zadawania pytań? Możecie mnie spytać Jaką
wartość ma to wszystko w życiu codziennym? Muszę żyć, chodzić do pracy, jest rodzina,
szef, współzawodnictwo cóż całe te nasze rozważania mają z tym  wspólnego?  Nie stawiacie
sobie takiego pytania? Jeśli je zadajecie, to nie prześledziliście wszystkiego, o czym była
mowa dziś rano. Medytacja nie jest  czymś różnym od codziennego życia, nie odchodź w kąt,
żeby medytować przez  dziesięć minut a potem stamtąd wrócić i nadal być rzeźnikiem  czy
w  metaforycznym sensie czy też rzeczywiście. Medytacja to jedna z najbardziej  poważnych
spraw, wykonujesz ją przez cały dzień, w pracy, w domu, kiedy mówisz komuś  Kocham
cię , gdy bierzesz pod uwagę swoje dzieci, kiedy edukujesz je by zostały żołnierzami,
zabijały, akceptowały nacjonalizm, wielbiły flagę,  edukujesz je by same weszły w pułapkę
nowoczesnego świata  obserwacja tego  wszystkiego, uświadomienie sobie własnego w tym
udziału, to wszystko jest częścią medytacji. I, kiedy tak medytujesz, odnajdziesz w tym
niezwykłe piękno,  będziesz działać właściwie w każdej chwili, a jeżeli w jakimś momencie
nie  zareagujesz prawidłowo, nie będzie to miało znaczenia, uchwycisz to następnym  razem
nie będziesz tracić czasu na żale. Medytacja to część życia, nie coś od  tego życia różnego.

Słuchacz: Czy może Pan coś powiedzieć o lenistwie?

Krishnamurti: Lenistwo  przede wszystkim, co jest złego w lenistwie? Nie  mylmy lenistwa
z korzystaniem z wolnego czasu. Wielu z nas jest, niestety, leniwych i skłonnych do
opieszałości, więc wbijamy sobie ostrogi, ażeby wymusić  aktywność   przez co stajemy się
jeszcze bardziej leniwi. Im bardziej opieram się lenistwu, tym bardziej się rozleniwiam.
Popatrzcie na nie jednak: rano, kiedy wstaję z poczuciem straszliwego rozleniwienia, z
pragnieniem by nie robić  wielu rzeczy. Dlaczego ciało się rozleniwia?   prawdopodobnie z
przejedzenia, zbytniego folgowania sobie w seksie: poprzedniego dnia i nocy uczyniono
wszystko  by je obciążyć, otumanić; i teraz mówi: na litość boską, zostawcie mnie w  spokoju
jeszcze chwilę  a człowiek chce je spiąć ostrogą, zmusić do aktywności,  jednak nie skoryguje
sposobu, w jaki żyje, bierze więc pigułkę aby być aktywnym. Lecz jeśli obserwujesz,
zobaczysz, że ciało ma własną inteligencję potrzeba potężnej inteligencji by obserwować
inteligencję ciała. Wymuszasz ją, próbujesz  kierować; jesz mięso, pijesz, palisz i robisz całą,
znaną ci, resztę i dlatego ciało traci swą własną wewnętrzną organiczną inteligencję. By
pozwolić ciału działać inteligentnie, umysł potrzebuje inteligencji i nie może przyzwalać
sobie na wtrącanie się w sprawy ciała. Spróbuj tego a zobaczysz, że lenistwo przejdzie
potężną przemianę.

Istnieje też zagadnienie wolnego czasu. Ludzie mają go coraz więcej i więcej,  zwłaszcza w
bogatych społeczeństwach. Co się z nim robi?  staje się to  problemem: więcej zabawy, więcej
kin, więcej telewizji, więcej książek, więcej  jazgotu, więcej łodzi, więcej krykieta: znacie to
wszerz i wzdłuż, wypełnianie wolnego czasu wszelkimi rodzajami aktywności. Kościół
mówi: wypełnij Bogiem,  chodź do kościoła, módl się   ciągle te same chwyty, jakie stosowali
dotychczas, jakie nie są niczym innym, tylko kolejną formą rozrywki. Albo gadasz bez końca
o tym czy tamtym. Masz wolny czas, czy użyjesz go by zwrócić się na zewnątrz czy do
wewnątrz? Życie to nie tylko życie wewnętrzne, życie to ruch, jest jak morze  odchodzące z
odpływem i powracające w przypływie. Co zrobisz z czasem wolnym? Bardziej się
podszkolisz, nauczysz lepiej cytować książki? Wyjdziesz prowadzić wykłady (co właśnie
robię, niestety) czy wejdziesz bardzo głęboko do wewnątrz?  By wejść głęboko do wewnątrz,
to, co na zewnątrz musi również zostać zrozumiane.  Im lepiej pojmujesz rzeczy zewnętrzne
nie tylko fakt istnienia dystansu między  nami tutaj i księżycem, wiedzę technologiczną, ale
zewnętrzne poruszenia  społeczeństwa, narodów, wojen, nienawiści z tym związanej   gdy
zrozumiesz to,  co na zewnątrz, możesz wejść bardzo głęboko do wewnątrz i ta wewnętrzna
głębia  jest nieograniczona. Nie mówisz  Osiągnąłem kres, oto oświecenie.  Oświecenia  nikt
nie może ci dać, przychodzi ono, gdy obecne jest zrozumienie zamętu, a, aby zrozumieć
zamęt, trzeba na niego popatrzeć.

Słuchacz: Jeżeli mówi Pan, że myślący i myśl nie są rozdzieleni, i że jeśli się myśli, że
myślący to coś osobnego a skutkiem tego próbuje kontrolować myśl, to jedynie sprowadza
się z powrotem walkę i zamęt umysłu, że w ten sposób nie nastanie spokój, to ja nie

rozumiem jeśli myślący to myśl jak powstaje rozdzielenie w pierwszym przypadku. Jak
myśl może walczyć sama ze sobą?

Krishnamurti: Jak powstaje rozdzielenie pomiędzy myślącym i myślą pomimo, że
faktycznie są jednym? O to Panu chodzi? Czy to rzeczywisty fakt, że myślący jest myślą
czy uważa Pan, że tak być powinno, więc nie jest to dla Pana  rzeczywistość? Aby zdać sobie
z tego sprawę trzeba dysponować wielką energią można powiedzieć, że, kiedy widzi się
drzewo, trzeba mieć energię, nie podział na ja i drzewo. By zdać sobie z tego sprawę
potrzeba potężnej energii   nie ma  wtedy podziału a dzięki temu konfliktu, nie ma kontroli.
Jednak, jako że  większość z nas została przyzwyczajona do idei, że myślący to coś innego
niż  myśl, konflikt powstaje.

Słuchacz: Dlaczego wydajemy się sobie tak skomplikowani?

Krishnamurti: Bo mamy bardzo złożone umysły   czyż nie? Nie jesteśmy prostymi  ludźmi,
którzy traktują rzeczy tak po prostu  mamy złożone umysły. A  społeczeństwo rozwija się
stając się bardziej i bardziej skomplikowane  jak  nasze własne umysły. By zrozumieć coś
bardzo złożonego trzeba samemu być bardzo  prostym. Aby zrozumieć coś złożonego, bardzo
skomplikowany problem, musisz  patrzeć na niego bez wtrącania do badań jakichkolwiek
wniosków, odpowiedzi, przypuszczeń i teorii. Gdy patrzysz na problem wiedząc, że
odpowiedź znajduje  się w nim samym   twój umysł staje się bardzo prosty: prostota tkwi w
obserwacji, nie w problemie, który może być złożony.

Słuchacz: Jak mogę ujrzeć całość rzeczy, wszystko, jako jedność?

Krishnamurti: Przyzwyczajeni jesteśmy do patrzenia na rzeczy w sposób  fragmentaryczny,
widzenia drzewa jako czegoś oddzielnego, osobno żony, pracy, szefa  wszystko w kawałkach.
Jak mogę zobaczyć świat, którego jestem częścią, zupełnie, całkowicie, niepodzielony?
Teraz, proszę słuchać, proszę Pana, proszę  słuchać: kto odpowie na to pytanie? Kto powie
Panu, jak patrzeć mówca? Postawił Pan pytanie i czeka na odpowiedź od kogo? Jeśli
sprawa jest  rzeczywiście bardzo poważna  nie mówię, że Pańskie pytanie jest złe   jeżeli
kwestia jest rzeczywiście poważna, to co jest problemem? Oto problem:  Nie widzę  rzeczy
jako pełni, bo patrzę na wszystko po kawałku! Kiedy umysł parzy na rzeczy
fragmentarycznie? Dlaczego? Kochaj żonę i nienawidź szefa!   Rozumiecie?  Jeżeli kocham
żonę, muszę też kochać całą resztę. Nie? Nie mów  tak , bo nie  robisz tak: nie kochasz żony
ani dzieci, nie kochasz, chociaż możesz o tym  mówić. Jeśli kochasz żonę i dzieci, będziesz je
edukował w inny sposób, będziesz się o nie troszczył, nie finansowo, ale całkiem inaczej.
Tylko, gdy obecna jest  miłość, nie ma podziałów. Rozumie Pan? Kiedy nienawidzisz istnieje
podział, jesteś wtedy wystraszony, chciwy, zawistny, brutalny, okrutny, ale, gdy kochasz
nie umysłem, miłość to nie słowo, miłość to nie przyjemność   gdy naprawdę  kochasz, to
przyjemność, seks i reszta mają zupełnie inną jakość  w takiej  miłości nie ma podziałów.

Podział powstaje, gdy obecny jest strach. Kiedy kochasz nie istnieje ja i ty , my i oni .
Lecz teraz Pan powie Jak mam kochać? Jak mam zdobyć ten perfum? Jest na to tylko
jedna odpowiedź: patrz na siebie, obserwuj siebie, nie spinaj ostrogami, ale obserwuj
poprzez tę obserwację, widzenie rzeczy, jakimi są, może odkryjesz miłość. Trzeba jednak
pracować bardzo ciężko nad obserwacją, nie być leniwym, nie być nieuważnym.

Londyn, 23 marca 1969

Rozdział 4. Czy człowiek może się zmienić?

Energia, jej utrata w konflikcie

Patrzymy na uwarunkowania rozpowszechnione na świecie i obserwujemy, co tam się
dzieje zamieszki studenckie, uprzedzenia klasowe, konflikt między czarnymi i białymi,
wojny, zamęt polityczny, podziały narodowe i religijne. Jesteśmy również świadomi
konfliktu, walki, niepokoju, samotności, rozpaczy, braku miłości, i strachu. Dlaczego
akceptujemy to wszystko? Dlaczego akceptujemy środowisko moralne, społeczne wiedząc
bardzo dobrze, że jest ono całkowicie  niemoralne, wiedząc to dla siebie samych   nie jedynie
przez emocje czy  sentyment, lecz poprzez patrzenie na świat i na siebie   dlaczego żyjemy w
taki  sposób? Dlaczego dzieje się tak, że nasz system edukacyjny nie tworzy  prawdziwych
istot ludzkich, ale zmechanizowane jednostki wyszkolone by wykonywać  określoną pracę i
w końcu umrzeć? Edukacja, nauka i religia ani trochę nie  rozwiązały naszych problemów.

Dlaczego, patrząc na to zamieszanie, każdy z nas je akceptuje i dopasowuje się, zamiast
rozbić w sobie cały ten proces? Myślę, że powinniśmy zadać to pytanie, nie z poziomu
intelektu ani w celu znalezienia jakiegoś boga, jakiegoś stanu świadomości, jakiegoś
indywidualnego szczęścia, co nieuchronnie wiedzie do  różnego rodzaju ucieczki, ale patrząc
na to w ciszy, niezachwianym wzrokiem, bez żadnego osądu i oceny. Powinniśmy, jako
dorośli ludzie, spytać, dlaczego tak się  dzieje, że żyjemy w ten sposób   żyj, walcz i umrzyj.
A kiedy zadamy to pytanie na poważnie, z pełną intencją zrozumienia, filozofie, teorie,
spekulatywne  idealizacje w ogóle nie mają miejsca. To, co istotne to nie to, co być powinno
lub co by być mogło bądź jakiej zasady powinniśmy przestrzegać, jaki rodzaj ideału
wyznawać ani do jakiej religii lub do jakiego guru mamy się zwrócić. Wszystkie te
odpowiedzi są, w oczywisty sposób, całkowicie bez znaczenia, gdy  zostajesz skonfrontowany
z tym zamętem, z niedolą i ciągłym konfliktem, w jakich  żyjemy. Uczyniliśmy z życia pole
bitwy: każda rodzina, każda grupa, każdy naród przeciwko pozostałym. Widząc to wszystko,
nie jako ideę, ale coś, co właśnie  obserwujesz, wobec czego stajesz, zapytasz siebie samego,
o co w tym wszystkim chodzi. Dlaczego ciągle działamy w ten sposób, ani żyjąc ani kochając,
lecz  pozostając pełni strachu i przerażenia aż umrzemy?

Gdy zadasz to pytanie, cóż zrobisz? Nie umieją go postawić ci ludzie, którzy  ulokowali się
wygodnie pośród znajomych ideałów, w komfortowym domu, z odrobiną  pieniędzy i którzy
są w wysokim stopniu godni szacunku, na wskroś mieszczańscy.  Jeżeli tacy ludzie zadają
pytania, tłumaczą je zgodnie ze swoim indywidualnym  pragnieniem satysfakcji. Oto jednak
prawdziwie ludzki, typowy problem, jaki  dotyka życia każdego z nas, bogatego i biednego,
młodego i starego: dlaczego  prowadzimy to monotonne, nic nie znaczące życie, chodząc do
biura lub pracując w  laboratorium czy fabryce przez pięćdziesiąt lat, rodząc kilkoro dzieci,

edukując  je w absurdalny sposób i, na koniec, umierając? Myślę, że powinieneś zapytać o
to całą swoją istotą, ażeby odkryć. Wtedy możesz zadać następne pytanie: czy  istoty ludzkie
mogą się kiedykolwiek zmienić radykalnie, fundamentalnie, tak,  ażeby popatrzyły na świat
od nowa innymi oczyma, innym sercem, nie wypełnionym dłużej nienawiścią,
antagonizmem, uprzedzeniami rasowymi umysłem, który jest bardzo jasny, który
dysponuje potężną energią.

Widząc to wszystko wojny, absurdalne podziały wywołane przez religie, rozdźwięk
pomiędzy jednostką a społecznością, rodzinę w opozycji do reszty świata, każdą istotę
ludzką uczepioną kurczowo pewnego szczególnego ideału,  dzielącą siebie na  ja  i  ty ,  my  i
oni widząc to wszystko, zarówno obiektywnie jak i w aspekcie psychologicznym,
pozostajemy z jednym tylko pytaniem, jednym fundamentalnym problemem, a brzmi on: czy
ludzki umysł, który został tak silnie uwarunkowany, może się zmienić. Nie w którejś
przyszłej  inkarnacji ani na koniec życia, ale radykalnie zmienić się teraz, ażeby był  nowy,
świeży, młody, niewinny, nie przeciążony, tak, abyśmy wiedzieli, co znaczy  kochać i żyć w
pokoju. Wydaje mi się, że to jedyny problem. Gdy zostanie rozwiązany, wszelkie inne,
ekonomiczne czy socjalne, wszystkie te rzeczy, które prowadzą do wojen, zakończą się i
nastanie inna struktura społeczeństwa.

Zatem nasze pytanie brzmi: czy umysł, mózg i serce mogą żyć jak gdyby było to po raz
pierwszy, nieskażone, świeże, niewinne, wiedząc, co to znaczy wieść życie szczęśliwe,
ekstatyczne, pełne głębokiej miłości. Wiecie, w słuchaniu retorycznych pytań kryje się
niebezpieczeństwo; to ani trochę nie jest pytanie  retoryczne   to nasze życie. Nie zajmujemy
się słowami ani ideami. Wielu z nas zostało schwytanych przez słowa, wcale nie zdając
sobie sprawy z tego, że słowo  nigdy nie jest rzeczą, że opis nigdy nie jest tym, co opisuje. A
gdybyśmy mogli spróbować, podczas tych pogadanek, zrozumieć ten głęboki problem, w
jaki sposób  umysł ludzki   uwzględniając tu mózg, umysł i serce   został uwarunkowany w
ciągu wieków, przez propagandę, strach i inne wpływy, to bylibyśmy w stanie  spytać, czy
może on przejść radykalną transformację ażeby ludzie na całym świecie umieli żyć w
pokoju, w prawdziwej miłości, w wielkiej ekstazie i  świadomości tego, co niezmierzone.

Oto nasz problem: czy umysł, który został tak obciążony wspomnieniami przeszłości i
tradycją, może bez wysiłku, walki czy konfliktu, wywołać w sobie płomień przemiany i
spalić szczątki dnia wczorajszego. Postawiwszy to pytanie jakie zadaje, jestem pewien,
każda rozważna, podchodząca serio osoba skąd powinniśmy zacząć? Czy od zmian w
biurokratycznym świecie, w strukturze socjalnej, na zewnątrz? A może należy rozpocząć od
wewnątrz, to jest od kwestii psychologicznych? Czy mamy rozważać świat zewnętrzny, z
całą jego wiedzą technologiczną, cudami, jakich człowiek dokonuje na polu nauki stąd
zacząć i wywołać rewolucję? Już tego próbowano. Mówiono: kiedy radykalnie zmienisz
kwestie zewnętrzne, jak to robiły wszystkie krwawe rewolucje w historii, to zmieni się
człowiek i stanie się on szczęśliwą istotą. Komuniści i inni rewolucjoniści twierdzili:

wprowadź porządek dookoła a nastanie on wewnątrz. Mówili też, że to nie gra roli, jeśli
brak porządku wewnątrz, istotne jest by mieć porządek w świecie wokół porządek
ideologiczny, Utopię, w imię której zabito miliony.

Rozpocznijmy zatem od wewnątrz, od kwestii psychologicznych. To nie znaczy, że zezwalasz
by obecny porządek społeczny, z całym jego zamętem i bałaganem,  pozostał niezmieniony.
Ale czy istnieje podział pomiędzy światem wewnętrznym i  zewnętrznym? A może jest tylko
jeden ruch, w którym to, co wewnątrz, i to, co na  zewnątrz istnieją nie jako dwie oddzielne
rzeczy, lecz po prostu jako sam ruch? Myślę, że to bardzo ważne, jeśli mamy nie tylko
nawiązać werbalne porozumienie korzystając z angielskiego jako naszego codziennego
języka, używając słów, które  są dla obu stron zrozumiałe ale zrobić również użytek z innego
rodzaju  komunikacji; ponieważ zamierzamy wejść w zagadnienie bardzo głęboko i zupełnie
na poważnie, musi zaistnieć komunikacja na poziomie werbalnym i ponad nim. Musi
powstać wspólnota, co oznacza, że obie strony są dogłębnie zainteresowane, uważne i
patrzą na problem z uczuciem, z pragnieniem zrozumienia go. A więc musi  zachodzić nie
tylko komunikacja werbalna, ale też głęboka wspólnota, w której  nie ma kwestii zgadzania
się z czymś lub nie. Zgoda i niezgoda wcale nie powinny się pojawić, bo nie mamy do
czynienia z ideami, opiniami, koncepcjami czy  ideałami  rozpatrujemy problem przemiany
ludzkości. I ani twoja ani moja opinia w ogóle nie ma tu wartości. Jeżeli mówisz, że to
niemożliwe by zmienić ludzkie  istoty, które takie są od tysięcy lat, to już się zablokowałeś,
nie pójdziesz dalej, nie zaczniesz dociekać ani badać. Jednak jeśli jedynie powiesz, że to
możliwe, to wkroczysz w świat możliwości, nie obiektów rzeczywistych.

Trzeba zatem podejść do tego zagadnienia bez ustalenia, że zmiana jest, bądź nie jest
możliwa. Trzeba podejść do niego ze świeżym umysłem, gorąco pragnącym odkryć,
wystarczająco młodym by dociekać i badać. Musimy nie tylko nawiązać przejrzystą
komunikację werbalną, ale musi powstać wspólnota pomiędzy mówcą i tobą samym,
poczucie przyjaźni i żarliwości, jakie istnieje, gdy jesteśmy w coś wszyscy ogromnie
zaangażowani. Kiedy mąż i żona są głęboko zainteresowani swoimi  dziećmi, odkładają na
bok wszelkie opinie, swe indywidualne upodobania i  uprzedzenia, bo zajmuje ich dziecko.
W tym zaangażowaniu obecne jest wielkie  uczucie, nie jest to opinia kontrolująca działanie.
Podobnie poczucie głębokiej wspólnoty pomiędzy tobą i mówcą musi być obecne, abyśmy
obaj stanęli wobec tego samego problemu, z takim samym zainteresowaniem, w tym samym
czasie. Wtedy  możemy stworzyć wspólnotę, która już sama powoduje głębokie zrozumienie.

Pozostaje więc pytanie, jak umysł, głęboko uwarunkowany, taki, jakim jest,  może zmienić
się radykalnie. Mam nadzieję, że stawiasz je sobie samemu, bo dopóki nie istnieje
moralność, która nie byłaby moralnością społeczną, dopóki  nie istnieje prostota, która nie
byłaby prostotą duchownego z jego surowością i  okrucieństwem wobec siebie, dopóki nie ma
porządku głęboko wewnątrz, dopóty to poszukiwanie prawdy, rzeczywistości, Boga   dajcie
mu imię, jakie chcecie   jest  w ogóle bez znaczenia. Być może ci z was, którzy przyszli tutaj

żeby odkryć, jak uświadomić sobie Boga albo jak doświadczyć tajemnicy, będą zawiedzeni
bo dopóki nie dysponujesz nowym, świeżym umysłem, oczami, które widzą, co jest prawdą,
dopóty nie możesz pojąć niezmierzonego, nienazwanego, tego, co jest.

Jeśli pragniesz jedynie szerszych, głębszych doświadczeń, ale prowadzisz  tandetne, nic nie
znaczące życie, to znajdziesz takie doświadczenia, jakie nie  są nic warte. Musimy wejść w
to razem   zobaczycie, że to bardzo złożone  zagadnienie, ponieważ dotyczy wielu spraw. Aby
je zrozumieć trzeba wolności i energii te dwie rzeczy wszyscy musimy mieć: wolność
obserwacji i wiele energii. Jeżeli jesteś przywiązany do określonego przekonania, jeśli
pragniesz zrealizować jakąś szczególną wyidealizowaną Utopię, to oczywiście brakuje ci
wolności patrzenia.

Oto ten złożony umysł, uwarunkowany jako katolik czy protestant, szukający
bezpieczeństwa, ograniczony ambicjami i tradycją. Dla umysłu spłyconego  za  wyjątkiem
obszaru dotyczącego technologii lot na księżyc to osiągnięcie na poziomie cudu. Lecz ci,
którzy zbudowali statek kosmiczny wiodą swe własne  tandetne żywoty, mało ważne, pełne
zazdrości, niespokojne i ambitne a ich umysły  są uwarunkowane. Pytamy, czy takie umysły
mogą stać się zupełnie wolne od wszelkich uwarunkowań, ażeby mógł nastać całkowicie
inny rodzaj życia. By to odkryć potrzeba wolności by obserwować, nie jako chrześcijanin,
Hindus, Holender, Niemiec lub Rosjanin czy cokolwiek innego. Aby obserwować bardzo
dokładnie potrzebna jest wolność, jaka powoduje, że sama obserwacja jest działaniem.
Sama obserwacja wywołuje radykalną rewolucję. Żeby być zdolnym do takiej obserwacji,
potrzebujesz dużo energii.

A zatem zamierzamy odkryć, dlaczego istotom ludzkim brak tej energii, dążenia, pragnienia
zmiany. Mają dosyć energii aby się kłócić, zabijać nawzajem,  dzielić świat, lecieć na księżyc
na te rzeczy wystarcza im energii. Ale  najwyraźniej nie mają energii, żeby się radykalnie
zmienić. Więc pytamy,  dlaczego brak nam tej potrzebnej energii.

Zastanawia mnie, jaką dacie odpowiedź, kiedy postawi wam się takie pytanie.
Powiedzieliśmy, że człowiek ma dość energii by nienawidzić. Podczas wojny walczy  a, gdy
chce uciec od tego, co faktycznie jest, ma energię na tę ucieczkę w idee, w rozrywkę, do
bogów, w pijaństwo. Kiedy pragnie przyjemności, seksualnej  czy innej dąży do niej z wielką
energią. Ma inteligencję pozwalającą na uniezależnienie się od środowiska, dysponuje
energią umożliwiającą przeżycie na  dnie morza lub w przestworzach na to ma dosyć energii
życiowej. Jednak najwyraźniej brakuje mu jej by zmienić nawet najdrobniejszy nawyk.
Dlaczego? Bo rozpraszamy ją w konfliktach wewnątrz siebie. Nie próbujemy was tu do
niczego przekonać, nie uprawiamy propagandy, nie zastępujemy starych idei nowymi.
Próbujemy odkryć, zrozumieć.

Widzicie, zdaliśmy sobie sprawę z tego, że musimy się zmienić. Weźmy jako przykład
okrucieństwo i brutalność są to fakty. Istoty ludzkie są brutalne i okrutne, zbudowały
społeczeństwo, które jest okrutne pomimo wszystkiego, co  religie powiedziały o miłości do
bliźniego i miłości do Boga. Wszystkie te  rzeczy to jedynie idee, nie mają żadnej wartości,
bo człowiek pozostał brutalny, okrutny i samolubny. I pozostając brutalnym, wynajduje
przeciwieństwo, czyli  działanie bez przemocy. Proszę wejdźcie w to ze mną.

Człowiek cały czas próbuje wykształcić w sobie sposób działania bez przemocy. Powstaje
więc konflikt pomiędzy tym, co jest, czyli przemocą, i tym, co być  powinno, czyli brakiem
przemocy. Powstaje konflikt między tymi przeciwieństwami. Tutaj właśnie następuje utrata
energii. Tak długo, jak istnieje dualny podział  na to, co jest, i to, co być powinno   człowiek
próbujący stać się czymś innym, nie szczędzący wysiłku by osiągnąć to, co być powinno
ten konflikt jest marnowaniem energii. Tak długo, jak istnieje konflikt pomiędzy
przeciwieństwami, człowiek nie dysponuje energią wystarczającą żeby się zmienić. Dlaczego
mam w ogóle mieć przeciwieństwo, jak brak przemocy, jako ideał? Ideał nie jest
rzeczywisty, nie ma znaczenia, prowadzi jedynie do różnych form hipokryzji: będąc
okrutnym stwarzam pozory, że taki nie jestem. Albo jeżeli mówisz, że jesteś idealistą i
kiedyś zostaniesz człowiekiem pokojowym, to tylko doskonała wymówka,
usprawiedliwienie, bo uwolnienie się od przemocy zajmie ci wiele lat   a nawet może nigdy
nie nastąpić. W międzyczasie jesteś hipokrytą i pozostajesz okrutny. Tak więc jeśli możemy,
nie abstrahując ale faktycznie, zupełnie odłożyć  na bok wszelkie ideały i pozostać tylko z
faktem   którym jest przemoc   to nie  nastąpi utrata energii. Jest naprawdę bardzo ważne
by to zrozumieć, to nie jakaś szczególna teoria stworzona przez mówcę. Tak długo, jak
człowiek żyje w korowodzie przeciwieństw musi marnować energię i dlatego w żaden
sposób nie może  się zmienić.

Możesz więc jednym oddechem wymazać wszystkie ideologie, wszelkie przeciwieństwa.
Proszę wejdź w to i zrozum to: ma miejsce coś, co jest naprawdę niezwykłe. Jeżeli
rozgniewany człowiek stwarza pozory spokoju lub próbuje się nie złościć, jest w tym
konflikt. Jednak jeśli powie  Będę obserwował, czym jest  gniew, nie będę próbował uciec
ani racjonalizować go , to wtedy ma energię aby zrozumieć i zakończyć gniew. Jeżeli
jedynie wymyślimy ideę, że umysł trzeba uwolnić od uwarunkowań, pozostanie dualny
podział pomiędzy faktem i tym, co być powinno . Dlatego jest to marnowanie energii.
Natomiast jeśli mówisz Odkryję, w jaki sposób umysł został uwarunkowany , to tak,
jakbyś zwrócił się do chirurga,  gdy masz raka. Zajmuje się on operowaniem i usunięciem
choroby. Lecz jeżeli  pacjent rozmyśla o tym, jakie cudowne chwile przeżyje po operacji albo
obawia  się jej skutków, następuje utrata energii.

Rozpatrujemy jedynie fakt, że umysł jest uwarunkowany, a nie to, że powinien on być
wolny . Jeśli umysł nie jest uwarunkowany, to jest wolny. A więc zamierzamy odkryć,
zbadać z bardzo bliska, co powoduje, że umysł przyjmuje uwarunkowania, czym są wpływy,

które wywołały warunkowanie i dlaczego je akceptujemy. Przede wszystkim, tradycja
odgrywa ogromną rolę w życiu. W tej tradycji mózg wymyślił, że może znaleźć fizyczne
bezpieczeństwo. Nie można żyć bez bezpieczeństwa, to zupełnie pierwsze, podstawowe
zwierzęce pragnienie, ażeby  mieć poczucie bezpieczeństwa na poziomie fizycznym   trzeba
mieć dom, jedzenie i ubranie. Jednak psychologiczny sposób, w jaki wykorzystujemy tę
potrzebę,  powoduje chaos wewnątrz i na zewnątrz. Psychika, która reprezentuje dokładnie
strukturę myśli, chce również czuć się bezpiecznie wewnątrz, we wszelkich związkach.
Wtedy zaczynają się kłopoty. Potrzebne jest fizyczne bezpieczeństwo  dla każdego, nie tylko
dla niewielu   lecz zaprzecza się temu, kiedy  bezpieczeństwa psychologicznego szuka się w
idei narodu, religii, rodziny. Mam nadzieję, że rozumiecie i że nawiązaliśmy pomiędzy
nami jakiś rodzaj  komunikacji.

Powstaje zatem uwarunkowanie konieczne dla fizycznego bezpieczeństwa, obecne jest
jednak poszukiwanie i pożądanie bezpieczeństwa psychologicznego i warunkowanie staje
się straszliwie skuteczne. Tak się dzieje, w aspekcie  psychologicznym, w naszych relacjach
z ideami, ludźmi i rzeczami, pragniemy bezpieczeństwa, ale czy w ogóle istnieje
bezpieczeństwo w jakimkolwiek związku? Oczywiście, że nie. Psychologiczne pragnienie
bezpieczeństwa jest zaprzeczeniem bezpieczeństwa na zewnątrz. Jeżeli chcę czuć się
psychologicznie bezpiecznie jako Hindus, z całą tradycją, przesądami i ideami, to
identyfikuję się z większą  jednostką, co zapewnia mi niezły komfort. A więc wielbię flagę,
naród, plemię i  oddzielam się od reszty świata. A ten podział powoduje oczywiście poczucie
fizycznego zagrożenia. Gdy oddaję cześć narodowi, obyczajom, dogmatom religijnym,
przesądom, oddzielam się wewnątrz tych kategorii i oczywiście muszę  odmówić fizycznego
bezpieczeństwa wszystkim, którzy nie są ze mną. Umysł potrzebuje bezpieczeństwa
fizycznego, co zostaje zaprzeczone, gdy szuka  psychologicznego. To fakt, nie opinia   tak to
działa. Kiedy poszukuję  bezpieczeństwa w rodzinie, żonie, dzieciach, domu, muszę postawić
się w opozycji  do świata, muszę odseparować się od innych rodzin, stanąć przeciw reszcie
ludzkości.

Można bardzo wyraźnie zobaczyć, jak zaczyna się warunkowanie, jak dwa tysiące lat
propagandy wytworzyły w świecie chrześcijańskim cześć dla jego kultury  podczas, gdy na
Wschodzie rzeczy odbywają się w ten sam sposób. Więc umysł  poprzez propagandę, poprzez
tradycję, przez pragnienie poczucia bezpieczeństwa, zaczyna się warunkować. Ale czy
psychologicznie istnieje jakiekolwiek  bezpieczeństwo, w związkach z ideami, z ludźmi i z
rzeczami?

