473

Streszczenie

Wprowadzenie: częstym objawem zaburzeń czynno-

ściowych narządu żucia jest nadmierny wzrost na-

pięcia mięśni żucia i brak symetrii ich działania z to-

warzyszącymi dolegliwościami bólowymi tej okolicy

twarzy. Jednym z celów leczenia jest uzyskanie fizjo-

logicznego poziomu i symetrycznej aktywności mię-

śniowej m.in. przez stosowanie szyn okluzyjnych.

Cel pracy: określono stopień relaksacji mięśni żwa-

czy i przedniej części mięśni skroniowych pod wpły-

wem stosowania trzech rodzajów szyn okluzyjnych:

relaksacyjnej typu Michigan, repozycyjnej i aparatu

NTI.

Materiał i metody: badania wykonano u 30 osób,

w wieku od 18 do 34 lat, z rozpoznaniem bólowej

postaci zaburzeń czynnościowych, podzielonych

na 3 grupy. Badania wykonano z użyciem ośmio-

kanałowego elektromiografu BioEMG II, w którym

zastosowano powierzchniowe elektrody bipolarne

(Ag/AgCl).

Wyniki: na podstawie analizy elektrycznej aktyw-

ności mięśni stwierdzono różną dynamikę relaksa-

cji mięśni w zależności od rodzaju konstrukcji szyn

okluzyjnych. Spośród zastosowanych aparatów naj-

skuteczniejsze są szyny typu Michigan, gdyż efektem

ich stosowania był najwyższy spadek wartości po-

tencjałów elektrycznych badanych mięśni.

Ocena skuteczności relaksacji wybranych mięśni żucia

pod wpływem stosowania szyn okluzyjnych za pomocą

badań elektromiograficznych*

The assessment of the effectiveness of the selected masticatory muscle

relaxation following occlusal splint application – electromyographic

investigation

Małgorzata Pihut, Grażyna Wiśniewska, Stanisław Majewski

Z Pracowni Zaburzeń Czynnościowych Katedry i Zakładu Protetyki Stomatologicznej IS CMUJ

Kierownik Katedry: prof. zw. dr hab. S. Majewski

Summary

Introduction: Frequently, excessive increase of

masticatory muscles’ tension and their functional

asymmetry with concomitant facial painful

sensations result from functional disturbances in

the stomatognathic system. Management aims at

achieving physiological level and symmetry of the

muscle activity through the use of occlusal splints,

for example.

Aim of the study: To evaluate the relaxation level

of the masseter and anterior temporalis muscles

activity after the application of three types of occlusal

splints: relaxation (Michigan), repositioning, and

the NTI device.

Material and methods: Thirty patients aged between

18-34 years, with a clinical diagnosis of painful

stomatognatic dysfunctions were qualified and

divided into three equal groups of ten patients each.

The investigation was performed with an 8-channel

Electromyograph (Bio EMG II) with bipolar, surface

electrodes (Ag/AgCl).

Results: The analysis of the electrical activity of

the muscles revealed their varied relaxing dynamics

which depends on the construction of the applied

splint. The most effective was the Michigan splint

because of the highest drop in the values of the

electric potentials of the examined muscles.

HASŁA INDEKSOWE:

zaburzenia czynnościowe, szyny okluzyjne, badania

elektromiograficzne

KEYWORDS:

functional disorders, occlusal splints, electro-

myographic examination

*Źródło finansowania: dofinansowanie badań statutowych Nr: 2006/501/ZKL/38/L.

Czas. Stomatol., 2007, LX, 7, 473-482

© 2007 Polish Dental Society

http://www.czas.stomat.net

474

M. Pihut i in.

Czas. Stomatol.,

Wstęp

Zaburzenia czynnościowe występujące w

układzie ruchu narządu żucia to szeroko ro-

zumiany zespół zmian obejmujący: niepra-

widłową pracę mięśni biorących udział w

artykulacji żuchwy oraz zaburzenia koordy-

nacji struktur wewnątrz stawów skroniowo-

-żuchwowych. Głównym objawem tych za-

burzeń jest mialgia i ból okolicy przedusz-

nej, odgłosy akustyczne w stawach, zmiana

prawidłowego zakresu ruchów żuchwy oraz

niekontrolowany i nadmierny wzrost napię-

cia mięśni żucia, czyli unoszących żuchwę.

