R

OMUALD

G

RZESIAK

O sposobach wyraz˙ania wartos´ci
w tekstach nekrologów

Czynnik aksjologiczny towarzyszy naszemu mówieniu w sposób konieczny, poniewaz˙
posługiwanie sie˛ je˛zykiem jest konsekwencja˛ oceny rzeczywistos´ci. Mówia˛c o rzeczach,
faktach, o swoich przekonaniach ujmujemy je zawsze w pewne wartos´ciuja˛ce schematy.
Co wie˛cej - kaz˙da decyzja wyodre˛bnienia, nazwania sama w sobie jest ustanawianiem czy
nadawaniem wartos´ci, poniewaz˙ nazywa to, co waz˙ne. Je˛zyk potoczny jest nasycony
wartos´ciami, nieustannie nam je podsuwa, a w pewnych wypadkach nawet narzuca.
W konsekwencji wartos´ciujemy czasem w sposób nies´wiadomy i niezamierzony

1

.

Tematem niniejszego artykułu nie be˛dzie jednak wartos´ciowanie ogólnie włas´ciwe

je˛zykowi, czyli wynikaja˛ce z samego faktu posługiwania sie˛ nim, lecz sytuacje, w których
czynnik aksjologiczny jest s´wiadomie i celowo tematyzowany. Interesowac´ nas be˛dzie
wartos´ciowanie jako zachowanie sie˛ ludzi wobec zastanej wartos´ci, a wie˛c jako kwalifi-
kowanie, uznawanie czegos´ za wartos´c´ i wyraz˙anie tej postawy w teks´cie.

Wartos´ciowanie, niezalez˙nie od tego, jak je rozumiemy (uznawanie czegos´ za warto-

s´ciowe - jak w naszym wypadku, wybieranie czegos´

2

, przez˙ywanie itp.) zakłada pewne

poje˛cie wartos´ci, jest wobec niej wtórne.

W literaturze dotycza˛cej aksjologii wyste˛puja˛ bardzo róz˙ne definicje wartos´ci. Wynika

to z nieistnienia jednej okres´lonej teorii czy koncepcji wartos´ci, z róz˙norodnos´ci podejs´c´
poznawczych do tej problematyki. S. Kamin´ski w artykule „Jak uporza˛dkowac´ rozmaite
koncepcje wartos´ci? ” wyraz˙a pogla˛d, z˙e „teoretyczne i praktyczne trudnos´ci z harmoni-
zowaniem wiedzy o wartos´ciach maja˛ swe główne z´ródło w wadliwym ujmowaniu zwia˛z-
ków mie˛dzy róz˙nymi podejs´ciami do zagadnienia wartos´ci”

3

. Stara sie˛ je uporza˛dkowac´

pokazuja˛c, z˙e wszystkie te dociekania moga˛ miec´ charakter:

a) ontologiczny (bytowa struktura wartos´ci, jej sposób istnienia, relacja mie˛dzy róz˙nymi

typami wartos´ci, ontyczne podstawy hierarchii wartos´ci),

b) epistemologiczny (poznawanie wartos´ci, przez˙ywanie, hierarchizowanie, uzasadnia-

nie),

c) semiotyczny (analiza wyraz˙en´ dotycza˛cych wartos´ci, zwłaszcza struktury i funkcji

semiotycznych tych wyraz˙en´),

d) humanistyczny (w płaszczyz´nie psychologicznej: procesy przez˙ywania wartos´ci,

postawy wobec wartos´ci, cechy osobowos´ci a pogla˛dy na wartos´c´; w płaszczyz´nie socjo-

logicznej: co, przez kogo i kiedy uwaz˙ane jest za wartos´ciowe, funkcjonowanie wzorów
wartos´ci w społeczen´stwie; w płaszczyz´nie kulturoznawczej: potrzeby społeczne a warto-
s´ci, rola wartos´ci w rozwoju kultury, zachowania preferencyjne a typy kultury).

S. Kamin´ski za fundamentalna˛ uznaje ontologiczna˛ koncepcje˛ wartos´ci, proponuja˛c

naste˛puja˛ca˛ definicje˛: „Wartos´c´ to pewna jakos´c´ lub cecha (albo zespół cech) czegos´”

4

.

Zgodnie z tym X jest wartos´cia˛ jedynie ze wzgle˛du na X-a cechy wartos´ciowe lub jakos´ci
aksjologicznie doniosłe. Inaczej mówia˛c, S. Kamin´ski uwaz˙a, iz˙ wartos´ci istnieja˛ obie-
ktywnie jako realne jakos´ci przedmiotu (w szerokim sensie). Dopełniaja˛c ontologicznie
podstawowe okres´lenie wartos´ci jako jakos´ci relacyjnej czegos´, wprowadza odróz˙nienie
wartos´ci transcendentalnej od kategorialnej. Pierwsza jest jakos´cia˛ bytu jako bytu, wzie˛ta˛
w relacji do osobowych aktów Stwórcy. W tym sensie cokolwiek jest bytem, ma wartos´c´,
czyli ma doskonałos´c´ (akt) istnienia odpowiednia˛ do swej istoty. Wartos´c´ kategorialna
natomiast jest relacyjna˛ jakos´cia˛ bytu w okres´lonej kategorii, jakos´cia˛ przysługuja˛ca˛ mu
wówczas, gdy realizuje włas´ciwa˛ forme˛, czyli nature˛, a wie˛c urzeczywistnia takie włas´ci-
wos´ci, które stanowia˛ definiens istoty rzeczy (bardziej potocznie - ideał, wzorzec, ale
płyna˛cy z natury, a nie przyje˛ty zgodnie z normami obowia˛zuja˛cymi w danej grupie spo-
łecznej).