Jeżeli związek oznacza znalezienie się w bezpośrednim kontakcie z czymś, to nie jesteś
związany, jeśli w kontakt nie wszedłeś. Jeżeli mam ideę, wyobrażenie mojej żony, nie
jestem z nią związany. Mogę z nią spać, ale nie jestem związany, bo moje wyobrażenie o
niej przeszkadza mi wejść w bezpośredni z nią kontakt. A ona, wraz ze swoim
wyobrażeniem, uniemożliwia sobie bezpośredni związek ze mną. Czy jest tu jakakolwiek

psychologiczna pewność albo takie bezpieczeństwo, jakiego umysł zawsze szuka?
Oczywiście, gdy obserwujesz dowolny związek z bardzo bliska, nie ma pewności. W
przypadku męża i żony czy chłopaka i dziewczyny, którzy chcą stworzyć stabilny związek,
cóż się dzieje? Gdy żona lub mąż patrzą na kogoś innego pojawia się strach, zazdrość,
obawa i nienawiść, nie ma tu ciągłego związku. A jeszcze przez cały czas umysł pragnie
poczucia przynależności.

Oto więc czynniki warunkowania, przez propagandę, gazety, czasopisma, z ambony, i
stajesz się niesamowicie świadom, na ile to konieczne aby w ogóle nie polegać na
czynnikach zewnętrznych. Wtedy odkrywasz, co znaczy nie podlegać wpływom. Proszę,
prześledźcie to. Kiedy czytasz gazetę, poddajesz się, świadomie  bądź nie, wpływowi. Gdy
czytasz powieść lub inną książkę poddajesz się wpływowi,  pojawia się presja, nacisk, abyś
zaliczył to, co czytasz, do pewnej kategorii.  Oto właśnie cel propagandy. Zaczyna ona już w
szkole i idziesz przez życie powtarzając to, co powiedzieli inni. Dlatego jesteś istotą z drugiej
ręki. Jak taka wtórna istota ludzka może odkryć coś oryginalnego, coś prawdziwego? To
bardzo ważne by zrozumieć, czym jest warunkowanie i wejść w to bardzo głęboko   gdy na to
patrzysz, masz energię żeby rozbić wszystkie te uwarunkowania, jakie  trzymają umysł.

Teraz być może chcielibyście pytać, a więc wejdźcie w tę materię mając świadomość, że
zadać pytanie to bardzo łatwe, ale sformułowanie właściwego pytania jest jedną z
najtrudniejszych rzeczy. Co nie znaczy, że mówca  powstrzymuje was od zadawania pytań.
Musimy pytać, musimy wątpić we wszystko, co  ktoś powiedział: książki, religie, autorytety,
wszystko! Musimy kwestionować, wątpić, być sceptyczni. Jednak musimy też wiedzieć,
kiedy pozwolić odejść  sceptycyzmowi i zadać właściwe pytanie, ponieważ w takim właśnie
pytaniu tkwi  odpowiedź. Więc jeżeli chcecie pytać, proszę bardzo.

Słuchacz: Czy Pan oszalał?

Krishnamurti: Pyta Pan mówcę, czy oszalał? Dobrze. Zastanawiam się, co ma Pan  na myśli
używając słowa szalony. Czy oznacza ono niezrównoważony, chory umysłowo, ze
specyficznymi ideami, neurotyczny? Wszystko to zawiera się w słowie szalony. Kto to
rozsądzi   Pan, ja, czy może ktoś inny? Poważnie, kto jest  sędzią? Czy szalona osoba oceni,
kto jest szalony, a kto nie? Czyż ocena, jeżeli  osądzasz, czy mówca jest zrównoważony czy
nie, nie jest częścią szaleństwa tego świata? Sądzić kogoś, nie wiedząc o nim nic za
wyjątkiem reputacji, wyobrażenia, jakie stworzyłeś na jego temat. Jeśli oceniasz według
reputacji i propagandy,  jaką wchłonąłeś, to czy jesteś w stanie osądzić? Sądzenie oznacza
pychę   czy  sędzia jest neurotyczny czy przy zdrowych zmysłach, zawsze jest w tym pycha.
Czy pycha może dostrzec, co jest prawdą? albo czy nie potrzebujesz wielkiej pokory by
patrzeć, by zrozumieć, by kochać? Proszę Pana, to jedna z najtrudniejszych rzeczy:
zachować zdrowe zmysły w tym nienormalnym, chorym świecie. Zdrowie psychiczne
oznacza brak złudzeń, zupełny brak wyobrażeń o sobie lub innych.  Mówisz  Jestem tym,

jestem tamtym, jestem wielki, jestem mały, jestem dobry, jestem godny , wszystkie te
określenia to obrazy ciebie. Gdy masz obraz siebie, na pewno jesteś chory, żyjesz w świecie
złudzeń. A, obawiam się, dotyczy to większości z nas. Gdy nazywasz siebie Holendrem
wybaczcie, że to mówię nie jesteś w pełni zrównoważony. Oddzielasz się, izolujesz jak
inni, kiedy nazywają siebie Hindusami. Te podziały narodowe, religijne, wraz ze swoimi
armiami, ze swymi kapłanami, wskazują na stan choroby psychicznej.

Słuchacz: Czy można zrozumieć przemoc bez obecności jej przeciwieństwa?

Krishnamurti: Gdy umysł chce stanąć wobec przemocy, tworzy ideał jej braku. Proszę
popatrzeć, to bardzo proste. Chcę pozostać z przemocą, czyli tym, jaki  jestem, jakie są istoty
ludzkie brutalne. Mam jednak tradycję dziesięciu tysięcy lat, która mówi Kultywuj
działanie bez przemocy.  Istnieje zatem fakt,  że jestem okrutny, i myśl podpowiada  Spójrz,
musisz przestać taki być.  Takie  są moje uwarunkowania. Jak mam się od nich uwolnić,
ażeby popatrzeć w sposób pozostawiający mnie z przemocą i pozwalający ją zrozumieć,
przejść poprzez nią i ją zakończyć? nie tylko na powierzchni, ale również w bezdennej
głębi, na tak  zwanym poziomie nieświadomym. Jak umysł ma się nie dać złapać ideałowi?
Czy o to  chodzi w Pańskim pytaniu?

Proszę posłuchać. Nie rozmawiamy o Martinie Lutherze Kingu ani panu Gandhim  czy X,
Y, Z. W ogóle nie zajmujemy się tymi ludźmi oni mają własne ideały, własne
uwarunkowania, własne ambicje polityczne, a ja nie jestem zainteresowany  niczym spośród
tego. Stajemy wobec tego, czym my jesteśmy, wy i ja, istoty  ludzkie, jakimi jesteśmy. Jako
istoty ludzkie jesteśmy okrutni, zostaliśmy uwarunkowani przez tradycję, propagandę,
kulturę by tworzyć przeciwieństwa  używamy przeciwieństwa, gdy nam to odpowiada a nie
korzystamy z niego, kiedy nam  to nie na rękę. Używamy go w polityce albo w kwestiach
duchowych, na różne  sposoby. Jednak teraz mówimy o tym, że, gdy umysł chce pozostać z
przemocą i zrozumieć ją całkowicie, tradycja i zwyczaj przychodzą i wtrącają się. Mówią
Musisz mieć ideał braku przemocy.  Oto fakt a oto tradycja. Jak umysł ma się  jej wyrwać,
żeby poświęcić całą uwagę przemocy? Oto pytanie. Zrozumieliście je? Oto fakt, że jestem
okrutny a oto tradycja mówiąca, że muszę przestać taki być. Teraz popatrzę nie na
przemoc, ale jedynie na tradycję. Jeżeli się wtrąca do mojej chęci poświęcenia uwagi
przemocy, to dlaczego to robi? Dlaczego przychodzi? Koncentruję się nie na zrozumieniu
przemocy, ale na zrozumieniu  wtrącania się tradycji. Złapaliście to? Poświęcam temu mą
uwagę i wtedy nie wtrąca się ona. Tak więc odkryłem, dlaczego tradycja odgrywa tak
ważną rolę w  życiu   tradycja przechodząca w nawyk. Czy to nałóg palenia czy picia, nawyk
seksualny czy sposób wyrażania się   dlaczego żyjemy przyzwyczajeniami? Czy  jesteśmy ich
świadomi? Czy jesteśmy świadomi naszej tradycji? Jeżeli nie jesteś  w pełni świadom, jeśli
nie rozumiesz tradycji, nawyków, rutyny, to są one zmuszone wkraczać, wtrącać się do
tego, na co chcesz patrzeć. To jedna z najłatwiejszych rzeczy, żyć przyzwyczajeniami, ale
rozbicie tego pociąga za sobą wiele spraw   mogę stracić pracę. Gdy próbuję się wyrwać,

boję się, ponieważ życie pośród nawyków daje mi poczucie bezpieczeństwa, powoduje, że
czuję się pewnie, bo wszystkie inne istoty ludzkie robią to samo. Nagłe wystąpienie w
Holandii ze słowy  Nie jestem Holendrem  wywoła szok. Zatem pojawia się strach.  A jeżeli
powiesz  Jestem przeciwny całemu temu ustalonemu porządkowi, który jest  nieporządkiem
, wyrzucą cię   więc się lękasz i akceptujesz. Tradycja gra  niezwykle istotną rolę w życiu.
Czy próbowałeś kiedyś jeść pożywienie, do jakiego nie jesteś przyzwyczajony? Spróbuj a
zobaczysz, jak twój żołądek i podniebienie się zbuntują. Jeśli masz nałóg palenia, to nie
przestajesz palić a  na zerwanie z nim poświęcisz lata walki.

Tak więc umysł odnajduje bezpieczeństwo w nawykach, mówiąc  Moja rodzina,  moje dzieci,
mój dom, moje meble.  Gdy mówisz  moje meble  ty jesteś tymi  meblami. Możesz się śmiać,
ale przecież kiedy ten konkretny mebel, który  kochasz, zostanie ci odebrany, wpadniesz w
gniew. Jesteś tymi meblami, tym domem, tymi pieniędzmi, tą flagą. Żyć w ten sposób
oznacza nie tylko wieść  płytkie, głupie życie, ale również żyć rutynowo i w nudzie. A gdy
żyjesz  rutynowo i w nudzie musisz być okrutny.

Amsterdam, 3 maja 1969

Rozdział 5. Dlaczego nie umiemy żyć w pokoju?

Strach, jak on powstaje. Czas i myśl. Uważność pozostać przebudzonym

Wydaje się dziwne, że nie potrafimy odnaleźć sposobu życia, w jakim nieobecny  jest żaden
konflikt ani niedola czy zamęt, lecz obfitość miłości i rozważności. Czytamy książki
intelektualistów mówiące nam, jak społeczeństwo powinno być zorganizowane z
ekonomicznego, społecznego i moralnego punktu widzenia. Potem zwracamy się do tych
napisanych przez ludzi religii i teologów z ich  spekulacjami. Najwyraźniej większości z nas
znalezienie sposobu na życie żywe, pokojowe, pełne energii i jasności, bez zależności od
innych wydaje się bardzo trudne. Uważani jesteśmy za ludzi bardzo dojrzałych i
doświadczonych. Starsi spośród nas przeżyli dwie przerażające wojny, rewolucje, przewroty,
i każdy możliwy rodzaj nieszczęścia. A jednak jesteśmy tutaj tego przepięknego ranka,
rozmawiając o wszystkich tych sprawach, być może pragnąc aby ktoś nam  powiedział, co
robić, żeby pokazał praktyczny sposób życia, abyśmy naśladowali  tego kogoś, kto może dać
nam klucz do uroku życia i ogromu czegoś spoza  codziennego kieratu.

Zastanawiam się   a może wy też   dlaczego słuchamy innych. Dlaczego dzieje  się tak, że nie
umiemy znaleźć sami dla siebie jasności we własnych umysłach i sercach, bez żadnych
zniekształceń, dlaczego musimy obciążać się wiedzą z książek? Czy nie możemy żyć bez
denerwowania się, w pełni, w wielkiej ekstazie i w prawdziwym pokoju? Taka sytuacja
wydaje mi się niezmiernie osobliwa, ale tak  to wygląda. Zastanawiałeś się kiedykolwiek,
czy mógłbyś wieść życie zupełnie bez żadnego wysiłku czy zmagań? Bez końca podejmujemy
wysiłki by zmienić to, tamto przekształcić, coś stłumić, zaakceptować coś innego,
naśladować, stosować pewne  reguły i idee.

A ja się zastanawiam, czy kiedykolwiek spytaliśmy samych siebie, czy to  możliwe, aby żyć
bez konfliktu: nie w izolacji intelektualnej bądź wiodąc  emocjonalną, sentymentalną, raczej
niewyraźną egzystencję, ale żyć w ogóle bez jakiegokolwiek rodzaju wysiłku. Ponieważ
wysiłek, jak by nie był przyjemny (lub nieprzyjemny) czy pożyteczny, jakiego by nie
wywoływał zadowolenia, zniekształca i wypacza umysł. To jak maszyna, która zawsze
zgrzyta, nigdy nie pracuje równo,  a więc zużywa się bardzo szybko. Powstaje tu pytanie   a
myślę, że warto je zadać czy można żyć bez wysiłku, nie popadając jednak w lenistwo,
izolację, obojętność, brak wrażliwości, nie stając się ospałą istotą. Całe nasze życie, od
momentu narodzin aż do śmierci, jest nieprzerwaną walką aby się dopasować, żeby się
zmienić, by zostać czymś. A ta walka i konflikt wywołują zamęt, otępiają umysł i nasze
serca stają się niewrażliwe.

Więc czy to możliwe nie jako idea, ani coś beznadziejnego, poza naszym zasięgiem by
znaleźć sposób życia bez konfliktu, nie tylko na powierzchni, ale też głęboko w otchłani tak
zwanej nieświadomości, w głębi nas samych? Być może zgłębimy dzisiaj to zagadnienie.

Przede wszystkim dlaczego wynajdujemy konflikty, i przyjemne i nieprzyjemne, i czy
można z tym skończyć? Czy umiemy z tym skończyć i wieść zupełnie inny  rodzaj życia, z
wielką energią, jasnością, sprawnością intelektualną, motywacją,  i serce mieć pełne obfitej
miłości w prawdziwym sensie tego słowa? Myślę, że  powinniśmy użyć naszych umysłów i
serc aby to odkryć, zaangażować się w to  zupełnie.

Konflikt istnieje oczywiście z powodu sprzeczności w nas, co zewnętrznie wyraża się w
społeczeństwie, w poruszeniach  ja  i  nie ja. Oto ja , z  wszelkimi ambicjami, skłonnościami,
dążeniami, przyjemnością, niepokojami, nienawiścią, współzawodnictwem i lękami, oraz
reszta , czyli nie ja . Istnieje też idea życia bez konfliktu bądź przeciwstawienia się
sprzecznym pragnieniom,  dążeniom i skłonnościom. Jeśli jesteśmy świadomi tego napięcia,
możemy je w  sobie dostrzec: szarpnięcia sprzecznych żądań, przeciwstawnych przekonań,
idei i  dążeń.

Oto właśnie dualność, te przeciwne pragnienia wraz z lękami i sprzecznościami, które
powodują konflikt. Myślę, że to zupełnie jasne, jeżeli obserwujemy to w sobie. Ten wzór
powtarza się znowu i znowu, nie tylko w codziennym życiu, lecz również w tak zwanym
życiu religijnym   między niebem i  piekłem, dobrym i złym, godnym i niegodnym, miłością i
nienawiścią itd. Jeśli  mogę zasugerować, proszę nie słuchajcie jedynie słów, ale obserwujcie
się nieanalitycznie, wykorzystując mówcę jako lustro, w którym ujrzycie samych siebie
zgodnie ze stanem faktycznym, a zatem uświadomicie sobie, patrząc w nie, sposób
działania swoich własnych umysłów i serc. Można zobaczyć, jak dowolny  rodzaj podziału,
oddzielenia lub sprzeczności, wewnątrz lub na zewnątrz siebie, niechybnie wywołuje
konflikt pomiędzy przemocą i jej brakiem. Czy, zdając sobie sprawę z tej sytuacji, jak
wygląda ona naprawdę, można ją zakończyć, nie tylko na powierzchni świadomości, w
życiu codziennym, ale też głęboko w samych korzeniach naszej istoty, ażeby nie było
sprzeczności, przeciwstawnych żądań i pragnień, działalności dualistycznego,
fragmentarycznego umysłu? Teraz, jak tego  dokonać? Budujesz pomost między  ja  i  nie ja
ja  ze wszystkimi ambicjami,  skłonnościami i sprzecznościami i  nie ja  będącym ideałem,
regułą, koncepcją.  Zawsze próbujemy zbudować pomost pomiędzy tym, co jest i tym, co być
powinno. A  w takim działaniu obecna jest sprzeczność i konflikt i wszelka nasza energia
zostaje w ten sposób zmarnowana. Czy umysł może przestać dzielić i pozostać  całym sobą z
tym, co jest? Czy, gdy rozumie się to, co jest, konflikt w ogóle  występuje?

Chciałbym zająć się tą kwestią patrząc na nią inaczej, w odniesieniu do wolności i strachu.
Wielu z nas pragnie wolności, chociaż żyjemy działaniami skoncentrowanymi na sobie i
pędzimy nasze dni zajęci sobą, naszymi niepowodzeniami i spełnieniami. Chcemy być wolni

nie politycznie, co jest  stosunkowo łatwe za wyjątkiem świata dyktatur   lecz również wolni
od propagandy religijnej. Każda religia, starożytna czy nowoczesna, to efekt pracy
misjonarzy  i dlatego właściwie nie jest religią. Im poważniej rzecz traktujesz, im bardziej
zainteresowany jesteś całością spraw życia, tym usilniej poszukujesz wolności i  pytasz, nie
akceptując ani nie przyjmując na wiarę. Pragniesz być wolny aby  odkryć czy istnieje taka
rzecz jak rzeczywistość, czy istnieje coś wiecznego, bezczasowego, czy nie. Pojawia się to
niezwykłe pożądanie wolności we wszelkich związkach, jednak wolność ta zazwyczaj
pozostaje procesem samoizolowania się a  skutkiem tego nie jest prawdziwą wolnością.

W samym pożądaniu wolności obecny jest strach. Bo może ona wymagać całkowitego,
absolutnego braku bezpieczeństwa i boisz się znaleźć w zupełnej  niepewności. Niepewność
wydaje się rzeczą bardzo niebezpieczną  każde dziecko  żąda pewności w swoich relacjach. A
gdy stajemy się starsi nie przestajemy pragnąć bezpieczeństwa i pewności we wszelkich
związkach   z rzeczami, z ludźmi  i z ideami. To pożądanie bezpieczeństwa niechybnie rodzi
strach a przestraszeni  coraz bardziej i bardziej wpadamy w zależność od rzeczy, do których
jesteśmy  przywiązani. A zatem pojawia się kwestia wolności i strachu oraz czy to w ogóle
możliwe by się od niego uwolnić, nie tylko fizycznie, ale też psychologicznie, nie tylko
powierzchownie, ale w przepastnej głębi najciemniejszych zakątków naszego umysłu, w
tajnych zakamarkach, do których nikt nigdy nie zaglądał. Czy umysł może zupełnie,
całkowicie uwolnić się od strachu? To strach niszczy miłość to nie teoria  to strach wywołuje
niepokój, przywiązanie, zachłanność,  dominację, wszelką zazdrość w związkach, to strach
powoduje przemoc. Jak można zaobserwować w przepełnionych miastach z ich eksplodującą
populacją, objawia się  tam zagrożenie, niepewność, strach. A wszystko to ma swój udział w
wywołaniu  przemocy. Czy możemy się uwolnić od strachu, ażebyś, kiedy opuścisz tę salę,
odchodził bez cienia mroku, jaki on przynosi?

By zrozumieć strach musimy zbadać nie tylko lęki fizyczne, ale też rozległą sieć obaw
psychologicznych. Chyba możemy w to wejść. Oto pytanie: jak powstaje strach co go
podtrzymuje, pozwala trwać, i czy można go zakończyć? Lęki  fizyczne są całkiem łatwe do
zrozumienia. Następuje natychmiastowa odpowiedź na zagrożenie fizyczne, jest ona reakcją
wielu stuleci warunkowania, ponieważ bez  niego fizycznie niemożliwe byłoby przetrwanie,
zakończyłoby się życie. Na poziomie fizycznym trzeba przetrwać a tradycja tysięcy lat
podpowiada  bądź  ostrożny , pamięć mówi  uważaj, to niebezpieczne, działaj natychmiast .
Ale czy  ta fizyczna odpowiedź na niebezpieczeństwo to strach?

Proszę, prześledźcie uważnie to wszystko, bo zajmujemy się czymś zupełnie prostym,
jednak złożonym i dopóki nie poświęcicie tej sprawie całej swej uwagi  nie zrozumiemy jej.
Pytamy, czy ta fizyczna odpowiedź zmysłów na niebezpieczeństwo wywołująca
natychmiastowe działanie jest strachem? A może to  inteligencja, i dlatego wcale nie strach?
I czy inteligencja to kwestia  kultywowania tradycji i pamięci? Jeżeli tak, to dlaczego nie
działa w pełni, tak  jak powinna, na obszarze psychologicznym, gdzie tak strasznie boimy

się tylu rzeczy? Dlaczego ta sama inteligencja, jaką odnajdujemy, gdy dostrzegamy
zagrożenie, nie działa, kiedy pojawiają się lęki psychologiczne? Czy można zastosować
inteligencję fizyczną do psychologicznej natury człowieka? Dzieje się tak, że powstają
różnego rodzaju lęki, które wszyscy znamy  strach przed  śmiercią, ciemnością, tym, co żona
czy mąż powie lub zrobi, albo co pomyśli  sąsiad bądź szef   cała sieć lęków. Nie zamierzamy
zajmować się szczegółami  różnych form strachu, jesteśmy zainteresowani strachem samym
w sobie, nie jakimś  konkretnym lękiem. A gdy obecny jest strach i go sobie uświadomimy,
następuje  ruch dążący do uniknięcia go, lub do stłumienia go, ucieczki od niego, oddania
się różnym rodzajom rozrywki, uwzględniając oferowane przez religie, bądź wytworzenia
odwagi będącej oporem wobec niego. Ucieczka, rozrywka i odwaga to różne formy oporu
wobec bieżącego faktu istnienia strachu.

Im większy strach tym większy opór i tak wywołane zostają różne neurotyczne  działania.
Obecny jest strach, a umysł   lub  ja   mówi  strach musi przestać  istnieć , i w ten sposób
powstaje dualność. Istnieje  ja , które jest czymś  innym niż strach, które od niego ucieka i
mu się opiera, które zbiera energię,  teoretyzuje lub idzie do analityka, i  nie ja !  Nie ja  to
strach,  ja  zostało od niego oddzielone. A więc następuje natychmiastowy konflikt pomiędzy
strachem  i  ja  przełamującym go. Istnieje obserwator i rzecz obserwowana. Obserwowane
to strach a obserwator to ja , które chce się od niego uwolnić. Zatem jest tu
przeciwieństwo, sprzeczność, oddzielenie a skutkiem tego konflikt pomiędzy  strachem i  ja
pragnącym się uwolnić. Czy nawiązujemy ze sobą kontakt?

Tak więc problem polega na konflikcie między  nie ja  strachu i  ja , które  myśli, że różni się
od strachu i opiera mu się, lub które próbuje przełamać go,  uciec od niego, stłumić go bądź
kontrolować. Ten podział niechybnie prowadzi do konfliktu, jak pomiędzy dwiema narodami
z ich armiami i marynarką i oddzielnymi  suwerennymi rządami.

Istnieje zatem obserwator i obserwowane. Obserwator mówi, muszę się uwolnić od tej
strasznej rzeczy, muszę się jej pozbyć. Ciągle walczy, znajduje się w stanie konfliktu.
Przeszło nam to w nawyk, stało się tradycją, uwarunkowaniem. A  przełamać jakiś rodzaj
przyzwyczajenia to jedna z najtrudniejszych rzeczy, ponieważ lubimy życie z naszymi
nawykami, jak palenie, picie, zwyczaje w sferze  seksu czy psychiki   i tak samo dzieje się z
narodami, niezawisłymi rządami mówiącymi  mój kraj i twój kraj, mój Bóg i twój Bóg ,
moja wiara i twoja  wiara . Nasza tradycja to walka, opór wobec strachu a skutkiem tego
podsycanie  konfliktu i podtrzymywanie życia strachu.

Jeżeli jest to jasne, możemy przejść do następnego kroku, to znaczy: czy istnieje, w tym
konkretnym przypadku, faktyczna różnica między obserwatorem i obserwowanym?
Obserwator sądzi, że różni się od obserwowanego, czyli strachu.  Czy istnieje jakaś różnica
pomiędzy nim i rzeczą, jaką obserwuje, czy obie są  tym samym? Oczywiście, że obie są tym
samym. Obserwator jest tym, co obserwuje  jeśli pojawia się coś zupełnie nowego, to w ogóle

nie ma obserwatora. Jednak  dlatego, że obserwator rozpoznaje swoją reakcję jako strach,
jaki zna z  wcześniejszych doświadczeń, powstaje tu podział. A jak wejdziesz w to bardzo,
bardzo głęboko, odkryjesz dla siebie samego  tak, jak, mam nadzieję, robisz to  teraz   że
obserwator i obserwowane istotnie są tym samym. Dlatego, skoro są tym samym,
eliminujesz jednym ruchem sprzeczność,  ja  i  nie ja  i równocześnie  wymazujesz również
zupełnie wszelki rodzaj wysiłku. Lecz nie oznacza to, że akceptujesz strach lub
identyfikujesz się z nim.

Istnieje strach, rzecz obserwowana, i obserwator będący częścią tego strachu. Co należy
więc zrobić? (Czy pracujecie tak intensywnie jak robi to mówca? Jeżeli jedynie słuchacie
słów, to, obawiam się, nie rozwiążecie dogłębnie kwestii  strachu.) Istnieje tylko strach   nie
obserwator mu się przyglądający, bo  obserwator jest strachem. Ma tu miejsce kilka rzeczy.
Po pierwsze, czym jest  strach i jak się pojawia? Nie rozmawiamy o skutkach strachu czy
jego przyczynach  ani jak swą nędzą i brzydotą przyćmiewa życie. Lecz pytamy, czym jest
strach i jak się pojawia. Czy trzeba to analizować bez końca aby odkryć niezliczone
przyczyny strachu? Przecież, gdy zaczynasz analizować, analizator musi być niezwykle
wolny od wszelkich uprzedzeń i uwarunkowań, musi patrzeć by zaobserwować. W
przeciwnym razie, jeśli w jego osądzie obecny jest jakikolwiek rodzaj zniekształcenia,
zwiększa się ono w miarę kontynuowania analizy.

A więc analiza mająca na celu zakończenie strachu nie spełnia swej roli. Mam  nadzieję, że
są tu jacyś analitycy! Bo podczas odkrywania przyczyn strachu i  pracy nad tym, co odkryto,
przyczyna staje się skutkiem a skutek przyczyną.  Skutek, i działanie na ten skutek celem
odnalezienia przyczyny, oraz odkrycie przyczyny i działanie według danych o niej,
przechodzą w następny etap. Na nim i  skutek i przyczyna tworzą nieskończony łańcuch.
Jeśli odłożymy na bok próby  zrozumienia przyczyn i analizowanie strachu, to cóż pozostaje
do zrobienia?

Wiecie, to nie rozrywka, jednak w tym odkryciu obecna jest wielka radość, w  zrozumieniu
tego wszystkiego jest wiele zabawy. Cóż zatem tworzy strach? Tworzą  go czas i myśl   czas
jako wczoraj, dziś i jutro: istnieje strach, że jutro coś się zdarzy utrata pracy, śmierć,
odejście żony czy męża, powrót choroby i bólu, jakie przeżyłem wiele dni temu. To stąd
przybywa strach. Czas dotyczący tego, co jutro mój sąsiad może o mnie powiedzieć, albo
czas, który, jak dotąd, ukrywa coś, co zrobiłem wiele lat temu. Obawiam się głębokich
sekretnych pragnień, które mogły pozostać niezaspokojone. Czas jest więc uwikłany w
strach, strach przed śmiercią, która przychodzi u kresu życia, która za chwilę może ode
mnie czegoś chcieć, i boję się. Tak więc strach jest związany z czasem i myślą. Czas nie
istnieje jeżeli nie ma myśli. Myślenie o tym, co zdarzyło się wczoraj,  obawa, że jutro może
się to znów przytrafić   oto, co tworzy czas jak również  strach.

Obserwuj to, proszę popatrz na to sam dla siebie   nie akceptuj ani nie  odrzucaj niczego,
lecz słuchaj, odkryj na własny użytek prawdę tego, nie słowa zaledwie, nie to, czy się
zgadzasz czy nie, ale idź dalej. By odnaleźć prawdę  musisz mieć uczucie, pasję odkrywania,
wielką energię. Zobaczysz wtedy, że myśl rodzi strach: myślenie o przeszłości bądź
przyszłości przyszłości będącej następną chwilą lub następnym dniem czy tym, co za
dziesięć lat myślenie o tym kreuje zdarzenie. A myślenie o wczorajszym przyjemnym
wydarzeniu podtrzymuje  bądź nadaje ciągłość tej przyjemności, czy seksualnej, zmysłowej,
intelektualnej czy psychologicznej, myślenie o niej, budowanie wyobrażenia, jak robi to
większość ludzi, daje temu zdarzeniu z przeszłości ciągłość w myślach i rodzi dalszą
przyjemność.

Myśl rodzi strach tak samo, jak przyjemność  są one sprawkami czasu. Zatem  myśl tworzy
tę dwustronną monetę przyjemności i bólu czyli strach. Co należy  więc zrobić? Wielbimy
myśl, która stała się tak niezwykle ważna, iż myślimy, że  im jest sprytniejsza, tym lepiej.
W świecie biznesu, w świecie religii czy w  świecie rodziny myśl jest wykorzystywana przez
intelektualistów pozwalających  sobie używać tej monety w girlandzie słów. Jak poważamy
ludzi, którzy są  intelektualnie, werbalnie zręczni w myśleniu! Lecz myślenie odpowiada za
strach  i rzecz zwaną przyjemnością.

Nie mówimy, że nie powinniśmy zaznawać przyjemności. Nie jesteśmy purytanami,
próbujemy ją pojąć, a przez samo zrozumienie tego całego procesu strach osiąga kres.
Zobaczysz wtedy, że przyjemność to coś zupełnie innego, wejdziemy w to  jeśli starczy czasu.
A więc myśl odpowiada za tę męczarnię   z jednej strony  męczarnia, z drugiej przyjemność i
jej przedłużanie: pożądanie i pogoń za przyjemnością czy religijną czy każdego innego
rodzaju. Co myśl ma z tym zrobić?  Może to zakończyć? Czy to właściwe pytanie? I kto ma
tego dokonać?  czy  ja ,  które nie jest myślą? Ale  ja  jest wynikiem myślenia. I dlatego masz
znowu ten  sam stary problem:  ja  i  nie ja  czyli obserwatora, który twierdzi  Jeżeli  tylko
mógłbym zakończyć myślenie, to prowadziłbym inny rodzaj życia.  Ale  istnieje jedynie myśl
a nie obserwator mówiący  Chcę zatrzymać myśl , ponieważ  obserwator to jej produkt. A
jak powstaje myśl? Bardzo łatwo można zobaczyć, że jest ona odpowiedzią pamięci,
doświadczenia i wiedzy będącej mózgiem, jej  siedzibą. Gdy cokolwiek woła o to, odpowiada
on reakcją, która jest pamięcią i rozpoznaniem. Mózg jest wynikiem tysiącleci ewolucji i
warunkowania   myśl jest  zawsze przedawniona, nigdy nie jest nowa, myśl to odpowiedź
całego  uwarunkowania.