Konsekwencją powyższych zaburzeń jest:

patologiczne starcie zębów, utrudnione żu-

cie pokarmów, uczucie napięcia w okolicy

kąta żuchwy oraz bóle głowy. Większa pato-

logiczna aktywność mięśni prowadzi do ich

zmęczenia, niekorzystnych zmian metabo-

licznych, braku zdolności elementów kurcz-

liwych do regeneracji oraz wykonania kolej-

nego, efektywnego skurczu [8, 12, 13, 17,

18, 21, 22].

Wśród miejscowych przyczyn nadmier-

nego wzrostu napięcia mięśni wymienia się:

wrodzone lub nabyte wady okluzji występu-

jące w zwarciu centralnym i pozacentralnym.

Nieprawidłowa konfiguracja kontaktów zę-

bów przeciwstawnych jest często przyczyną

parafunkcji, które znacznie wydłużają czas ak-

tywnej pracy mięśni, zwiększają liczbę skur-

czów izometrycznych oraz powodują wzrost

ich natężenia. W tej grupie czynników etiolo-

gicznych znajdują się też jatrogenne skutki le-

czenia stomatologicznego. Ścisły związek bu-

dowy morfologicznej stawów skroniowo-żu-

chwowych i czynności mięśni żucia, oznacza,

że stany chorobowe toczące się w obrębie sta-

wu, mogą powodować wzrost napięcia mięśni

[12, 13, 17, 18], przy czym nie bez znaczenia

dla prawidłowej czynności mięśni są również

czynniki ogólne, takie jak: zaburzenia psy-

choemocjonalne poprzez układ limbiczny, za-

burzenia hormonalne w okresie dojrzewania i

menopauzy, schorzenia tarczycy, zaburzenia

metaboliczne, epilepsja oraz mononukleoza

zakaźna [13, 18].

Badanie palpacyjne mięśni, będące podsta-

wowym elementem badania klinicznego na-

rządu żucia pozwala jedynie na ocenę zwięk-

szonego ich napięcia i tkliwości bólowej, na-

tomiast nie daje możliwości wykrycia różnic

pomiędzy napięciem mięśni prawej i lewej

strony oraz oceny zmian w ich aktywności w

toku leczenia. Zatem jest to badanie, które po-

zwala tylko na subiektywną ocenę wymienio-

nych parametrów.

Obiektywnym badaniem czynnościowym

stanu napięcia mięśni, które umożliwia okre-

ślenie wartości liczbowej potencjałów elek-

trycznych oraz ich graficzny zapis i ocenę sy-

metrii w pracy mięśni jednoimiennych jest

badanie elektromiograficzne. Dlatego elektro-

miografia jest jednym z podstawowych badań

stosowanych w rozpoznawaniu chorób mięśni

i ocenie zarówno dynamiki procesu chorobo-

wego, jak i wyników leczenia [9].

W protetycznym leczeniu pacjentów z za-

burzeniami czynnościowymi w obrębie na-

rządu żucia, obowiązuje zasada postępowania

etapowego. Najczęściej w pierwszym etapie

są stosowane różnego rodzaju szyny, których

celem jest między innymi zmniejszenie nad-

miernego napięcia mięśni żucia, a przez to

przywrócenie symetrii działania i fizjologicz-

nej dynamiki skurczowej [1, 3, 8, 12, 13, 14,

17, 18, 19].

Cel pracy

Celem podjętych badań było dokonanie

oceny stopnia relaksacji mięśni żwaczy i

przedniej części mięśni skroniowych w toku

475

2007, LX, 7

Relaksacja mięśni żucia pod wpływem szyn okluzyjnych

leczenia z zastosowaniem różnych rodzajów

szyn, a zwłaszcza odpowiedzi na pytanie, któ-

ry rodzaj szyn ma najkorzystniejszy wpływ

na zmniejszenie wzmożonego napięcia mię-

śniowego.