Wartos´c´ odnosi sie˛ do (tzn. stanowi przedmiot lub cel) aktów poznawczych, uczucio-

wych lub da˛z˙eniowych. Jest relacyjna nie co do istnienia jakos´ci, lecz co do jej charakte-
rystyki. Sta˛d wartos´ciowe jest cos´ nie dlatego, z˙e jest poznane, cenione, poz˙a˛dane,
przyjemne, kochane, ale dlatego, z˙e jest wartos´ciowe, powinno byc´ cenione, poz˙a˛dane itp.
Jest to cos´ wie˛cej niz˙ jakos´c´ zdolna wywołac´ akty poznawcze, uczuciowe, da˛z˙eniowe - ona
z koniecznos´ci je wywołuje, jes´li tylko do nich zostanie odniesiona. Mowa o wartos´ci
aksjologicznej, absolutnej, be˛da˛cej celem aktów osobowych, a wie˛c samej w sobie godnej
poznania, upodobania, poz˙a˛dania. Wartos´ci prakseologiczne, wzgle˛dne, instrumentalne to
przedmioty i działania, które maja˛ wartos´c´ dla z˙ycia ludzkiego, lecz nie sa˛ same w sobie
godne kochania lub poz˙a˛dania, a tylko stanowia˛ s´rodek do zdobycia jakiejs´ wartos´ci
absolutnej. Wszystkie wartos´ci moz˙na przedstawic´ wie˛c jako obiektywne jakos´ci czegos´
(nalez˙a˛ce do natury czegos´ i aktualizuja˛ce to cos´), które odniesione do aktów ludzkich staja˛
sie˛ ich przedmiotem, celem lub s´rodkiem do celu.

Zaproponowana przez S. Kamin´skiego definicja wartos´ci ła˛czy w sobie charaktery-

styke˛ genetyczna˛, strukturalna˛ i funkcjonalna˛. Pokazuje, jak powstaje wartos´c´ (wyste˛puje
w czyms´, gdy to cos´ realizuje lub aktualizuje swoja˛ nature˛, idee˛ - wzór), jaka jest jej
struktura (stanowi ja˛ zespół cech, jez˙eli odniesione sa˛ do aktywnos´ci ludzkiej) oraz jak
funkcjonuje wartos´c´ w s´wiecie osób (wzbudza zainteresowanie, miłos´c´, poz˙a˛danie, dosko-
nali osobowos´c´, ma waz˙nos´c´ i sens dla człowieka lub moz˙e zaspokoic´ rozmaite potrzeby
ludzkie)

5

.

Nasze dociekania na temat zachowania ludzkiego wobec juz˙ istnieja˛cej wartos´ci

(wartos´ciowanie) opieramy na takim włas´nie jej rozumieniu.

Wypowiadaja˛c zdanie: „X jest dla mnie rzecza˛ wartos´ciowa˛”, mówimy o istnieniu

pewnej rzeczy i o cechach, włas´ciwos´ciach tej rzeczy. Stwierdzamy przy tym, z˙e włas´ci-
wos´ci te przedmiot ów wyróz˙niaja˛ pozytywnie. Dzie˛ki nim jest on obiektem uczuciowych
(szacunek, czes´c´, miłos´c´) i rozumowych (aprobata) reakcji dodatnich. Dzie˛ki nim rzeczy
te sa˛ w warunkach wyboru preferowane.

Sa˛dy o wartos´ci rzadko wyste˛puja˛ w tekstach w postaci czystej, tzn. nie wyraz˙aja˛cej

nic wie˛cej oprócz stwierdzenia wartos´ci. Najcze˛s´ciej wartos´c´ jakos´ konkretyzuja˛. Przed-
miotem analizy niniejszego szkicu sa˛ włas´nie je˛zykowe sposoby wyraz˙ania takich kon-
kretnych, uszczegółowionych sa˛dów wartos´ciuja˛cych. Dobrym materiałem do przes´ledze-

76

nia tego problemu sa˛ opisy osobowos´ci, poniewaz˙ wartos´ciowanie, o jakim chcemy
mówic´, stanowi immanentny składnik ich struktury.

Samo poje˛cie osobowos´ci, niezmiernie złoz˙one, nie doczekało sie˛ dota˛d jednolitej

definicji w psychologii. Ogólnie biora˛c, wszystkie uje˛cia osobowos´ci moz˙na podzielic´ na
dwie grupy, zwia˛zane z dwoma nurtami badan´ nad osobowos´cia˛: badaniami czynnikowy-
mi i badaniami typologicznymi. Pierwsze usiłuja˛ wyjas´nic´ zachowanie sie˛ człowieka przez
czynniki wewne˛trzne. Czynniki te nie sa˛ dane w bezpos´rednim dos´wiadczeniu, a tylko
wnioskujemy o ich istnieniu na podstawie analizy zachowania sie˛ poszczególnych ludzi.
Osobowos´c´ ujmuje sie˛ jako system niezalez˙nych czynników wyste˛puja˛cych w konkretnym
i indywidualnym układzie, specyficznym dla kaz˙dej jednostki.

Badania typologiczne maja˛ charakter opisowy i zmierzaja˛ ba˛dz´ do charakterystyki

pewnych wyróz˙nionych kategorii ludzi (np. nauczyciela, z˙ołnierza, ska˛pca), ba˛dz´ tez˙ do
opracowania jakiegos´ ogólnego systemu kategoryzacji ludzi według ich cech psychicz-
nych (np. typ zbrodniarza, typ samobójcy). W tym uje˛ciu osobowos´c´ jest systemem cech
stanowia˛cych swoiste złoz˙one podstruktury, pozostaja˛ce w róz˙norodnych zwia˛zkach i za-
lez˙nos´ciach

6

.