Cóż należy zrobić? Gdy myśl zda sobie sprawę, że najprawdopodobniej nie może  nic zrobić
ze strachem, bo ona sama tworzy strach, nastaje cisza, całkowicie zaprzeczony zostaje
każdy ruch rodzący strach. Dzięki temu umysł, w tym mózg,  obserwuje cały ten fenomen
nawyków i sprzeczności i walki pomiędzy  ja  i  nie  ja . Uświadamia sobie, że obserwator to
obserwowane. A widząc, że strachu nie  wystarczy jedynie zanalizować i odłożyć na bok, lecz

pozostanie on na zawsze, dostrzega też, że analizy donikąd nie prowadzą. Pytasz wtedy: co
jest źródłem strachu? Jak on powstaje?

Mówiliśmy, że pojawia się poprzez czas i myśl. Myśl jest odpowiedzią pamięci i w ten
sposób tworzy strach. A strach nie potrafi zatrzymać myśli jedynie przez  jej kontrolę bądź
tłumienie, ani przez próby jej przekształcenia, czy przyzwalania na wszelkie triki, jakie
stosujemy wobec siebie. Uświadamiając  sobie cały ten wzór bez wybierania, obiektywnie,
wewnątrz siebie, widząc to  wszystko, myśl sama mówi  Będę cicho bez żadnej kontroli czy
tłumienia ,  Będę  spokojna.

Następuje wtedy koniec strachu, co oznacza koniec smutku i zrozumienie siebie
samowiedzę. Bez znajomości siebie nie będzie końca smutku i strachu. Tylko umysł, który
jest wolny od strachu, umie stawić czoła rzeczywistości.

Być może pragnęlibyście teraz zadawać pytania. Trzeba je stawiać to zapytywanie, to
odsłanianie się przed sobą nawzajem jest konieczne tutaj, i również, gdy jesteś sam w
swoim pokoju lub ogrodzie, siedzisz cicho w autobusie bądź spacerujesz musisz pytać,
ażeby odkryć. Lecz trzeba zadawać właściwe pytania, a w samym sformułowaniu
właściwego pytania zawarta jest właściwa odpowiedź.

Słuchacz: Akceptacja siebie, swojego bólu, swego smutku, czy to właściwa rzecz do
zrobienia?

Krishnamurti: Jak można zaakceptować to, czym się jest? Chciał Pan powiedzieć, że
akceptuje swą brzydotę, brutalność, okrucieństwo, swoją pretensjonalność, hipokryzję?
Potrafi Pan zaakceptować to wszystko? I nie pragnie się zmienić? czy naprawdę nie należy
tego zmienić? Jak możemy zaakceptować ustalony porządek społeczeństwa z jego
moralnością, która jest niemoralna? Czy życie nie jest ciągłym ruchem zmian? Kiedy się
żyje, nie ma akceptacji, jest tylko przeżywanie. Pozostajemy wtedy w zgodzie z ruchem
życia a wymaga on przemiany, rewolucji psychicznej, mutacji.

Słuchacz: Nie rozumiem.

Krishnamurti: Przykro mi. Być może używając słowa akceptować nie zdawał sobie Pan
sprawy, że w potocznym angielskim, oznacza ono akceptować rzeczy takim, jakimi są. Może
sformułowałby Pan to po holendersku.

Słuchacz: Akceptować rzeczy, jakimi przychodzą.

Krishnamurti: Czy zaakceptuję rzeczy, jakimi przyszły, proszę powiedzieć,  kiedy żona mnie
opuści? Czy, gdy tracę pieniądze, gdy zostaję wyrzucony z pracy,  kiedy jestem wzgardzany,
obrażany, zaakceptuję te sprawy, jak przychodzą?  Zaakceptuję wojnę? Aby brać rzeczy tak,
jak przyszły, faktycznie, nie teoretycznie, trzeba być wolnym od ja. A o tym dziś

rozmawialiśmy, opróżnienie  umysłu z  ja  i  ty  oraz  my  i  oni . Wtedy możesz żyć z chwili
na chwilę, bez  końca, nie angażując się w walkę, nie wchodząc w konflikt. Właśnie na tym
polega  prawdziwa medytacja, prawdziwe działanie, nie konflikt, okrucieństwo i przemoc.

Słuchacz: Musimy myśleć, to nieuniknione.

Krishnamurti: Tak, rozumiem. Czy sugeruje Pan, że w ogóle nie powinniśmy myśleć?
Trzeba myśleć aby wykonać pracę, żeby pójść do domu   zachodzi  komunikacja werbalna,
która jest wynikiem myślenia. Jakie więc miejsce w życiu  zajmuje myśl? Musi ona działać,
kiedy coś robisz. Proszę to śledzić. Aby wykonać jakieś zadanie technologiczne,
funkcjonować tak, jak robi to komputer jeżeli nawet nie tak efektywnie potrzebna jest
myśl. Myślenie jasne, obiektywnie, nieemocjonalnie, bez uprzedzeń, bez opinii, myśl jest
konieczna by działać w  jasny sposób. Jednak wiemy też, że myśl rodzi strach, a właśnie on
powstrzymuje  nas od efektywnego działania. Więc czy można działać bez strachu, gdy myśl
jest wymagana, i zachować ciszę, gdy nie jest? Rozumie Pan? Czy można mieć umysł i
serce rozumiejące cały proces strachu, przyjemności, myśli i ciszę umysłu? Czy można
działać rozmyślnie, gdy to konieczne i nie używać myśli, kiedy brak takiej potrzeby? To
chyba zupełnie proste, czyż nie? Chodzi o to, czy umysł może być  tak całkowicie uważny, że,
kiedy nie śpi, będzie myślał i działał, gdy to konieczne i pozostanie w tym działaniu
przebudzony ani nie zapadając w sen ani  nie pracując w sposób mechaniczny?

Tak więc rzecz nie w tym, czy musimy myśleć czy nie, lecz w tym, jak pozostać
przebudzonym. By pozostać przebudzonym trzeba dogłębnie zrozumieć myśl, strach,
miłość, nienawiść i samotność, trzeba zaangażować się całkowicie w ten sposób życia, jakim
się jest, jednak rozumieć w pełni. Można to zrozumieć dogłębnie tylko, gdy umysł jest
całkowicie przebudzony, bez żadnych zniekształceń.

Słuchacz: Czy chciał Pan powiedzieć, że, gdy stoi się wobec niebezpieczeństwa, reakcja
pochodzi z doświadczenia?

Krishnamurti: Czyż nie? Czy, kiedy widzi Pan niebezpieczne zwierzę, nie reaguje z
poziomu pamięci, w oparciu o doświadczenie? być może, niekoniecznie swoje własne, ale
dziedzictwo rasowe mówiące bądź ostrożny .

Słuchacz: To właśnie miałem na myśli.

Krishnamurti: Ale dlaczego nie działamy równie efektywnie widząc niebezpieczeństwo
nacjonalizmu, wojny, oddzielnych rządów z ich suwerennymi prawami i armiami? To
najbardziej niebezpieczne sprawy, dlaczego nie reagujemy,  dlaczego nie mówimy  Zmieńmy
to wszystko ? Oznacza to, że zmieniasz siebie   znaną istotę: że nie przynależysz do żadnego
narodu, do żadnej flagi, kraju, ani  religii, czyli że jesteś wolną istotą ludzką. Lecz my nie
jesteśmy. Reagujemy na  zagrożenia fizyczne, ale nie na psychologiczne niebezpieczeństwa,

które są dużo bardziej niszczycielskie. Akceptujemy rzeczy, jakimi są, lub buntujemy się
przeciwko nim, aby stworzyć zmyśloną Utopię, co prowadzi z powrotem od tego samego.
Widzieć niebezpieczeństwo wewnątrz i widzieć zewnętrzne zagrożenie to jedna rzecz,
oznaczająca pozostać przebudzonym czyli być inteligentnym i wrażliwym.

Amsterdam, 10 maja 1969

Rozdział 6. Zupełność życia

Nieumotywowana pasja zrozumienia

To zastanawiające, dlaczego istoty ludzkie na świecie gubią pasję. Chcą one  mocy, pozycji i
różnych form rozrywki i seksualnej i religijnej i mają jeszcze inne rodzaje pożądliwych
pragnień. Lecz najwyraźniej niewielu dysponuje tą głęboką pasją, jaka poświęca się
zrozumieniu całego procesu życia, nie oddając  swej energii na działania fragmentaryczne.
Dyrektora banku ogromnie zajmują sprawy firmy a artysta i naukowiec są oddani własnym
specyficznym  zainteresowaniom, najwyraźniej jednak to jedna z najtrudniejszych rzeczy by
posiąść tę trwałą, intensywną pasję oddaną zrozumieniu zupełności życia.

Jako, że wchodzimy w kwestię tego, co stanowi całkowite zrozumienie życia, miłości i
śmierci, będziemy potrzebowali nie tylko zdolności intelektualnych i  silnego uczucia, lecz
wiele ponad to, wielką energię, jaką tylko pasja może dać. Jako, że mamy ten kolosalny
problem, złożony, subtelny i bardzo zupełny, musimy  poświęcić całą naszą uwagę   która
stoi za wszelką pasją   by zobaczyć i odkryć  samemu dla siebie, czy istnieje sposób życia,
całkowicie inny niż ten, w jaki teraz żyjemy. Aby to zrozumieć trzeba wejść w kilka
zagadnień, trzeba zbadać proces działania świadomości, sprawdzić obie strony oraz głębokie
warstwy  własnego umysłu, i trzeba też spojrzeć na naturę porządku nie tylko na  zewnątrz,
w społeczeństwie, ale wewnątrz siebie.

Trzeba odkryć sens życia   nie jedynie nadać mu intelektualnie znaczenie, ale  popatrzeć, co
to znaczy żyć. I trzeba też rozpatrzyć kwestię, czym jest miłość, i co to znaczy umrzeć.
Wszystko to musi zostać sprawdzone w świadomości i w  głębokich, ukrytych zakamarkach
własnego umysłu. Trzeba spytać, czym jest porządek, co rzeczywiście znaczy żyć, i czy
można żyć całkowitym, zupełnym  uczuciem, współczuciem, czułością i miłością. Trzeba też
odkryć dla siebie  samego znaczenie tej niezwykłej rzeczy zwanej śmiercią.

To nie kawałki, lecz absolutny ruch, zupełność życia. Nie będziemy w stanie  go zrozumieć,
jeżeli potniemy go na życie, miłość i śmierć  wszystko jest  jednym ruchem. By zrozumieć
cały jego proces potrzeba energii, nie tylko intelektualnej, ale energii silnego uczucia, z
czym wiąże się posiadanie  nieumotywowanej pasji, jaka stale płonie w człowieku. A jako, że
nasze umysły podlegają fragmentacji, konieczne jest wejście w kwestię świadomego i
nieświadomego, bo stąd zaczyna się każdy podział   ja  i  nie ja ,  ty  i  ja ,  my  i  oni . Jak
długo istnieje to oddzielenie między narodami, w rodzinie, pomiędzy religiami z ich
osobnymi obszarami wpływu  tak długo podział  niechybnie będzie obecny w życiu. Istnieć
będzie prowadzone na co dzień życie ze  swą nudą i rutyną oraz ta rzecz, jaką nazywamy
miłością, ogrodzona nienawiścią, zachłannością, zależnością i dominacją, istnieć będzie
strach, nieuchronność śmierci. Czy moglibyśmy zająć się tą kwestią na poważnie nie jedynie

teoretycznie bądź werbalnie, ale zbadać ją naprawdę poprzez spojrzenie w siebie i
zapytanie, dlaczego zachodzi podział rodzący tyle rozpaczy, zamętu i konfliktu?

Można bardzo wyraźnie w sobie zaobserwować aktywność na powierzchni umysłu z jego
koncentracją na pieniądzach, zachłanną wiedzą technologiczną, naukową.  Można zobaczyć
współzawodnictwo w pracy, można zobaczyć aktywność wierzchniej warstwy swego
własnego umysłu. Lecz istnieją ukryte obszary, które nie zostały  zbadane, bo nie wiemy,
jak to zrobić. Jeśli chcemy wystawić je na światło  jasności i zrozumienia, to albo czytamy
książki mówiące nam o nich albo idziemy do analityka bądź filozofa. Jednak nie wiemy
sami dla siebie, jak patrzeć na te sprawy: chociaż możemy być zdolni do obserwacji
powierzchownej, widocznej aktywności umysłu, najwyraźniej nie potrafimy zajrzeć do tej
głębokiej, ukrytej  jaskini, w której mieszka cała przeszłość. Czy świadomy umysł wraz ze
swoimi  kategorycznymi żądaniami i twierdzeniami może wejrzeć w głębsze warstwy swej
własnej istoty? Nie wiem, czy kiedykolwiek tego próbowaliście, ale, jeśli tak i  podeszliście w
wystarczającym stopniu konsekwentnie i serio, to może sami dla siebie znaleźliście
obszerną zawartość przeszłości, dziedzictwo rasowe, nakazy  religii, podziały   wszystko to
kryje się tutaj. Wywołana przypadkowo propozycja opiniowania wypływa z przeszłego
nagromadzenia opartego zasadniczo na minionej wiedzy i doświadczeniu z ich różnymi
rodzajami wniosków i opinii. Czy umysł może  wejrzeć w to wszystko, zrozumieć to i wyjść
poza to, ażeby podział w ogóle  przestał istnieć?

To ważne, ponieważ jesteśmy tak mocno uwarunkowani by patrzeć na życie w sposób
fragmentaryczny. I tak długo, jak fragmentacja ta zachodzi, obecne jest żądanie
zaspokojenia ja pragnie spełnić się, osiągnąć, prześcignąć, zrealizować ambicje. Oto
fragmentacja życia powodująca, że jednocześnie jesteśmy indywidualistami i ludźmi
działającymi kolektywnie, skoncentrowani na sobie jednak potrzebujący identyfikacji z
czymś większym, podczas, gdy oddzielenie trwa. To ten głęboki podział w świadomości, w
całej strukturze i naturze naszej istoty powoduje podziały w naszych działaniach, w
naszych myślach i w naszych uczuciach. Tak więc dzielimy życie na to, co nazywa się
miłością i śmiercią.

Czy można zaobserwować ruch przeszłości będący nieświadomością? jeżeli można użyć
słowa nieświadomość bez nadawania mu specjalnego psychoanalitycznego znaczenia.
Głęboka nieświadomość to przeszłość i stąd działamy. Dlatego powstaje podział na
przeszłość, teraźniejszość i przyszłość który oznacza czas.

Wszystko to może brzmieć trochę skomplikowanie, ale takie nie jest   to  naprawdę zupełnie
proste, jeżeli patrzy się w siebie, obserwuje się siebie w działaniu, obserwuje
funkcjonowanie swoich opinii oraz myśli i wniosków. Kiedy  patrzysz krytycznie na siebie,
możesz zobaczyć, że twe działania opierają się na przeszłych wnioskach, regułach bądź
wzorcach, które rzutują się w przyszłość  jako ideał, a ty działasz zgodnie z tym ideałem.

Więc przeszłość zawsze oddziałuje poprzez bodźce, wnioski i reguły, umysł i serce są mocno
obciążone wspomnieniami, które kształtują nasze życie powodując fragmentację.

Trzeba zapytać, czy świadomy umysł może wejrzeć w nieświadomość tak całkowicie, że
zrozumiana zostanie cała jej zawartość będąca przeszłością. Wymaga to umiejętności
krytycznego patrzenia  ale nie samoopiniującego  krytycyzmu  wymaga to przyjrzenia się.
Jeżeli jest się prawdziwie przebudzonym,  to kończy się podział całości świadomości. Taki
stan przebudzenia jest możliwy  jedynie, gdy istnieje krytyczna samoświadomość wolna od
osądów.

Obserwować oznacza poddawać krytyce nie używać krytycyzmu opartego na ocenach,
opiniach, lecz pozostawać krytycznie czujnym. Jeśli jednak to krytyczne podejście jest
osobiste, podszyte strachem bądź jakąkolwiek formą uprzedzenia, przestaje być naprawdę
krytyczne, staje się jedynie fragmentaryczne.

To, czym zajmujemy się teraz, to zrozumienie całego procesu, zupełności życia, nie
określonego fragmentu. Nie pytamy, co zrobić odnośnie specyficznego  problemu, odnośnie
aktywności społeczeństwa, która jest niezależna od całości procesu życia, ale próbujemy
odkryć, co zawiera się w zrozumieniu rzeczywistości  i czy taka rzeczywistość, taki bezmiar,
wieczność istnieje. Oto ta pełna, całościowa percepcja nie fragmentaryczna jaką rozważamy.
Takie zrozumienie  całego ruchu życia jako pojedynczej jednolitej aktywności jest możliwe
dopiero,  kiedy w całej naszej świadomości nastanie kres własnych koncepcji, zasad, idei i
podziałów, jak  ja  i  nie ja . Jeśli jest to jasne   a mam taką nadzieję   to  możemy przejść do
odkrywania, co to znaczy żyć.

Traktujemy życie jako pozytywne działanie robienie, myślenie, nieustanną krzątaninę,
konflikt, strach, smutek, winę, ambicję, współzawodnictwo, pożądanie przyjemności z jej
bólem, pragnienie sukcesu. To wszystko nazywamy życiem. Oto nasze życie, ze sporadyczną
radością, z chwilami współczucia bez żadnego motywu  i szczodrości nie stawiającej żadnych
warunków. Pojawiają się rzadkie momenty  ekstazy, błogości, jaka nie zna przeszłości ani
przyszłości. Lecz chodzenie do pracy, gniew, nienawiść, pogarda, wrogość są tym, co
nazywamy życiem codziennym  i uważamy za niezwykle pozytywne.

Negacja pozytywnego to jedyna naprawdę pozytywna rzecz. Zanegowanie tego tak  zwanego
życia, które jest brzydkie, samotne, straszne, brutalne i okrutne, gdy  się nie zna innego,
jest najbardziej pozytywnym działaniem. Czy rozumiemy się  nawzajem? Wiecie, zaprzeczyć
całkowicie powszechnie uznawanej moralności oznacza być wysoce moralnym, bo to, co
nazywamy moralnością społeczną, moralnością szacowności, jest całkowicie niemoralne:
współzawodniczymy, jesteśmy chciwi,  pełni wrogości, szukamy własnej drogi   wiecie, jak
się zachowujemy. Nazywamy to moralnością społeczną ludzie religijni mówią o innym
rodzaju moralności, ale ich życie, cała ich postawa, hierarchiczna struktura organizacji

religijnych i wiary są niemoralne. Zaprzeczenie temu to nie reakcja, ponieważ, kiedy
reagujesz, jest to inny rodzaj niezgody wywołanej przez twój własny opór. Jednak, gdy
zaprzeczasz temu, bo to rozumiesz, obecna jest najwyższa forma moralności.

Na tej samej zasadzie, zanegować moralność społeczną, zanegować sposób, w jaki żyjemy
nasze małe, nieważne żywoty, nasze płytkie myślenie i egzystencję, zadowolenie na
powierzchni ze wszystkimi rzeczami nagromadzonymi w głębi odrzucić to wszystko, nie
reagując, lecz widząc kompletną głupotę i destrukcyjną naturę takiego sposobu życia
zanegować to wszystko znaczy żyć. Widzieć fałsz jako fałsz takie widzenie to prawda.

Teraz, czym jest miłość? Czy to przyjemność? Czy miłość to pożądanie? Czy miłość to
przywiązanie, zależność, posiadanie osoby, którą kochasz i nad którą  dominujesz? Czy to
mówienie  To moje a nie twoje, moja własność, moje prawa  seksualne , z którymi wiąże się
zazdrość, nienawiść, gniew i przemoc? I znów, miłość podzielono, jako element
uwarunkowań religijnych, na świętą i świecką.  Czy to wszystko jest miłością? Czy możesz
kochać i być ambitny? Czy możesz  kochać męża, czy może on powiedzieć, że cię kocha, gdy
jest ambitny? Czy miłość  może istnieć tam, gdzie występuje współzawodnictwo i pogoń za
sukcesem?

Zanegować to wszystko, nie tylko intelektualnie czy werbalnie, ale wymazując ze swej
własnej istoty by nie doświadczyć już nigdy zazdrości, zawiści, współzawodnictwa ani
ambicji   zaprzeczyć temu wszystkiemu, to na pewno jest  miłość. Te dwa sposoby działania
nigdy nie mogą współistnieć. Mężczyzna, który  jest zazdrosny ani kobieta, która dominuje,
nie wiedzą, co znaczy miłość   mogą  o niej mówić, mogą spać razem, posiadać się nawzajem,
zależeć od siebie ze względu na wygodę, bezpieczeństwo lub przez strach przed samotnością,
lecz  wszystko to na pewno nie jest miłością. Czy, gdyby ludzie, którzy mówią, że  kochają
swe dzieci, faktycznie mieli to na myśli, to wybuchłaby wojna? A czy istniałyby podziały
narodowe czy powstałoby to rozdzielenie? To, co nazywamy miłością to męka, rozpacz,
poczucie winy. Taka miłość bywa zwykle identyfikowana z przyjemnością seksualną. Nie
jesteśmy purytańscy ani pruderyjni, nie mówimy, że przyjemność ma przestać istnieć.
Kiedy patrzysz na obłok lub niebo czy piękną  twarz, obecny jest zachwyt. Gdy patrzysz na
kwiat, widzisz jego piękno nie  zaprzeczamy pięknu. Piękno to nie przyjemność myśli, ale
myśl jest tym, co  dodaje przyjemność do piękna.

W taki sam sposób, gdy kochamy i uprawiamy seks, myśl dodaje do niego przyjemność,
wyobrażenie tego, czego doświadczyliśmy i powtórkę na jutro. Jest w tej powtórce
przyjemność nie będąca pięknem. Piękno, delikatność i zupełne znaczenie miłości nie
wykluczają seksu. Jednak dziś, gdy wszystko wolno, wydaje się, że świat nagle odkrył seks
i uczynił go niezwykle ważnym. Jest to prawdopodobnie jedyna ucieczka, jaką człowiek ma
teraz do dyspozycji, jedyna wolność: wszędzie gdzie indziej został przyciśnięty,
przymuszony, zgwałcony intelektualnie, emocjonalnie, w każdy możliwy sposób jest

niewolnikiem, został  złamany i jedyny moment, kiedy potrafi być wolny to doświadczenie
seksualne. W  tej wolności dociera do pewnej radości i pragnie jej powtórzenia. Patrząc na
to  wszystko, gdzie jest miłość? Tylko umysł i serce pełne miłości mogą dostrzec całość ruchu
życia. Wtedy, cokolwiek uczyni, człowiek dysponujący taką miłością  jest moralny, dobry a
to, co robi, jest piękne.

A gdzie wkracza w to wszystko porządek?  wiedząc, że nasze życie jest tak  pogmatwane,
tak bezładne. Wszyscy chcemy porządku, nie tylko w domu, umieszczając rzeczy na
właściwych im miejscach, ale również na zewnątrz, w  społeczeństwie, gdzie obecna jest ta
bezgraniczna niesprawiedliwość. Pragniemy  również porządku wewnątrz   potrzebny jest
porządek, głęboki, matematyczny porządek. A czy ma on zostać wywołany przez
dopasowanie się do wzorca, który uważamy za uporządkowany? Powinniśmy wtedy
porównywać wzorzec z faktami i powstałby konflikt. Czyż właśnie ten konflikt nie jest
nieporządkiem? a dlatego nie jest cnotą. Kiedy umysł walczy aby zostać cnotliwym,
moralnym, etycznym, opiera się i w samym tym konflikcie obecny jest nieporządek. Tak
więc cnota to istota porządku chociaż, w nowoczesnym świecie, możemy nie lubić tego
słowa. Nie zostaje ona wywołana przez konflikt myśli, ale przychodzi jedynie,  gdy widzisz
nieporządek krytycznym okiem, z przebudzoną inteligencją, rozumiejąc siebie. Powstaje
wtedy zupełny porządek najwyższego rodzaju, czyli cnota. A może  ona nadejść jedynie, gdy
obecna jest miłość.

Pozostaje jeszcze kwestia umierania, którą starannie odsunęliśmy daleko od siebie jako
coś, co zdarzy się w przyszłości może za pięćdziesiąt lat, może jutro. Obawiamy się
osiągnięcia końca, fizycznego dotarcia do kresu i  oddzielenia od rzeczy, jakie posiedliśmy,
na które pracowaliśmy, jakich  doświadczyliśmy: żony, męża, domu, mebli, ogródka, książek
i wierszy, które  napisaliśmy bądź mieliśmy nadzieję napisać. A boimy się pozwolić temu
wszystkiemu odejść, bo jesteśmy meblami, jesteśmy wyobrażeniem, jakie posiadamy   jeśli
umiemy grać na skrzypcach, to jesteśmy tymi skrzypcami. Ponieważ zidentyfikowaliśmy
się z tymi rzeczami  jesteśmy nimi wszystkimi i niczym  więcej. Czy kiedykolwiek spojrzałeś
na to w ten sposób? Jesteś domem   z  zasłonami, łazienką, meblami, które bardzo starannie
polerowałeś przez lata,  które posiadasz   oto czym jesteś. Jeżeli usuniesz to wszystko, jesteś
niczym.

Oto, czego się obawiasz   bycia niczym. Czy to nie bardzo dziwne, jeśli  spędzasz czterdzieści
lat chodząc do biura, a kiedy przestajesz to robić, masz problemy z sercem i umierasz?
Jesteś biurem, dokumentami, szefem bądź  urzędnikiem czy jaką pozycję zajmujesz   jesteś
tym i niczym więcej. I masz  wiele idei na temat Boga, dobroci, prawdy, jakie powinno być
społeczeństwo to wszystko. W tym leży smutek. Uświadomić sobie na własny użytek, że
tym jesteś, to wielki smutek, ale jeszcze większy to nie zdawać sobie z tego sprawy.
Zobaczyć to i odkryć, co to znaczy, to umrzeć.

Śmierć jest nieunikniona, wszystkie organizmy muszą dotrzeć do kresu. Jednak  boimy się
pozwolić odejść przeszłości. Jesteśmy przeszłością, jesteśmy czasem,  smutkiem i rozpaczą,
ze sporadyczną percepcją piękna, rozkwitem dobroci czy  głębokiej czułości jako chwilową,
nietrwałą rzeczą. A obawiając się śmierci pytamy Czy będę żył ponownie? co oznacza
kontynuowanie bitwy, konfliktu, niedoli, posiadania rzeczy i nagromadzonego
doświadczenia. Cały Wschód wierzy w  reinkarnację. Chciałbyś widzieć reinkarnowane to,
czym jesteś   ale jesteś tym  wszystkim, tym bałaganem, tym zamętem, tym nieporządkiem.
Reinkarnacja oznacza też, że narodzisz się w kolejnym wcieleniu, dlatego rolę gra to, co
robisz dziś,  nie to, jak zamierzasz wieść swe następne życie   o ile takie coś istnieje.  Jeżeli
narodzisz się ponownie, tym, co istotne będzie, jak żyłeś dziś, ponieważ dzień dzisiejszy
sieje ziarno piękna bądź ziarno smutku. Jednak ci, którzy tak żarliwie wierzą w
reinkarnację nie wiedzą jak się zachowywać gdyby zajęli się swym postępowaniem, nie
interesowaliby się jutrem, bo dobroć polega na uważności  w dniu dzisiejszym.

Umieranie to część życia. Nie możesz kochać bez umierania, umierania dla  wszystkiego, co
nie jest miłością, umierania dla wszelkich ideałów będących projekcją twych własnych
żądań, umierania dla całej przeszłości, dla  doświadczenia, ażebyś poznał, co znaczy miłość
a dzięki temu, co to znaczy żyć.  A więc życie, miłość i umieranie to ta sama rzecz polegająca
na życiu w pełni,  całkowicie, teraz. Pojawia się wtedy działanie, które nie jest sprzeczne,
nie przynosi ze sobą bólu i smutku istnieje życie, miłość i śmierć, w których następuje
działanie. Takie działanie to porządek. A jeśli żyjemy w ten sposób a tak trzeba, nie w
sporadycznych momentach, lecz codziennie, w każdej chwili   to będziemy mieli porządek w
społeczeństwie, to nastanie jedność ludzi i rządy  będą dokonywane przez komputery, nie
przez polityków z ich osobistymi ambicjami i uwarunkowaniami. Więc żyć to kochać i
umrzeć.

Słuchacz: Czy można się uwolnić natychmiast i żyć bez konfliktów czy zajmuje to czas?

Krishnamurti: Czy można żyć bez przeszłości od zaraz, czy pozbycie się jej  wymaga czasu?
Czy uwolnienie od przeszłości zajmuje czas i czy to powstrzymuje od życia natychmiast?
Oto problem. Przeszłość jest jak ukryta jaskinia, jak  piwnica, w której trzymasz wino jeśli
je posiadasz. Czy potrzeba czasu aby się od tego uwolnić? Co wiąże się z poświęceniem
czasu?  czyli tym, co zwykliśmy  robić. Mówię sobie  Wykorzystam czas, cnota to rzecz do
przyswojenia, wypraktykowania dzień po dniu, pozbędę się nienawiści, okrucieństwa,
stopniowo,  powoli   oto, do czego się przyzwyczailiśmy, oto nasze uwarunkowanie. A zatem
pytamy samych siebie, czy to możliwe aby odrzucić całą przeszłość stopniowo   co  oznacza
czas. Wygląda to tak: będąc okrutnym mówię Stopniowo się tego pozbędę. Co to znaczy
stopniowo ,  krok, po kroku ? W międzyczasie jestem okrutny.  Idea stopniowego uwolnienia
się od okrucieństwa to rodzaj hipokryzji.  Oczywiście, jeśli jestem okrutny, nie mogę się od
tego uwolnić stopniowo, muszę zakończyć to natychmiast. Czy umiem zakończyć sprawy
psychologiczne od razu? Nie  potrafię, jeżeli akceptuje ideę stopniowego uwalniania się od

przeszłości. Jednak to, co gra rolę, to widzieć fakty, jakimi są teraz, bez żadnego
zniekształcenia. Jeśli jestem zazdrosny i zawistny, muszę zobaczyć to całkowicie  poprzez
zupełną, nie częściową, obserwację. Patrzę na swą zazdrość   dlaczego  jestem zazdrosny? Bo
jestem samotny, osoba, od której byłem zależny, opuściła mnie i nagle zostałem
skonfrontowany z mą pustką, moim oddzieleniem i boję się  tego, dlatego uzależniam się od
ciebie. A jeżeli się odwrócisz, wpadam w gniew,  staję się zazdrosny. Faktem jest, że jestem
samotny, potrzebuję towarzystwa, potrzebuję kogoś nie tylko po to by mi gotował,
zapewniał wygodę, przyjemność  seksualną i całą resztę, ale również dlatego, że z gruntu
jestem samotny. Oto dlaczego jestem zazdrosny. Czy potrafię zrozumieć tę samotność
natychmiast? Mogę  to zrobić tylko, jeśli ją obserwuję, jeżeli nie uciekam od niej   jeżel umie
patrzeć na nią, krytycznie ją obserwować, z przebudzoną inteligencją, nie szukam
usprawiedliwień, nie próbuję wypełnić pustki ani znaleźć nowej znajomości. Aby  spojrzeć
na to potrzeba wolności, a gdy wolność patrzenia jest obecna, uwalniam  się od zazdrości.
Więc percepcja, zupełna obserwacja zazdrości i wolność od niej, nie są sprawą czasu, ale
poświęcenia pełnej uwagi, krytycznej świadomości, obserwacji bez wybierania, niezwłocznie,
wszystkich rzeczy, kiedy się pojawiają.  Wtedy istnieje wolność   nie w przyszłości, ale teraz
od tego, co nazywamy  zazdrością.