Materiał i metody

Pełnym cyklem badań objęto 30 pacjentów

obojga płci w wieku od 18 do 34 lat, których

podzielono na trzy grupy wg podanych niżej

kryteriów. W wyniku wstępnego badania kli-

nicznego narządu żucia u pacjentów stwier-

dzono typowe objawy zaburzeń w postaci sa-

moistnego bólu w okolicy jednego lub obydwu

stawów skroniowo-żuchwowych, utrzymują-

cego się minimum miesiąc, bólu występujące-

go podczas badania palpacyjnego mięśni żucia

oraz objawy akustyczne w stawach w postaci

trzasków odwrotnych. Ponadto w większości

przypadków pacjenci zgłaszali utrudnione żu-

cie pokarmów i uczucie napięcia w okolicy

przedusznej. Dla potrzeb pracy z badań wy-

kluczono zastosowanie wspomagającego le-

czenia fizjoterapeutycznego i farmakologicz-

nego, gdyż wpływa to na dodatkowe obniże-

nie wzmożonego napięcia mięśniowego. Do

badań zakwalifikowano pacjentów bez bra-

ków zębowych i w dobrym ogólnym stanie

zdrowia.

Pacjenci zostali podzieleni na trzy grupy:

I grupa – 10 pacjentów, u których stwier-

dzono wysoką aktywność parafunkcjonalną

(wskaźnik nasilenia bruksizmu powyżej 10),

II grupa – 10 pacjentów, u których oprócz

wzmożonego napięcia mięśni rozpoznano

przemieszczenie krążka bez zablokowania,

III grupa – 10 pacjentów, u których obja-

wom zaburzeń czynnościowych towarzyszyły

napięciowe bóle głowy.

Przed rozpoczęciem pierwszego etapu le-

czenia protetycznego, u wszystkich pacjen-

tów dokonano pomiaru aktywności elektrycz-

nej powierzchownej części mięśni żwaczy i

przedniej części mięśni skroniowych za pomo-

cą ośmiokanałowego elektromiografu BIO/

EMG II / Bio Research (ryc. 1a), w którym

użyto bipolarne elektrody powierzchniowe o

stałej odległości biegunów pomiarowych, co

eliminuje zmianę amplitudy sygnałów elek-

trycznych (ryc. 1b). W czasie każdego bada-

nia elektrody (pokryte hydrofilnym żelem,

zapewniającym dobre połączenie ze skórą),

były umieszczane w sposób równoległy do

włókien mięśniowych. Elektrodę uziemiającą

lokalizowano na czole (ryc. 1c). Pacjent pod-

czas badania znajdował się w pozycji siedzą-

cej, bez podparcia pleców i głowy, z rękami

wspartymi na kolanach i stopami opartymi na

podłodze (ryc. 1d). Zapis elektrycznych po-

tencjałów rejestrowany był podczas 4-sekun-

dowego kontaktu łuków zębowych w pozycji

okluzji centralnej.

Pacjentów poinstruowano, aby na 4-godzi-

ny przed planowanym badaniem nie spożywali

pokarmów, w trakcie badania nie połykali śli-

ny i język ułożyli w pozycji spoczynkowej. U

każdego pacjenta wykonano 3 pomiary przed

podjętym leczeniem. Następnie u badanych

pacjentów zastosowano różnego rodzaju szy-

ny. W I grupie zastosowano szynę Michigan

o płaskiej powierzchni okluzyjnej, z prowa-

dzeniem ruchów bocznych żuchwy na kłach

(ryc. 2a, b). W II grupie szynę repozycyjną

(ryc. 3a,b) w III grupie – szynę NTI (ryc. 4a,

b). Zalecany czas użytkowania szyn to około

6 godzin w ciągu dnia i okres spoczynku noc-

nego.

Badania elektromiograficzne według opi-

sanej metody, wykonano u pacjentów bada-

nych grup w ustalonych odstępach czasowych

tzn. przed rozpoczęciem leczenia i po 12 ty-

godniach użytkowania aparatów leczniczych.

Uzyskane wyniki poddano analizie statystycz-

476

M. Pihut i in.

Czas. Stomatol.,

nej opartej na klasycznych procedurach ob-

liczeń: wartości średnich, średnich odchyleń

standardowych, wartości minimalnych, mak-

symalnych, testu „t”– Studenta i znamienno-

ści statystycznej. Dla obliczeń statystycznych

zastosowano pakiet „Statistica”.

