Justyna Kowalczyk

Wizja człowieka w poglądach św. Augustyna i św. Tomasza z Akwinu.

Kim jest człowiek? To pytanie od wieków dręczy największe umysły świata.

Każdy myśliciel starał się opracowywać własną odpowiedz na to pytanie. Jednak nikt nie
zrobił tak wiele w tym kierunku jak dwa największe umysły filozofii chrześcijańskiej św.
Augustyn i św. Tomasz z Akwinu, którzy opracowali dwa różne sposoby spojrzenia na
człowieka. Stały się one niemal filarem dla współczesnych filozofów, którzy swoje
przemyślenia na ten temat opierają właśnie na ich rozmyślaniach.

„Chcę poznać Boga i duszę. Czy nic więcej? Nic zgoła”. To wyznanie określa

przedmiot rozważań filozoficznych św. Augustyna. Nie stworzył on systemu filozoficznego,
jego myśli nie krążyły, jak rozważania jego hellenistycznych poprzedników, wokół zagadnień
fizyki, metafizyki, etyki – lecz wokół Boga i duszy. A natura miała dla niego znaczenie
wtedy, kiedy dotyczyła człowieka.

Ś

w. Augustyn oprócz wielu dzieł filozoficznych napisał również własną

autobiografię, a filozofia którą tworzył, była nie tyle wyrazem obiektywnego poznawania
bytu, ile narzędziem szukania sensu istnienia i szczęśliwości ludzkiej. Wykazywała ona, iż
człowiek jest przede wszystkim istotą poszukująca zrozumienia własnego życia i własnej
sytuacji w świecie, istotą poszukującą sił, pozwalających zwyciężać zło i cierpienie, osiągać
szczęście. Św. Augustyn ukazuje człowieka jako istotę filozofującą , której myślenie rodzi się
nie tyle ze zdziwienia nad światem, ile ze zdziwienia nad samym sobą , z wewnętrznego
niepokoju. Widzimy tu powrót do podstawowej koncepcji człowieka która swoje
odzwierciedlenie znajdowała w filozofii Sokratesa.

Aby tę koncepcję człowieka, pojawiającą się w działalności św. Augustyna ująć i

opisać, trzeba uwolnić się od przekonania, iż najważniejsze w jego antropologii jest to
wszystko, co dotyczy duszy.

Ś

w. Augustyn odróżnia wiele warstw i elementów w strukturze człowieka.

Wskazuje on na istnienie duszy (anima), pojmowanej jako siła żywotna istniejąca zarówno w
ludziach, jak i w zwierzętach. Jednak w ludziach najwyższa warstwa ma charakter rozumny
(animus). Tą wyższą cześć duszy określa również mianem mens, ratio lub spiritus.

W swoich rozmyślaniach przeciwstawiał się coraz bardziej zdecydowanie zarówno

antycznej, rzymskiej tradycji pojmowania człowieka w oderwaniu od problematyki
metafizycznej, jak i tradycji platońskiej, a zwłaszcza nauce Plotyna, pojmującej metafizykę w
oderwaniu od rzeczywistego człowieka. Nie chciał akceptować ani teorii człowieka bez
metafizyki, jak to czynili stoicy i Epikur, ani teorii metafizyki bez człowieka, jak uczył Plotyn
i jego zwolennicy.

Dla św. Augustyna właśnie człowiek był czymś najbliższym i najważniejszym,

konkretnym, rzeczywistym podmiotem filozofowania. Mówiąc „człowiek” miał on na myśli
(wedle własnego doświadczenia) osobę uwikłaną w ziemskie życie, a zarazem poszukującego
tego co prawdziwe i piękne.

Nikt tak silnie nie wyraził dwoistości człowieka jak właśnie św. Augustyn. Jednak

dwoistość, która nadaje tej filozofii swoiste cechy augustynizmu, ma wymiar znacznie
głębszy: chodzi w niej o łączność i konflikty, jakie w pełnym, konkretnym istnieniu
człowieka wynikają ze skrzyżowania czasu i wieczności.

Przypomnijmy przede wszystkim, iż św. Augustyn z całym naciskiem podkreślał w

swych rozważaniach nad człowiekiem łączność duszy i ciała, równorzędność obu tych
elementów w porządku istnienia.

Definiował człowieka zupełnie inaczej niż Plotyn. Plotyn pojmował człowieka jako

istotę uduchowioną i przeciwstawną własnemu ciału, natomiast św. Augustyn widział go
raczej jako konkretną jedność, istniejącą właśnie w takim połączeniu.