B. Zawadzki, reprezentant tego nurtu w psychologii, która osobowos´c´ widzi w aspekcie

systemu cech, definiuje osobowos´c´ jako „ogół wszystkich cech psychicznych włas´ciwych
ludziom w róz˙nym stopniu”

7

, cecha zas´ „jest indywidualna˛ włas´ciwos´cia˛ psychiczna˛

osoby, polegaja˛ca˛ na tym, iz˙ w pewnych kategoriach sytuacji powtarza ona pewien rodzaj
poste˛powania”

8

. Z przytoczonej definicji cechy wynika, z˙e:

- odnosi sie˛ ona do osoby ludzkiej,
- dotyczy rzeczywistos´ci psychicznej człowieka, a nie jego cech fizycznych,
- przejawia sie˛ w zachowaniu, w działaniu jednostki,
- ma charakter stały, tzn. przejawia sie˛ w stałych, powtarzaja˛cych sie˛ formach zacho-

wania. To ostatnie znaczy takz˙e, z˙e na jej podstawie moz˙na przewidziec´, choc´ nie w sposób
kategoryczny, przyszłe zachowania sie˛ osoby

9

.

Definicja ta, maja˛ca pozwolic´ psychologowi na wytworzenie sobie w płaszczyz´nie

naukowej pogla˛du na sposób bycia i funkcjonowania osoby ludzkiej, stanowi takz˙e dla
je˛zykoznawcy dogodny punkt wyjs´cia w da˛z˙eniu do scharakteryzowania je˛zykowych
moz˙liwos´ci opisu cech psychicznych człowieka

10

. Wskazuje, po pierwsze, z˙e ceche˛ moz˙na

wywnioskowac´ z obserwacji konkretnego zachowania sie˛ jednostki, po drugie - implikuje
powtarzalny charakter tego zachowania, a to pozwala zaliczyc´ do pola komunikatów
o osobowos´ci takie wypowiedzi, które:

- opisuja˛ zachowanie osoby,
- informuja˛ o habitualnos´ci zachowan´, np. Jan na wszystkich skarz˙y, Jan nie poz˙ycza

nikomu pienie˛dzy, Jan sie˛ ze wszystkimi kłóci.

Postulowana przez definicje˛ stałos´c´ cechy, manifestuja˛ca sie˛ w powtarzalnos´ci zacho-

wan´ i moz˙liwos´ci ich prognozowania, w konstrukcjach opisuja˛cych osobowos´c´ znajduje
je˛zykowy wyraz w uz˙yciu czasu nieaktualnego (habitualnego, potencjalnego), który jest
sygnalizowany róz˙nymi gramatycznymi i leksykalnymi s´rodkami (aspekt, klasy przysłów-
ków, zaimków temporalnych, frekwencyjno-temporalnych, liczba mnoga dopełnien´ cza-
sowników przechodnich itp.). Jednakowoz˙ wymienione cechy nie wystarczaja˛ do uznania
jakiegos´ zdania za opis cech psychicznych człowieka. Zdania Janek codziennie jez´dzi na
rowerze, Janek czyta tylko prase˛ katolicka˛ sa˛ opisem stałych zachowan´ ludzi, ale wahamy
sie˛, czy moz˙na je uznac´ za opis osobowos´ci. Jes´li jednak jez˙dz˙enie na rowerze be˛dziemy
oceniac´ dodatnio jako objaw troski o zdrowie, to zdanie pierwsze stanie sie˛ automatycznie

77

informacja˛ o cesze psychicznej. Podobnie waloryzowanie prasy katolickiej (ze wzgle˛du
na tres´c´ lub sposób jej przekazywania) jest warunkiem uznania zdania drugiego za opis
cechy osobowos´ci.

Tak wie˛c niezbe˛dnym elementem struktur opisuja˛cych osobowos´c´ jest wartos´ciowanie.

Tym samym do wypowiedzi opisuja˛cych osobowos´c´ zaliczamy konstrukcje, które:

- odnosza˛ sie˛ do osoby,
- opisuja˛ jej zachowania,
- informuja˛ o habitualnos´ci zachowania,
- zawieraja˛ wartos´ciowanie

11

.

W interesuja˛cym nas zbiorze zdan´ musza˛ sie˛ znalez´c´ takz˙e zdania typu: Janek cieszy

sie˛ szacunkiem kolegów, Janek wzbudza zaufanie u ludzi. Psychologowie uwaz˙aja˛ takie
wypowiedzi za pozorne informacje o osobowos´ci i nie wła˛czaja˛ ich do swych rozwaz˙an´.
Naszym zdaniem stanowisko to jest nieuzasadnione. Konstrukcje tego typu sa˛ nie tyle
pozornymi, co pos´rednimi informacjami o osobowos´ci, nie w mniejszym stopniu uzasa-
dnionymi, co uznawane przez psychologów zdania typu Janek jest ska˛py, w których
o samym zachowaniu X-a takz˙e niewiele sie˛ mówi. Wiemy jednakz˙e, z˙e orzekanie o ska˛-
pstwie X-a musiało byc´ poprzedzone obserwacja˛ jego działan´, zachowan´, w których ta
cecha sie˛ przejawiła. Zdanie X cieszy sie˛ szacunkiem jest wprawdzie odzwierciedleniem
postawy Y-a wobec X-a, ale jes´li uznac´ za prawdziwa˛ teze˛ o racjonalnos´ci ludzkiego
poste˛powania, to taki stosunek do X-a musi byc´ oparty na obserwacjach zachowan´ X-a.
Skoro X cieszy sie˛ szacunkiem, to jego zachowania były takie, z˙e mogły wywołac´
wskazana˛ postawe˛ (np.: X nigdy nie kłamie, X sumiennie pracuje, X jest odwaz˙ny itp.).

Do zakres´lonego pola konstrukcji opisuja˛cych osobowos´c´ zaliczymy wreszcie wypo-

wiedzi typu Janek lubi zwierze˛ta, Janek boi sie˛ psów, Janek nienawidzi kłamców. Zdania
te wprawdzie nic nie mówia˛ o zachowaniach X-a, stanowia˛ natomiast bezpos´rednie
prezentacje stałych dyspozycji psychicznych. Lubic´, bac´ sie˛, nienawidzic´ to predykaty
uczuc´ - postaw, oznaczaja˛ce zdolnos´c´ do przez˙ywania uczuc´ - afektów

12

.