Wyniki

W grupie pacjentów, u których zastosowa-

no szyny relaksacyjne typu Michigan śred-

nie wartości potencjałów elektrycznych przed

podjęciem leczenia protetycznego przedsta-

wiały się następująco: dla mięśni żwaczy pra-

wej strony wynosiły 58,84 µV, lewej strony

56,19 µV, odpowiednio dla mięśni skronio-

wych 61,51 µV i 63,51 µV, W badaniu kon-

trolnym, wykonanym po 12 tygodniach śred-

nie wartości były znaczne niższe i wynosiły:

dla mięśni żwaczy 37,45 µV i 39,57 µV oraz

dla mięśni skroniowych 45,97 i 47,59 µV

(tab. 1; ryc. 5).

W grupie pacjentów leczonych w pierw-

szym etapie z zastosowaniem szyn repozy-

cyjnych średnie wartości potencjałów dla obu

badanych mięśni uzyskane w I badaniu były

niższe niż w grupie I i przedstawiały się na-

stępująco: dla mięśni żwaczy 36,86 i 35,19

µV a dla mięśni skroniowych 56,85 i 53,06

µV dla lewej strony. Po okresie wstępnego

leczenia średnie wartości potencjałów ule-

gły znacznemu obniżeniu, zarówno dla pra-

wej i lewej strony. Aktywność mięśniowa dla

prawych mięśni żwaczowych uzyskała śred-

Ryc. 1; a – ośmiokanałowy elektromiograf Bio EMG II, b – lepiec mocujący elektrody powierzchniowe na

skórze, który zapewnia stałą odległość interpolarną elektrod dwubiegunowych, c – lokalizacja elektrod na

twarzy, d – pozycja pacjentki podczas pomiaru elektrycznej aktywności mięśni.

477

2007, LX, 7

Relaksacja mięśni żucia pod wpływem szyn okluzyjnych

nią wartość 30,87 µV, a dla lewych 31,20 µV.

Średnie wartości potencjałów elektrycznych

mięśni skroniowych po leczeniu wynosiły: dla

prawej strony 42,77 µV i odpowiednio dla le-

wej strony 45,08 µV zestawiono w tabeli 2, a

graficznie na ryc. 7. (tab. 2; ryc. 6).

Ryc. 2; a – przerost mięśni żwaczy spowodowany wysoką aktywnością parafunkcjonalną, b – szyna relaksa-

cyjna typu Michigan (z prowadzeniem dobocznych ruchów żuchwy na kłach) w jamie ustnej.

Ryc. 3; a – szyna repozycyjna, b – szyna repozycyjna w jamie ustnej pacjentki.

Ryc. 4; a – płaska powierzchnia aparatu, z którą kontaktują zęby sieczne dolne, b – pacjentka z zastosowaną

szyną NTI w jamie ustnej.

478

M. Pihut i in.

Czas. Stomatol.,

W tabeli 3 zestawiono średnie wartości po-

tencjałów elektrycznych uzyskane w obu ba-

daniach dla mięśni żwaczy i skroniowych, w

przypadku, kiedy w leczeniu protetycznym za-

stosowano aparaty NTI. W tej grupie, podob-

nie jak w II grupie wyjściowe wartości ak-

tywności elektrycznej badanych mięśni były

znacznie niższe niż w grupie I. Dla mięśni

żwaczy prawej strony wynoszą 35,99 i lewej

38,98, zaś dla mięśni skroniowych 47,17 i

46,22 µV. Użytkowanie aparatu NTI spowo-

dowało obniżenie wartości średnich potencja-

łów elektrycznych do poziomy 24,55 i 29,29

µV dla mięśni żwaczy i 37,49 i 38,11 µV dla

mięśni skroniowych (ryc. 7).

Obliczono również spadek wartości poten-

cjałów elektrycznych dla obu mięśni uzyska-

ny pod wpływem stosowania trzech rodza-

jów szyn, który został wyrażony w procentach

(tab. 4).

Jednoczynnikowa

analiza

wariancji

(ANOVA), porównująca wyniki wszystkich

badanych grup jednocześnie wykazuje, że

spadki potencjałów elektrycznych badanych

grup wykazują różnice statystycznie istotne

(tab. 1, 2, 3).

