9. Kultura – cywilizacja, wyjaśnij pojęcia.

Kultura

(z łac. colere = "uprawa, dbad, pielęgnowad, kształcenie") – termin ten jest wieloznaczny, pochodzi od łac.

cultus agri ("uprawa ziemi"), interpretuje się go w rożny sposob przez przedstawicieli rożnych nauk. Kulturę
można określid jako ogoł wytworow ludzi, zarowno materialnych, jak i niematerialnych: duchowych,
symbolicznych (takich jak wzory myślenia i zachowania).
Najczęściej rozumiana jest jako całokształt duchowego i materialnego dorobku społeczeostwa. Bywa utożsamiana
z cywilizacją. Rownież charakterystyczne dla danego społeczeostwa wzory postępowania, także to, co w
zachowaniu ludzkim jest wyuczone, w odrożnieniu od tego, co jest biologicznie odziedziczone.
Całośd wiedzy na temat kultury probuje badad dziedzina wiedzy, jaką jest kulturoznawstwo, jednak także na
poszczegolnych aspektach kultury uwagę skupiają: filozofia kultury, historia kultury, antropologia kulturowa,
socjologia kultury, etnografia czy memetyka.
Pierwotnie termin cultura wiązał się z uprawą roli, bądź hodowlą zwierząt i oznaczał przekształcanie naturalnego
stanu zjawisk przyrody w stan bardziej użyteczny i przydatny człowiekowi. Obecnie w języku agronomii używa się
wyrażeo takich jak: kultura rolna, kultura bakterii, bądź monokultura, co wiąże się bezpośrednio z pierwotnym
znaczeniem tego słowa.
Pierwszy raz w nowym znaczeniu termin został użyty przez Cycerona, ktory w dziele Disputationes Tusculanae
użył sformułowania cultura animi (uprawa umysłu) w celu określenia pierwszej w literaturze koncepcji filozofii:
"Czymże bez ciebie bylibyśmy nie tylko my, ale czym byłoby w ogole ludzkie życie? Tyś pozakładała miasta, ty
rozproszonych ludzi powołałaś do życia społecznego, ty zespoliłaś ich między sobą najpierw przez wspolne
osiedla, poźniej przez małżeostwa, a wreszcie przez wspolnotę mowy i pisma. Tyś wynalazczynią praw,
nauczycielką dobrych obyczajow i ładu."
Od tamtego czasu termin "kultura" zaczęto wiązad z czynnościami ludzkimi, ktore miały na celu doskonalenie,
pielęgnowanie czy kształcenie.
Po raz pierwszy nowoczesne zastosowanie pojęcia "kultura" pojawiło się w 1688 roku, użyte przez Samuela
Pufendorfa w pracy De iure naturae et gentium, gdzie zamieścił słowa takie jak: cultura czy cultura animi na
oznaczenie wszelkich wynalazkow wprowadzonych przez człowieka (takich jak instytucje społeczne, ubranie,
język, moralnośd kierowaną przez rozum i obyczaje).
W tym wypadku pojmuje się kulturę jako pewną własnośd ludzkich zbiorowości. Obejmuje ona cechy odrożniające
ludzi od innych organizmow, ktore nie są społecznie ukształtowane.
Stanisław Ossowski wyrożnił dwie warstwy zjawisk kulturowych:
• kulturę we właściwym sensie tego słowa, obejmującą jedynie wzory zachowania i myślenia,
• przedmioty materialne, powiązane z tymi wzorami, jako warstwę skorelowaną z kulturą, będącą jej
namacalnym odpowiednikiem ( korelatem kultury).
• Ward Goodenough rownież wyrożnił dwa poziomy kultury, jednak rozumiał je inaczej:
• poziom zjawiskowy w kulturze, w obrębie ktorego mieszczą się instytucje oraz zewnętrzne cechy
charakteryzujące zbiorowości ludzkie,
• poziom ideacyjny, na ktory składają się reguły działania i wyuczone elementy wiedzy.
Claude Levi-Strauss uważał z kolei, że w kulturze najważniejsze są struktury, a nie to co wiąże się ze sferą
psychologiczną kultury. Istotna dla kultury płaszczyzna zjawisk kulturowych znajduje się na poziomie ładu czy
porządku nieuświadomionego.
Inni uczeni (Stefan Czarnowski, Jan Szczepaoski) włączali do kultury nie tylko wzory myślenia i zachowania, ale
także przedmioty materialne związane z tymi wzorami systemem grupowych znaczeo.
Istnieje wiele definicji kultury, często rozbieżnych, a nawet sprzecznych. Znaczące są więc słowa niemieckiego
filozofa Johanna Herdera, ktory już w XVIII wieku napisał w przedmowie do Myśli o filozofii dziejow:
"Nie ma nic bardziej nieokreślonego niż słowo kultura."
Jakby na przekor tej opinii badacze kultury tworzyli nowe definicje, za każdym razem uwzględniając jakiś
wycinkowy, konkretny punkt widzenia na kulturę.
Słynny antropolog kultury, Ralph Linton, tak podsumował te starania:
"Istotą wszelkiej definicji kultury jest bowiem to, że wybiera pewne aspekty całego pojęcia oznaczanego owym
terminem i kładzie nacisk na nie kosztem innych aspektow. Nacisk ten, a w konsekwencji także wartośd definicji,
będą zależały od tego, jaki szczegolny cel definiujący miał na uwadze. Istnieje wiele możliwości definiowania
kultury, a każda jest użyteczna w powiązaniu z dociekaniami określonego rodzaju."
On sam definiuje ją w ten sposob: "Kultura to konfiguracja wyuczonych zachowao i ich rezultatow, ktorych
elementy składowe są podzielane i przekazywane przez członkow danego społeczeostwa".
Rożne sposoby definiowania kultury zaprezentowali Alfred Kroeber i Clyde Kluckhohn, ktorzy w rozprawie
Culture. A Critical Review of Concepts and Definitions zebrali 178 jej określeo oraz 24 adnotacje i podzielili je na
sześd rożnych typow:
Opisowo-wyliczający (nominalistyczny)
Zamieszczone zostały tu definicje prezentujące klasyczną postad wczesnych definicji etnologicznych. Najbardziej
znaną z nich, jest popularna i użyteczna, definicja Edwarda Tylora:
"Kultura, czyli cywilizacja, jest to złożona całośd, ktora obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, moralnośd, prawa,
obyczaje oraz inne zdolności i nawyki nabyte przez ludzi jako członkow społeczeostwa."