Człowiek, dla św. Augustyna, to dualizm ciała i duszy. Ciało należy do istoty

człowieka jednak nie ma tak wielkiego znaczenia jak dusza, która pośredniczy między
człowiekiem a Bogiem. Warto zauważyć, że ciało nie jest więzieniem dla duszy ale nie jest
też obrazem Boga. Ostatecznie jednak ów filozof utożsamia człowieka z duszą.

W „Wyznaniach” św. Augustyn dokładnie wyjaśnia że człowieka całym sobą

czyli duszą i ciałem, szuka Boga. I idąc dalej wskazuje, iż pamięć, którą utożsamia z duszą,
może nie tylko pamiętać konkretne rzeczy i przeżycia, ale może również pamiętać, że czegoś
nie pamięta, pamiętać, ze coś miała w sobie. I przypomni sobie gdy znowu to zobaczy. Tak
właśnie, zdaniem św. Augustyna, ludzie pamiętają życie szczęśliwe, za którym tęsknią, i
Boga którego kochają. W ten sposób poznanie Boga jest owocem samopoznania człowieka i
to, co człowiek znajduje w swojej duszy jest odbiciem i świadectwem o Bogu.

Ujęcie człowieka jako istoty żyjącej w czasie, a zmierzające ku temu co doskonałe i

trwałe, prowadziło nie tylko do ujęcia człowieka jako istoty poznającej Boga w swej myśli i
w swych przeżyciach, ale również prowadziło do pełniejszej analizy sytuacji człowieka w
czasie.

Ś

w. Augustyn analizując człowieka ukazał wewnętrzne rozdarcie, jakie istniało

między pragnieniem życia i pragnieniem doskonałości. Spełniając pierwsze pragnienie
człowiek musi zdradzać drugie, bo życie płynie w czasie a więc się zmienia i nie posiada
doskonałości, z kolei spełniając drugie z tych pragnień człowiek musiałby zrezygnować z
ż

ycia, ponieważ doskonałość znajduje się poza czasem.

Zatem w swej filozofii człowieka św. Augustyn pozostaje na gruncie

indywidualizmu i uniwersalizmu. Człowiek jest wg niego istotą, która odnajduje w sobie swą
powszechną i boską treść, zatem nie jest istotą uwarunkowaną społecznie i historycznie.

Na tle tej sytuacji rozwijała się nauka św. Augustyna o woli i łasce, o wolności i

przeznaczeniu. Różne sposoby ujęcia zła pozwoliły rozwiązać problem teodycei.

Nauka o łasce dopełniała augustyńską filozofię człowieka, ukazując dramatyczne

sprzeczności ludzkiego losu.

Jak widać z tych rozważań antropologia św. Augustyna stanowi niezmiernie ważny

składnik średniowiecznego dziedzictwa. Ukazywała ona, mianowicie człowieka jako
podstawę filozofii i metafizyki, a zarazem ukazywała jego sytuacje w dramatycznych
sprzecznościach dobra i zła.

Filozofia św. Augustyna była w samej swej istocie filozofią homocentryczną,

chociaż mówiła o sprawach teologicznych. Człowiek był jej punktem wyjścia i jego głównym
zamierzeniem, a jego doświadczenia i sytuacja w świecie jego głównym tematem.
Ś

w. Augustyn dal pierwszą próbę filozofii z osobistego doświadczenia istnienia. Jest również

pierwszym filozofem dla którego człowiek staje się poznawalny w wewnętrznej introspekcji,
a aktach osobistej pamięci, obejmującej życie własne, przyrodę i historię. Ujmując w ten
sposób życie ludzkie, św. Augustyn wydobywa na jaw jego podstawowe sprzeczności
wynikające z faktu iż, płynie ono w czasie, co oznacza że nie jest doskonałe. Ale właśnie nie
będąc doskonałym, jest rzeczywiste.

Przejdźmy teraz do św. Tomasza z Akwinu dla którego najwyższym autorytetem w

kwestiach filozoficznych był Arystoteles, ponieważ uważał jego filozofię za prawdziwą i
słuszną. Wierzył w stworzenie świata i świadomie opowiedział się właśnie za Arystotelesem.
Nauczał, że wiara i wiedza nie mogą sobie przeczyć, gdyż jedna i druga pochodzą od Boga.
Dlatego teolog powinien być także filozofem. Mimo to nie należy mieszać tych dwóch
dziedzin. Wg św. Tomasza najważniejszą częścią filozofii jest metafizyka, gdyż przedmiotem
jej dociekań jest poznanie istoty rzeczy i prowadzi nas ona do wiedzy o Bogu i duszy.