Omówienie wyników i dyskusja

Pomiary aktywności elektrycznej mięśni żu-

cia u pacjentów z dysfunkcjami narządu żu-

cia są przedmiotem licznych badań od wie-

lu lat [1, 3, 4, 5, 7, 10, 11, 14]. Obecnie nie

Ta b e l a 1 . Średnie wartości potencjałów elektrycznych uzyskane u pacjentów przed i po leczeniu z zasto-

sowaniem szyn relaksacyjnych wraz z obliczeniami statystycznymi

SZYNA RELAKSACYJNA

Mięśnie żwacze

Wartość testu t

P

przed leczeniem

po leczeniu

x ± SD

x ± SD

Strona prawa

58,84 ±38,08

37,45 ±24,49

4,59

0,0013

Strona lewa

56,19 ±26,13

39,57 ±24,28

6,78

0,0001

Mięśnie skroniowe

Wartość testu t

P

przed leczeniem

po leczeniu

x ± SD

x ± SD

Strona prawa

61,51 ±21,78

45,97 ±15,11

5,47

0,0004

Strona lewa

63,51 ±12,50

47,59 ±11,98

4,60

0,0013

Ryc. 5. Średnie wartości potencjałów elektrycznych

badanych mięśni uzyskane przed i po leczeniu z za-

stosowaniem relaksacyjnych szyn typu Michigan

przedstawione graficznie.

479

2007, LX, 7

Relaksacja mięśni żucia pod wpływem szyn okluzyjnych

ma już wątpliwości, iż stosowane w leczeniu

protetycznym szyny okluzyjne wpływają ko-

rzystnie na wzmożone napięcie mięśni żucia,

powodując znaczny spadek aktywności elek-

trycznej, a tym samym likwidację dolegliwo-

ści bólowych okolicy stawów i mięśni. Każdy

rodzaj szyn, zastosowanych do terapii objętej

badaniami przewidziany jest dla ściśle okre-

ślonej sytuacji klinicznej (rodzaju zaburzeń),

ale wszystkie aparaty wpływają korzystnie na

pracę mięśni i ich relaksację [1, 3, 8, 11, 13,

14, 16, 18].

Realizowany projekt badań własnych miał

za zadanie ocenić dynamikę zmian napięcia

mięśniowego i największą efektywność w ob-

niżeniu nadmiernego napięcia mięśni żucia.

Ta b e l a 2 . Średnie wartości potencjałów elektrycznych uzyskane u pacjentów przed i po leczeniu zastoso-

waniem szyn repozycyjnych wraz z obliczeniami statystycznymi

SZYNA REPOZYCYJNA

Mięsnie żwacze

Wartość testu t

P

przed leczeniem

po leczeniu

x ± SD

x ± SD

Strona prawa

36,86 ± 19,47

30,87 ± 15,79

4,53

0,0014

Strona lewa

35,19 ± 21,33

31,20 ± 18,63

3,95

0,0033

Mięśnie skroniowe

Wartość testu t

P

przed leczeniem

po leczeniu

x ± SD

x ± SD

Strona prawa

58,35 ± 17,10

42,77 ± 12,85

5,37

0,0005

Strona lewa

53,06 ± 23,32

45,08 ± 18,93

4,70

0,0011

Ryc. 6. Średnie wartości potencjałów elektrycznych

badanych mięśni uzyskane przed i po leczeniu z

zastosowaniem szyn repozycyjnych przedstawione

graficznie.

Ryc. 7. Średnie wartości potencjałów elektrycznych

badanych mięśni uzyskane przed i po leczeniu z za-

stosowaniem szyn typu NTI przedstawione graficz-

nie.

480

M. Pihut i in.

Czas. Stomatol.,

Podobny cel badań wyznaczyli sobie szwedz-

cy lekarze, którzy porównywali skuteczność

terapeutyczną szyn relaksacyjnych i NTI u 30

pacjentów z zespołem zaburzeń czynnościo-

wych [16]. Wyniki ich badań są odmienne

od uzyskanych przez nas, gdyż według cyto-

wanych autorów szyny relaksacyjne są mniej

skuteczne w zwalczaniu objawów dysfunkcji

narządu żucia niż aparaty NTI. Również inni

autorzy [6, 15, 20], którzy oceniali wpływ szyn

okluzyjnych na poziom aktywności elektrycz-

nej mięśni żwaczy i skroniowych są zgodni,

że aparaty te w różnym, ale znacznym stopniu

wpływają na obniżenie nadmiernej aktywności

skurczowej mięśni żucia, a tym samym stano-

wią znaczące narzędzie terapeutyczne stoso-

wane w pierwszym etapie leczenia pacjentów

z zaburzeniami czynnościowymi narządu żu-

cia.