Tak samo znajduje to zastosowanie wobec przemocy, gniewu i każdego innego  nawyku, czy
palisz, pijesz czy masz przyzwyczajenia seksualne. Kiedy obserwujemy  je bardzo uważnie,
całkowicie, sercem i umysłem, jesteśmy w inteligentny sposób świadomi całej ich
zawartości, wtedy powstaje wolność. Gdy uważność zacznie działać, to cokolwiek się pojawia
gniew, zazdrość, okrucieństwo, przemoc, złudzenie podwójnego znaczenia, wrogość,
wszystkie te sprawy mogą być  zaobserwowane natychmiast, w pełni. Jest w tym wolność, a
obserwowana rzecz  przestaje istnieć. Tak więc przeszłość nie ma być wymazywana przez
czas. Czas nie jest drogą do wolności. Czy idea stopniowości nie jest rodzajem lenistwa,
nieumiejętności zajęcia się przeszłością natychmiast, kiedy się pojawia? Gdy masz tę
zadziwiającą zdolność dokładnej obserwacji tego, co przychodzi i oddajesz jej całkowicie
swój umysł i serce, przeszłość zanika.

Tak więc czas i myśl nie zakończą przeszłości, bo czas i myśl to przeszłość.

Słuchacz: Czy myśl jest ruchem umysłu? Czy uważność to działanie nieumotywowanego
umysłu?

Krishnamurti: Jak powiedzieliśmy któregoś dnia, myśl to odpowiedź pamięci, jak
komputer, który nakarmiłeś wszelkimi rodzajami informacji. A gdy zadajesz  pytanie, to, co
zostało w nim zmagazynowane odpowiada. W ten sam sposób umysł,  mózg jest magazynem
przeszłości będącej pamięcią, która sprowokowana odpowiada myślą zgodnie ze swą
wiedzą, doświadczeniem, uwarunkowaniem i tak dalej. Więc  myśl to poruszenie, czy raczej
część ruchu, umysłu i mózgu. Pytający chciał  wiedzieć, czy uważność to spokój umysłu. Czy

potrafisz obserwować cokolwiek   drzewo, swą żonę, sąsiada, polityka, duchownego, piękną
twarz bez poruszenia umysłu? Wyobrażenia żony, męża, sąsiada, wiedza o obłoku lub o
przyjemności, wszystko to się wtrąca, czyż nie? Więc, gdy następuje zakłócenie przez
dowolnego  rodzaju wyobrażenie, subtelne czy rzucające się w oczy, nie ma obserwacji, nie
ma prawdziwej, zupełnej uważności   obecna jest tylko uważność częściowa. By  obserwować
dokładnie nie można mieć wyobrażenia wchodzącego pomiędzy obserwatora  i obserwowaną
rzecz. Czy, kiedy patrzysz na drzewo, umiesz spojrzeć na nie bez  wiedzy botanicznej na jego
temat, bez wiedzy o przyjemności czy pożądania jej?  Czy potrafisz patrzeć tak zupełnie, że
znika przestrzeń pomiędzy tobą  obserwatorem   i obserwowaną rzeczą? To nie oznacza, że
staniesz się drzewem! Ale, gdy przestrzeń ta zniknie, przestanie istnieć obserwator i
pozostanie tylko rzecz, którą obserwujesz. W takiej obserwacji obecna jest percepcja,
widzenie  rzeczy z niezwykłą żywością, koloru, kształtu, piękna liścia czy pnia   gdy nie  ma
obserwacji przez centrum  ja , pozostajesz w bliskim kontakcie z tym, co  obserwujesz.

Gdy pojawia się wyzwanie, na które trzeba nią odpowiedzieć, następuje ruch  myśli będącej
częścią mózgu i umysłu. Jednak, aby odkryć coś nowego, coś, na co  nie patrzyło się nigdy,
potrzeba intensywnej uważności bez żadnego poruszenia. Nie jest to nic tajemniczego ani
nadprzyrodzonego, co musisz praktykować latami  i latami   to czysty nonsens. Zachodzi to,
kiedy, pomiędzy dwiema kolejnymi  myślami, obserwujesz.

Wiecie, jak człowiek odkrył napęd odrzutowy? Jak to się stało? Wiedział wszystko, co
można o silniku spalinowym i szukał jakiejś innej metody. By patrzeć musisz zachować
ciszę   jeśli zabierzesz ze sobą całą wiedzę o napędzie  spalinowym, znajdziesz tylko to, co
już poznałeś. To, czego się nauczyłeś, musi  pozostać uśpione, ciche   wtedy odkryjesz coś
nowego. Na tej samej zasadzie,  żeby widzieć żonę, męża, drzewo, sąsiada, całą strukturę
społeczeństwa, która  jest nieporządkiem, musisz odnaleźć w ciszy nowy sposób patrzenia i
dzięki temu  nowy sposób życia i działania.

Słuchacz: Gdzie znajdziemy siłę by żyć bez teorii i ideałów?

Krishnamurti: Skąd ma Pan siłę by żyć wraz z nimi? Skąd Pan ma tę  zadziwiającą energię
by żyć z regułami, z ideałami, z teoriami? Żyje Pan z nimi   skąd ma Pan energię? Energia
rozprasza się w konfliktach. Ideał jest gdzieś  daleko a ty jesteś tutaj i próbujesz żyć według
niego. Tak więc powstaje  podział, istnieje konflikt, co oznacza utratę energii. Kiedy zatem
widzisz marnotrawstwo energii, gdy widzisz absurdalność posiadania ideałów, reguł,
koncepcji, wszystkiego, co powoduje ten ciągły konflikt, kiedy to widzisz, masz  energię by
żyć bez tego. Masz wtedy energii pod dostatkiem, bo w ogóle nie jest ona tracona w
konflikcie. Lecz widzicie, z powodu naszego uwarunkowania obawiamy się żyć w ten
sposób. I akceptujemy strukturę reguł i ideałów tak, jak zrobili inni. Żyjemy z nimi,
akceptujemy konflikt jako sposób na życie. Jednak, kiedy widzimy to wszystko, nie
werbalnie, nie teoretycznie, nie intelektualnie, ale odczuwamy całą swą istotą absurdalność

takiego życia, wtedy mamy dostatecznie dużo energii, która przychodzi, gdy nie ma
jakiegokolwiek konfliktu. Pozostaje wtedy tylko fakt i nic więcej. Faktem jest, że jesteś
chciwy; nie ideał, że nie  powinieneś taki być   to strata energii   ale fakt, że jesteś chciwy,
zachłanny  i pragniesz dominować. Oto jedyny fakt, a gdy poświęcisz mu całą swoją uwagę,
masz energię aby to rozproszyć i wtedy możesz żyć wolno, bez żadnego ideału, bez  żadnych
zasad, bez żadnej wiary. A to oznacza kochać i umrzeć dla całej  przeszłości.

Amsterdam, 11 maja 1969

Rozdział 7. Strach

Opór. Energia i uwaga

Wielu z nas zostało schwytanych przez nawyki  przyzwyczajenia na poziomie  fizycznym i
psychologicznym. Niektórzy są ich świadomi a inni nie. Jeżeli je  sobie uświadamiasz, to czy
możesz od razu powstrzymać określone przyzwyczajenie  i nie przenosić go poprzez miesiące
i lata? Czy, będąc świadomym pewnego nawyku, możesz położyć mu kres bez żadnego
rodzaju walki, zarzucić go natychmiast   nałóg palenia, specyficzny tik głowy, notoryczny
śmiech lub którekolwiek z naszych przeróżnych indywidualnych przyzwyczajeń? Stać się
świadomym  nieprzerwanej paplaniny o niczym, niepokoju umysłu   czy można to zrobić bez
żadnego rodzaju oporu czy kontroli a zatem zakończyć łatwo, bez wysiłku i  natychmiast?
Pociąga to za sobą parę spraw: po pierwsze zrozumienie, że walka przeciw czemuś, na
przykład pewnemu nawykowi, tworzy formę oporu wobec niego, i  przekonujesz się, że opór
w dowolnej postaci rodzi nowy konflikt. Jeżeli  opierasz się przyzwyczajeniu, próbujesz je
stłumić, walczysz z nim, to energia  potrzebna do zrozumienia go jest tracona na walkę i
kontrolę. Z tym wiąże się  druga sprawa: zakładasz z góry, że konieczny jest czas, że każdy
poszczególny  nawyk trzeba stopniowo przepracować, trzeba powoli wytłumić lub pozbyć się
go.

Przywykliśmy z jednej strony do idei, że od nawyku można uwolnić się jedynie poprzez
opór, przez stworzenie przeciwnego przyzwyczajenia a z drugiej, że  możemy to zrobić tylko
stopniowo z upływem czasu. Lecz jeśli rzeczywiście to  zbadasz, zobaczysz, że każdy rodzaj
oporu powoduje dalsze konflikty i również, że czas, poświęcenie wielu dni, tygodni, lat,
naprawdę nie kończy z  przyzwyczajeniem  i pytamy, czy można je zakończyć bez oporu i
bez czasu,  natychmiast.

By uwolnić się od strachu potrzebny jest nie opór w pewnym okresie czasu, ale energia,
która jest w stanie spotkać się z tym nawykiem i rozpuścić go od razu:  a to jest uważnością.
Uważność to właśnie istota każdej energii. Poświęcić uwagę  oznacza oddać swe serce, swój
umysł, całą energię fizyczną, być obecnym i wraz z  tą energią stawić czoła, czyli je sobie
uświadomić, określonemu przyzwyczajeniu: zobaczysz wtedy, że traci ono punkt zaczepienia
natychmiast znika.

Możesz myśleć, że twoje różnorodne nawyki nie są szczególnie ważne masz je, co nieistotne,
lub znajdujesz dla nich usprawiedliwienia. Jednak gdyby można wprowadzić do umysłu
przymiot uważności, uchwyciłby on fakt, prawdę, że energia to uważność i że uważność jest
konieczna aby rozpuścić przyzwyczajenia, każde z osobna wtedy, uświadamiając sobie
określony nawyk, czy tradycję, zobaczysz, że osiągają one kres, całkowicie.

Masz swój sposób wysławiania się albo folgujesz sobie w niekończącej się paplaninie o
niczym: jeżeli stajesz się tego uważnie świadom, to dysponujesz niezwykłą energią   energią,
która nie powstała z oporu, jak to bywa z  większością naszych energii. Energia uważności
to wolność. Jeśli naprawdę  rozumiesz to bardzo głęboko, nie jako teorię, lecz bieżący fakt, z
którym eksperymentujesz, fakt dostrzeżony, którego jesteś w pełni świadom, to możesz
przejść do wejrzenia w całą naturę i strukturę strachu. I trzeba, rozmawiając o  tych, raczej
skomplikowanych kwestiach, mieć na uwadze, że komunikacja werbalna  pomiędzy tobą i
mówcą staje się coraz trudniejsza   jeżeli nie słuchasz z  wystarczającą dbałością i uwagą, to
porozumienie jest niemożliwe. Jeśli myślisz o jakiejś sprawie a mówca rozważa inną, to
komunikacja się kończy, co oczywiste.  Jeśli koncentrujesz się na własnym konkretnym lęku
i poświęcasz mu całą swą  uwagę, to komunikacja werbalna pomiędzy tobą i mówcą również
osiąga kres. By porozumieć się nawzajem, na poziomie werbalnym, potrzeba przymiotu
uważności, w jakiej zawarta jest troska, w której obecna jest intencja, pilna potrzeba
zrozumienia kwestii strachu.

Ważniejsza od komunikacji jest wspólnota. Komunikacja jest werbalna a wspólnota
niewerbalna. Dwoje ludzi znających się nawzajem bardzo dobrze może,  bez wypowiedzenia
słowa, zrozumieć się nawzajem całkowicie i natychmiast,  ponieważ ustanowili oni pewien
rodzaj porozumienia między sobą. Kiedy mamy do  czynienia z taką bardzo skomplikowaną
sprawą jak strach, wspólnota jest potrzebna w takim samym stopniu jak komunikacja
werbalna obie muszą cały czas współistnieć, bo, w przeciwnym razie, nie będziemy
pracować razem. Powiedziawszy to wszystko  co było konieczne  rozważmy kwestię strachu.

To nie tak, że musisz być wolny od strachu. W chwili, gdy próbujesz się od  niego uwolnić,
tworzysz przeciw niemu opór. Opór, dowolnego rodzaju, nie kończy  strachu  on tu będzie
zawsze, chociaż możesz próbować go uniknąć, odeprzeć,  kontrolować, uciec od niego itd., on
tu będzie zawsze. Ucieczka, kontrola,  tłumienie, wszystko to odmiany oporu, a strach trwa
choćbyś nawet rozwinął w sobie większą siłę odporności. A więc nie rozmawiamy o
uwolnieniu się od  strachu. Uwolnienie się od czegoś nie jest wolnością. Proszę, zrozumcie
to, bo  wejście w to zagadnienie oznacza, że, o ile poświęcicie w pełni swą uwagę temu,  co
się tu mówi, musicie opuścić tę salę nie odczuwając strachu. To jedyna rzecz, jaka ma
znaczenie, nie to, co słyszysz z ust mówcy lub to, co pominął ani to,  czy się z nim zgadzasz
czy nie ważne jest tylko, że powinieneś zupełnie, we wnętrzu swej własnej istoty,
psychologicznie zakończyć strach.

Więc to nie tak, że trzeba się uwolnić czy oprzeć strachowi, lecz należy  zrozumieć całą jego
naturę i strukturę, zrozumieć ją   to znaczy, poznać,  obserwować, wejść w bezpośredni z nią
kontakt. Mamy poznawać strach, nie uczyć się, jak od niego uciec ani jak mu się oprzeć
dzięki odwadze i tym podobnym.  Mamy poznawać. Co znaczy słowo  poznawać ? Na pewno
nie chodzi tu o gromadzenie  wiedzy o strachu. Zajmowanie się tym zagadnieniem będzie
raczej bezużyteczne dopóty, dopóki nie zrozumiecie tego całkowicie. Myślimy, że

poznawanie oznacza gromadzenie wiedzy o czymś: jeśli chcesz nauczyć się włoskiego,
musisz zebrać  słowa i ich znaczenia, gramatykę i jak łączyć ze sobą zdania oraz całą resztę
zgromadziwszy tę wiedzę jesteś w stanie rozmawiać w określonym języku. Tak to  wygląda,
następuje akumulacja wiedzy a potem działanie, wiąże się z tym czas.  Teraz mówimy, że ta
akumulacja nie jest poznawaniem. Poznawanie zachodzi zawsze w aktywnej teraźniejszości,
nie jest rezultatem zgromadzonej wiedzy   poznawanie  to proces, działanie, które zawsze
odbywa się w teraźniejszości. Większość z nas przywykła do idei przede wszystkim
gromadzenia wiedzy, informacji, doświadczenia i działania poprzez nie. Mówimy coś
całkowicie odmiennego. Wiedza zawsze należy do przeszłości i, gdy działasz, przeszłość
determinuje to, co robisz. Mówimy, że poznawanie to właśnie działanie samo w sobie i
dlatego w ogóle nie następuje  akumulacja w postaci wiedzy.

Poznawanie strachu zachodzi w teraźniejszości, jest czymś świeżym. Jeżeli podejdę do
niego wraz z przeszłą wiedzą, z minionymi wspomnieniami i  skojarzeniami, to nie stanę z
nim twarzą w twarz i dlatego nie poznam go. Mogę to zrobić tylko jeśli mój umysł jest
świeży, nowy. I tu napotykamy trudność, bo  zawsze podchodziliśmy do strachu z wszelkimi
skojarzeniami, wspomnieniami,  wydarzeniami i doświadczeniami, jakie powstrzymują nas
od spojrzenia na niego od  nowa i poznania od początku.

Istnieje wiele lęków strach przed śmiercią, lęk przed ciemnością, strach przed utratą pracy,
obawa o męża czy żonę, niepewność, obawa niezaspokojenia, lęk przed brakiem miłości,
strach przed samotnością, obawa nie odniesienia sukcesu. Czy te liczne lęki nie są
wyrazem jednego głównego strachu? Powstaje tu pytanie: czy zamierzamy zajmować się
poszczególnymi z nich, czy może faktem istnienia strachu jako takiego?

Chcemy zrozumieć naturę strachu, nie to, jak wyraża się on w jakimś  określonym obszarze.
Jeżeli umiemy zająć się głównym faktem istnienia strachu, to powinniśmy być w stanie
rozwiązać, albo coś z nim zrobić, każdy konkretny lęk. Tak więc nie bierzcie pod uwagę
któregoś z waszych indywidualnych lęków i nie mówcie  Muszę go rozwiązać , ale zrozumcie
naturę i strukturę strachu   będziecie wtedy potrafili postępować z każdym poszczególnym
lękiem.

Zobaczcie, jak to ważne, ażeby umysł pozostawał w stanie, w którym nie istnieje
jakikolwiek strach. Ponieważ, kiedy strach jest obecny, nastaje ciemność i umysł się
przytępia szuka wtedy różnorodnych ucieczek i pobudzenia przez rozrywkę czy tę
dostarczaną przez Kościół czy też futbol lub radio. Taki umysł boi się, nie zna jasności i nie
wie, co to znaczy kochać może znać przyjemność, ale na pewno nie wie, co to znaczy
kochać. Strach niszczy umysł i powoduje, że staje się on odrażający.

Istnieje strach fizyczny i psychologiczny. Oto fizyczny strach przed niebezpieczeństwem
na przykład spotkaniem węża lub wpadnięciem w przepaść. Ten strach, fizyczny lęk przed

niebezpieczeństwem, czyż to nie inteligencja? Oto przepaść  widzę ją i natychmiast reaguję,
nie zbliżam się. Czy strach nie jest teraz inteligencją mówiącą mi uważaj, tu jest
niebezpiecznie ? Ta inteligencja  została zgromadzona przez czas: innym zdarzyło się wpaść
lub matka czy przyjaciel ostrzegali by uważać na przepaści. Więc w fizycznej ekspresji
strachu obecna jest pamięć i inteligencja działające jednocześnie. No i mamy lęk
psychologiczny przed fizycznym strachem, jaki przeżyliśmy, przed chorobą, która  wywołała
wiele bólu  znając ten ból, zjawisko czysto fizyczne, nie chcemy, żeby się powtórzył ponownie
i podtrzymujemy psychologiczny lęk, chociaż ból od dawna nie istnieje. Teraz, czy ten
strach psychologiczny może zostać zrozumiany, ażeby w ogóle się nie pojawiał? Odczuwałem
ból  jak wielu z nas  było to w zeszłym  tygodniu lub rok temu. Ból był rozdzierający, nie
chcę by się powtórzył i boję się, że może powrócić. Co ma tu miejsce? Proszę, śledźcie to
uważnie. Oto pamięć  bólu i myśl mówiąca  Nie pozwól by znów się pojawił, bądź ostrożny.
Myślenie o przeszłości sprowadza strach przed jej powtórzeniem, myśl przynosi ze sobą
strach. Oto specyficzny rodzaj strachu, strachu przed powrotem choroby z jej  bólem.

Istnieją różnorodne lęki psychologiczne wywodzące się z myśli: strach przed  tym, co sąsiad
może powiedzieć, obawa, że nie jest się wysoce szacownym i mieszczańskim, lęk przed
niedopasowaniem się do społecznej moralności  która  jest niemoralna   obawa utraty pracy,
strach przed samotnością, lęk przed  niepokojem   niepokój sam z siebie przechodzi w strach
i tak dalej   wszelki  owoc życia opartego na myśli.

Istnieje nie tylko strach uświadomiony, ale również głębokie lęki ukryte w psychice, w
głębszych warstwach umysłu. Można uporać się ze świadomym strachem, ale głębokie,
ukryte obawy są trudniejsze. Jak te nieuświadomione, głębokie,  ukryte lęki masz wynieść
na powierzchnię i ujawnić? Czy świadomy umysł potrafi to zrobić? Czy świadomy umysł
wraz ze swą aktywną myślą może odsłonić nieświadome, ukryte? (Nie używamy słowa
nieświadome w sensie analitycznym, lecz: nie uświadamiając sobie, lub nie znając,
ukrytych warstw to wszystko.) Czy umysł świadomy umysł wyszkolony, aby się
dostosowywać by przeżyć, żeby  przyjmować rzeczy, jakimi są   znacie go, wiecie jaki jest
podstępny   czy ten  umysł może odkryć całą zawartość nieświadomości? Nie wydaje mi się
aby to umiał. Może odkryć jakąś warstwę, którą przetłumaczy zgodnie ze swymi
uwarunkowaniami. Jednak samo tłumaczenie wywoła w nim dalsze uprzedzenia, będzie
zatem w  mniejszym wręcz stopniu zdolny do zupełnego zbadania następnej warstwy.

Jak widać, zwykły świadomy wysiłek by badać głębsze obszary umysłu jest niezmiernie
trudny dopóty, dopóki na powierzchni umysł nie jest całkowicie wolny od wszelkich
uwarunkowań, od wszelkich uprzedzeń, od wszelkiego strachu w przeciwnym razie nie
potrafi patrzeć. Jak widać, może to być w najwyższym stopniu trudne, zapewne zupełnie
niemożliwe. Powstaje więc pytanie: czy istnieje inny sposób, całkowicie odmienny?

Czy umysł może się opróżnić z całego strachu poprzez analizę, swą własną albo  fachową?
Wiąże się z tym coś jeszcze. Kiedy analizuję, patrzę na siebie, warstwa po warstwie,
badam, osądzam, oceniam, mówię  To dobre ,  To złe ,  To zachowam ,  Tego nie . Czy, kiedy
analizuję, różnię się od analizowanej rzeczy? Muszę na to pytanie odpowiedzieć sam dla
siebie, zobaczyć jaka prawda się w nim kryje. Analizator, czy różni się on od tego, co
analizuje  powiedzmy zazdrości? Nie  różni się, jest zazdrością, i próbuje oddzielić się od niej
jako jednostka  mówiąca  Zamierzam popatrzeć na zazdrość, pozbyć się jej lub wejść z nią w
kontakt.  Ale zazdrość i analizator są nawzajem częścią siebie.

W proces analizy zaangażowany jest czas, to znaczy poświęcam wiele dni albo  wiele lat na
analizowanie siebie. Po upływie wielu lat boję się nadal. Tak więc analiza donikąd nie
prowadzi. Wymaga ona wielkiej ilości czasu a, gdy płonie  dom, nie siedzisz i nie analizujesz
ani nie idziesz do fachowca i nie mówisz Proszę, powiedz mi wszystko na mój temat
musisz działać. Analiza to rodzaj ucieczki, lenistwa i nieudolności. (Neurotyk może
potrzebować wizyty u  analityka, ale nawet w jej efekcie jego neuroza nie dobiegnie w pełni
końca.  Lecz jest to inne zagadnienie.)

Analiza nieświadomego przez świadome nie prowadzi donikąd. Umysł dostrzegł to  i mówi
sobie Nie będę już więcej analizował, widzę bezużyteczność tego, Nie będę się dłużej
opierał strachowi. Śledzicie, co w nim zaszło? Kiedy odrzucił  tradycyjne podejście, podejście
analizy, oporu, czasu, cóż dzieje się wtedy z  nim samym? Umysł staje się niezwykle bystry.
Umysł staje się, poprzez  konieczność obserwacji, niezwykle wytężony, bystry, żywy. Pyta:
czy istnieje inne podejście do problemu odsłonięcia całej mej zawartości, przeszłości,
dziedzictwa rasowego, uwarunkowań rodzinnych, obciążeń tradycją kulturową i  religijną,
rezultatu dwóch lub dziesięciu tysięcy lat? Czy umie on uwolnić się  od tego wszystkiego,
czy potrafi porzucić to wszystko, a wiec odrzucić też  wszelki strach?

Tak więc mam ten problem, problem, który wyostrzony umysł, umysł, który odrzucił
wszelkie rodzaje analizy, jaka z konieczności zabiera czas i dlatego nie ma przyszłości
musi rozwiązać całkowicie, teraz. Dzięki temu nie istnieje  ideał, nie ma kwestii przyszłości,
mówienia Uwolnię się. Dzięki temu umysł jest teraz w stanie zupełnej uważności. Już
dłużej nie ucieka, nie tworzy czasu  jako sposobu rozwiązania problemu, nie stosuje analizy
ani oporu. Dzięki temu  sam z siebie osiąga zupełnie nową jakość.

Psychologowie twierdzą, że trzeba śnić, inaczej się oszaleje. Zapytuję siebie Dlaczego w
ogóle mam mieć sny?  Czy istnieje sposób życia taki, ażeby wcale nie  śnić?   bo wtedy, gdy
nie ma snów, umysł rzeczywiście wypoczywa. Był aktywny przez cały dzień, obserwując,
słuchając, pytając, przyglądając się pięknu  obłoku, twarzy uroczej osoby, wodzie, ruchowi
życia, wszystkiemu obserwował i obserwował, a gdy śpi, musi wypocząć całkowicie, w
przeciwnym razie zbudziwszy  się rano będzie zmęczony, wczorajszy.

Powstaje zatem pytanie, czy istnieje sposób by w ogóle nie śnić, ażeby umysł  podczas snu
wypoczywał całkowicie i umiał dotrzeć do pewnych jakości  niedostępnych mu w godzinach
przytomności? Jest to możliwe jedynie i jest to fakt, nie przypuszczenie, nie teoria, nie
wymysł ani nadzieja   jest to możliwe  jedynie, gdy jesteś w pełni przebudzony w ciągu dnia,
obserwując wszelką  aktywność swoich myśli, swe uczucia, przebudzony na wszelkie bodźce,
na każdy sygnał, każdą wskazówkę dotyczącą tego, co w głębi: kiedy paplesz, gdy
spacerujesz, gdy kogoś słuchasz, kiedy obserwujesz swą ambicję, swą zazdrość,  obserwujesz
swoją reakcję na  chwałę Francji , gdy czytasz książkę mówiącą  twoje przekonania religijne
są bzdurą dostrzegając, co oznacza wiara. Podczas godzin przytomności bądź w pełni
przebudzony: kiedy jedziesz autobusem, gdy rozmawiasz z żoną, dziećmi, przyjacielem,
kiedy palisz   dlaczego palisz   gdy  czytasz kryminał   dlaczego go czytasz   kiedy idziesz do
kina   dlaczego   dla  rozrywki, dla seksu? Kiedy widzisz przepiękne drzewo lub ruch obłoku
na niebie, bądź w pełni świadom tego, co się dzieje wewnątrz i na zewnątrz, zobaczysz
wtedy, że, kiedy śpisz, nie śnisz, a gdy obudzisz się rano, umysł jest świeży, wytężony i
żywy.

Paryż, 13 kwietnia 1969

Rozdział 8. Transcendentalność

Przeniknąć rzeczywistość? Tradycja medytacji. Rzeczywistość i nieporuszony umysł

Rozmawialiśmy o chaosie w świecie, przemocy, wielkim zamęcie, nie tylko na zewnątrz,
lecz również wewnątrz. Przemoc to rezultat strachu a kwestią strachu  się zajmowaliśmy.
Myślę, że teraz powinniśmy wejść w coś, co może być trochę  obce większości z was: jednak
trzeba to rozważyć i nie odrzucać mówiąc, że to  złudzenie, fantazja i tym podobne.

Poprzez całą historię człowiek zdając sobie sprawę, że życie jest bardzo  krótkie, wypełnione
przypadkiem, smutkiem i nieuchronną śmiercią zawsze  formułował ideę zwaną Bogiem.
Uświadomił sobie, jak i my teraz, że życie jest  krótkotrwałe i zapragnął doświadczyć czegoś
bezmiernie wspaniałego, doskonałego, doświadczyć czegoś nie zebranego przez umysł czy
przez emocję  zapragnął doświadczyć lub odczuć jak trafić do świata, który byłby całkowicie
inny, świata wykraczającego poza ten znany, świata, jaki leżałby poza wszelką niedolą i
cierpieniem. I miał nadzieję odnaleźć ten transcendentalny świat poprzez poszukiwanie.
Powinniśmy zająć się kwestią, czy istnieje, czy też nie, rzeczywistość nie gra roli, jakie
dasz jej imię która znajduje się w całkowicie innym wymiarze. By przeniknąć jej głębię
trzeba naturalnie zdać sobie sprawę, że nie wystarczy rozumieć jedynie na poziomie
werbalnym bo opis nigdy  nie jest tym, co opisuje, słowo nigdy nie jest rzeczą. Czy potrafimy
przeniknąć tajemnicę o ile tajemnicą jest to, w co człowiek zawsze próbował wkroczyć,
czym pragnął zawładnąć, zapraszając, podtrzymując, wielbiąc, zostając  wyznawcą?

Życie takie, jakim jest   raczej płytkie, puste, pokręcona sprawa bez  większego znaczenia
próbujesz odkryć jego doniosłość, nadać mu sens. Jeśli  masz odrobinę sprytu, to znaczenie i
cel tego odkrywania okazują się dosyć złożone. A nie znajdując piękna, miłości, poczucia
nieograniczoności, stajesz  się cyniczny, przestajesz wierzyć w cokolwiek. Można zobaczyć,
że to mocno absurdalne, złudne i bez wielkiego znaczenia, gdy stwarza się jedynie ideologię,
regułę, utrzymując, że Bóg istnieje, albo że nie istnieje podczas, gdy życie nie ma
jakiegokolwiek sensu  co jest prawdą, sposób, w jaki żyjemy, jest bez  znaczenia. Więc nie
wynajdujmy go.

Gdybyśmy mogli pójść razem i odkryć sami dla siebie, czy istnieje, czy też nie,
rzeczywistość nie będąca tylko intelektualnym czy emocjonalnym wymysłem, ucieczką.
Człowiek w ciągu historii twierdził, że istnieje rzeczywistość, do której musisz się
przygotować, oprzeć się wszelakiego rodzaju pokusom, kontrolować się, kontrolować seks,
dopasować się do wzoru ustanowionego przez autorytet religijny, świętych i tak dalej, albo
musisz odrzucić świat, wycofać się do klasztoru, do jaskini, w której możesz medytować,
pozostawać w samotności i nie dawać okazji pokusom. Widać tu absurdalność tych
usiłowań, widać, że najprawdopodobniej nie da się uciec od świata, od tego, co jest , od

cierpienia, od rozterek, i od wszystkiego, co człowiek zgromadził w nauce. I teologie: trzeba
oczywiście odrzucić wszelkie teologie i każdą wiarę. Jeśli odłożysz całkowicie na bok
wszelkiego rodzaju wierzenia, to nieobecny jest jakikolwiek strach.

Wiedząc, że moralność społeczna nie jest moralnością, że jest niemoralna,  dostrzega się, że
trzeba być niezwykle moralnym, bo to pomimo wszystko jedyna  droga do porządku zarówno
wewnątrz siebie jak też na zewnątrz potrzebna jest jednak moralność w działaniu; nie
tylko wyidealizowana czy pojęciowa moralność,  ale bieżące moralne postępowanie.

Czy można zdyscyplinować się bez tłumienia, kontroli, ucieczki? Źródłowe  znaczenie słowa
dyscyplina to poznawać, nie dopasowywać się ani zostawać czyimś uczniem, nie naśladować
bądź tłumić, ale poznawać. Sam akt poznania wymaga dyscypliny dyscypliny, jaka nie
została wymuszona ani nie przystosowuje się do jakiejś ideologii nie surowej prostoty
mnicha. Jednak bez dogłębnej prostoty nasze zachowanie w codziennym życiu prowadzi
jedynie do nieporządku.  Można dostrzec, jak to istotne aby mieć w sobie zupełny porządek,
taki, jak porządek matematyczny, niezależny, bezwzględny, nie stworzony przez wpływy
zewnętrzne. By mieć w umyśle zupełny porządek, trzeba stosować prawe postępowanie.
Umysł udręczony, zwiedziony, ukształtowany przez środowisko, dopasowujący się do
społecznej moralności musi być wewnętrznie pomieszany, a  taki nie potrafi odkryć, co jest
prawdą.