Przedmiotem naszego zainteresowania jest tak włas´nie scharakteryzowany zbiór wy-

powiedzi. Be˛dziemy je rozpatrywac´ pod ka˛tem sposobu wyraz˙ania w nich wartos´ciowan´.
Materiałem sa˛ teksty nekrologów drukowanych w „Tygodniku Powszechnym” w latach
1986-1987. Konwencja tego typu tekstów (De mortuis aut bene aut nihil) sprawia, z˙e sa˛
one nasycone wyraz˙eniami przekazuja˛cymi oceny pozytywne. Wyste˛puja˛ce w nich zdania
opisuja˛ce osobowos´c´ moz˙na podzielic´, biora˛c za kryterium klasyfikacji perspektywe˛ opisu
X-a przez nadawce˛ komunikatu, na naste˛puja˛ce typy:

1. Nadawca komunikuje ceche˛, opisuja˛c zachowanie sie˛ X-a.
2. Nadawca przypisuje ceche˛ X-owi na podstawie analizy zachowania sie˛ X-a.
3. Nadawca informuje o cesze X-a przez opis zachowania sie˛ innych ludzi jako reakcji

na zachowanie sie˛ X-a. W wypadku drugiej grupy zachodza˛ dwie moz˙liwos´ci:

a) N uz˙ywa zdan´ bezpos´rednio wskazuja˛cych rodzaj zachowania sie˛ X-a,
b) N uz˙ywa zdan´, które nie ujawniaja˛ konkretnego zachowania sie˛ X-a

13

.

W zdaniach z eksplicytnie wyraz˙onym sposobem zachowania sie˛ X-a o przejawach

cech informuje czasownik. Wyste˛puje w nich obligatoryjnie wykładnik stałos´ci cechy,
najcze˛s´ciej w postaci przysłówków i zaimków pozwalaja˛cych uogólnic´ zachowanie sie˛
X-a.

(1) ... zachowywał zawsze pogode˛ ducha... (TP 12/87)

14

(2) Zawsze czuł głe˛boko po polsku. (TP 10/86)
(3) Niosła pomoc i ratunek wszystkim potrzebuja˛cym. (TP 23/87)

78

(4) Zawsze s´pieszyła z pomoca˛ kaz˙demu, kto znalazł sie˛ w potrzebie. (TP 45/87)
(5) Przez całe z˙ycie słuz˙yła jako piele˛gniarka chorym, samotnym, opuszczonym. (TP 9/87)
(6) Zawsze starał sie˛ o przekazywanie prawdziwych wartos´ci młodziez˙y, rówies´nikom,

rodzinie. (TP 1/86)

(7) Całe z˙ycie przeciwstawiał sie˛ nieprawos´ci i złu. (TP 22/87)
(8) Całym swym z˙yciem zakon´czonym tak tragicznie dawała szczególne s´wiadectwo

ewangelicznym zaletom posłannictwa Marii i Marty. (TP 44/87).

W konstrukcjach tych ewaluacja nie jest przedmiotem aktualnej predykacji, tzn. oce-

nianie nie dokonuje sie˛ za pomoca˛ wyraz˙en´, które sa˛ orzekane o danej osobie. Wykładnik
predykacji (nies´c´ pomoc, s´pieszyc´ z pomoca˛, słuz˙yc´ jako piele˛gniarka, czuc´, przeciwsta-
wiac´ sie˛) maja˛ charakter opisowy - nie zawieraja˛ w swej strukturze semantycznej kompo-
nentu wartos´ciuja˛cego. Wartos´c´ komunikowana jest tu pos´rednio - najcze˛s´ciej w drodze
wykorzystania konotacji

15

semantycznych róz˙nych elementów struktury zdania. W zdaniu

(1) i (2) wartos´ci aktualizowane sa˛ wyła˛cznie dzie˛ki pozytywnej konotacji leksemów
pogoda ducha i po polsku. W tym ostatnim przykładzie konotacje pozytywne ograniczaja˛
sie˛, oczywis´cie, do polskiej wspólnoty narodowej. Odczytanie pozytywnej oceny zawartej
w zdaniach (3)-(6) moz˙liwe jest dzie˛ki wiedzy o s´wiecie, wiedzy o tym, z˙e dobrze, gdy
ktos´ opiekuje sie˛ potrzebuja˛cymi, samotnymi, chorymi; dobrze, gdy ktos´ stara sie˛ przeka-
zywac´ wartos´ci, czyli dzie˛ki znajomos´ci normy moralnej obowia˛zuja˛cej nadawce˛ i odbior-
ce˛. W zdaniu (5) i (6) ocene˛ intensyfikuje ponadto pozytywna konotacja leksemów piele˛g-
niarka, prawdziwy. Z kolei leksemy niosa˛ce bezpos´rednie wartos´ciowanie negatywne (zło,
nieprawos´c´) w poła˛czeniu z tres´cia˛ predykatu przeciwstawiac´ sie˛ (neutralnego aksjologi-
cznie) posłuz˙yły do wyrazistej pozytywnej ewaluacji w zdaniu (7). W ostatnim przykła-
dzie pozytywna ewaluacja wynika z konotacji imion Maria i Marta, aktualizuja˛cej ewan-
geliczne tres´ci wraz z cała˛ ich uczuciowa˛ aura˛ (Chrystus w gos´cinie u Marii i Marty - Łk
10, 38-42). Konotacje te nie sa˛ uniwersalne. Ograniczaja˛ sie˛ do kre˛gu kultury chrzes´cijan´-
skiej, a moz˙e nawet do kre˛gu ludzi o pogłe˛bionej formacji chrzes´cijan´skiej. Znacza˛ce jest
uz˙ycie w tym nekrologu nalez˙a˛cych do je˛zyka religii wyraz˙en´: dawac´ s´wiadectwo, posłan-
nictwo. S

´ wiadczyłoby to, z˙e wartos´ci sugeruje tu takz˙e styl.