Wyniki wykonanych badań wskazują, że

we wszystkich badanych grupach uzyskano

znaczny spadek wartości potencjałów elek-

trycznych dla obu stron i obu badanych mię-

śni pod wpływem zastosowania trzech ro-

dzajów szyn okluzyjnych. Największy spa-

dek napięcia mięśni żwaczy i przedniej czę-

ści mięśni skroniowych uzyskany został pod

wpływem leczenia chorych z zaburzeniami

czynnościowymi z zastosowaniem relaksa-

cyjnych szyn typu Michigan. Aparaty te zna-

Ta b e l a 3 . Średnie wartości potencjałów elektrycznych uzyskane u pacjentów przed i po leczeniu zastoso-

waniem szyn NTI wraz z obliczeniami statystycznymi

NTI

Mięsnie żwacze

Wartość testu t

P

przed leczeniem

po leczeniu

x ± SD

x ± SD

Strona prawa

35,99 ± 20,07

24,55 ± 15,22

3,51

0,0066

Strona lewa

38,96 ± 22,06

29,29 ± 17,91

5,07

0,0007

Mięśnie skroniowe

Wartość testu t

P

przed leczeniem

po leczeniu

x ± SD

x ± SD

Strona prawa

47,17 ± 21,31

37,49 ± 15,70

3,93

0,0034

Strona lewa

46,22 ± 19,06

38,11 ± 16,41

4,30

0,0020

Ta b e l a 4 . Spadek wartości potencjałów elektrycznych obu badanych mięśni uzyskany pod wpływem

stosowania trzech rodzajów szyn – wyrażony w procentach

Rodzaj szyny

Relaksacyjna

NTI

Repozycyjna

Strona

P

L

P

L

P

L

Mięśnie żwacze%

36,36

29,58

31,79

24,83

16,26

11,34

Mięśnie skroniowe%

25,27

25,07

20,53

17,55

20,58

15,04

481

2007, LX, 7

Relaksacja mięśni żucia pod wpływem szyn okluzyjnych

lazły uznanie w terapii pacjentów z dysfunk-

cjami narządu żucia już w latach 70 tych ubie-

głego stulecia [2, 20].

W przypadku pozostałych obu aparatów

(szyny repozycyjne i NTI) wyniki badań wska-

zują na mniejszy spadek wartości potencja-

łów, lecz skuteczny w walce z bólem stawów

skroniowo-żuchwowych i mięśni żucia narzą-

du żucia.

Wnioski

1. Badanie elektromiograficzne wybranych

mięśni żucia jest istotnym uzupełnieniem ba-

dania klinicznego, gdyż pozwala na uzyskanie

obiektywnych danych, dotyczących diagno-

styki zaburzeń czynnościowych układu sto-

matognatycznego poprzez określenie warto-

ści liczbowej potencjałów elektrycznych i ich

graficzny zapis oraz wykrycie różnic napięć

mięśni żucia strony prawej i lewej.

2. Stosowanie szyn okluzyjnych w leczeniu

zaburzeń czynnościowych układu stomatogna-

tycznego jest skuteczną metodą relaksacji mię-

śni żucia, co następuje na drodze znacznego

obniżenia ich napięcia czynnościowego.

3. Spośród badanych szyn okluzyjnych naj-

skuteczniejsze są szyny typu Michigan, gdyż

efektem ich stosowania jest najwyższy spadek

napięcia mięśniowego.

Piśmiennictwo

1. Alajbeg I, Valentic-Peruzovic M, Alejbeg I,

Illes D: Influence of occlusal stabilization

splint on the asymmetric activity of mastica-

tory muscles in patients with temporoman-

dibular dysfunction. Coll Antropol 2003, 27,

1: 361-371.

2. Ash M, Ramfjord S: Reflections on the

Michigan splint and other intraocclusal de-

vices. J. Mich Dent Assoc 1998, 80, 8: 32-35;

41-46.