Jeżeli ma on dotrzeć do tej niezwykłej tajemnicy  o ile coś takiego istnieje   musi położyć
fundament postępowania, moralności innej niż społeczna, moralności nie opartej na
jakimkolwiek strachu i dzięki temu wolnej. Tylko wtedy  po położeniu takiego głębokiego
fundamentu umysł może zacząć odkrywać, czym jest medytacja, ten przymiot ciszy,
obserwacji, w jakiej nie ma  obserwatora .  Jeśli w życiu, w działaniu brak podłoża prawego
postępowania, to medytacja ma  niewielkie znaczenie.

W krajach Orientu istnieje wiele szkół, systemów i metod medytacji w tym zen i joga
które sprowadzono na Zachód. Trzeba z pełną jasnością zrozumieć, co  oznacza sugestia, że
poprzez metodę, dzięki systemowi, przez dopasowanie się do  pewnego wzorca bądź tradycji
umysł może dotrzeć do tamtej rzeczywistości. Można zobaczyć, jakie to absurdalne,
nieważne czy zostało przywiezione ze Wschodu czy wymyślone tutaj. Metoda oznacza
dopasowywanie się, powtarzanie, metoda oznacza, że ktoś, kto osiągnął pewien poziom
oświecenia, mówi: rób to, nie rób tamtego. A  my, tak gorąco pragnąc tamtej rzeczywistości,
naśladujemy, dopasowujemy się,  podporządkowujemy, praktykujemy, co kazano, dzień po
dniu, jak maszyny. Otępiony, niewrażliwy umysł, umysł nie dysponujący zbyt wysoką
inteligencją, może bez końca praktykować metodę: stanie się jeszcze głupszy, bardziej i
bardziej tępy. Przeżyje swoje własne doświadczenie wewnątrz obszaru swych własnych
uwarunkowań.

Być może niektórzy z was byli na Wschodzie i studiowali tam medytację. Stoi za nią cała
tradycja. Z Indii, na obszar Azji, rozprzestrzeniła się ona w czasach starożytnych. Nawet
teraz ciągle utrzymuje się w umysłach, napisano o niej nieskończoną liczbę ksiąg. Lecz
każdy rodzaj tradycji czegoś przeniesionego z przeszłości jakiej się używa by odkryć, czy
istnieje tamta wspaniała rzeczywistość, to oczywiście zmarnowany wysiłek. Umysł musi być
wolny od wszelkiego rodzaju tradycji i sankcji duchowej, w przeciwnym razie wykazuje
zupełny brak najwyższych form inteligencji.

Więc czym jest medytacja, jeżeli to nie pochodna tradycji?   a nie może się  ona wywodzić z
tradycji, nikt nie może cię jej nauczyć, nie możesz pójść określoną ścieżką mówiąc  Na tej
drodze nauczę się, czym jest medytacja.  Pełne  znaczenie medytacji można dostrzec, kiedy
umysł się całkowicie uspokaja, uspokaja nie tylko na poziomie świadomym, ale też na
głębokich, tajnych, ukrytych poziomach nieświadomości, uspokaja się tak zupełnie i
całkowicie, że  myśl się ucisza i nie wędruje już po wszelkich dostępnych miejscach. Jedna z
nauk tradycji medytacyjnej  tradycyjnego podejścia, o jakim rozmawiamy  mówi,  że myśl
należy kontrolować; trzeba jednak zupełnie odłożyć ten pomysł na bok a, aby to zrobić
trzeba popatrzeć na niego z bardzo bliska, obiektywnie,  nieemocjonalnie.

Tradycja mówi, że potrzebujesz guru, nauczyciela, który pomoże ci medytować,  powie, co
robić. Wschód ma własne odmiany tradycji, modlitwy, kontemplacji i wyznawania. Lecz
sama zasada, że ktoś inny wie a ty nie wiesz, że ten, kto wie,  nauczy cię, da ci oświecenie,
oznacza autorytet, mistrza, guru, zbawiciela, Syna  Bożego itp. Oni wiedzą a ty nie wiesz,
mówią: stosuj tę metodę, ten system, rób to dzień po dniu, praktykuj a może się tam
dostaniesz   jeśli będziesz miał  szczęście. Co oznacza, że walczysz ze sobą przez cały dzień
próbując dopasować  się do wzorca, do systemu, próbując stłumić własne pragnienia, własne
zachcianki, własną zawiść, zazdrość, ambicję. A więc powstaje konflikt pomiędzy  tym, czym
jesteś i tym, czym być powinieneś według systemu  to oznacza obecność  wysiłku, a umysł
podejmujący wysiłek nie umie zachować spokoju, dzięki wysiłkowi nie potrafi być całkowicie
nieporuszony.

Tradycja mówi też: koncentruj się by kontrolować myśli. Koncentrować się to  po prostu się
opierać, budować mur wokół siebie, pilnować zogniskowania wyłącznie na jednej idei,
zasadzie, obrazie lub czymś podobnym. Tradycja mówi,  że musisz przez to przejść, ażeby
znaleźć, czegokolwiek szukasz. Twierdzi ona  również, że nie wolno ci uprawiać seksu, nie
wolno patrzeć na ten świat jak nakazywali wszelcy święci, którzy w większym lub
mniejszym stopniu byli  neurotykami. A kiedy widzisz   nie tylko werbalnie i intelektualnie,
ale  faktycznie   co się z tym wszystkim wiąże   a możesz to dostrzec jedynie, gdy  nie jesteś
w to zaangażowany i potrafisz patrzeć obiektywnie wtedy odrzucasz to zupełnie. Trzeba
zupełnie to odrzucić, bo wtedy, dokonawszy odrzucenia, umysł staje się wolny a dzięki
temu inteligentny, przebudzony i niepodatny na  schwytanie przez iluzje.

Aby medytować, w najgłębszym znaczeniu tego słowa, trzeba być cnotliwym, moralnym
nie moralnością wypraktykowaną, zgodną ze wzorcem albo porządkiem społecznym, ale
przychodzącą naturalnie, niechybnie, słodko, gdy zaczniesz rozumieć siebie, kiedy jesteś
świadom swoich myśli, swych uczuć, swoich czynów,  swoich zachcianek, ambicji i tak dalej
świadom bez żadnego wybierania, jedynie obserwując. Poprzez tę obserwację przychodzi
właściwe działanie nie mające nic wspólnego z dopasowywaniem się ani postępowaniem
według ideału. Wtedy, gdy to  istnieje głęboko w tobie, ze swym pięknem i prostotą, w jakiej
nieobecna jest  odrobina surowości  bo surowość istnieje tylko tam, gdzie jest wysiłek   kiedy
obejrzałeś wszystkie systemy, wszelkie metody, wszelkie obietnice i popatrzyłeś na nie
obiektywnie nie decydując, czy je lubisz czy nie, wtedy możesz odrzucić wszystkie
jednocześnie, ażeby twój umysł uwolnił się od przeszłości możesz wtedy przejść do
odkrywania, czym jest medytacja.

Jeżeli faktycznie nie położyłeś fundamentu, możesz bawić się medytacją, ale jest to bez
znaczenia tak robią ludzie, którzy jadą na Wschód, idą do mistrza, żeby im powiedział, jak
siedzieć, jak oddychać, co robić, to czy tamto, i którzy po powrocie piszą książkę będącą
czystym nonsensem. Musisz być swoim własnym nauczycielem i uczniem siebie samego,
nie ma autorytetu, jest tylko zrozumienie.

Zrozumienie jest możliwe jedynie, gdy zachodzi obserwacja bez centrum czyli  obserwatora.
Czy kiedykolwiek obserwowaliście, przyglądaliście się, próbowaliście odkryć, czym jest
zrozumienie? Nie jest ono procesem  intelektualnym, nie jest intuicją ani odczuciem. Kiedy
stwierdzasz  Rozumiem coś  bardzo jasno  zachodzi obserwacja w zupełnej ciszy  tylko wtedy
istnieje zrozumienie. Gdy mówisz Rozumiem coś , masz na myśli to, że umysł słucha w
wielkim spokoju ani się zgadzając ani nie zgadzając, w tym stanie słucha  zupełnie   jedynie
wtedy istnieje zrozumienie a takie zrozumienie to działanie. To nie tak, że najpierw
następuje zrozumienie a potem idzie za nim działanie, to  równoczesne, w jednej chwili.

Tak więc medytacja   słowo, które zostało tak mocno przeciążone przez  tradycję   to wynieść
umysł i mózg, bez wysiłku, bez przymusu w dowolnej  postaci, na poziom ich najwyższych
zdolności, czyli inteligencji korzystającej z wysokiej wrażliwości zmysłowej. Mózg jest
spokojny, ten magazyn przeszłości, efekt miliona lat ewolucji, aktywny nieprzerwanie i
bezustannie   ten mózg jest  spokojny.

Czy to w ogóle możliwe by mózg który cały czas, odpowiadając na najdrobniejszy bodziec,
reaguje zgodnie ze swoim uwarunkowaniem się uspokoił? Tradycjonaliści twierdzą, że
można go uczynić nieporuszonym poprzez prawidłowe oddychanie, przez praktykowanie
uważności. To znów wiąże się z kwestią, kto jest jednostką kontrolującą, praktykującą,
kształtującą mózg. Czy to nie myśl mówiąca Jestem obserwatorem i zamierzam
kontrolować mózg, położyć kres myśleniu ? Myśl rodzi myślącego.

Czy to możliwe by umysł był całkowicie spokojny? Odkrycie tego jest częścią  medytacji, nikt
nie jest w stanie ci powiedzieć, jak to zrobić. Twój mózg który został tak silnie
uwarunkowany przez kulturę, przez każdy rodzaj  doświadczenia, mózg będący wynikiem
niezmierzonych lat ewolucji  czy umie on  pozostać nieporuszony?   bo bez tego, cokolwiek
zobaczy czy doświadczy, będzie zniekształcone, zostanie przetłumaczone według jego
uwarunkowań.

Jaką rolę w medytacji, w życiu gra sen? To bardzo interesujące zagadnienie: jeżeli
wchodzisz w nie samodzielnie, wiele odkryjesz. Jak mówiliśmy któregoś dnia: sny nie są
konieczne. Powiedzieliśmy: umysł, mózg musi być w pełni świadomy w ciągu dnia uważny
na to, co się dzieje i na zewnątrz i wewnątrz, świadom wewnętrznych reakcji na zewnętrzny
świat z jego napięciami wywołującymi reakcje, uważny na sygnały z nieświadomości a
potem, na koniec dnia musi wszystko wziąć w rachubę. Jeżeli na koniec dnia nie
podsumujesz wszystkiego, co się zdarzyło, mózg musi pracować w nocy, kiedy śpisz, aby
wprowadzić porządek wewnątrz siebie co oczywiste. Jeśli zrobiłeś to wszystko, to, kiedy
śpisz, poznajesz zupełnie inną rzecz, poznajesz w zupełnie innym wymiarze, a to jest
częścią medytacji.

Oto położenie fundamentu postępowania, w jakim działanie jest miłością. Oto  odrzucenie
wszelkiej tradycji, ażeby umysł uwolnił się całkowicie a mózg  zupełnie uspokoił. Jeżeli w to
wszedłeś zobaczysz, że umysł umie zachować  spokój, nie skutkiem jakiegoś podstępu, nie
przez zażycie narkotyku, ale dzięki tej aktywnej a równocześnie pasywnej uważności w
ciągu dnia. I jeśli wieczorem  pozbierasz, to, co się wydarzyło a dzięki temu zaprowadzisz
porządek, to  przychodzi sen, mózg jest spokojny, poznając w innym ruchu.

Tak więc całe ciało, mózg, wszystko, są spokojne, nie wprowadzając żadnego rodzaju
zniekształceń tak się stanie tylko, jeśli istnieje rzeczywistość, jakiej taki umysł może
doznać. Nie da się jej zaprosić, tego bezmiaru jeżeli istnieje taki bezmiar, o ile istnieje
nienazwane, transcendentalne, jeśli istnieje coś takiego tylko taki umysł potrafi dojrzeć
fałsz lub prawdę tej rzeczywistości.

Mógłbyś powiedzieć  W czym to wszystko dotyczy życia?  Muszę wieść to  codzienne życie,
chodzić do pracy, myć naczynia, jeździć zatłoczonym, pełnym  hałasu autobusem  cóż do tego
wszystkiego ma medytacja?  Przecież medytacja to  zrozumienie życia, przeżywanie każdego
dnia w całej jego złożoności, niedoli,  smutku, samotności, rozpaczy, dążeniu do sławy czy
sukcesu, strachu, zawiści zrozumienie tego wszystkiego jest medytacją. Bez tego
zrozumienia usiłowanie  odnalezienia tajemnicy jest bez wartości, dokonuje się całkowicie
na próżno. To, jak nieuporządkowane życie, nieuporządkowany umysł próbujący znaleźć
porządek matematyczny. Medytacja we wszystkim dotyczy życia, nie jest wejściem w
pewien ekstatyczny stan emocjonalny. Pojawia się w niej ekstaza nie będąca
przyjemnością, przychodzi ona jedynie, gdy masz w sobie matematyczny porządek i jest

absolutem. Medytacja to sposób życia, każdego dnia tylko wtedy to, co nieprzemijające, w
czym nie ma czasu, może zaistnieć.

Słuchacz: Kim jest obserwator uświadamiający sobie swe własne reakcje? Czym jest
energia, jakiej się używa?

Krishnamurti: Czy patrzył Pan na coś bez reagowania? Czy popatrzył Pan na  drzewo, na
twarz kobiety, na szczyt górski, lub obłok, bądź odblask światła na wodzie, by tylko
obserwować bez przekładania na to, co się lubi a czego nie,  przyjemność czy ból   by tylko
obserwować? Czy w takiej obserwacji, kiedy jesteś w pełni uważny, istnieje obserwator?
Proszę to sprawdzić, nie pytać mnie  jeśli  Pan tak zrobi, to Pan odkryje. Proszę obserwować
reakcje, bez osądzania, oceny,  zniekształcania, być całkowicie uważnym na każdą z nich a
poprzez tę uważność zobaczy Pan, że w ogóle nie ma obserwatora ani myślącego czy
doświadczającego.

Teraz drugie pytanie: aby coś w sobie zmienić, wywołać transformację, rewolucję w
psychice, jakiej używa się energii? Skąd ją wziąć? Mamy teraz  energię, ale w napięciach, w
sprzeczności, w konflikcie bierze ona udział w walce pomiędzy dwiema pragnieniami,
między tym, co muszę i co powinienem zrobić   to pochłania znaczną jej ilość. Jednak, gdyby
nie istniały jakiekolwiek  sprzeczności, to byłoby energii pod dostatkiem. Proszę spojrzeć na
swe własne życie, faktycznie na nie popatrzeć pełne jest sprzeczności: pragniesz żyć w
pokoju a nienawidzisz kogoś, chcesz kochać a jesteś ambitny. Te sprzeczności rodzą
konflikt, walkę, ta walka to marnowanie energii. Gdyby nie istniała jakakolwiek
sprzeczność, dysponowałbyś wielką energią do przekształcenia siebie.  Powstaje pytanie: jak
można usunąć sprzeczność między obserwatorem i obserwowanym, między
doświadczającym  i  doświadczeniem , pomiędzy miłością i  nienawiścią?   ta dualność, jak
można żyć bez niej? Jest to możliwe, gdy istnieje tylko fakt i nic więcej fakt, że
nienawidzisz, że jesteś okrutny, a nie tego przeciwieństwo czyli idea. Kiedy się boisz
stwarzasz przeciwieństwo, odwagę będącą oporem, sprzecznością, wysiłkiem i napięciem.
Ale gdy rozumiesz w pełni, czym jest strach i nie uciekasz w przeciwieństwo, kiedy
poświęcasz całą  swą uwagę strachowi, to nie tylko następuje jego zanik, psychologicznie,
ale  masz też energię potrzebną by stawić mu czoła. Tradycjonaliści twierdzą  Musisz  mieć
tę energię, dlatego unikaj seksu, unikaj świata, skoncentruj się, poświęć  swój umysł Bogu,
zapomnij o świecie, nie daj okazji pokusom  wszystko po to,  żeby mieć energię. Ale ciągle
jesteś ludzką istotą z pragnieniami, rozpaloną wewnątrz seksualnymi, biologicznymi
popędami, chcącą zrobić to czy tamto,  kontrolującą, wymuszającą itd.   poprzez to tracącą
energię. Lecz jeśli żyjesz z  faktem i niczym więcej   jeżeli jesteś rozgniewany, zrozum to a
nie  jak mam się  nie gniewać , wejdź w to, bądź z tym, żyj z tym, całkowicie poświęć temu
uwagę   zobaczysz, że masz dostatecznie dużo energii. To taka energia, jaka podtrzymuje
jasność umysłu, otwartość serca, ażeby objawiła się obfitość miłości nie idei, nie
sentymentów.

Słuchacz: Co ma Pan na myśli mówiąc ekstaza , czy może Pan to wyjaśnić? Mówił Pan, że
ekstaza to nie przyjemność, że miłość nie jest przyjemnością?

Krishnamurti: Czym jest ekstaza? Kiedy patrzysz na obłok, na odblaski światła na nim
obecne jest piękno. Piękno to pasja. By dostrzec piękno obłoku lub oświetlonego słońcem
drzewa potrzeba pasji, intencji. W tej intencji, w tej pasji nie ma jakiegokolwiek
sentymentu, żadnego odczucia, że to lubię bądź nie.  Ekstaza nie jest osobista, nie jest ani
wasza ani moja, tak, jak miłość nie jest  ani wasza ani moja. Kiedy pojawia się przyjemność
należy ona do was lub do mnie.  Gdy działa medytujący umysł, zna on swą własną ekstazę
jakiej nie da się  opisać, nie da się ująć w słowa.

Słuchacz: Czy mówi Pan, że nie ma dobrego ani złego, że wszystkie reakcje są dobre czy
tak Pan twierdzi?

Krishnamurti: Nie, proszę Pana, nie mówiłem tego. Powiedziałem: obserwuj  swoje reakcje,
nie nazywaj ich dobrymi ani złymi. Kiedy je tak nazywasz powodujesz sprzeczność. Czy
kiedykolwiek patrzył Pan na swą żonę  przepraszam,  że tego dotykam   bez wyobrażenia,
jakie ma Pan na jej temat, wyobrażenia  powstałego poprzez gromadzenie w okresie ponad
trzydziestu czy iluś lat? Ma Pan  jej obraz a ona ma obraz Pana   te wyobrażenia wchodzą w
związek   Pani i ona  nie jesteście związani. Takie wyobrażenia powstają, gdy nie jest się
uważnym w  swoich relacjach  to nieuważność rodzi obrazy. Czy umie Pan patrzeć na żonę
bez  potępiania, oceniania, mówienia, że ma rację, że jej nie ma, po prostu  obserwować bez
włączania swoich uprzedzeń? Zobaczy Pan wtedy, że następuje zupełnie inny sposób
działania, wywodzący się z takiej obserwacji.

Paryż, 24 kwietnia 1969

Rozdział 9. O przemocy

Czym jest przemoc? Przymus jako źródło przemocy psychologicznej. Potrzeba obserwacji.
Nieuważność

Krishnamurti: Intencją tej dyskusji jest utrzymanie twórczej obserwacji  przyglądania się
sobie w twórczy sposób podczas, gdy rozmawiamy. Każdy z nas  powinien zaangażować się
w temat, na jaki chcemy pomówić oraz potrzebujemy  pewnej otwartości   nie arogancji ani
opryskliwego wskazywania głupoty czy  inteligencji innych  lecz każdy z nas powinien wziąć
udział w omówieniu pewnego  zagadnienia w całej jego rozciągłości. Przez samo wyrażanie
wszystkiego, co czujemy, lub co rozpatrujemy, musimy odnieść wrażenie uświadomienia
sobie czegoś nowego. Jest to tworzenie, nie powtarzanie starego ale ekspresja nowego przez
odkrywanie siebie, gdy wyrażamy się za pomocą słów. Myślę, że wtedy ta rozmowa  będzie
miała wartość.

Rozmówca (1): Czy możemy wejść głębiej w zagadnienie energii i tego, jak jest ona tracona?

Rozmówca (2): Mówił Pan o przemocy, przemocy wojny, przemocy w tym, jak  traktujemy
ludzi, przemocy w tym, jak myślimy o innych i jak na nich patrzymy.  Ale co z przemocą w
obronie własnej? Gdybym został zaatakowany przez wilka, broniłbym się z pasją ze
wszystkich swoich sił. Czy można używać przemocy w  jednej części siebie a w pozostałych
nie?

Krishnamurti: Padła sugestia odnośnie przemocy, zniekształcania siebie by dopasować się
do określonego wzorca społecznego lub moralnego; i pojawiło się też zagadnienie obrony
własnej. Gdzie przebiega granica pomiędzy samoobroną która może czasem oznaczać
przemoc i innymi formami przemocy? Czy chcecie o tym pomówić?

Audytorium: Tak.

Krishnamurti: Przede wszystkim, czy mogę zasugerować, abyśmy przedyskutowali
różnorodne odmiany przemocy psychologicznej a potem zobaczyli, jakie miejsce w tym
zajmuje obrona przed atakiem? Zastanawiam się, co myślicie o przemocy. Czym ona jest
dla was?

Rozmówca (1): To odmiana obrony.

Rozmówca (2): To zakłócenie mojej wygody.

Krishnamurti: Co oznacza dla was przemoc, odczucie, słowo, natura przemocy?

Rozmówca (1): To agresja.

Rozmówca (2): Jeśli jesteś sfrustrowany stosujesz przemoc.

Rozmówca (3): Jeżeli człowiek nie jest w stanie czegoś zrealizować stosuje przemoc.

Rozmówca (4): Nienawiść, w sensie przezwyciężania.

Krishnamurti: Co oznacza dla was przemoc?

Rozmówca (1): Wyraz niebezpieczeństwa, gdy wchodzi w to ja .

Rozmówca (2): Strach.

Rozmówca (3): Na pewno poprzez przemoc ranisz coś lub kogoś, albo mentalnie albo
fizycznie.

Krishnamurti: Czy znacie przemoc, ponieważ znacie działanie bez przemocy? Czy
wiedzielibyście, czym ona jest bez jej przeciwieństwa? Czy rozpoznajecie ją dlatego, że
znacie stan braku przemocy? Jak poznajesz przemoc? Ponieważ jesteś agresywny,
współzawodniczysz i widzisz efekty tego wszystkiego, czyli przemoc, tworzysz stan braku
przemocy. Gdyby nie było przeciwieństwa, skąd wiedziałbyś, że przemoc ma miejsce?

Rozmówca: Nie nazywałbym tego, ale coś bym odczuł.

Krishnamurti: Czy to odczucie istnieje czy pojawia się, bo zna Pan przemoc?

Rozmówca: Myślę, że powoduje ona, że zadajemy ból, to niezdrowe uczucie, którego chcemy
się pozbyć. Oto dlaczego pragniemy uwolnić się od przemocy.

Krishnamurti: Nic nie wiem o przemocy, ani o jej braku. Nie zaczynam od żadnej koncepcji
czy reguły. Rzeczywiście nie wiem, co znaczy przemoc. Chcę to odkryć.

Rozmówca: Doświadczenie, gdy zostało się zranionym i zaatakowanym, powoduje
pragnienie zabezpieczenia się.

Krishnamurti: Tak, rozumiem, taka sugestia padła już wcześniej. Ciągle próbuję odkryć,
czym jest przemoc. Chcę dociec, pragnę to zbadać, chcę ją wykorzenić, zmienić nadążacie?

Rozmówca: Przemoc to brak miłości.

Krishnamurti: Czy wie Pan czym jest miłość?

Rozmówca: Myślę, że wszystkie te sprawy pochodzą od nas samych.

Krishnamurti: Tak, dokładnie tak jest.

Rozmówca: Przemoc ma źródło w nas.

Krishnamurti: Tak jest. Chcę odkryć czy pochodzi ona z zewnątrz czy z wnętrza.

Rozmówca: To rodzaj zabezpieczania się.

Krishnamurti: Proszę, idźmy powoli, to raczej poważny problem i wiąże się z tym cały
świat.

Rozmówca: Przemoc marnotrawi część mojej energii.

Krishnamurti: Wszyscy mówili o przemocy i jej braku. Ludzie twierdzili  W  życiu musisz
używać przemocy albo, widząc tego efekty, nakazywali Musisz żyć w sposób pokojowy.
Słyszeliśmy tak wiele, z książek, od kaznodziejów, od wychowawców i innych, pragnę
jednak zbadać, czy to możliwe by odkryć naturę  przemocy i jakie zajmuje ona miejsce   o ile
jakiekolwiek w życiu. Co czyni cię okrutnym, agresywnym, ambitnym? I czy przemoc
wiąże się z dopasowywaniem się  do wzorca, na ile szlachetny by on nie był. Czy przemoc to
część dyscypliny  narzuconej przez samego siebie lub przez społeczeństwo? Czy przemoc to
konflikt  wewnątrz i na zewnątrz? Chcę odkryć, co jest źródłem, początkiem przemocy, w
przeciwnym razie obracam jedynie wieloma słowy. Czy używanie przemocy jest  naturalne
w sensie psychologicznym? (Przypadki fizycznopsychologiczne rozważymy później.) Czy,
wewnętrznie, przemoc to agresja, gniew, nienawiść, konflikt, tłumienie, dopasowywanie
się? A czy dopasowywanie się opiera się na nieustającej  walce, żeby znaleźć, by osiągnąć,
żeby się stać, aby dotrzeć, aby się  zrealizować, by być szlachetnym i całej reszcie? Wszystko
to należy do obszaru  psychologicznego. Jeśli nie umiemy wejść w to bardzo głęboko, to nie
będziemy w  stanie zrozumieć, jak możemy wywołać odmienny stan w naszym codziennym
życiu, co  w pewnym stopniu wymaga samoobrony. Zgoda? Więc zacznijmy stąd.

Czym, jak uważacie, jest przemoc nie werbalnie, ale faktycznie, wewnętrznie?

Rozmówca (1): To pogwałcenie czegoś innego. Narzuca ona coś.

Rozmówca (2): Co z odrzuceniem?

Krishnamurti: Weźmy najpierw przymus, pogwałcenie  tego, co jest . Jestem  zazdrosny i
wymuszam na tym ideę, że mam taki nie być:  Nie wolno mi być  zazdrosnym.  Narzucanie,
pogwałcenie tego, co jest to przemoc. Po trochu zaczynamy, prawdopodobnie to jedno
zdanie może opisać całą sprawę.  To, co jest  pozostaje zawsze w ruchu, nie jest statyczne.
Gwałcę to przez narzucenie czegoś,  co, jak myślę,  być powinno .

Rozmówca: Czy ma Pan na myśli, że, gdy czuję złość, myślę, że jej nie powinno być i,
zamiast się złościć, powstrzymuję to? Czy to przemoc? Czy może stosuję przemoc, kiedy to
wyrażam?

Krishnamurti: Proszę popatrzeć na to: złoszczę się i, aby to uwolnić, uderzam cię a to
powoduje łańcuch reakcji prowadzących do tego, że mi oddajesz. Samo wyrażenie złości to
przemoc. A gdy na fakcie, że jestem zdenerwowany, wymuszam coś innego, czyli że mam
się nie złościć , czy to nie jest również przemoc?

Rozmówca: Zgodziłbym się z tą bardzo ogólną definicją, ale przymus musi zachodzić w
brutalny sposób. To czyni go przemocą. Jeżeli wymuszasz coś stopniowo, nie będzie to
przemoc.

Krishnamurti: Rozumiem, proszę Pana. Jeśli stosujesz przymus z delikatnością,  z taktem,
nie jest on przemocą. Naruszam fakt, że nienawidzę, poprzez stopniowe,  łagodne tłumienie
go. Abym, jak mówią dżentelmeni, nie używał przemocy. Ale czy zrobisz to z okrucieństwem
czy delikatnie, faktem pozostaje, że wymuszasz coś  innego na  tym, co jest . Czy zgadzamy
się mniej więcej w tej kwestii?

Rozmówca: Nie.

Krishnamurti: Zbadajmy to. Powiedzmy, że mam ambicję zostać największym poetą na
świecie (czy gdziekolwiek to będzie) i jestem zawiedziony, bo nie potrafię. Ten zawód, sama
ta ambicja to odmiana przemocy wobec faktu, że mi się nie udaje. Czuję zawód, bo jesteś
lepszy niż ja. Czy to nie rodzi przemocy?

Rozmówca: Wszelkie działanie przeciwko osobie lub przeciw rzeczy to przemoc.

Krishnamurti: Proszę spojrzeć na trudność w tym zawartą. Oto fakt i  pogwałcenie go przez
inne działanie. Powiedzmy na przykład, że nie lubię Rosjan, czy Niemców bądź
Amerykanów i narzucam swą specyficzną opinię czy pogląd  polityczny oto rodzaj przemocy.
Kiedy ci to narzucam jest to przemoc. Gdy porównuję się z tobą (mądrzejszym, bardziej
inteligentnym), stosuję przemoc  wobec siebie   czyż nie tak? Stosuję przemoc. W szkole  B
zostaje porównany z A , który wypada znacznie lepiej na egzaminach i dostaje świetne
oceny. Nauczyciel mówi do B Musisz być taki, jak on. W wyniku porównania B z A
powstaje przemoc i niszczy ona B. Zobaczcie, co oznacza ten fakt: kiedy  wymuszam na  tym,
co jest  to, co być powinno  (ideał, doskonałość, wyobrażenie  itd.) pojawia się przemoc.

Rozmówca (1): Odczuwam w sobie, że, jeżeli obecny jest jakiś opór, cokolwiek, co mogłoby
niszczyć, to przemoc się pojawi, ale też, że, jeśli się nie opierasz, możesz gwałcić siebie.

Rozmówca (2): Czy wszystko to nie dotyczy siebie samego, ja będącego źródłem wszelkiej
przemocy?

Rozmówca (3): Załóżmy, że przyjmę Pańskie słowa na ten temat. Przypuśćmy, że
nienawidzisz kogoś i chciałbyś wyeliminować tę nienawiść. Istnieją dwa podejścia: pierwsze
wykorzystujące przemoc i drugie bez jej użycia. Jeżeli wymusisz na swej własnej istocie

eliminację nienawiści, dokonasz przemocy wobec siebie. Jeśli z drugiej strony poświęcisz
czas, pofatygujesz się by poznać swoje odczucia i obiekt nienawiści, to stopniowo ją
opanujesz. Wtedy rozwiążesz problem bez użycia przemocy.

Krishnamurti: Myślę, że to zupełnie jasne, czyż nie, proszę Pana? Nie próbujemy obecnie
odkryć, jak pozbyć się przemocy w taki czy inny sposób, ale co ją w nas wywołuje. Czym jest
przemoc w nas, psychologicznie?

Rozmówca: Czy poprzez przymus nie następuje rozbicie czegoś? Wtedy odczuwa się
przykrość i zaczyna stosować przemoc.

Krishnamurti: Rozbicie idei, sposobu życia itd., to powoduje dyskomfort. Ten dyskomfort
wywołuje przemoc.

Rozmówca (1): Przemoc może pochodzić z zewnątrz lub z wnętrza. Zazwyczaj potępiam
przemoc na zewnątrz.

Rozmówca (2): Czy korzenie przemocy nie sięgają rezultatów fragmentacji?

Krishnamurti: Proszę, istnieje wiele sposobów pokazania, czym jest przemoc i  jakie są jej
przyczyny. Czy nie możemy widzieć pojedynczego prostego faktu i  stąd zacząć, powoli? Czy
nie umiemy dostrzec, że każda odmiana przymusu, użyta przez ojca wobec dziecka czy
przez dziecko wobec ojca, przez nauczyciela wobec  ucznia, przez społeczeństwo bądź przez
księdza, wszystko to są odmiany przemocy? Czy nie możemy zgodzić się z tym i stąd
rozpocząć?

Rozmówca: To pochodzi z zewnątrz.