Wyz˙ej omówione zdania stanowia˛ przesłanki, podstawe˛ uogólnien´ - cech (zawsze

wszystkim pomaga - uczynna, przez całe z˙ycie opiekuje sie˛... - ofiarna). Obok nich
wyste˛puja˛ konstrukcje, które podaja˛ cechy eksplicytnie w postaci rzeczownika i przymiot-
nika w funkcji orzecznika lub przydawki. Moz˙na podzielic´ je, jak juz˙ wspomniano, na dwa
typy:

1) wskazuja˛ce na rodzaj zachowania sie˛ X-a (X jest pracowity),
2) nie ujawniaja˛ce konkretnego zachowania sie˛ X-a (X jest inteligentny).
Struktury z przymiotnikami w obu funkcjach (predykatywnej i atrybutywnej) sa˛ se-

mantycznie toz˙same, rzekome przydawki sa˛ bowiem odre˛bnymi predykatami konstytuuja˛-
cymi oddzielne sa˛dy

16

. Razem wie˛c rozwaz˙amy zdania o strukturze formalnej: X był

szlachetny; zmarł szlachetny człowiek; zmarł X, szlachetny człowiek. Wymagana przez
definicje˛ konstrukcji opisuja˛cych cechy osobowos´ci informacja o stałos´ci cechy jest wpi-
sana w przymiotniki i nomina attributiva - wykładniki predykacji. Zdania drugiego typu
(X jest inteligentny) tylko pozornie nie maja˛ nic wspólnego z opisem zachowania. W isto-
cie stanowia˛ one takz˙e uogólnienie zdan´ bezpos´rednio wskazuja˛cych na konkretne zacho-
wanie sie˛ ludzi. To, o czym naprawde˛ informujemy mówia˛c Jan jest inteligentny, moz˙na
wyrazic´ naste˛puja˛co: Jan zawsze, gdy napotyka trudny problem, daje sobie z nim rade˛
szybciej i skuteczniej niz˙ wie˛kszos´c´ ludzi.

79

Wyste˛puja˛ce w tych zdaniach przymiotniki „mentalne” słuz˙a˛ w istocie do wypowiada-

nia sa˛dów, które opisuja˛ stałe tendencje czyjegos´ zachowania

17

. Z punktu widzenia

sposobów prezentowania tres´ci oceniaja˛cych mie˛dzy oboma typami róz˙nic nie ma, totez˙
omówimy je razem.

Wartos´ciowanie przekazywane jest w nich najcze˛s´ciej bezpos´rednio. Wyraz˙aja˛ je le-

ksemy zawieraja˛ce semantyczne komponenty wartos´ciuja˛ce

18

.

(9) Była pracowitym, dobrym, z˙yczliwym ludziom, solidarnym i wiernym swym przeko-

naniom, dzielnym w chorobie człowiekiem. (TP 46/86)

(10) ... zmarł s´p. Tomek W., człowiek niezwykłej dobroci, skromnos´ci, wielkiej wraz˙liwos´ci

na wszelka˛ ludzka˛ niedole˛... (TP 39/87)

(11) ... s´p. Tadeusz D., człowiek prawy i szlachetny, stanowczy i wierny do kon´ca swym

ideałom. (TP 23/87)

W przykładach wyste˛puja˛ zarówno słowa czysto wartos´ciuja˛ce (dobry, dobroc´, szla-

chetny, prawy), jak i opisowo-wartos´ciuja˛ce (stanowczy, wierny, pracowity, solidarny,
dzielny). Procedury wartos´ciowan´ pos´rednich sa˛ bardziej skomplikowane i zawieraja˛
s´rodki z róz˙nych pie˛ter organizacji je˛zyka.

(12) ... s´p. Stanisław M., inz˙ynier elektryk, wawelberczyk, z˙ołnierz Wrzes´nia ... (TP 38/86)
(13) ... s´p. Józef R., niezłomny obron´ca spraw ludzkich i prawdy w z˙yciu publicznym ...

(TP 21/86)

(14) ... s´p. prof. dr hab. Zdzisław S., obron´ca Lwowa, oficer 8 Pułku Ułanów im. Ksie˛cia

Józefa Poniatowskiego, uczestnik walk 1920, redaktor Gazety Polskiej i poseł na sejm
RP, pracownik naukowy Uniwersytetu Jana Kazimierza, wie˛zien´ polityczny (TP
48/86)

(15) ... s´p. Andrzej Sz., działacz niepodległos´ciowy, historyk, z˙ołnierz Powstania Warsza-

wskiego, członek Szarych Szeregów i ZHP, wie˛zien´ polityczny 1950-1955, uczestnik
ruchu obrony praw człowieka i obywatela (TP 47/86)

(16) ... s´p. Tadeusz S., z˙ołnierz Legionów Polskich, kawaler orderów Virtuti Civili i Krzyz˙a

Niepodległos´ci... (TP 27/87)

Chociaz˙ w przytoczonych zdaniach nie ma okres´len´ bezpos´rednio oceniaja˛cych, to

jednak nie mamy wa˛tpliwos´ci, z˙e tekst ma zabarwienie wartos´ciuja˛ce. Tworza˛ je pozy-
tywne w współczesnej społecznej s´wiadomos´ci konotacje wyraz˙en´ (z˙ołnierz Wrzes´nia,
z˙ołnierz Powstania Warszawskiego, obron´ca prawdy, obron´ca spraw ludzkich, obron´ca
Lwowa, uczestnik walk 1920, wie˛zien´ polityczny, Kawaler Orderu Virtuti Civili). Moz˙na
sa˛dzic´, z˙e niektóre z nich maja˛ zasie˛g dos´c´ wa˛ski. Znajomos´c´ tradycji słyna˛cej z niezwykle
wysokiego poziomu szkoły technicznej H. Wawelberga i S. Rotwanda jest współczes´nie
ograniczona, totez˙ dla niewielu ze słowem wawelberczyk moga˛ wia˛zac´ sie˛ pozytywne
asocjacje. W ogóle jednak wartos´ciowanie przez wykorzystanie konotacji wyraz˙en´ desyg-
nuja˛cych absolwentów prestiz˙owych, renomowanych szkół jest bardzo cze˛ste. Na przy-
kład:

(17) S´p.... Aniela K., była wychowanka gimnazjum SS Nazaretanek w Cze˛stochowie,

polonistka, absolwentka UJ... (TP 41/86)

(18) ... s´p. Jacek Maria W. -K.,... absolwent Kolegium oo. Jezuitów w Tours, École de

Sillery i Sorbony... (TP 16/86)

80

Na podobnej zasadzie wartos´ci moga˛ wyraz˙ac´ nazwy pełnionych funkcji.

(19) S´p. Ludwik D., były dyrektor SA dla Przemysłu Naftowego i Gazów Ziemnych we

Lwowie, dyrektor Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego we Lwowie, członek Zarza˛-
du Głównego Towarzystwa Szkoły Ludowej, poseł na sejm RP w latach 1922-1927...
(TP 48/87)

Czasami jednak nekrolog zawiera wyliczanie zwykłych, mało prestiz˙owych funkcji:

(20) S´p. mgr inz˙. Władysław K.,..., długoletni dyrektor ds technicznych Tarnowskich

Zakładów Przemysłu Owocowo-Warzywnego, długoletni nauczyciel Zespołu Szkół
Ekonomiczno-Gastronomicznych w Tarnowie, były przewodnicza˛cy Zarza˛du Woje-
wódzkiego SiTSpoz˙. w Tarnowie, odznaczony m. in. Krzyz˙em Kawalerskim Orderu
Odrodzenia Polski, Złotym Krzyz˙em Zasługi, ratownik GOPR, przewodnik tatrzan´ski
i beskidzki, działacz PTTK... (TP 30/87).

W naszej kulturze człowiek jest ujmowany w aspekcie aktywnos´ci i sprawnos´ci dzia-

łania zarówno w pracy, nauce, jak i w zabawie. W przykładowym teks´cie liczba przyto-
czonych funkcji ma włas´nie te wartos´ci sugerowac´. Ten sam efekt (wzmocniony konota-
cjami ich nazw) osia˛ga wyliczanie odznaczen´ i orderów.

(21) S´p. Emma B.,... odznaczona Krzyz˙em Monte-Cassino, Srebrnym Krzyz˙em Zasługi

z Mieczami, Krzyz˙em Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski i innymi polskimi, bry-
tyjskimi i włoskimi odznaczeniami. (TP 48/86).

Okazuje sie˛, z˙e nos´nikiem wartos´ci moz˙e byc´ takz˙e informacja o wykonywanym

zawodzie. Moz˙liwe jest to dlatego, z˙e potoczna opinia społeczna uwaz˙a, iz˙ zawód odbija
sie˛ na postawie człowieka lub na odwrót - wybór zawodu wypływa ze struktury osobowo-
s´ci. Tworzy sie˛ wie˛c w danej społecznos´ci stereotyp

19

, wia˛z˙a˛cy wykonywany zawód

z włas´ciwos´ciami psychicznymi wykonawcy.

(22) S´p. Konstanty Sz., urodzony na Ziemi Nowogródzkiej, absolwent Uniwersytetu Ste-

fana Batorego w Wilnie, adwokat, zmarł... (TP 18/86)

(23) S´p. Adam R., ekonomista, wilnianin, obron´ca Lwowa, uczestnik kampanii 1920

i 1939, przedwojenny dyrektor Portu w Gdan´sku, niepodległos´ciowy działacz emi-
gracyjny... (TP 23/87)

(24) S´p. Wincenty G., rzemies´lnik, Obywatel Szczecina... (TP 47/86)

Rodzi sie˛ wa˛tpliwos´c´, czy ekonomista i rzemies´lnik to terminy wartos´ciuja˛ce (opiso-

wo-wartos´ciuja˛ce). Dzis´ z pewnos´cia˛ w szerokich kre˛gach społeczen´stwa nie maja˛ one
pozytywnej konotacji, jednakowoz˙ trzeba pamie˛tac´, z˙e wartos´ciowanie uwarunkowane
jest osobowos´ciowo, społecznie i historycznie. W je˛zyku pokolenia, do którego nalez˙ał
zmarły, z terminem ekonomista zwia˛zane były pozytywne skojarzenia. (Deprecjacja za-
wodu nasta˛piła dopiero niedawno.) Takz˙e leksem rzemies´lnik uz˙yty jest z jego dawna˛
otoczka˛ emocjonalna˛, dawna˛ konotacja˛ (fachowos´c´, pracowitos´c´, solidnos´c´). Nekrolog ten
jest interesuja˛cy jeszcze z innego powodu. Wyste˛puja˛cy w nim leksem obywatel nie jest
terminem aksjologicznym, nie aktualizuje tu tez˙ swych wartos´ciuja˛cych potencji konota-

81

cyjnych, a mimo to nie jestes´my przekonani, z˙e wyraz˙enie Obywatel Szczecina ma funkcje˛
wyła˛cznie opisowa˛. Skłonni jestes´my interpretowac´ je takz˙e wartos´ciuja˛co. Przekonuje
o tym pisanie wyrazu obywatel duz˙a˛ litera˛. Widzimy w tym nie tyle prezentacje˛ wartos´ci,
co czyniona˛ pod naciskiem konwencji nekrologu (koniecznos´c´ pozytywnej ewaluacji)
próbe˛ ustanawiania wartos´ci.