3. Bertram S, Rudisch A, Bodner G, Emshoff R:

The short-term effect of stabilization –type

splints on the local asymmetry of masseter

muscle sites. J Oral Rehabil 2001, 28, 12:

1139-1143.

4. Bodere C, Tea S, Giroux-Metges M, Woda A:

Activity of masticatory muscle in subjects

with different orofacial pain conditions. Pain

2005, 116: 1-2; 33-41.

5. Castroflorio T, Fariana D, Bottin A, Piancino

M, Bracco P, Merletti R: Surface EMG of jaw

elevator muscle: effect of electrode location

and interelectrode distance. J Oral Rehabil

2005, 32, 6: 411-417.

6. Chandu A, Suvinen T, Reade P, Borromeo G:

The effect an interocclusal appliance on bite

force and masseter electromyography in as-

ymptomatic subjects and patients with tem-

poromandibular pain and dysfunction. J Oral

Rehabil 2004, 31, 6: 530-537.

7. Fricton J.: Myogenous temporomandibular

disorders: diagnostic and management con-

siderations. Dent Clin North Am 2007, 51, 1:

61-83.

8. Grey R, Davies S, Quayle A: Patologia układu

mięśniowo-stawowego narządu żucia w uję-

ciu klinicznym. Sanmedica 1996.

9. Hausmanowa-Petrusewicz I: Choroby mięśni.

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

1993.

10. Huynh N, Rompre P, Montplasisir J, Monzini

C, Okura K, Lavigen G: Comparison of vari-

ous treatments for sleep bruxism using deter-

minanys of number needed to treat and effect

size. Int J Prosthodont 2006, 19, 5: 435-441.

11. Jokstad A, Mo A, Krogstad B: Clinical com-

parison between two different splint designs

for temporomandibular disorder therapy. Acta

Odontol Scand 2005, 63, 4: 218-226.

12. Kleinrok M: Zaburzenia czynnościowe ukła-

du ruchowego narządu żucia. Sabmedia,

Warszawa 1992.

13. Koeck B: Zaburzenia czynnościowe narządu

żucia. Urban&Partner, Wrocław 1997.

14. Kurita H, Ikeda K, Kurashina: Evaluation of

482

M. Pihut i in.

Czas. Stomatol.,

the effect of a stabilization splint on occlusal

force in patients with masticatory muscle dis-

orders. J Oral Rehabil 2000, 27, 1: 79-82.

15. Landulpho A, Silwa W, Silwa F, Vitti M:

Electromyographic evoluation of masseter

and anterior temporalis muscles in patients

with temporomandibilar disorders follow-

ing interocclusal appliance treatment. J Oral

Rehabil 2004, 31, 2: 95-98.

16. Magnusson T, Adiels A, Nilsson H, Helkimo

M: Treatment effect of signs and symptoms of

temporomandibular disorder-comparison be-

tween stabilization splint and a new type of

splint (NTI). A pilot study. Swed Dent J 2004,

28, 1: 11-20.

17. Majewski S: Podstawy Protetyki w Praktyce

Lekarskiej i Technice Dentystycznej. SZS-W,

Kraków 2000.

18. Okeson J: Leczenie dysfunkcji narządu żu-

cia i zaburzeń zwarcia. Wydawnictwo Czelej,

Lublin 2005.

19. Pertes R: Leczenie szynami zgryzowymi.

Quintessence 1998, VI, 2: 113-124.

20. Roark A, Glaros A, O΄Mahony A: Effect of

intraocclusal appliences on EMG activity

during parafunctional tooth contact. J. Oral

Rehabil 2003, 30, 6: 573-577.

21. Włoch S, Łakomski J: Profilaktyka schorzeń

stawów skroniowo-żuchwowych. Stomatol

Współcz 1996, 3, 1: 38-40.

22. Włoch S, Łakomski J, Mehr K: Kompendium

leczenia przyczynowego zaburzeń czynno-

ściowych US. Por Stom 2006, 6, 10: 28-39.

Otrzymano: dnia 22.V.2007 r.

Adres autorów: Kraków, ul. Montelupich 4

Tel.: [phone]

Fax: [phone]

e-mail: [e-mail]