Krishnamurti: Dokonujemy tego nie tylko na zewnątrz, ale też wewnątrz. Mówię  do siebie
Jestem rozgniewany  i wymuszam na tym ideę, że nie wolno mi się  gniewać. Stwierdzamy,
że to przemoc. Zewnętrznie, gdy dyktator poskramia ludzi,  to przemoc. Kiedy tłumię to, co
czuję, bo się boję, bo nie jest to szlachetne,  bo nie jest to czyste itp., to również przemoc. A
więc brak akceptacji faktu  tego, co jest powoduje przymus. Jeśli zaakceptuję fakt, że jestem
zazdrosny i  nie przeciwstawię mu oporu, to nie ma przymusu, wtedy będę wiedział co z tym
faktem zrobić. W tym nie ma przemocy.

Rozmówca: Mówi Pan, że edukacja to przemoc.

Krishnamurti: Tak. Czy istnieje sposób edukacji bez przemocy?

Rozmówca: Zgodnie z tradycją, nie.

Krishnamurti: Oto problem: z natury, w swoich myślach, w sposobie, w jaki żyję, jestem
okrutną ludzką istotą, agresywną, ambitną, brutalną i tak dalej tym jestem. I mówię sobie

Jak mam żyć inaczej?, ponieważ przemoc rodzi potężny  antagonizm i zniszczenie w świecie.
Chcę to zrozumieć i uwolnić się od tego, żyć  inaczej. Więc zapytuję siebie  Czym ta przemoc
jest we mnie? Czy to frustracja, bo pragnę być sławny a wiem, że nie mogę, dlatego
nienawidzę znanych  ludzi?  Jestem zazdrosny a chcę taki nie być i nienawidzę tego stanu
zazdrości z jego wszystkimi obawami i strachem i irytacją, dlatego go tłumię. Robię to
wszystko i uświadamiam sobie, że to rodzaj przemocy. Teraz chcę odkryć, czy to
nieuniknione, czy może istnieje sposób zrozumienia tego, spojrzenia na to,  wzięcia się z tym
za bary prowadzący do innego życia. Tak więc muszę odkryć,  czym jest przemoc.

Rozmówca: To reakcja.

Krishnamurti: Za bardzo się Pan śpieszy. Czy pomoże mi to w zrozumieniu  natury mojej
przemocy? Chcę w to wejść, pragnę odkryć. Widzę, że jak długo obecna jest dualność  mamy
przemoc i jej brak musi istnieć konflikt a dzięki niemu musi powstać więcej przemocy.
Kiedy wymuszam na fakcie, że jestem głupi,  ideę, że mam być mądry, zaczyna się przemoc.
Gdy porównuję się z tobą  reprezentującym sobą o wiele więcej niż ja, to również przemoc.
Porównywanie, tłumienie, kontrola wszystko to wskazuje na obecność jakiejś formy
przemocy. Takim zostałem stworzony. Porównuję tłumię, jestem ambitny. Zdając sobie z
tego sprawę, jak mam żyć nie używając przemocy? Chcę odkryć sposób życia bez tych
zmagań.

Rozmówca: Czy to nie ja , które staje przeciw faktowi?

Krishnamurti: Dojdziemy do tego. Zobaczcie fakt, zobaczcie, co dzieje się najpierw. Całe
moje życie, od początku edukacji do teraz, składało się z  przemocy. Społeczeństwo każe mi
się dopasować, akceptować, robić to, nie robić  tamtego, a ja się temu podporządkowuję. To
odmiana przemocy. A gdy buntuję się  przeciw społeczeństwu, to również rodzaj przemocy
(buntuję się w takim sensie,  że nie akceptuję wartości przez nie ustanowionych). Buntuję
się przeciw niemu a następnie tworzę moje własne wartości, które stają się wzorcem i
wzorzec ten zostaje narzucony innym albo mnie samemu, co prowadzi do kolejnej formy
przemocy. W ten sposób prowadzę życie. Tak jest: stosuję przemoc. Co teraz  powinienem
zrobić?

Rozmówca: Po pierwsze powinien Pan spytać siebie, dlaczego nie chce dłużej używać
przemocy.

Krishnamurti: Bo widzę, co uczyniła ona z istniejącym obecnie światem: wojny na
zewnątrz, konflikt wewnątrz, konflikt w związkach. Obiektywnie widzę toczącą się
wewnątrz bitwę i mówię Na pewno musi istnieć inny sposób życia.

Rozmówca: Dlaczego nie odpowiada Panu ta sytuacja?

Krishnamurti: Jest bardzo destrukcyjna.

Rozmówca: Oznacza to, że sam Pan nadał już najwyższą wartość miłości.

Krishnamurti: Nie nadaję wartości niczemu. Jedynie obserwuję.

Rozmówca: Jeśli coś Panu nie odpowiada, to nadaje Pan wartość.

Krishnamurti: Nie robię tego, obserwuję. Zauważam, że wojna jest destrukcyjna.

Rozmówca: Cóż jest z nią nie tak?

Krishnamurti: Nie mówię, że jest dobra lub zła.

Rozmówca: To dlaczego chce Pan to zmienić?

Krishnamurti: Chcę to zmienić, bo mój syn zginął na wojnie i pytam Czy nie ma sposobu
życia bez zabijania się nawzajem?

Rozmówca: A więc wszystko, co pragnie Pan zrobić, to eksperyment z innym sposobem
życia, potem porównanie nowego sposobu z tym, który funkcjonuje obecnie.

Krishnamurti: Nie, proszę Pana. Nie porównuję. Wyjaśniałem to wszystko. Widzę, że mój
syn zginął na wojnie i mówię Czy nie istnieje inny sposób życia? Chcę odkryć czy można
żyć tak, aby przemoc nie była obecna.

Rozmówca: Jednak zakładając...

Krishnamurti: Żadnych założeń, proszę Pana. Mój syn zginął na wojnie i chcę odkryć
sposób życia, w jakim inni synowie nie będą zabijani.

Rozmówca: Więc to, czego Pan chce, to któraś z dwu możliwości.

Krishnamurti: Jest tuzin możliwości.

Rozmówca: Pańskie pragnienie odnalezienia innego sposobu życia jest tak wielkie, że chce
Pan jakiś zastosować cokolwiek to będzie. Chce Pan poeksperymentować z nim i porównać
go.

Krishnamurti: Nie, proszę Pana, obawiam się, że kładzie Pan nacisk na coś, czego nie
wyjaśniłem.

Albo akceptujemy istniejący obecnie sposób życia, z przemocą i całą resztą, albo mówimy,
że musi istnieć inny, jaki ludzka inteligencja potrafi odnaleźć, w którym nie ma przemocy.

To wszystko. I stwierdzamy, że przemoc będzie istnieć tak długo, jak długo porównywanie,
tłumienie, dostosowywanie się, uczenie się wzorca jest sposobem na życie. Jest w tym
konflikt a dzięki niemu przemoc.

Rozmówca: Dlaczego powstaje zamęt? Czy nie tworzy się on wokół ja ?

Krishnamurti: Dojdziemy do tego, proszę Pana.

Rozmówca: Sprawa, jaka kryje się za przemocą, korzenie, istota przemocy to fakt
oddziaływania. Na skutek faktu, że sami istniejemy, oddziałujemy na resztę istnienia.
Jestem tu. Poprzez oddychanie powietrzem wpływam na istnienie w nim. Tak więc
twierdzę, że istotą przemocy jest fakt oddziaływania właściwy istnieniu. Gdy wpływ jest
dysonansem, dysharmonią, nazywamy to przemocą. Jeżeli jednak dokonamy tego
harmonijnie, to jest to druga strona przemocy lecz ciągle zachodzi oddziaływanie.
Oddziałuje się przeciwko , co jest przemocą, lub odwrotnie oddziałuje się zgodnie.

Krishnamurti: Proszę Pana, czy mogę o coś zapytać? Czy jest Pan zainteresowany
przemocą? Czy przemoc Pana dotyczy? Czy jest Pan zainteresowany przemocą w sobie i w
świecie w tym sensie, że czuje Pan Nie mogę żyć w ten sposób ?

Rozmówca: Gdy buntujemy się przeciw przemocy stwarzamy problem, bo bunt to przemoc.

Krishnamurti: Rozumiem, proszę Pana, ale w jaki sposób będziemy ten temat
kontynuować?

Rozmówca: Nie zgadzam się ze społeczeństwem. Bunt przeciw ideom pieniądzom,
efektywności i innym to moja odmiana przemocy.

Krishnamurti: Tak, rozumiem. Dlatego bunt przeciw obecnej kulturze, edukacji itd., to
przemoc.

Rozmówca: To jest to, o czym chcę się dowiedzieć.

Krishnamurti: Również pragnę dowiedzieć się na ten temat. Przyjrzyjmy się temu.

Rozmówca: Jeśli mam problem z jakąś osobą, mogę go zrozumieć znacznie dokładniej.
Jeżeli kogoś nienawidzę, znam to, reaguję przeciw temu. Ale to niemożliwe w
społeczeństwie.

Krishnamurti: Rozpatrzmy to, proszę. Buntuję się przeciw obecnej strukturze moralnej
społeczeństwa. Zdaję sobie sprawę, że zwyczajny bunt przeciw niej, bez odkrycia, czym jest
prawdziwa moralność, to przemoc. Czym jest prawdziwa moralność? Dopóki tego nie
odkryję i nie przeżyję, dopóty bunt przeciw strukturze moralności społecznej ma bardzo
małe znaczenie.

Rozmówca: Nie może Pan poznać przemocy, gdy nie żyje Pan z nią.

Krishnamurti: O! Czy twierdzi Pan, że muszę żyć z przemocą zanim będę mógł zrozumieć
coś innego?

Rozmówca: Mówił Pan, że, aby zrozumieć prawdziwą moralność, trzeba ją przeżyć. Musi
Pan żyć z przemocą, aby zobaczyć, czym jest miłość.

Krishnamurti: Gdy mówi Pan, że muszę żyć w ten sposób, narzuca mi już ideę, tego, co Pan
uważa za miłość.

Rozmówca: To powtórzenie Pańskich słów.

Krishnamurti: Proszę Pana, oto moralność społeczna, przeciw której się buntuję, bo widzę,
jak jest absurdalna. Czym jest prawdziwa moralność, w jakiej nie ma przemocy?

Rozmówca: Czy prawdziwa moralność to nie kontrolowanie przemocy? Chyba we
wszystkich istnieje przemoc, ludzie tak zwane istoty najwyższe kontrolują ją, w naturze
jest ona zawsze obecna czy jako burza z piorunami czy dzikie zwierzę zabijające inne albo
umierające drzewo, przemoc jest wszędzie.

Krishnamurti: Mogą istnieć wyższe odmiany przemocy, subtelniejsze, słabsze i mamy
brutalne jej formy. Całość życia to przemoc, mała i duża. Jeżeli chce się odkryć, czy można
wydostać się poza tę całą jej strukturę, trzeba w to wejść. Oto, co próbujemy zrobić.

Rozmówca: Przepraszam, co Pan rozumie przez wejście w to ?

Krishnamurti: Przez  wejście w to  rozumiem po pierwsze oglądanie, badanie  tego, co jest .
By badać potrzeba wolności od wszelkich wniosków, od wszelkich  uprzedzeń. Patrzę wtedy,
z tą wolnością, na problem przemocy. Oto  wchodzenie .

Rozmówca: Czy coś się wtedy dzieje?

Krishnamurti: Nie, nic się nie dzieje.

Rozmówczyni: Zauważam, że moją reakcją na wojnę jest Nie chcę walczyć ... Jednak
stwierdzam, że to, co robię polega na próbie trzymania się z dala, życia w innym kraju albo
unikania ludzi, którzy mi nie odpowiadają. Po prostu trzymam się z dala od społeczeństwa
amerykańskiego.

Krishnamurti: Mówi Pani  Nie organizuję demonstracji ani protestów, ale nie  mieszkam w
kraju, gdzie obecne jest to, co mi nie odpowiada. Trzymam się z dala  od ludzi, których nie
lubię.  Wszystko to jest odmianą przemocy. Proszę,  poświęćmy temu trochę uwagi. Użyjmy
naszych umysłów by zrozumieć to zagadnienie. Co ma zrobić człowiek, który widzi cały

wzór zachowań politycznych, religijnych i ekonomicznych, z jakim w mniejszym czy
większym stopniu wiąże się przemoc, który czuje się schwytany w pułapkę, jaką sam
stworzył?

Rozmówca: Czy mogę zasugerować, że nie ma przemocy, lecz myślenie ją tworzy.

Krishnamurti: O! Zabijam kogoś i myślę o tym, dlatego jest to przemoc. Nie,  proszę Pana,
czyż nie bawimy się słowami? Czy nie moglibyśmy wejść w to trochę bardziej?
Zobaczyliśmy, że kiedykolwiek narzucam sobie coś, psychologicznie,  ideę lub wniosek, rodzi
to przemoc. (Zajmiemy się tym za chwilę.) Jestem okrutny rozumiem to werbalnie i
odczuwam. Wymuszam na tym, że Nie wolno mi, i uświadamiam sobie, że to rodzaj
przemocy. Co mam uczynić z tym odczuciem okrucieństwa bez narzucania mu czegoś
innego? Czy mogę je zrozumieć bez tłumienia go, bez uciekania od niego, bez żadnego
rodzaju uników czy udawania?  Oto fakt   jestem okrutny. Oto mój problem i żadna ilość
wyjaśnień, mówienia  powinieneś, nie powinieneś  nie rozwiąże go. Oto kwestia, która mnie
dotyka i  pragnę ją rozstrzygnąć, bo widzę, że może istnieć inny sposób życia. Więc mówię
sobie  Jak mogę uwolnić się od tego okrucieństwa bez konfliktu , ponieważ w  chwili, gdy
rozpoczynam konflikt by pozbyć się okrucieństwa, już wniosłem  przemoc w swą istotę. Więc
najpierw muszę mieć pełną jasność, co oznacza konflikt. Jeżeli istnieje jakiś konflikt w
odniesieniu do okrucieństwa od  którego chcę się uwolnić  z niego właśnie rodzi się przemoc.
Jak mam się  uwolnić od okrucieństwa bez konfliktu?

Rozmówca: Zaakceptować je.

Krishnamurti: Zastanawiam się, co rozumiemy przez akceptację swego okrucieństwa. Oto
ono! Nie akceptuję ani nie odrzucam go. Co dobrego wynika ze stwierdzenia zaakceptuj
to ? Faktem jest, że mam brązową skórę tak jest. Dlaczego mam to akceptować lub
odrzucać? Faktem jest, że jestem okrutny.

Rozmówca: Jeżeli widzę, że jestem okrutny, to akceptuję, rozumiem to ale też boję się
działać w okrutny sposób i to podtrzymywać.

Krishnamurti: Tak. Powiedziałem Jestem okrutny. Ani tego nie akceptuję ani nie
odrzucam. To fakt, a oto kolejny fakt, że, kiedy następuje konflikt mający usunąć
okrucieństwo, pojawia się przemoc. Muszę więc mieć do czynienia z tymi dwoma sprawami.
Przemoc, okrucieństwo i pozbycie się ich bez wysiłku. Co mam zrobić? Całe moje życie to
szamotanina i walka.

Rozmówca: Kwestią nie jest przemoc, ale tworzenie wyobrażenia.

Krishnamurti: Wyobrażenie zostaje narzucone temu, co jest zgoda?

Rozmówca: Pochodzi ono z nieznajomości swej prawdziwej istoty.

Krishnamurti: Nie do końca wiem, co rozumie Pan przez prawdziwą istotę .

Rozmówca: Rozumiem przez to, że nie jest się oddzielonym od świata, że jest się światem, a
dlatego odpowiada się za przemoc obecną wokół.

Krishnamurti: Tak. Powiedział Pan, że prawdziwa istota to rozpoznanie, że jesteś światem
i świat jest tobą, a okrucieństwo i przemoc nie są czymś innym, tylko częścią jedności. Czy
to miał Pan na myśli?

Rozmówca: Nie. Rolę ignorancji.

Krishnamurti: A więc mówi Pan, że istnieje prawdziwe ja i jego nieznajomość? Obecne są
dwa stany, prawdziwa istota i ukrywanie jej pod ignorancją. Dlaczego? To stara teoria
indyjska. Skąd Pan wie, że istnieje prawdziwa istota schowana pod iluzją i ignorancją?

Rozmówca: Jeżeli zdamy sobie sprawę, że problemy, jakie mamy, istnieją w kategoriach
przeciwieństw, to wszelkie problemy znikną.

Krishnamurti: Wszystko, co trzeba zrobić to nie myśleć przeciwieństwami. Czy tak robimy,
czy to jedynie idea?

Rozmówca: Proszę Pana, czyż dualność nie jest właściwością myśli?

Krishnamurti: Doszliśmy do jakiegoś miejsca i odchodzimy od niego. Wiem, że jestem
okrutny z różnych przyczyn psychologicznych. Oto fakt. Jak mam się uwolnić bez wysiłku?

Rozmówca: Co ma Pan na myśli mówiąc bez wysiłku ?

Krishnamurti: Wyjaśniałem, co rozumiem przez wysiłek. Jeśli tłumię  okrucieństwo, obecny
jest wysiłek związany z odczuciem, że jest w tym  sprzeczność: okrucieństwo i pragnienie by
go nie było. Następuje konflikt  pomiędzy  tym, co jest  i  tym, co być powinno .

Rozmówca: Jeżeli rzeczywiście na to spojrzę, nie mogę pozostać okrutny.

Krishnamurti: Pragnę odkryć, nie akceptować stwierdzenia. Pragnę odkryć, czy to w ogóle
możliwe by uwolnić się od okrucieństwa. Czy można się od niego uwolnić bez tłumienia, bez
uciekania, prób pokonania go. Co mam zrobić?

Rozmówca: Jedyna rzecz do zrobienia to je wyrazić.

Krishnamurti: By je wyrazić muszę pozwolić mu wyjść, pozwolić aby się ukazało nie w
sensie stania się bardziej okrutnym. Dlaczego nie pozwalam mu wyjść? Przede wszystkim
boję się tego. Nie wiem, czy przez pozwolenie na taką ekspresję, nie stanę się bardziej
okrutny. A jeśli je wyrażę, to czy jestem w stanie je zrozumieć? Czy umiem popatrzeć na
nie z wielką starannością, co znaczy uważnie? Mogę to zrobić tylko, jeśli moja energia,

zainteresowanie i pragnienie  zbiegają się w chwili ekspresji. W takim momencie potrzebuję
pilnego pragnienia  by zrozumieć, potrzebuję umysłu bez żadnych zniekształceń. Potrzebuję
olbrzymiej  energii by patrzeć. I te trzy rzeczy muszą mieć miejsce jednocześnie dokładnie w
chwili ekspresji. Co oznacza, że jestem wystarczająco wrażliwy i wolny, ażeby dysponować
taką energią witalną, intencją i uważnością. Skąd wezmę tę intensywną  uważność? Jak do
niej dotrę?

Rozmówca: Jeżeli doszliśmy do tego momentu desperackiego pragnienia zrozumienia, to tę
uważność mamy.

Krishnamurti: Rozumiem. Pytam jedynie  Czy to możliwe by być uważnym?  Poczekajcie,
zobaczcie, co z tego wynika, zobaczcie, co się z tym wiąże. Nie nadawajcie znaczeń, nie
układajcie nowych zbiorów słów. Jestem tu. Nie wiem, co znaczy uważność.
Prawdopodobnie nigdy nie poświęciłem niczemu uwagi, bo przez większość mojego życia
jestem nieuważny. Nagle przychodzisz i mówisz  Patrz,  bądź uważny wobec przemocy , a ja
odpowiadam  Będę  ale co to znaczy? Jak mam  sprowadzić ten stan uważności? Czy jest na
to metoda? Jeśli istnieje metoda i  mogę praktykować uważność, zajmie to czas. A w tym
czasie pozostaję nieuważny i dzięki temu powoduję dalsze zniszczenia. Więc to wszystko
musi nastąpić  natychmiast!

Jestem okrutny. Nie będę tłumił, nie będę uciekał, co nie oznacza, że jestem
zdeterminowany nie uciekać, co nie oznacza, że zdecydowałem nie tłumić tego.  Lecz widzę i
rozumiem dzięki inteligencji, że tłumienie, kontrola, ucieczka, nie rozwiązują problemu,
dlatego odkładam je na bok. Teraz dysponuję inteligencją, jaka zaistniała przez
zrozumienie daremności tłumienia, ucieczki, prób  pokonania. Dzięki tej inteligencji badam,
przyglądam się okrucieństwu. Uświadamiam sobie, że, aby na nie patrzeć, potrzeba wielkiej
uważności a, aby  nią dysponować, muszę bardzo uważać na mą nieuważność. Co to znaczy?
Jeżeli praktykuję uważność, staje się to mechaniczne, głupie i bez znaczenia, ale jeśli
zauważę lub uświadomię sobie brak uwagi, to zaczynam odkrywać, jak powstaje  uważność.
Dlaczego jestem nieuważny wobec uczuć innych ludzi, wobec sposobu, w  jaki się wyrażam,
w jaki jem, wobec tego, co ludzie mówią i robią? Poprzez  zrozumienie stanu negatywnego
powinienem dojść do pozytywnego, czyli uważności. Tak więc badam, próbuję zrozumieć,
skąd bierze się nieuważność.

To bardzo poważne zagadnienie, bo cały świat płonie. Skoro jestem częścią tego świata a
świat jest mną, muszę położyć kres temu pożarowi. Więc ugrzęźliśmy z tym problemem.
Ponieważ to brak uważności wywołuje cały ten chaos w świecie. Widać tu osobliwość faktu,
że nieuważność jest negacją brak uwagi, brak bycia tutaj w tej chwili. Jak można
uświadomić sobie w pełni swą nieuważność, ażeby stała się uważnością? Jak mam być
całkowicie, natychmiast, świadom, z wielką energią, okrucieństwa we mnie, ażeby nie
istniały tarcia, sprzeczności, aby powstała całość, jedność? Jak to spowodować?

Powiedzieliśmy, że to możliwe jedynie, gdy obecna jest zupełna uważność, a nie istnieje
ona, bo nasze życie to marnowanie energii w nieuważności.

Saanen, Szwajcaria, 3 sierpnia 1969

Rozdział 10. O radykalnej przemianie

Czym jest narzędzie, które patrzy?

Krishnamurti: Człowiek nie zmienił się zbyt głęboko. Rozmawiamy o radykalnej  rewolucji
w nim, nie o narzuceniu na stary kolejnego wzorca postępowania.  Jesteśmy zainteresowani
jedynie zasadniczą przemianą tego, co się faktycznie  dzieje wewnątrz nas. Jak mówiliśmy,
świat i my sami to nie dwie różne jednostki, świat jest nami i my jesteśmy światem.
Wywołać wielką przemianę w samych korzeniach naszej istoty, rewolucję, mutację,
transformację  nie gra roli,  jakiego słowa użyjesz   oto, czym zajmujemy się podczas tych
dyskusji.

Wczoraj pytaliśmy: czy można patrzeć na siebie z jasnością, bez żadnych zniekształceń
zniekształceń będących pragnieniem oceniania, osądzania,  osiągania, uciekania od  tego, co
jest ? Wszystko to przeszkadza w czystej  percepcji, powstrzymuje od patrzenia dokładnie i z
bliska na to, co jest. Myślę, że powinniśmy dzisiaj poświęcić trochę czasu na
przedyskutowanie, wspólne omówienie natury obserwacji, sposobu patrzenia, słuchania,
widzenia. Powinniśmy spróbować odkryć, czy w ogóle można widzieć nie tylko częścią
swojej istoty, optyczną, intelektualną czy emocjonalną. Czy to w ogóle możliwe by
obserwować z bardzo bliska bez zniekształceń? Może warto się tym zająć. Co to znaczy
widzieć?  Czy umiemy patrzeć na siebie, spojrzeć na podstawowy fakt o nas   czyli  chciwość,
zawiść, gniew, strach, hipokryzję, oszustwa, ambicję   czy potrafimy  po prostu przyglądać
się temu, bez zniekształcania?

Czy możemy spędzić dzisiaj trochę czasu próbując poznać, co to znaczy patrzeć? Poznawanie
to ciągły ruch, ciągłe odnawianie. To nie  poznać  i patrzeć  z tej pozycji. Poprzez słuchanie
tego, co się tu mówi i przyjrzenie się sobie  odrobinę, coś poznajemy, czegoś doświadczamy
i z pozycji tego poznania i doświadczenia patrzymy. Patrzymy z pamięcią tego, co
poznaliśmy i czego  doświadczyliśmy: patrzymy pamiętając to w umyśle. Dlatego nie jest to
patrzenie,  nie jest to poznawanie. Poznawanie oznacza, że umysł poznaje za każdym razem
od  nowa. Więc zawsze jest świeży, gotów poznawać. Mając to na uwadze nie zajmujemy  się
kultywacją pamięci, ale raczej obserwacją i widzeniem, co się faktycznie  dzieje. Spróbujemy
być bardzo czujni, bardzo uważni, ażeby to, co widzimy, i to,  co poznajemy, nie stawało się
pamięcią, z jaką patrzymy, co już jest  zniekształceniem. Patrz za każdym razem jak gdyby
był to pierwszy raz! Patrzeć,  obserwować  to, co jest  z pamięcią oznacza, że coś ona narzuca
bądź kształtuje lub ukierunkowuje twą obserwację a skutkiem tego zniekształca ją. Czy
możemy  wyjść od tego?

Chcemy odkryć, co znaczy obserwować. Naukowiec może na coś patrzeć przez mikroskop i
obserwować z bliska oto obiekt zewnętrzny, na który patrzy bez uprzedzeń, chociaż z

pewną wiedzą, jaką musi mieć aby popatrzeć. Lecz tutaj  przyglądamy się całej strukturze,
całemu ruchowi życia, całej istocie, czyli mnie samemu. Trzeba na to spojrzeć nie
intelektualnie, nie emocjonalnie ani  poprzez wnioski na temat tego, co dobre a co złe, czy
tego, co być nie może, tego, co być powinno. A zatem zanim będziemy mogli popatrzeć z
bliska, musimy  uświadomić sobie proces oceniania, osądzania, wyciągania wniosków, jaki
stale  zachodzi i który przeszkadza w obserwacji.

Zainteresowani teraz jesteśmy nie patrzeniem, ale tym, co patrzy. Czy  narzędzie używane
do patrzenia jest zaplamione, zniekształcone, udręczone, przeciążone? Ważne jest nie
widzenie, lecz obserwacja siebie, który jesteś narzędziem, jakie patrzy. Jeśli mam
uprzedzenie, na przykład nacjonalizm, i patrzę wraz z tym głębokim uwarunkowaniem,
dzieleniem na plemiona zwanym nacjonalizmem, patrzę, co oczywiste, z wielką ilością
uprzedzeń   dlatego nie  widzę wyraźnie. Albo, jeżeli boję się popatrzeć, to jest to oczywiście
zniekształcone spojrzenie. Lub gdy mam ambicję by osiągnąć oświecenie, wyższą  pozycję,
czy cokolwiek to będzie, wtedy również przeszkadza mi to w wyraźnej  percepcji. Trzeba być
świadomym tego wszystkiego, świadomym narzędzia, które  patrzy i tego, czy jest czyste.

Rozmówca: Jeżeli się patrzy i zauważa, że nie jest ono czyste, to co wtedy należy zrobić?

Krishnamurti: Proszę śledzić to uważnie. Powiedzieliśmy: obserwuj  to, co  jest , zasadniczo
egoistyczną, skoncentrowaną na sobie aktywność, tę, która się opiera, która bywa
sfrustrowana, jaka wpada w gniew   obserwuj to wszystko.  Następnie mówiliśmy: przyjrzyj
się narzędziu, które obserwuje, odkryj, czy jest ono czyste. Przeszliśmy od faktu do
narzędzia, które zamierza patrzeć.  Sprawdzamy, czy jest czyste i stwierdzamy, że nie jest.
Co mamy teraz zrobić? Dysponuję zaostrzeniem inteligencji, jakie zaangażowałem wcześniej
w obserwację  tylko faktu,  tego, co jest  przyglądałem mu się i odsunąłem od niego mówiąc
Muszę zobaczyć, czy instrument, który patrzy, jest czysty.  W samym takim  pytaniu obecna
jest inteligencja śledzi Pan to wszystko? Dlatego następuje wyostrzenie inteligencji,
wyostrzenie umysłu, mózgu.

Rozmówca: Czy z tego nie wynika, że istnieje poziom świadomości, gdzie nie ma podziałów,
nie ma uwarunkowań?

Krishnamurti: Nie wiem, co z tego wynika. Po prostu posuwam się krok po  kroku. Ruch nie
jest fragmentaryczny. Nie jest przerywany. Przedtem, kiedy  patrzyłem, nie dysponowałem
inteligencją. Twierdziłem To muszę zmienić, Tego nie wolno mi zmieniać, Tak być nie
może ,  To jest dobre, to jest złe ,  Tak  być powinno   wszystko. Z tymi wnioskami patrzyłem
i nie działo się nic. Teraz  zdaję sobie sprawę, że, aby patrzeć, narzędzie musi być niezwykle
czyste. Jest  to więc jeden ciągły ruch inteligencji, nie fragmentaryczny stan. Chciałbym ten
temat kontynuować.

Rozmówca: Czy ta inteligencja jest sama w sobie energią? Jeżeli jest od czegoś zależna, to
sprawa spali na panewce.

Krishnamurti: Proszę się tym przez moment nie kłopotać, zostawmy kwestię energii na
boku.

Rozmówca: Pan już to osiągnął podczas, gdy nam wydaje się to oczyszczaniem i
oczyszczaniem, ale dążenie jest to samo.

Krishnamurti: Tak. Czy właśnie to ma miejsce oczyszczanie? Czy może umysł, mózg, cała
istota bardzo się przytępiły różnymi środkami, jak naciski i aktywność i reszta? I mówimy,
że cała istota musi być w pełni przebudzona.

Rozmówca: To ten trudny moment.

Krishnamurti: Proszę poczekać, idę w tym kierunku, zobaczy Pan. Inteligencja  nie podlega
ewolucji. Inteligencja to nie wytwór czasu. Inteligencja to  właściwość wrażliwej uważności
na to, co jest . Mój umysł jest stępiony a mówię  Muszę na siebie popatrzeć  i ten tępy umysł
próbuje patrzeć na siebie. Oczywiście nic nie widzi. Albo się opiera albo odrzuca albo
dostosowuje się   tak patrzy wielce godzien szacunku mały mieszczański umysł.

Rozmówca: Zaczął Pan mówić o ideologicznym systemie moralności a teraz idzie Pan dalej i
sugeruje, że powinniśmy użyć samoobserwacji, że wszelkie inne systemy są bezskuteczne.
Czy nie jest to również ideologia?

Krishnamurti: Nie, proszę Pana. Wręcz przeciwnie, twierdzę, że, jeśli  patrzysz korzystając
z ideologii, wliczając w to moją, to jesteś zgubiony, to w  ogóle nie patrzysz. Podtrzymujesz
tak wiele ideologii, szacownych, niegodnych  szacunku i innych   mając je w mózgu, w sercu
patrzysz. Otępiają one mózg i  umysł i całą twą istotę. Teraz patrzy przytępiony umysł. I
oczywiście, na  cokolwiek spojrzy, cokolwiek wymedytuje, czy poleci na księżyc, ciągle jest
tępy. A zatem taki tępy umysł obserwuje a ktoś przychodzi i mówi Popatrz przyjacielu,
jesteś ograniczony, to, co widzisz będzie tak samo ograniczone.  Ponieważ twój umysł jest
otępiały, to co widzisz również będzie niewyraźne. To wielkie odkrycie, że ograniczony
umysł patrząc na coś niezwykle żywotnego  również tę rzecz czyni ograniczoną.

Rozmówca: Ale ta sama rzecz ciągle sięga na zewnątrz.

Krishnamurti: Proszę poczekać, poruszajmy się powoli, jeśli nie ma Pan nic przeciw temu.
Po prostu idźcie krok za krokiem wraz z mówcą.