Istnienie w społecznej s´wiadomos´ci stereotypu kresowca jako patrioty, człowieka

serdecznego i pełnego szczególnego uroku, umoz˙liwia funkcjonowanie w roli nos´ników
wartos´ciowanie informacji o miejscu urodzenia lub pochodzenia:

(25) S´p. Adam R., ekonomista, wilnianin, obron´ca Lwowa, uczestnik kampanii 1920

i 1939, przedwojenny dyrektor Portu w Gdan´sku, niepodległos´ciowy działacz emi-
gracyjny... (TP 23/87)

(26) ... zmarła w Paryz˙u, s´p. Jadwiga D., ur. 4 IX 1879 r. na Litwie. (TP 23/87)
(27) S´p. Jadwiga K., emerytka, wdowa po inz˙ynierze, ukochana matka, lwowianka,

zmarła... (TP 20/87)

(28) W czerwcu 1984 r. w Londynie odeszła do Boga w wieku 83 lat s´p. Jadwiga P.,

urodzona na Podolu, wdowa po Jerzym. (TP 8/86)

Niepodanie konkretnego miejsca urodzenia (zdania (26) i (28) wskazuje, z˙e nie chodzi

o funkcje˛ informacyjna˛ (opisowa˛) wyraz˙en´ (jest wtedy minimalna), lecz o przekazanie
wartos´ciowania poprzez wykorzystanie stereotypów o charakterze kresowców. Nazwy
mieszkan´ców w pozostałych przykładach to nic innego jak wyraz istnieja˛cego w społecz-
nej s´wiadomos´ci przekonania o genius loci kształtuja˛cego charaktery

20

.

Bardzo ciekawy problem ilustruje nekrolog:

(29)... s´p. Maria N., córka Aleksandra, obywatela Ziemi Białostockiej, powstan´ca 1863 r.,

sybiraka, wdowa po Stanisławie, dowborczyku, pułkowniku dypl. WP, uczestniku
walk na Zachodzie, matka córek - z˙ołnierzy Armii Krajowej... (TP 50/86)

Zawarte w teks´cie bardzo wyraz´ne wartos´ciowanie wykorzystuje konotacje wyraz˙en´

(powstaniec 1863 r., sybirak, dowborczyk, z˙ołnierz Armii Krajowej) oraz stereotypy
zwia˛zane z zawodem (pułkownik dyplomowany WP). Oceny nie odnosza˛ sie˛ jednak do
zmarłej, lecz dotycza˛ najbliz˙szej jej rodziny: ojca, me˛z˙a, córek. Stanowia˛ one przesłanki
(takiego lub podobnego) wniosku: „zmarła jest patriotka˛, jest osoba˛ szlachetna˛”. Warto-
s´ciowanie jest tu, jak widzimy, presupozycja˛ wyraz˙en´ oceniaja˛cych osoby, z którymi
zmarła była zwia˛zana, które ja˛ formowały, ba˛dz´ które sama wychowała i kształtowała.

Konstrukcje komunikuja˛ce cechy przez opis reakcji innych ludzi na zachowanie sie˛ X-a

sa˛ w tekstach nekrologów rzadkie. Wartos´ciowanie przekazywane jest bezpos´rednio.
Wyraz˙aja˛ je predykaty desygnuja˛ce rodzaj reakcji ludzi. Sa˛ to wyła˛cznie predykaty uczuc´.
Na przykład:

(30) S´p. Władysław P.,... szanowany i lubiany przez z˙ołnierzy. (TP 42/86)
(31) S´p. Gryzelda... B., ukochana przez wszystkich... (TP 29/86)

Komunikaty o cesze osobowos´ci w nekrologu przybieraja˛ cze˛sto postac´ dłuz˙szych

tekstów, do których jako całos´ci stosuja˛ sie˛ w pełni wskazane na pocza˛tku wyróz˙niki
wypowiedzi o cesze psychicznej.

82

(32) S´p. Mikołaj G.,..., Szlachetny patriota i człowiek wielkiej dobroci [1], przez wiele lat

ofiarnie wspierał polskie wydawnictwa i instytucje naukowe [2], był takz˙e dobroczyn´-
ca˛ dzieł misyjnych [3]. Na czes´c´ Tysia˛clecia Chrzes´cijan´stwa w Polsce adoptował
afrykan´ska˛ dziewczyne˛, która dzie˛ki Jego pomocy zdobyła wykształcenie i obecnie
pracuje jako nauczycielka na misyjnej placówce w Mbobgo [4]. Swoim z˙yciem
i czynami zasłuz˙ył godnie na miano cichego misjonarza, wielkiego jałmuz˙nika i do-
broczyn´cy [5]. Hasłem swego z˙ycia uczynił słowa Chrystusa: „Cokolwiek uczynilis´cie
jednemu z tych najmniejszych, mnies´cie to uczynili” [6]... (TP 38/86).

Zdania [1], [3], [5] sa˛ jawnie waloryzuja˛ce. Przypisuja˛ zmarłemu pozytywne cechy

wyraz˙ane bezpos´rednio terminami aksjologicznymi (dobroczyn´ca, człowiek wielkiej do-
broci) i leksemami zarówno o pozytywnej uniwersalnej (patriota), jak i ograniczonej do
kre˛gu kultury chrzes´cijan´skiej, konotacji (misjonarz, jałmuz˙nik). Zawieraja˛ one fundamen-
talne dla wypowiedzi o cesze osobowos´ci wykładniki stałos´ci zachowania w wykładni-
kach predykacji. Reszta zdan´ kooperuje z nimi, wyraz˙aja˛c dalsze wartos´ciowanie. Ocena
obecna implicite w zdaniu [6] nie odnosi sie˛ bezpos´rednio do osoby zmarłego, lecz do jego
z˙ycia. Przekazuje ja˛ cytat z Ewangelii. (Z

˙ ycie podporza˛dkowane miłos´ci chrzes´cijan´skiej.)