Antropologia św. Tomasza przenosi nas w inny świat intelektualny niż ten jaki

wznosił św. Augustyn, ponieważ dla św. Augustyna filozofia człowieka była punktem
wyjścia jego poszukiwań prawdy, podczas gdy dla św. Tomasza jest ona wynikiem poznania
prawdy. Jak wiadomo u św. Augustyna drogą do prawdy jest ludzki kontakt z Bogiem, ludzka
wiara poprzedzająca rozumienie, natomiast u św. Tomasza drogą do prawdy jest poznawanie
bytu.

Filozofia św. Tomasza w przeciwieństwie do filozofii św. Augustyna, rodziła się

raczej z przekonania, iż ku poznaniu prawdy najwyższej wznosić się trzeba przez poznawanie
obiektywnego świata.

Ś

w. Tomasz uważał, że człowiek zajmuje określone miejsce w hierarchii świata i

tylko dzięki zrozumieniu tego miejsca może być określony. Jego filozofia była, wielką próbą
ukazania różnorodności bytu, jako zamierzonej i uporządkowanej strukturze hierarchicznej.

Przedstawiając tę strukturę ukazał on człowieka na szczeblu wyższym niż zwierzęta

i niższym niż aniołowie. Warto zaznaczyć że inaczej były hierarchizowane istoty cielesne,
inaczej istoty duchowe. Człowiek natomiast jest bytem, w którym dokonywała się właśnie ta
przemiana w hierarchizowaniu, która wiązała się z naturą dóbr, jakie człowiek pragnie
posiadać.

Wprowadzenie świata aniołów do rozważań nad filozofią człowieka ma w

omawianym systemie duże znaczenie, ponieważ ukazuje wieloszczeblową drabinę, na której
można umieścić człowieka. Istota ludzka oddalona jest od Boga wielopiętrowym światem
aniołów. Św. Tomasz akcentuje w ten sposób dystans między człowiekiem a Bogiem.
Dystansu tego człowiek nie może pokonać, musi zatem zaakceptować swoje miejsce w tej
hierarchii. Jedynie co człowiek może, aczkolwiek w sposób niedoskonały, to dosięgać swym
poznaniem prawdy umysłowej, którą poznają aniołowie. Tomasz pragnął utrzymać człowieka
na właściwym szczeblu wyznaczonym mu przez Boga, jako istotę spokrewnioną z hierarchią
bytów niższych i wyższych ale odrębną i swoistą.

Charakteryzując tę swoistość i odrębność, wskazywał on na połączenie duszy i ciała

w ludzkiej istocie i w tym właśnie połączeniu przejawiał się styk obu hierarchii. Z tego
względu właśnie byłoby fałszywe pojmować człowieka wyłącznie jako istotę cielesną lub
duchową. Zdaniem św. Tomasza cielesność również należy do natury człowieka. Dusza,
będąca formą materii jest integralnie powiązana z ciałem, tak dalece, że w sensie właściwym
o ciele człowieka można mówić jedynie wtedy, gdy człowiek żyje, gdy dusza organizuje
materię; to dusza sprawia, że powstaje ciało człowieka, i stąd mylące jest mówienie o
połączeniu duszy i ciała, a należy raczej mówić o połączeniu duszy i materii, którego
"efektem" jest człowiek, w tym jego ciało.
Bóg, który przewidział dla człowieka ten właśnie szczebel musiał wyposażyć
człowieka we wszystko, co pozwala mu ten szczebel zajmować.

Filozofia

człowieka,

rozwinięta

przez

ś

w.

Tomasza,

jest

jak

widać

przeciwstawieniem filozofii św. Augustyna. Jest jej przeciwieństwem zarówno w samych
metodach rozmyślania nad człowiekiem jak i w pojmowaniu jego sytuacji w bycie i jego
istoty. Św. Tomasz ukazał świat jako boskie rozumne dzieło i obiektywne miejsce człowieka
w hierarchii bytów mu wyznaczone. Pokazał to wszystko, w co człowiek jest wyposażony by
ż

yjąc rozumnie mógł spełnić swoje powołanie. Była to antropologia obiektywnego ładu, który

wyrażał się w subiektywnym, rozumnym porządku ludzkiego życia, była to również
antropologia ufności człowieka w jego własne siły, jeśli tylko używa ich na usługach tego
porządku.

Wizje człowieka wg św. Augustyna i św. Tomasza są różne, jednak miały ogromny

wpływ na współczesną antropologię człowieka. Stały się jakby kamieniem milowym dla
współczesnych filozofów, którzy wiele zawdzięczają tym dwóm największym umysłom
filozofii chrześcijańskiej.