Rozmówca: Jeżeli tępy umysł rozpoznaje, że jest tępy, to już tak tępy nie jest.

Krishnamurti: Nie rozpoznaję tego! Byłoby wspaniale, gdyby tępy umysł rozpoznał swoje
otępienie, ale on tego nie czyni. Albo próbuje szlifować się bardziej i bardziej zdobywając

wiedzę, zostając naukowcem itd. albo, jeżeli uświadamia sobie swe otępienie, stwierdza
Ten stępiony umysł nie potrafi jasno patrzeć. Oto więc następne pytanie: jak taki stępiony,
zaplamiony umysł ma się stać niezwykle inteligentny, ażeby instrument, przez który się
patrzy, był bardzo czysty?

Rozmówca: Czy mówi Pan, że, gdy umysł w ten sposób potraktuje zagadnienie, to położy
kres swej tępocie? Czy można czynić dobre rzeczy ze złych pobudek?

Krishnamurti: Nie. Szkoda, że nie odstawił Pan swoich wniosków i nie odkrywa tego, o
czym słyszy od mówcy.

Rozmówca: Nie, proszę Pana. Pozostaje Pan ze mną.

Krishnamurti: Co powie Pan na to: próbuje Pan uchwycić coś, co uczyni tępy umysł
ostrzejszym, jaśniejszym. Ja nie. Mówię: obserwuj otępienie.

Rozmówca: Bez nieprzerwanego ruchu?

Krishnamurti: Obserwować stępiony umysł bez nieprzerwanego ruchu  zniekształceń   jak
to się stanie? Patrzy mój tępy umysł  dlatego nie ma nic do  zobaczenia. Zapytuję siebie  Jak
to możliwe by uczynić go jaśniejszym?  Czy to  pytanie pojawiło się, bo porównałem otępiony
umysł z innym, bardziej rozgarniętym i mówię Muszę taki być ? Nadąża Pan? Właśnie
porównywanie to  kontynuacja otępienia umysłu.

Rozmówca: Czy tępy umysł może porównać się ze zdolniejszym?

Krishnamurti: Czyż ciągle się nie porównuje z jakimś bystrzejszym umysłem? Właśnie to
nazywamy ewolucją, nieprawdaż?

Rozmówca: Tępy umysł nie porównuje, pyta Dlaczego powinienem? Można też sformułować
to trochę inaczej: wierzysz, że jeżeli będziesz odrobinę bystrzejszy, to więcej osiągniesz.

Krishnamurti: Zgoda, to to samo. Więc coś odkryłem. Tępy umysł stwierdza  jestem otępiały
dzięki porównaniu, jestem tępy, bo tamten człowiek jest bardziej rozgarnięty. Nie
uświadamia on sobie, że jest tępy sam w sobie. To dwa  różne stany. Jeśli jestem świadom
swego otępienia, bo ty jesteś bystry, to jedna rzecz. Jeżeli uświadamiam to sobie bez
porównywania, to coś zupełnie innego. Jak  to jest z wami? Czy porównujesz się i dlatego
mówisz  Jestem tępy ? Czy może  uświadamiasz to sobie bez porównywania. Może tak być?
Proszę zatrzymajmy się tu  na moment.

Rozmówca: Czy to możliwe?

Krishnamurti: Poświęćmy parę chwil temu pytaniu. Czy jestem świadom głodu, bo ktoś mi
o tym powiedział, czy dlatego, że czuję się głodny? Jeśli mi powiesz, że jestem głodny, mogę

odczuć lekki głód, ale nie jest on prawdziwy. Jeżeli jednak jestem głodny, to jestem głodny.
A więc muszę mieć całkowitą jasność, czy moje otępienie to wynik porównywania. Wtedy
mogę pójść dalej.

Rozmówca: W jaki sposób przyszło to do Pana, że może Pan to zostawić i rozważać tylko,
czy jest tępy czy nie?

Krishnamurti: Ponieważ widzę prawdę, że porównywanie mnie otępia. W szkole, gdy
porównuje się jednego ucznia z drugim, niszczy się go. Jeżeli powiesz młodszemu bratu, że
musi być tak zdolny jak starszy, niszczysz go, czyż nie? Nie jesteś zainteresowany
młodszym, lecz zdolnościami starszego chłopca.

Rozmówca: Czy otępiony umysł potrafi popatrzeć i odkryć, że jest tępy?

Krishnamurti: Zamierzamy to odkryć. Proszę, spróbujmy jeszcze raz od początku. Czy
moglibyśmy dzisiaj nie trzymać się kurczowo tej jednej sprawy?

Rozmówca: Jak długo istnieje to pragnienie, nieważne, na ile słuszne, jestem tępy sam z
siebie bądź przez porównywanie.

Krishnamurti: Zamierzamy to odkryć. Proszę, niech Pan przez parę minut po prostu
posuwa się wraz z mówcą nie akceptując ani nie odrzucając, ale obserwując siebie. Na
początku dzisiejszego dialogu powiedzieliśmy, że rewolucja musi nastąpić w samych
korzeniach naszej istoty, i że może to mieć miejsce jedynie,  gdy wiemy, jak obserwować to,
czym jesteśmy. Obserwacja jest uzależniona od jasności, czystości i otwartości umysłu,
który patrzy. Lecz większość z nas jest  otępiona i stwierdzamy, że podczas patrzenia nic nie
widzimy   dostrzegamy  gniew, zazdrość i resztę, ale to nie wywołuje żadnego efektu. Więc
zajmujemy się otępionym umysłem, nie tym, na co on patrzy. Ten tępy umysł stwierdza
Muszę być  bystry by patrzeć.  Tak więc ma wzorzec tego, czym jest bystrość i próbuje takim
zostać. Ktoś mu mówi  Porównywanie zawsze wywołuje otępienie.  Więc odpowiada  Muszę
strasznie uważać, ażeby nie porównywać. Czym jest otępienie wiem jedynie dzięki
porównaniom. Jeżeli nie porównuję, to skąd wiem, że jestem tępy?  I mówię  sobie  Nie będę
nazywał tego otępieniem.  W ogóle nie będę używał słowa  tępy .  Będę tylko obserwował  to,
co jest i nie będę nazywał. Bo w chwili, gdy nazywam coś tępym, już nadaję mu imię i
powoduję, że takie jest. Ale, jeśli nie będę nazywał, lecz tylko obserwował, to usuwam
porównania, usuwam słowo  tępy  i zostaje tylko  to, co jest . Nie jest to trudne, nieprawdaż?
Proszę,  przyjrzyjcie się sobie. Popatrzcie, co się dzieje! Popatrzcie, gdzie jest teraz  umysł.

Rozmówca: Widzę, że mój umysł jest zbyt powolny.

Krishnamurti: Proszę tylko posłuchać. Powtórzę bardzo wolno, krok po kroku.

W jaki sposób zdaję sobie sprawę, że mój umysł jest tępy? Bo ktoś mi powiedział? Bo
czytam książki, które wydają mi się niezwykle mądre, zawiłe i subtelne? Czy może
spotkałem genialnych ludzi i porównując się z nimi nazywam siebie tępym? Muszę to
odkryć. Więc nie będę porównywał, odrzucam porównywanie  się z kimś innym. Czy teraz
wiem, że jestem tępy? Czy to słowo przeszkadza mi obserwować? Czy może zajmuje ono
miejsce  tego, co jest ? Nadąża Pan za tym?  Więc nie będę go używał, nie nazwę umysłu
tępym, nie nazwę go powolnym, nie  nazwę go w żaden sposób, ale odkryję  to, co jest . Tak
więc uwolniłem się od  porównywania, co jest najbardziej subtelną sprawą. Mój umysł stał
się niezwykle  inteligentny, ponieważ nie porównuje, nie używa słów do nazywania tego, co
widzi,  tego, co jest , bo uświadomił sobie, że opis nie jest tym, co opisuje.  Czym jest zatem
obecnie fakt  tego, co jest ?

Czy możemy stąd pójść dalej? Przyglądam się temu, umysł obserwuje swoje własne
poruszenia. Teraz, czy potępiam je, osądzam i oceniam oraz mówię  Tak być  powinno ,  To
nie powinno mieć miejsca ? Czy mam jakaś regułę, ideał, rozwiązanie, wniosek, które
niechybnie zniekształcą  to, co jest ? Muszę w to  wejść. Jeżeli mam jakieś wnioski, to nie
umiem patrzeć. Jeżeli jestem moralistą, jeśli jestem osobą godną szacunku, albo
chrześcijaninem, hinduistą czy  oświeconym  bądź tym lub tamtym wszystko to przeszkadza
mi w patrzeniu.  Dlatego muszę być wolny od tego wszystkiego. Przyglądam się, czy mam
jakiegokolwiek rodzaju wnioski. Tak więc umysł staje się niezwykle jasny i pyta Czy
obecny jest strach? Obserwuję i stwierdzam  Jest tu strach, jest  pragnienie bezpieczeństwa,
jest pożądanie przyjemności  i tak dalej. Widzę, że  prawdopodobnie nie mogę patrzeć, jeżeli
istnieją dowolnego rodzaju wnioski, zachodzi dowolnego rodzaju ruch związany z
przyjemnością. Przyglądam się zatem i zauważam, że w wielkim stopniu podlegam tradycji,
i zdaję sobie sprawę, że taki tradycyjny umysł nie umie patrzeć. Moje najgłębsze
zainteresowanie to patrzeć i ukazuje mi ono niebezpieczeństwo formułowania wniosków.
Dzięki temu sama percepcja niebezpieczeństwa oddala je. A wtedy mój umysł nie jest
pomieszany,  nie ma wniosków, nie myśli w kategoriach słów, opisów i nie porównuje. Taki
umysł umie obserwować a to, co obserwuje, to on sam. Dlatego miała miejsce rewolucja.
Teraz się zgubiliście   zupełnie zgubiliście!

Rozmówca: Nie wydaje mi się by rewolucja miała miejsce. Dzisiaj udało mi się popatrzeć na
umysł w sposób, o jakim Pan mówi, wyostrzył się on, ale jutro zapomnę, jak patrzeć.

Krishnamurti: Nie może Pan zapomnieć. Czy zapomni Pan węża? Czy zapomni Pan
przepaść? Czy zapomni Pan butelkę oznaczoną  trucizna ? Nie potrafi Pan tego  zapomnieć.
Ktoś pytał Jak mogę wyczyścić narzędzie? Powiedzieliśmy, że czyszczenie go to
uświadomienie sobie, w jaki sposób zostało stępione, zamglone,  zabrudzone. Opisaliśmy, co
powoduje to zamglenie i mówiliśmy też, że opis to nie  rzecz opisywana, więc nie dajcie się
złapać słowom. Pozostańcie z opisywaną  rzeczą, czyli narzędziem, które zostało stępione.

Rozmówca: Na pewno jeśli patrzy Pan na siebie w opisany sposób, to czegoś Pan oczekuje.

Krishnamurti: Nie oczekuję transformacji, oświecenia, mutacji, nie oczekuję  niczego, bo nie
wiem, co się zdarzy. Wiem tylko z pełną jasnością jedną rzecz,  że narzędzie, które patrzy
nie jest czyste, jest zamglone, jest popękane. Oto  wszystko, co wiem i nie mam nic więcej. A
jedyne, co mnie interesuje to, jak  mogę spowodować by to narzędzie było całe, zdrowe.

Rozmówca: Dlaczego Pan patrzy?

Krishnamurti: Świat płonie a świat to ja. Jestem strasznie zaniepokojony, w  potwornym
zamęcie a gdzieś w tym wszystkim musi być porządek. Oto, co powoduje,  że patrzę. Ale jeśli
powiesz Ze światem wszystko jest w porządku, dlaczego się tym dręczysz, masz dobre
zdrowie i trochę pieniędzy, żonę i dzieci oraz dom,  zostaw to, to oczywiście nie ma pożaru
świata. Lecz on płonie, nieważne, czy  lubisz to czy nie. Oto więc to, co powoduje, że patrzę,
nie jakaś koncepcja intelektualna ani emocjonalne zdenerwowanie, ale bieżący fakt, że
świat płonie wojny, nienawiść, podstępy, wyobrażenia, fałszywi bogowie i cała reszta. I
sama  percepcja tego, co ma miejsce na zewnątrz, czyni mnie uważnym wewnątrz. A, jak
mówiłem, stan wewnętrzny to stan zewnętrzny, są one jednym, niepodzielnie.

Rozmówca: Jesteśmy z powrotem na samym początku. Jest faktem, że otępiały umysł nie
widzi, że porównując pomyśli, że powinno być inaczej.

Krishnamurti: Nie, to nie tak. Nie chcę być inny! Widzę tylko, że narzędzie jest stępione.
Nie wiem, co z nim zrobić. Zamierzam zatem to odkryć, co nie oznacza, że chcę zmienić
narzędzie. Nie chcę.

Rozmówca: Czy użycie jakiegokolwiek słowa jest przeszkodą w widzeniu?

Krishnamurti: Słowo to nie rzecz dlatego, gdy patrzysz na rzecz nie odłożywszy na bok
słowa, staje się ono niezwykle ważne.

Rozmówca: Myślę, że się z Panem nie zgodzę. Kiedy się patrzy, widać, że narzędzie ma
dwie części, jedna to percepcja, druga ekspresja. Niemożliwe jest rozłączenie tych dwóch
części. To problem lingwistyczny, niezwiązany z otępieniem. Trudność leży w języku, w
swobodzie wyrażania się.

Krishnamurti: Czy twierdzi Pan, że podczas obserwacji zachodzi percepcja i ekspresja, te
dwie rzeczy nie są czymś oddzielnym? Dlatego, gdy postrzegasz, potrzebna jest też czystość
wyrażania się lingwistyczne zrozumienie oraz percepcja i ekspresja nie mogą być
rozdzielone, zawsze muszą zachodzić razem. Tak więc mówi Pan, że to bardzo ważne by
użyć właściwego słowa.

Rozmówca: Mówię ekspresja , nie mówię intencja .

Krishnamurti: Rozumiem ekspresja. Poprzez to dochodzi kolejny czynnik: percepcja,
ekspresja i działanie. Jeżeli działanie nie jest ekspresją i percepcją ekspresją wyrażającą
je w słowach to następuje fragmentacja. Czy percepcja nie jest działaniem? Samo
postrzeganie to działanie. Jak, gdy wyczuwam przed sobą przepaść i następuje
natychmiastowe działanie takie działanie to ekspresja percepcji. Więc percepcja i działanie
nie mogą być rozdzielone, dlatego ideał i działanie są niewykonalne. Jeśli widzę głupotę
ideału, sama jej percepcja jest działaniem inteligencji. A zatem obserwacja otępienia,
postrzeganie go jest czyszczeniem z niego umysłu, czyli działaniem.

Saanen, Szwajcaria, 6 sierpnia 1969

Rozdział 11. Sztuka widzenia

Świadomość bez odstępu czasowego. Tygrys wyganiający tygrysa

Krishnamurti: Ważne jest, wydaje mi się, aby zrozumieć naturę i piękno obserwacji,
widzenia. Tak długo jak umysł jest w jakikolwiek sposób  zniekształcony  przez neurotyczne
skłonności i odczucia, przez strach, smutek,  przez troskę o zdrowie, przez ambicję, snobizm
i pragnienie władzy   najwyraźniej nie umie słuchać, obserwować, widzieć. Sztuka widzenia,
słuchania, obserwacji to nie coś, co można kultywować, to nie kwestia ewolucji i
stopniowego wzrostu. Kiedy uświadamiamy sobie zagrożenie, następuje natychmiastowe
działanie, instynktowna, niezwłoczna odpowiedź ciała i pamięci.  Od dziecka warunkowano
cię na spotkanie z niebezpieczeństwem w ten sposób, ażeby mózg odpowiadał od razu,
inaczej nastąpiłaby fizyczna destrukcja. Pytamy, czy  można działać poprzez samo widzenie,
w jakim nie ma w ogóle uwarunkowań. Czy  umysł może odpowiadać z wolnością i od razu
na każdy rodzaj zniekształcenia i dzięki temu działać? Właśnie, percepcja, działanie i
ekspresja są jedną  całością, nie są oddzielone, rozłączne. Samo widzenie to działanie, czyli
ekspresja widzenia. Gdy obecna jest świadomość strachu, obserwuj go z tak bliska, żeby
sama obserwacja była uwolnieniem od niego, czyli działaniem. Czy  dzisiaj moglibyśmy się
tym zająć? Czuję, że to bardzo ważne: może bylibyśmy w  stanie przeniknąć do nieznanego.
Ale umysł, który został w jakikolwiek sposób głęboko uwarunkowany przez swe lęki,
ambicje, chciwość, rozpacz i całą resztę, zapewne nie umie przeniknąć do czegoś, co wymaga
niezwykle zdrowej,  zrównoważonej i zharmonizowanej istoty.

Pytamy więc, czy umysł  mając na myśli całą istotę   może być świadom  określonej formy
wypaczenia, określonego rodzaju dążenia, przemocy, a, widząc, może to zakończyć, nie
stopniowo ale od razu? To znaczy, nie pozwolić by  pomiędzy percepcją i działaniem pojawił
się czas. Kiedy widzisz niebezpieczeństwo nie ma odstępu czasowego, następuje
natychmiastowe  działanie.

Jesteśmy przyzwyczajeni do idei, że stopniowo staniemy się mądrzy, oświeceni poprzez
przyglądanie się, praktykowanie dzień po dniu. Oto, do czego przywykliśmy, oto wzorzec
naszej kultury i nasze uwarunkowanie. Teraz mówimy, że ten stopniowy proces umysłu
mający uwolnić od strachu czy przemocy prowadzi do nowego strachu i do dalszej przemocy.

Czy można zakończyć przemoc nie tylko na zewnątrz, lecz w głębi, w samych korzeniach
naszej istoty zakończyć zmysł agresji, pragnienie władzy? Czy poprzez samo zupełne
widzenie potrafimy to zakończyć nie pozwalając by zaistniał czas? Czy możemy to dziś
przedyskutować? Zwykle pozwalamy, aby czas wkroczył w przerwę między widzeniem i
działaniem, odstęp między tym, co jest i tym, co być powinno. Pojawia się pragnienie
uwolnienia od tego, co jest, ażeby coś osiągnąć bądź zostać czymś innym. Trzeba zrozumieć

ten odstęp czasowy z pełną jasnością. Myślimy tymi kategoriami, bo od dzieciństwa byliśmy
wychowywani i  edukowani by myśleć: stopniowo czymś się w końcu stanę. Na zewnątrz, w
technologii można zobaczyć, że czas jest konieczny. Nie mogę zostać wysokiej klasy
stolarzem, czy fizykiem lub matematykiem bez poświęcenia na to wielu lat.  Możesz mieć
jasność nie lubię używać słowa  intuicja  i w młodości rozumieć  zagadnienia matematyczne.
I zdajesz sobie sprawę, że, aby doskonalić pamięć  potrzebną do nauki nowej techniki czy
nowego języka, czas jest absolutnie konieczny. Nie nauczę się niemieckiego na jutro,
potrzebuję wielu miesięcy. Nie  wiem nic o elektronice i, aby ją poznać, potrzebuję zapewne
wielu lat. Więc nie mylmy czynnika czasu, koniecznego, żeby poznać technikę z
niebezpieczeństwem  pozwolenia by czas wtrącał się do percepcji i działania.

Rozmówca: Czy powinniśmy rozmawiać o dzieciach, o dorastaniu?

Krishnamurti: Dziecko musi dorosnąć. Musi nauczyć się wielu rzeczy. Gdy się mówi
Musisz dorosnąć , są to raczej poniżające słowa.

Rozmówczyni: Proszę Pana, częściowa zmiana psychologiczna w nas zachodzi.

Krishnamurti: Oczywiście! Złościłeś się lub się złościsz i mówisz  Nie wolno  mi się złościć  i
stopniowo pracujesz nad tym i powodujesz stan częściowy, to  znaczy złościsz się odrobinę
mniej, jesteś mniej poirytowany i bardziej się  kontrolujesz.

Rozmówczyni: Nie to miałam na myśli.

Krishnamurti: Co, w takim razie, miała Pani na myśli?

Rozmówczyni: Coś, co się miało i odrzuciło. Zamęt może pojawić się znowu, ale nie taki
sam.

Krishnamurti: Zgoda, lecz czyż to nie ciągle ten sam zamęt, tylko trochę  zmodyfikowany?
Następuje zmodyfikowana kontynuacja. Możesz przestać zależeć od kogoś przechodząc
przez ból uzależnienia i cierpienie samotności, mówiąc  Nie  będę dłużej zależny.  I być może
będziesz w stanie to odrzucić. Więc, jak Pani mówi, zaszła pewna zmiana. Następna
zależność nie będzie zupełnie taka sama jak  poprzednia. Znów w nią wpadniesz i odrzucisz
i tak dalej. Teraz pytamy, czy to  możliwe by widzieć całą naturę zależności i od razu się od
niej uwolnić  nie  stopniowo tak jak działałbyś niezwłocznie wobec zagrożenia. To naprawdę
ważna kwestia, w którą powinniśmy wejść nie tylko werbalnie, ale dogłębnie,  wewnętrznie.
Zobaczcie jej implikacje. Cała Azja wierzy w reinkarnację: to jest,  że narodzisz się znowu w
kolejnym życiu zależnie od tego, jak przeżyłeś obecne. Jeżeli jesteś brutalny, agresywny,
niszczycielski, zapłacisz za to w następnym wcieleniu. Niekoniecznie zostaniesz
zwierzęciem, wrócisz jako człowiek wiodąc  bardziej bolesne, bardziej destrukcyjne życie, bo
poprzednio nie żyłeś pięknie.  Ci, co wierzą w ideę reinkarnacji, wierzą jedynie w słowa, ale

nie w głębię ich znaczenia. To, co czynisz teraz w olbrzymim stopniu wpływa na jutro
ponieważ jutro, czyli w następnym życiu, zapłacisz za to. Tak więc idea stopniowego
osiągania innej formy jest zasadniczo taka sama na Wschodzie i na Zachodzie. Zawsze
obecny jest czynnik czasu, to, co jest i to, co być powinno. Osiągnięcie tego, co być powinno
wymaga czasu, czasu w postaci wysiłku, koncentracji, uważności. Jako, że nie dysponujesz
uważnością ani koncentracją, pojawia się ciągły wysiłek by uważność praktykować, co
wymaga czasu.

Musi istnieć zupełnie inny sposób podejścia do tego problemu. Trzeba  zrozumieć percepcję,
i widzenie i działanie   nie są one czymś osobnym, nie są  oddzielone. Musimy również wejść
w kwestię działania, dokonywania. Czym jest  działanie, czyn?

Rozmówca: Jak ślepy człowiek, bez percepcji, może działać?

Krishnamurti: Czy spróbował Pan kiedyś zasłonić sobie na tydzień oczy przepaską?
Zrobiliśmy tak, dla zabawy. Wiecie, odkrywa się inną wrażliwość,  zmysły się wyostrzają.
Zanim zbliżysz się do ściany, krzesła czy tablicy, wiesz już, że tam jest. Rozmawiamy o
wewnętrznej ślepocie wobec siebie samego. W  ogromnym stopniu jesteśmy świadomi rzeczy
na zewnątrz, ale wewnętrznie  ślepi.

Czym jest działanie? Czy zawsze opiera się ono na idei, zasadzie, wierze, wnioskach,
nadziei, rozpaczy? Jeżeli masz ideę, ideał, to dopasowujesz się do niego, powstaje odstęp
pomiędzy ideałem a działaniem. Ten odstęp to czas.  Powinienem być jak ten ideał   poprzez
moją identyfikację z ideałem, w końcu  to on będzie działał i nie będzie oddzielenia między
działaniem i ideałem. Co  następuje, gdy obecny jest ideał i działanie będące zbliżaniem się
do niego? Czy  ma miejsce odstęp czasowy?

Rozmówca: Ustawiczne porównywanie.

Krishnamurti: Tak, porównywanie i cała reszta. Jakie działanie zachodzi, jeśli się to
obserwuje?

Rozmówca: Ignorujemy teraźniejszość.

Krishnamurti: I co jeszcze?

Rozmówca: Sprzeczność.

Krishnamurti: To jest sprzeczność. Prowadzi to do hipokryzji. Złoszczę się a ideał mówi
Nie złość się. Tłumię, kontroluję, dopasowuję się, zbliżam do ideału i dlatego zawsze
jestem w konflikcie i udaję. Idealista to osoba, która stwarza pozory. Także w tej
sprzeczności kryje się konflikt. Pojawiają się tu jeszcze inne elementy.

Rozmówca: Dlaczego nie pozwolono nam pamiętać poprzednich wcieleń? Nasza ewolucja
byłaby o wiele łatwiejsza.

Krishnamurti: Byłaby?

Rozmówca: Moglibyśmy uniknąć błędów.

Krishnamurti: Co rozumie Pan przez poprzednie wcielenie? Życie wczorajsze, dwadzieścia
cztery godziny temu?

Rozmówca: Ostatnią inkarnację.

Krishnamurti: Czyli sto lat temu? W jaki sposób miałoby to ułatwić życie?

Rozmówca: Lepiej byśmy rozumieli.

Krishnamurti: Proszę prześledzić to krok po kroku   pamiętałby Pan to, co  uczynił lub czego
nie uczynił, przez co cierpiał sto lat temu, a co jest dokładnie tym samym, co wczoraj.
Wczoraj zrobił Pan wiele rzeczy, z których jest  zadowolony lub jakich żałuje, co powoduje
ból, rozpacz i smutek. Oto pamięć tego  wszystkiego. I ma Pan w pamięci tysiąc lat, które
zasadniczo nie różnią się od dnia wczorajszego. Dlaczego nazywać to reinkarnacją, a nie
inkarnacją wczoraj,  które rodzi się dziś? Widzicie, to nam się nie podoba, bo myślimy, że
jesteśmy istotami wyjątkowymi, albo że mamy czas by dorosnąć, stać się, reinkarnować.
Czym jest to, co zostaje reinkarnowane, a na co nigdy nie spojrzałeś   czyli  twoja pamięć?
Nie ma w tym nic świętego. Pamięć dnia wczorajszego odradza się  dzisiaj w tym, co robisz,
wczoraj kontroluje to, co czynisz dziś. I tysiąc lat wspomnień działa poprzez wczoraj i
poprzez dzisiaj. Mamy więc nieustanną inkarnację przeszłości. Nie sądzę, by był to
rozsądny sposób wydostania się,  dobre wyjaśnienie. Kiedy się widzi ważność pamięci oraz
zupełną daremność tego  podejścia, to więcej nie wspomina się o reinkarnacji.

Pytamy, czym jest działanie. Czy jest ono kiedykolwiek wolne, spontaniczne,
natychmiastowe? Czy może zawsze jest ograniczone czasem, czyli myślą, czyli pamięcią?

Rozmówca: Przyglądałem się, jak kotka łapie mysz. Nie myśli, to jest mysz od razu,
instynktownie chwyta ją. Wydaje mi się, że również musimy działać spontanicznie.

Krishnamurti: Nie musimy ani nie powinniśmy . Proszę sądzę, że nie powinniśmy nigdy
mówić, że powinniśmy, musimy , o ile istotnie rozumiemy czynnik czasu. Pytamy siebie,
nie werbalnie, nie intelektualnie, ale dogłębnie, wewnętrznie, czym jest działanie? Czy
zawsze jest związane z czasem? Działanie rodzące się z pamięci, ze strachu, z rozpaczy
zawsze się z nim wiąże. Czy istnieje działanie całkowicie wolne i dzięki temu wolne od
czasu?

Rozmówca: Mówi Pan, że widzi się węża i działa natychmiast. Ale wąż rośnie poprzez
działanie. Życie nie jest takie proste, jest nie tylko jeden wąż, ale dwa i staje się to
problemem matematycznym. Wtedy wkracza czas.

Krishnamurti: Mówi Pan, że żyjemy w świecie pełnym tygrysów i nie spotyka się tylko
jednego, ale cały ich tuzin w ludzkiej postaci, brutalnych, okrutnych, skąpych, chciwych,
każdy dążący do własnej specyficznej uciechy. I by żyć i działać w takim świecie trzeba
zabijać jednego tygrysa za drugim. Tygrys to ja  sam   jest on we mnie   jest we mnie tuzin
tygrysów. A mówił Pan, że, aby pozbyć się ich, po jednym, potrzeba czasu. O to właśnie
pytamy. Zaakceptowaliśmy, że  stopniowe wybicie znajdujących się we mnie węży wymaga
czasu.  Ja  to  ty   ty  ze swoimi tygrysami, ze swymi wężami   to wszystko to również  ja . I
pytamy, dlaczego zabijać te zwierzaki we mnie pojedynczo? Jest we mnie tysiąc  ja , tysiąc
węzy i do czasu, gdy zabiję ostatniego, zdążę umrzeć.

Czy zatem istnieje sposób   proszę tego posłuchać, nie odpowiadać, proszę  odkryć   pozbycia
się wszystkich węży od razu, nie stopniowo? Czy mogę zobaczyć niebezpieczeństwo tych
wszystkich zwierząt, wszelkich sprzeczności we mnie i uwolnić się od nich natychmiast?
Jeśli nie mogę tego zrobić, to nie ma dla mnie  nadziei. Mogę udawać przeróżne rzeczy, ale
nie umiem wymazać niezwłocznie wszystkiego, co we mnie  na zawsze jestem niewolnikiem,
czy narodzę się w następnym życiu czy za dziesięć tysięcy wcieleń. Muszę więc znaleźć
sposób działania, patrzenia, jaki prowadzi do zakończenia w natychmiastowej percepcji,
prowadzi do końca z tym szczególnym smokiem, specyficzną małpą we mnie.

Rozmówczyni: Niech Pan to zrobi!

Krishnamurti: Nie, proszę Pani, to naprawdę niezwykłe zagadnienie, Nie można jedynie
powiedzieć zrób to lub nie rób tamtego. Wymaga ono kolosalnych dociekań, proszę nie
mówić mi, że Pani to osiągnęła lub że powinno się zrobić to czy tamto, to mnie nie
interesuje pragnę odkryć.

Rozmówca: Gdybym tylko mógł to zobaczyć!

Krishnamurti: Nie, proszę, żadnego gdyby .

Rozmówczyni: Jeśli postrzegam coś, to czy powinnam ułożyć to w słowa czy pozwolić by
pozostało we mnie?

Krishnamurti: Dlaczego przekłada Pani to, co zostało powiedziane za pomocą bardzo
prostego języka na swe własne słowa dlaczego nie widzi Pani, co zostało powiedziane?
Mamy w sobie wiele zwierząt, wiele zagrożeń. Czy mogę uwolnić się  od nich wszystkich w
pojedynczej percepcji  widząc natychmiast? Być może  zrobiła to Pani, nie pytam o to, byłoby
to z mojej strony nierozsądne. Pytam  jednak, czy to możliwe?

Rozmówca: Działanie ma dwie części. Wewnętrzna, decyzyjna zachodzi natychmiast.
Działanie na świat zewnętrzny wymaga czasu. Decyzja oznacza działanie wewnętrzne.
Przerzucenie mostu między tymi dwiema aspektami działania wymaga czasu. To problem
języka, przekazu.

Krishnamurti: Rozumiem, proszę Pana. Istnieje działanie zewnętrzne wymagające  czasu i
wewnętrzne będące percepcją i działaniem. Jak to wewnętrzne z jego  percepcją, decyzją i
działaniem natychmiast, połączyć mostem z tym drugim, które  wymaga czasu? Czy pytanie
jest jasne?