Ostateczny wniosek, polegaja˛cy na przypisaniu cechy osobie, musimy wycia˛gna˛c´ sami
interpretuja˛c tres´c´ całego zdania: zmarły jest człowiekiem głe˛boko religijnym. Wypowie-
dzenia [2] i [4] sa˛ z kolei zdaniami sprawozdawczymi. Opisuja˛ pewne wydarzenia z z˙ycia
zmarłego. Z przedstawionych faktów da sie˛ jednak wycia˛gna˛c´ wniosek o charakterze
oceniaja˛cym: zmarły był człowiekiem s´wiatłym, hojnym, ofiarnym. Tak wie˛c ocena moz˙e
wynikac´ zarówno z interpretacji tres´ci pojedynczych zdan´, jak i wie˛kszych fragmentów
tekstu.

Wachlarz je˛zykowych moz˙liwos´ci wyraz˙ania wartos´ciowania w opisie osobowos´ci jest

bardzo szeroki. Przeprowadzone w niniejszym artykule rozwaz˙ania ograniczaja˛ sie˛ do
ujawnienia i opisania sposobów najcze˛stszych spos´ród tych, które sa˛ stosowane w tekstach
nekrologów. Nalez˙a˛ do nich: wykorzystanie terminów aksjologicznych, konotacji stereo-
typów, presupozycji, stylu; odwołanie sie˛ do wiedzy o s´wiecie i sposobach uz˙ywania
je˛zyka.

Przypisy

1

M. G ł o w i n´ s k i, Wartos´ciowanie w badaniach literackich a je˛zyk potoczny, [w:] O wartos´ciowaniu

w badaniach literackich, Lublin 1986, s. 181.

2

Tak np. K. T e r m i n´ s k a, Czasownikowe wyraz˙enia wartos´ciuja˛ce (Na przykładzie je˛zyka polskiego),

[w:] Z problematyki czasownika słowian´skiego, pod red. W. Pianki, Katowice 1983, s. 63-71.

3

S. K a m i n´ s k i, Jak uporza˛dkowac´ rozmaite koncepcje wartos´ci?, [w:] O wartos´ciowaniu w badaniach

literackich, Lublin 1986, s. 14.

4

Ibid., s. 13.

5

Ibid., s. 17.

6

T. T o m a s z e w s k i, Wste˛p, [w:] J. N u t t i n, Struktura osobowos´ci, Warszawa 1968, s. 14-15.

7

B. Z a w a d z k i, Wste˛p do teorii osobowos´ci, Warszawa 1970, s. 51.

8

Ibid., s. 52.

9

Ibid., s. 35-36.

10

Na teoriach psychologicznych rozpatruja˛cych osobowos´c´ w kategoriach cech oparły sie˛ w swych rozwa-

z˙aniach H. S y n o w i e c, Rozwój słownictwa nazywaja˛cego cechy osobowos´ci w je˛zyku dzieci i młodziez˙y,
Katowice 1985, i K. K l e s z c z o w a, Konstrukcje opisuja˛ce cechy osobowos´ci, „Polonica” XII, 1986, s. 9-20.

83

11

Por. K. K l e s z c z o w a, op. cit., s. 11.

12

I. N o w a k o w s k a - K e m p n a, Konstrukcje zdaniowe z leksykalnymi wykładnikami predykatów

uczuc´, Katowice 1986, s. 22.

13

K. K l e s z c z o w a, op. cit., s. 13.

14

Litery sa˛ skrótem nazwy z´ródła cytatu: „Tygodnik Powszechny”, cyfry oznaczaja˛ jego numer i rocznik.

15

Konotacje rozumiemy jako pewien zabarwiony uczuciowo naddatek znaczeniowy, towarzysza˛cy podsta-

wowemu, referencjalnemu znaczeniu leksemu. Por. M. G ł o w i n´ s k i, Odbiór, konotacja, styl, [w:] Problemy
metodologiczne współczesnego literaturoznawstwa, pod red. H. M a r k i e w i c z a i J. S ł a w i n´ s k i e g o,
Kraków 1976, s. 385; K. P i s a r k o w a, Konotacja semantyczna nazw narodowos´ci, „Zeszyty Prasoznawcze”,
1976, z. 1, s. 6.

16

Według A. Wierzbickiej dodatkowe sa˛dy posiadaja˛ inne ramy modalne niz˙ zasadnicze asercje: cechy nie

sa˛ komunikowane, lecz stanowia˛ tres´c´ spontanicznej uwagi mówia˛cego - A. W i e r z b i c k a, Dociekania
semantyczne, Wrocław 1969, s. 182.

17

T. H o ł ó w k a, Mys´lenie potoczne. Heterogenicznos´c´ zdrowego rozsa˛dku, Warszawa 1986, s. 82.

18

Z

˙ adne z tych słów nie jest czysto wartos´ciuja˛ce.

19

Stereotyp rozumiemy tak jak H. P u t n a m, The meaning of „meaning”, [w:] t e n z˙ e, Philosophical

Papers, vol. II, Cambridge Univ. Press, 1975, s. 249: „[...] konwencjonalne (cze˛sto tendencyjne) wyobraz˙enie,
które moz˙e byc´ bardzo niedokładne, o tym, jak jakies´ X wygla˛da, jak działa, jakie jest „ - cyt. za: J. B a r t-
m i n´ s k i, Stereotyp jako przedmiot lingwistyki (I), [w:] Z problemów frazeologii polskiej i słowian´skiej, III,
Wrocław 1985, s. 49.

20

W komunikatach tego typu (takz˙e w ogólnych danych o urodzeniu na Litwie) sa˛ niewa˛tpliwie zawarte

tendencje informacyjne, jednakowoz˙ informacja o urodzeniu we Lwowie, na Litwie itp. dla kresowców be˛dzie
wartos´ciowaniem (w sensie sugerowania kategorii bliskos´ci): Zmarła była kims´ z nas, „swoja”.

84