Jeśli mogę zwrócić uwagę, nie wydaje mi się, żeby wymagało to jakiegoś mostu. Nie ma
mostu ani połączenia między nimi. Pokażę wam, co mam na myśli. Zdaję sobie całkiem
jasno sprawę, że pójście gdzieś zajmuje czas, że nauka języka wymaga czasu, fizyczne
zrobienie czegokolwiek wymaga czasu. Czy wewnętrznie czas jest konieczny? Jeżeli potrafię
zrozumieć jego naturę, to będę się prawidłowo obchodził z czynnikiem czasu w świecie
zewnętrznym i nie pozwolę mu się mieszać do stanu wewnętrznego. Zatem nie zajmuję się
tym, co na zewnątrz, bo rozumiem, że to wymaga czasu. Jednak zapytuję siebie, czy w
wewnętrznej percepcji, decyzji, działaniu czas jest w ogóle obecny. Dlatego pytam Czy
decyzja jest w ogóle potrzebna? decyzja będąca chwilą czasu sekundą, momentem.
Decyduję znaczy, że obecny jest czynnik czasu, decyzja opiera się na woli i pragnieniu,
wszystko to oznacza czas. Pytam więc, dlaczego decyzja ma w ogóle w to wchodzić? Czy
może jest ona częścią mego uwarunkowania mówiącego Potrzebujesz czasu ?

Czy istnieje percepcja i działanie bez decyzji? Oto uświadamiam sobie strach, strach
wywołany przez myśl, przez minione wspomnienia, przez doświadczenia inkarnację
wczorajszego strachu w dzień dzisiejszy. Zrozumiałem całą naturę, strukturę, istotę
strachu. A widzenie tego bez decydowania jest działaniem  będącym wolnością od tego. Czy
to możliwe? Nie mów tak, uczyniłem to lub ktoś  inny to zrobił   nie o to chodzi. Czy strach
może zakończyć się natychmiast, gdy się pojawia? Istnieją lęki na powierzchni, czyli
dotyczące świata. Świat jest pełen tygrysów a one, będąc częścią mnie, dążą do zagłady
dlatego toczy się  wojna pomiędzy mną   częścią tygrysa   i ich resztą.

Istnieje też strach wewnętrzny psychologiczne poczucie zagrożenia, poczucie niepewności
w całości wywołany przez myśl. Myśl rodzi przyjemność, myśl rodzi strach widzę to
wszystko. Widzę niebezpieczeństwo strachu tak, jak zagrożenie spowodowane przez węża,
przez głęboki, wartki nurt, jak przepaść przed sobą w pełni widzę niebezpieczeństwo. I
samo widzenie kończy to bez upływu nawet najdrobniejszej chwili na podejmowanie
decyzji.

Rozmówca: Czasem rozpoznaje się strach a on jednak ciągle pozostaje.

Krishnamurti: Trzeba w to wchodzić bardzo ostrożnie. Przede wszystkim, nie  chcę pozbyć
się strachu. Pragnę wyrazić go, zrozumieć, pozwolić mu przepłynąć, pozwolić wyjść,
wybuchnąć we mnie itd. Nic nie wiem o strachu. Wiem, że się  boję. Teraz chcę odkryć, na
jakim poziomie, na jakiej głębokości się to dzieje: świadomie, czy może w samych
korzeniach, na najgłębszych poziomach mej istoty w jaskiniach, w niezbadanych rejonach
mojego umysłu. Chcę odkryć. Pragnę by to wszystko wypłynęło, ukazało się. Jak więc
powinienem to zrobić? Muszę to zrobić nie stopniowo  rozumiecie? To musi wyjść całkowicie
z mej istoty.

Rozmówca: Jeżeli jest tysiąc tygrysów i siedzę na ziemi, to ich nie widzę. Ale gdybym
przeniósł się na równinę powyżej, to mógłbym coś z nimi zrobić.

Krishnamurti: Nie gdyby. Gdybym umiał latać, zobaczyłbym piękno ziemi. Nie umiem
latać, jestem tutaj. Obawiam się, że takie teoretyczne pytania w ogóle  nie mają wartości a
najwyraźniej nie zdajemy sobie z tego sprawy. Jestem głodny  a karmi mnie Pan teoriami.
Oto problem, proszę na niego patrzeć, bo wszyscy się  boimy, w każdym jest strach tego czy
innego rodzaju. Istnieją głębokie, ukryte lęki i doskonale sobie uświadamiam te na
powierzchni, strach związany ze światem: obawa utraty pracy, obawa przed tym lub
tamtym  o żonę, o syna. Znam  to bardzo dobrze. Być może istnieją głębsze poziomy strachu.
Jak mam, jak umysł  ma odsłonić je wszystkie razu? Co o tym sądzicie?

Rozmówca: Czy mówi Pan, że musimy wygonić zwierzę raz i na zawsze albo wielokrotnie
będziemy musieli na nie polować?

Krishnamurti: Rozmówca sugeruje, że można wygnać zwierzę całkowicie, na zawsze, nie
ścigać go jednego dnia i pozwolić by wróciło następnego. To właśnie mówimy. Nie chcę
polować wciąż na nowo. Wszystkie szkoły, wszelcy święci i wszystkie religie oraz
psychologowie mówią: wyganiaj je po trochu. Dla mnie to nic nie znaczy. Chcę odkryć, jak
przegnać zwierzę tak, aby nigdy nie wróciło. A jeśli wróci, będę wiedział, co robić, nie
wpuszczę go do domu. Rozumiecie?

Rozmówca: Musimy teraz dać zwierzęciu właściwe imię: to myśl. A gdy wróci, będziemy
wiedzieć, co z nią zrobić.

Krishnamurti: Nie wiem, co zrobić zobaczymy. Wszyscy jesteście tacy niecierpliwi!

Rozmówca: To nasze życie musimy być niecierpliwi!

Krishnamurti: Niecierpliwi w udzielaniu odpowiedzi (to miałem na myśli). Oczywiście
musimy być niecierpliwi. To bardzo trudny temat, nie można jedynie rzucać słów. To
wymaga uważności.

Rozmówca: Dlaczego nie dokonujemy percepcji na bieżąco, właśnie teraz?

Krishnamurti: Właśnie to proponuję.

Rozmówczyni: Co się dzieje, gdy na Pana patrzę? Najpierw dostrzegam Pańską
powierzchowność. Proszę na mnie spojrzeć. Pierwszą rzeczą, jaka następuje, jest wizualne
postrzeganie mojej prezencji, zgoda? Co się dzieje potem? Dzieją się myśli o tej prezencji.

Krishnamurti: Powiedziała Pani dokładnie tę samą rzecz. Myśl to zwierzę. Proszę, zajmijmy
się nim. Nie mówcie, że jest myślą, lub ja , ego, strachem, chciwością, zawiścią, by potem
wrócić do innego jego opisu. To zwierzę, jak mówimy, jest tym wszystkim. I widzimy, że nie
można go przegonić stopniowo, bo zawsze wróci w innej postaci. Do pewnego stopnia sobie
to uświadamiając stwierdzam: jakie to wszystko głupie, ta ciągła za nim pogoń jego powrót
i pogoń od nowa. Pragnę odkryć, czy można wygnać je całkowicie, ażeby nie powróciło
nigdy.

Rozmówca: Widzę różne zdarzenia zachodzące we mnie z różną szybkością. Jeśli jedno
wynika z drugiego, nic się nie dzieje. Na przykład, jeżeli z emocji wynika przemyślenie.
Trzeba patrzeć z nimi wszystkimi.

Krishnamurti: Ujmuje Pan tę samą sprawę w inne słowa.

Rozmówca: Zaczął Pan wyjaśniać, co zostało przerwane. Mówił Pan, że w ogóle nie chce się
pozbywać strachu.

Krishnamurti: Mówiłem wam, przede wszystkim nie chcę pozbyć się zwierzęcia. Nie chcę go
przeganiać. Zanim wezmę bat czy aksamitną rękawiczkę, pragnę wiedzieć, kto je wygania.
Być może czyni to większy tygrys. Więc mówię sobie, nie chcę niczego przeganiać. Zobaczcie,
jakie to ważne!

Rozmówca: Wyganianie mogłoby przypuszczalnie być Pańskim ostatnim słowem.

Krishnamurti: Nie, nie wiem. Powoli, proszę pozwolić mi to wyjaśnić. Mówiłem  wcześniej,
że ścigam zwierzę  pragnę odkryć, kim jest jednostka, która to robi.  A, jak mówię, może to
być większy tygrys. Jeżeli chcę pozbyć się wszystkich tygrysów, to nie jest dobrze brać
większego do przeganiania małego. Mówię więc, poczekaj, nie chcę niczego wyganiać.
Zobaczcie, co się dzieje z moim umysłem. Nie chcę niczego wyganiać, ale chcę patrzeć.
Pragnę obserwować, pragnę mieć  zupełną jasność, czy to większy tygrys goni mniejszego.
Ta zabawa może trwać  wiecznie, to właśnie dzieje się na świecie  tyrania jednego państwa
dopadająca  drugiego, mniejszego.

Tak więc doskonale sobie uświadamiam proszę, śledźcie to że nie wolno mi niczego
wyganiać. Muszę wykorzenić tę zasadę przeganiania, pokonywania czegoś, dominowania
nad tym. Ponieważ decyzja mówiąca Muszę pozbyć się tego malutkiego tygryska może
wyrosnąć na dużego tygrysa. Musi więc nastąpić całkowity zanik wszelkich decyzji,

wszelkich pragnień pozbycia się czegoś, przegonienia czegoś. Wtedy mogę patrzeć. Wtedy
mówię sobie (rozumiem to werbalnie) Nie będę niczego wyganiał. Dzięki temu jestem
wolny od brzemienia czasu, które oznacza wyganianie jednego tygrysa drugim. Jest w tym
odstęp czasowy, a więc mówię Dlatego nie będę robić czegokolwiek, nie będę ścigać, nie będę
działać, nie będę decydować, najpierw muszę popatrzeć.

Patrzę   nie mam na myśli ego, to umysł patrzy, mózg się przygląda. Mogę się  pochlubić
posiadaniem przeróżnych tygrysów, matki z młodymi i mężem potrafię obserwować to
wszystko, ale muszą istnieć we mnie głębsze sprawy i chcę je  odsłonić. Czy mogę to zrobić
poprzez działanie, przez dokonywanie? Stawać się  bardziej i bardziej zagniewanym, potem
się uciszać a tydzień później znów się  złościć i uciszać? Czy może istnieje sposób patrzenia
na tygrysy, małego, dużego i tego właśnie narodzonego na wszystkie? Czy umiem
obserwować je wszystkie na tyle zupełnie, ażeby zrozumieć cały ten interes? Jeśli nie jestem
do tego zdolny, to moje życie potoczy się dalej w rutynie, na mieszczański sposób,
skomplikowany, głupi, przebiegły. To wszystko. Więc skoro wiecie, jak słuchać, koniec
porannego kazania.

Czy pamiętacie historię o mistrzu przemawiającym każdego ranka do swoich uczniów?
Pewnego dnia, gdy wszedł na mównicę, wleciał ptaszek, usiadł na parapecie okna i zaczął
śpiewać a mistrz czekał. Ptak pośpiewał przez chwilę i odleciał. A mistrz powiedział do
uczniów Koniec dzisiejszego porannego kazania.

Saanen, Szwajcaria, 7 sierpnia 1969

100

Rozdział 12. O przenikaniu do nieznanego

Tłumienie. Działanie z ciszy. Podróż w głąb siebie, fałszywe wyprawy i projekcja
nieznanego

Krishnamurti: Pytamy jak odsunąć na bok całą tę menażerię znajdującą się w nas.
Dyskutujemy o tym wszystkim, bo widzimy  przynajmniej ja widzę  że trzeba  przeniknąć do
nieznanego. Ostatecznie dobry matematyk bądź fizyk musi badać obszar nieznanego i
artysta chyba również, o ile nie ponoszą go własne emocje i wyobraźnia. I my, zwyczajni
ludzie ze swoimi codziennymi problemami także musimy żyć z głębokim poczuciem
zrozumienia. My również musimy przeniknąć w nieznane. Umysł stale ścigający wymyślone
przez siebie zwierzęta, smoki, węże, małpy z ich wszystkimi kłopotami i sprzecznościami
tym jesteśmy prawdopodobnie nie umie  przeniknąć do nieznanego. Będąc jedynie zwykłymi
ludźmi, nie obdarzeni genialnym intelektem ani wielkimi wizjami, lecz podtrzymujący tylko
codzienną egzystencję, wiodący monotonne, brzydkie żywociki, jesteśmy zainteresowani, jak
zmienić to  wszystko natychmiast. Oto, co rozważamy.

Ludzie dokonują zmian wobec nowych wynalazków, nowych presji, nowych teorii, nowej
sytuacji politycznej to wszystko wywołuje pewną zdolność zmian. Mówimy jednak o
radykalnej, podstawowej rewolucji w swej własnej istocie i o tym, czy można ją wywołać
stopniowo czy natychmiast. Wczoraj zajmowaliśmy się wszystkim, co się wiąże ze
stopniowym jej wywoływaniem, pełnym znaczeniem dystansu i czasu oraz wysiłku
potrzebnego by dystans pokonać. I powiedzieliśmy, że człowiek  próbuje tego od tysiącleci,
ale jakoś nie jest w stanie zmienić się radykalnie poza może jednym czy dwoma. Trzeba
więc zobaczyć, czy potrafimy my, każdy z nas  a dzięki temu świat   bo świat to my a my to
świat, to nie są dwa oddzielne  stany niezwłocznie wymazać wszelki trud, gniew, nienawiść,
wrogość, które stworzyliśmy i gorycz, jaką każdy znosi. Najwyraźniej gorycz to jedna z
najczęściej posiadanych rzeczy czy można ją, znając wszystkie jej przyczyny,  widząc całą jej
strukturę, wymazać od razu?

Powiedzieliśmy, że jest to możliwe tylko, gdy zachodzi obserwacja. Kiedy umysł umie
obserwować z wielką intensywnością, to sama obserwacja jest działaniem kończącym
gorycz. Weszliśmy też w zagadnienie, czym jest działanie: czy istnieje działanie wolne,
spontaniczne, nie związane z wolą. Czy może opiera się ono na pamięci, na ideałach, na
sprzecznościach, na zranieniu, goryczy i tak  dalej? Czy przybliża się zawsze do ideału, do
zasady, do wzorca? I mówiliśmy, że  takie działanie w ogóle nie jest działaniem, ponieważ
tworzy sprzeczność  pomiędzy  tym, co być powinno  i  tym, co jest . Gdy masz ideał powstaje
dystans  do pokonania pomiędzy tym, czym jesteś i tym, czym być powinieneś.  To, co być
powinno  może wymagać lat lub, jak wierzą liczni, wielu następujących po sobie  wcieleń,

101

zanim osiągniesz doskonałą Utopię. Mówiliśmy także, że następuje  inkarnacja wczoraj w
dzień dzisiejszy  nieważne czy sięga ono wiele tysiącleci  wstecz czy tylko dwadzieścia cztery
godziny: wczoraj funkcjonuje zawsze, kiedy następuje działanie oparte na podziale na
przeszłość, teraźniejszość i przyszłość będącą tym, co być powinno. Wszystko to, jak
powiedzieliśmy,  wywołuje sprzeczność, konflikt, niedolę   nie jest to działanie. Postrzeganie
to działanie, sama percepcja jest działaniem, jakie ma miejsce, gdy stajesz wobec
niebezpieczeństwa   wtedy zachodzi ono niezwłocznie. Wydaje mi się, że wczoraj  doszliśmy
do tego miejsca.

Rzeczy zachodzą natychmiast również, gdy następuje wielki kryzys, wyzwanie  lub wielki
smutek. Wtedy umysł na chwilę niezwykle się uspokaja, jest  zszokowany. Nie wiem, czy to
zaobserwowaliście. Gdy wieczorem lub wcześnie rano widzisz niesamowicie oświetloną górę,
cienie, ogrom, majestat, głębokie poczucie samotności kiedy to widzisz, twój umysł nie
umie przyjąć wszystkiego, przez moment jest całkowicie spokojny. Ale wkrótce
przezwycięża szok i odpowiada  zgodnie ze swymi uwarunkowaniami, problemami itd. Więc
wszystko odbywa się niezwłocznie, gdy umysł jest zupełnie spokojny, ale nie potrafi on
utrzymać tego poczucia absolutnej nieporuszoności. Może być ona jedynie wywołana
szokiem.  Wielu z nas zna to odczucie zupełnego bezruchu w chwili wielkiego szoku. Albo
zostaje on wywołany z zewnątrz przez jakiś incydent albo spowodowany sztucznie,
wewnętrznie, przez serię nierozwiązywalnych zagadek jak w niektórych szkołach  zen lub
poprzez pewną wyimaginowaną sytuację, formułę zmuszającą umysł do  uspokojenia się  co
jest oczywiście raczej dziecinne i niedojrzałe. Mówimy, że  dla umysłu zdolnego do percepcji
w sensie, o jakim rozmawialiśmy, ona sama jest  działaniem. By postrzegać, umysł musi być
całkowicie nieporuszony, w przeciwnym razie nie widzi. Jeśli chcę posłuchać, co mówisz,
muszę zachować ciszę. Każda  zbłąkana myśl, każda interpretacja twych słów, jakiekolwiek
poczucie oporu  przeszkadza słuchaniu na bieżąco.

Tak więc umysł, który pragnie słuchać, obserwować, widzieć bądź przyglądać się musi z
konieczności być niezwykle spokojny. Ten spokój prawdopodobnie nie  może być wywołany
przez wrażenie szoku ani poprzez zaabsorbowanie określoną  ideą. Gdy dziecko jest zajęte
zabawką, jest bardzo spokojne, bawi się. Ale to  zabawka zaabsorbowała jego umysł, to ona
je uspokoiła. W zażyciu narkotyku i w  uprawianiu sztuki jest odczucie zaangażowania się
w coś większego rysunek, obraz, Utopię. Jednak nieporuszoność, spokój umysłu mogą
zostać wywołane tylko poprzez zrozumienie wszelkich sprzeczności, przeszkód,
uwarunkowań, lęków, zniekształceń. Pytamy, czy lęki, niedolę, zamęt można wymazać,
wszystkie od  razu, ażeby umysł pozostał spokojny i obserwował, przenikał.

Czy faktycznie można to zrobić? Czy umiesz patrzeć na siebie na bieżąco w całkowitym
spokoju? Kiedy umysł jest aktywny, zniekształca to, co widzi, tłumaczy, interpretuje, mówi
To jest podobne do tamtego, Tego nie lubię. Staje się strasznie podekscytowany i
przepełniony emocjami a taki umysł nie potrafi zapewne widzieć.

102

A więc pytamy, czy zwykła ludzka istota, jak my, może to zrobić. Czy umiem  patrzeć na
siebie, czymkolwiek jestem, ze znajomością niebezpieczeństwa słów  takich, jak  strach  czy
gorycz i tego, że samo słowo jest przeszkodą w bieżącym widzeniu tego, co jest ? Czy
potrafię obserwować będąc świadomym pułapek języka? Nie pozwalając też wtrącać się
żadnemu poczuciu czasu w sensie osiągania, pozbywania się jedynie obserwować, spokojnie,
bacznie, uważnie. W takim stanie intensywnej uważności widoczne są ukryte ścieżki,
niezbadane zakamarki umysłu. Nieobecna jest w tym jakakolwiek analiza, jedynie
percepcja. Analiza oznacza czas jak również analizatora i to, co analizowane. Czy
analizator jest czymś innym od analizowanej rzeczy?  jeżeli nie, to analiza nie  ma sensu.
Trzeba uświadomić sobie i odrzucić to wszystko czas, analizę, opór,  próby pójścia na skróty,
pokonywania i tak dalej   bo za tym drzwiami nie ma  końca smutku.

Po wysłuchaniu tego wszystkiego, czy można to faktycznie zrobić? To naprawdę ważne
pytanie. Nie ma jak . Nikt ci nie powie, co zrobić i nie podaruje potrzebnej energii.
Obserwacja wymaga wiele energii: nieporuszony umysł to energia zupełna bez żadnych
strat, w przeciwnym razie nie byłby on nieporuszony. A czy można patrzeć na siebie z tą
zupełną energią tak całkowicie, że widzenie jest działaniem i dzięki temu zakończeniem
sprawy?

Rozmówca: Czy nie pyta Pan o rzecz niewykonalną?

Krishnamurti: Czy jest to niewykonalne? Jeśli tak, to dlaczego ciągle tu  siedzicie? Tylko po
to, by posłuchać głosu przemawiającego gościa, strumienia przepływającego obok, zażyć
wypoczynku pośród tych wzgórz, gór i łąk? Dlaczego  nie umiecie tego zrobić? Czy to takie
trudne? Czy to kwestia posiadania bardzo bystrego mózgu? Czy może jest tak, że nigdy
podczas swojego życia nie obserwowaliście siebie na bieżąco i dlatego wydaje wam się to
niewykonalne? Trzeba coś uczynić, gdy płonie dom! Nie możesz powiedzieć To
niewykonalne, nie  wierzę w to, nic nie zrobię  i usiąść i obserwować pożar! Robisz coś w
odniesieniu do rzeczywistości, nie tego, co, jak myślisz, być powinno. Rzeczywistość to
płonący dom  może nie jesteś w stanie ugasić całkiem ognia  zanim przyjadą strażacy, ale w
międzyczasie  w ogóle nie ma  w międzyczasie   działasz wobec pożaru.

A zatem, gdy mówi Pan, że to niewykonalne, na tyle trudne, tak niemożliwe jak  włożenie
słonia do karafki  pokazuje to, że Pan sobie nie uświadamia, że dom płonie. Dlaczego można
sobie z tego nie zdawać sprawy? Dom oznacza świat, świat będący tobą, z twym
niezadowoleniem, ze wszystkim rzeczami dziejącymi się wewnątrz i wokół ciebie. Jeżeli
sobie tego nie uświadamiasz, to dlaczego? Czy dlatego, że nie jesteś dość bystry, że nie
przeczytałeś niezliczonych książek,  czy dlatego, że nie jesteś wrażliwy na to, co zachodzi w
tobie ani świadom, co się właściwie dzieje? Jeśli mówisz  Przykro mi, nie jestem, to dlaczego
nie jesteś? Uświadamiasz sobie, kiedy jesteś głodny, gdy ktoś cię obraża. Doskonale  sobie
zdajesz sprawę, że ktoś ci schlebia lub że pragniesz zaspokojenia potrzeb  seksualnych, tego

103

jesteś w pełni świadom. Lecz tutaj mówisz Nie jestem. Cóż więc uczynić? Polegać na czyjejś
zachęcie i wsparciu?

Rozmówca: Mówi Pan, że musi nastąpić mutacja a to się może dokonać poprzez obserwację
własnych myśli i pragnień, co trzeba czynić od razu. Robiłem tak kiedyś i żadna zmiana nie
nastąpiła. Jeśli zrobimy to, co Pan sugeruje, to czy powstaje stabilny stan czy trzeba to
powtarzać regularnie, codziennie?

Krishnamurti: Percepcja będąca działaniem, czy można tego dokonać raz na zawsze, czy
trzeba powtarzać każdego dnia? Jak Pan sądzi?

Rozmówca: Myślę, że można to zrobić poprzez słuchanie muzyki.

Krishnamurti: Wtedy muzyka staje się konieczna tak, jak narkotyk, tyle, że dla muzyki
mamy więcej szacunku niż dla narkotyku. Oto pytanie: czy trzeba obserwować każdego
dnia, w każdej chwili, czy można ujrzeć to jeden raz tak zupełnie, że cała sprawa się
zakończy? I mogę spać przez resztę czasu, gdy już w  pełni rzecz ujrzałem? Czy rozumie Pan
pytanie? Obawiam się, że trzeba obserwować codziennie a nie iść spać. Trzeba być
świadomym nie tylko zniewag, pochlebstw,  gniewu, rozpaczy, lecz również wszystkiego, co
cały czas dzieje się wokół i wewnątrz ciebie. Nie można stwierdzić Teraz jestem w pełni
oświecony, nic mnie  nie dotknie.

Rozmówca: Czy w momencie, w chwili lub w czasie, jaki zajmuje percepcja i  zrozumienie, co
się stało, nie tłumi się reakcji przemocy powstałej, gdy  przyszła zniewaga? Czy percepcja
nie jest po prostu tłumieniem reakcji, jaka by nastąpiła? Zamiast reagować postrzegasz
percepcja może być jedynie tłumieniem  reakcji.

Krishnamurti: Przerabialiśmy to dość gruntownie, nieprawdaż? Pojawia się reakcja
niezadowolenia  nie lubię cię i obserwuję tę reakcję. Jeżeli przyglądam  się bardzo uważnie
odsłania, ukazuje ona moje uwarunkowanie, kulturę, w jakiej mnie wychowano. Jeśli
ciągle obserwuję a nie idę spać, jeżeli umysł przygląda  się temu, co się ukazało, to objawia
się wiele rzeczy  w ogóle nie istnieje tu  kwestia tłumienia. Ponieważ jestem zainteresowany
by widzieć, co się dzieje, nie  jak wydostać się poza wszelkie reakcje. Jestem zainteresowany
by odkryć, czy  umysł potrafi patrzeć, postrzegać samą strukturę mnie, ego,  ja. A jak w tym
może istnieć jakiś rodzaj tłumienia?

Rozmówca: Czasami odczuwam stan nieporuszoności, czy może z niej wyjść działanie?

Krishnamurti: Czy pyta Pan Jak można tę nieporuszoność zachować, podtrzymać, sprawić
by się nie kończyła? o to chodzi?

Rozmówca: Czy mogę wrócić do mojej codziennej pracy?

104

Krishnamurti: Czy codzienna aktywność może wychodzić z ciszy? Wszyscy  czekacie, abym
na to odpowiedział. Mam nieprzyjemność być wyrocznią to, że akurat siedzę na
podwyższeniu nie daje mi żadnego autorytetu. Oto pytanie: czy zupełnie nieporuszony
umysł może działać w życiu codziennym? Jeśli oddzielicie życie codzienne od
nieporuszoności, od Utopii, od ideału   czyli ciszy   to  nigdy się one nie spotkają. Czy mogę
podtrzymywać ten podział, czy mogę mówić, to świat, moje życie a to cisza, jakiej
doświadczyłem, jaką w sobie odczułem na  własny sposób? Czy umiem przełożyć tę ciszę na
me życie codzienne? Nie umiecie.  Ale jeśli nie są one oddzielone   prawa ręka to lewa   i
istnieje między nimi  harmonia, gdy jest jedność, to nigdy nie spytasz  Czy można działać z
ciszy?

Rozmówca: Mówi Pan o intensywnej uwadze, patrzeniu, widzeniu z intencją. Czy nie
można by powiedzieć, że stopień intencji, jaką się dysponuje, to coś pierwotnego, co czyni
rzecz wykonalną?

Krishnamurti: Intencja jest zasadniczo obecna i istnieje też głęboka, podstawowa intencja
o to chodzi?

Rozmówca: Sposób, w jaki podchodzi się do tego z pasją, nie ze względu na nią, ale wydaje
się to podstawowym wymaganiem.

Krishnamurti: Które już spełniliśmy. Tak?

Rozmówca: Tak i nie.

Krishnamurti: Proszę Pana, dlaczego zakładamy tak wiele rzeczy? Czy nie  możemy wybrać
się w podróż i badać, nie wiedząc niczego? Na wyprawę w głąb  siebie bez wiedzy, co dobre,
co złe, co jest prawidłowe a co nie, co być powinno, co być musi, po prostu wybrać się w
podróż bez żadnego brzemienia? To  jedna z najtrudniejszych spraw, ażeby wyprawić się do
wewnątrz bez poczucia  obciążeń. A gdy tak zrobisz, odkryjesz  nie zaczynaj od stwierdzenia
na starcie Tak być nie może, Tak być powinno. Najwyraźniej jest to jedna z
najtrudniejszych rzeczy do zrobienia, nie wiem dlaczego. Popatrzcie Panowie, nie ma
nikogo, kto pomoże, wliczając mówcę. Nie ma nikogo, w kim można pokładać  wiarę i, mam
nadzieję, żadnej wiary w nikim nie pokładacie. Nie istnieje autorytet, który powie ci, co
jest, lub co być powinno, który każe iść w jednym  kierunku, zabroni w innym, który zajmie
się pułapkami oznaczając dla ciebie je wszystkie  idziesz sam. Czy możesz to zrobić? Mówisz
Nie mogę, bo się boję.  Weź zatem strach i wejdź w niego i zrozum go w pełni. Zapomnij o
wyprawie,  zapomnij o autorytetach   badaj całą tę rzecz zwaną strachem   badaj strach, bo
nie masz nikogo, na kim mógłbyś się oprzeć, nikogo, kto powie ci, co uczynić,  badaj strach,
bo mogłeś popełnić błąd. Popełnij błąd a poprzez jego obserwację  poradzisz sobie z nim od
razu.

105

Odkrywaj, gdy się posuwasz coraz dalej. Jest w tym więcej twórczości niż w malowaniu,
pisaniu książek, występowaniu na scenie i robieniu z siebie małpy. Obecne jest większe o
ile mogę użyć tego słowa podniecenie, większe poczucie...

Rozmówca: Zachwytu?

Krishnamurti: O, proszę nie podsuwać mi słów.

Rozmówca: Jeżeli życie codzienne odbywa się bez wprowadzania obserwatora, to nic nie
przerywa ciszy.

Krishnamurti: Oto cały problem. Lecz obserwator zawsze stosuje podstępy, zawsze rzuca
cień a skutkiem tego sprowadza dalsze problemy. Pytamy, czy wy i ja możemy podjąć
podróż do wewnątrz nie wiedząc nic i odkrywać w miarę, jak się posuwamy, swe pragnienia
seksualne, swoje tęsknoty, intencje. To olbrzymia przygoda, znacznie większa niż lot na
księżyc.

Rozmówca: Oto problem, oni wiedzieli, gdzie lecą, znali kierunek, gdy podejmowali podróż.
Wewnątrz nie ma kierunków.

Krishnamurti: Mówi Pan, że lot na księżyc to sprawa obiektywna, wiemy, gdzie lecieć.
Tutaj, wyruszając do wewnątrz, nie wiemy, dokąd idziemy. Dlatego pojawia się poczucie
zagrożenia i strach. Gdybyś wiedział, gdzie idziesz, nigdy nie przeniknąłbyś do nieznanego,
i dlatego nigdy nie byłbyś prawdziwą osobą, która odkrywa to, co wieczne.

Rozmówca: Czy możliwa jest zupełna, natychmiastowa percepcja bez pomocy mistrza?

Krishnamurti: Właśnie o tym mówimy.

Rozmówca: Nie skończyliśmy z poprzednim zagadnieniem. Jest to problem, bo wiemy, gdzie
idziemy, pragniemy podtrzymać przyjemność, tak naprawdę nie chcemy nieznanego.

Krishnamurti: Tak, pragniemy trzymać się spódnicy przyjemności. Pragniemy  trzymać się
rzeczy, jakie znamy. I z tym wszystkim chcemy podjąć podróż. Chodziliście kiedyś po
górach? Im bardziej jesteście obładowani tym jest to trudniejsze. Wejście z obciążeniem
nawet na te wzgórki jest raczej trudne. A gdy  wspinacie się na górę musicie mieć znacznie
lżejszy bagaż. Tak naprawdę, to nie  wiem, na czym polega trudność. Chcemy wziąć ze sobą
wszystko, co znamy   zniewagi, opory, głupotę, radości, zachwyty, wszystko, co mamy. Kiedy
mówisz  Pojadę w podróż biorąc to wszystko , wyruszasz gdzieś indziej, nie w to, co ze  sobą
zabierasz. Dlatego twoja podróż to fantazja, złudzenie. Wypraw się jednak w te rzeczy,
które ze sobą bierzesz, w znane  nie w nieznane  w to, co już  znasz: twoje przyjemności,
radości, rozpacz, smutek. Podejmij podróż do tego, co jest wszystkim, co masz. Mówisz  Chcę

106

z tym wyruszyć w nieznane i dołożyć nieznane do tego, dodać nowe zachwyty, nowe
przyjemności. A może to być bardzo niebezpieczne, gdy powiesz Nie chcę tego.

Saanen, Szwajcaria, 8 sierpnia 1969

107