Zauważyd można, że Tylor traktował zamiennie pojęcia "kultura" i "cywilizacja". Inni badacze, ktorzy zajmowali
się kulturą (szczegolnie archeologowie, etnografowie i antropologowie kultury) chętnie się odwoływali do tej
definicji kultury, bądź ją modyfikowali. Ruth Benedict określiła ją jako:
"Kultura jest to złożona całośd zawierająca nawyki nabyte przez człowieka jako członka społeczeostwa."
Wśrod definicji z tego typu warto rownież przytoczyd definicję antropologa Bronisława Malinowskiego:
"Kultura jest integralną całością składającą się z narzędzi i dobr konsumpcyjnych, tworczych zasad rożnych grup
społecznych, ludzkich idei i umiejętności, wierzeo i obyczajow."
Historyczny
Definicje tu umieszczone kładą nacisk na czynnik tradycji jako mechanizm przekazywania dziedzictwa
kulturowego.
Stefan Czarnowski stworzył definicję, znakomicie ilustrującą ten właśnie typ:
"Kultura jest dobrem zbiorowym i zbiorowym dorobkiem, owocem tworczego i przetworczego wysiłku
niezliczonych pokoleo (...) Jest nią całokształt zobiektywizowanych elementow dorobku społecznego, wspolnych
szeregowi grup i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzad się przestrzennie."
Normatywny
Definicje normatywne akcentują podporządkowanie się zachowao ludzi normom, wzorom, wartościom i modelom.
Temu typowi definicji odpowiada ujęcie kultury, ktore zaproponowali Alfreda Kroebera i Talcotta Parsonsa:
"Kultura to przekazane i wytworzone treści i wzory wartości, idei i innych symbolicznie znaczących systemow,
będące czynnikami kształtującymi ludzkie zachowania oraz wytwory stanowiące produkt zachowania."
Rownież w tym duchu kulturę definiuje już wspomniany Ralph Linton:
"konfiguracja wyuczonych zachowao i ich rezultatow, ktorych elementy składowe są podzielane i przekazywane
przez członkow danego społeczeostwa"
Psychologiczny
Definicje psychologiczne skupiają uwagę na psychicznych mechanizmach kształtowania się kultury. Analizują one
mechanizmy uczenia się, formowania nawykow kulturowych, internalizacji norm obowiązujących w danej
zbiorowości i wartości uznawanych przez tę zbiorowośd, jak rownież wpływ kultury na kształtowanie osobowości
jednostek. Głowny nacisk kładziony jest na uczenie się i naśladownictwo jako procesy przyswajania kultury.
Definicje dla tego typu sformułował Stanisław Ossowski:
"Kultura jest pewnym zespołem dyspozycji psychicznych przekazywanych w łonie danej zbiorowości przez
kontakt społeczny i uzależniony od całego systemu stosunkow międzyludzkich."
Strukturalny
Definicje zebrane dla tego typu interesują się głownie strukturą konkretnej kultury, a więc jej zasadniczymi
elementami oraz ich wewnętrznymi powiązaniami. Wyrożnia się cztery kategorie elementow kultury:
• materialno-techniczne,
• społeczne,
• ideologiczne,
• psychiczne (dotyczące uczud i postaw).
Genetyczny
Definicje te skupiają swoją uwagę na problemie genezy kultury, wyjaśniają jej pochodzenie. Definicje te można
podzielid na dwie grupy:
• dotyczące wewnętrznego rozwoju kultury, wyłaniania się jednych (wyższych) form z form innych
wcześniejszych (uważanych za niższe),
• dotyczące problemu wyłaniania się kultury z natury oraz związkami, rożnicami i przeciwieostwami między
tymi definicjami.
Kulturę można opisywad w rozumieniu wartościującym, bądź opisowym. To pierwsze rozumienie odwołuje się do
kultur "lepszych" i "gorszych", "wyższych" i "niższych", bardziej lub mniej "cywilizowanych", drugie zaś nie
wartościuje zjawisk i tym samym nie używa tych pojęd.
Z powyższymi dwoma rodzajami rozumienia kultury związane są dwa przymiotniki: kulturalny (odwołujące się do
pierwszego rozumienia) i kulturowy (odwołujące się do drugiego).
Rożnicę pomiędzy nimi można wyjaśnid na przykładzie ulicznego graffiti. Zachowanie młodych grafficiarzy,
malujących na murach czy wagonach kolejowych, trudno nazwad zachowaniem kulturalnym (często określa się je
jako akt wandalizmu), lecz na pewno jest ono zjawiskiem kulturowym. Nie zawsze pojęcia te są ze sobą sprzeczne,
np. o obrazach Vincenta van Gogha powiemy, że są zarowno zjawiskiem kulturalnym jak i kulturowym.
Według atrybutywnego rozumienia kultury jest ona cechą stałą i atrybutem ludzkości jako całości (ujęcie globalne)
lub poszczegolnego człowieka jako przedstawiciela gatunku homo sapiens (ujęcie jednostkowe). Można mowid o
kulturze tylko w liczbie pojedynczej, nigdy w liczbie mnogiej (o kulturach).
Według dystrybutywnego rozumienia kultury jest ona rozumiana jako zbior cech kultury określonej zbiorowości,
np.: Polakow, rowerzystow, uczniow gimnazjum czy gornikow. W tym wypadku można używad pojęcia "kultury",
gdyż jest ich wiele, podobnie jak wiele jest rożnych zbiorowości.
Kultura a natura
Gatunek ludzki jako jedyny ze wszystkich gatunkow na Ziemi zdołał wytworzyd kulturę. W tym sensie kultura nie
jest przeciwieostwem natury, lecz stanowi jej konieczny rezultat. Dzięki rozwojowi na drodze ewolucji homo

sapiens osiągnął taki poziom, ktory pozwolił mu w sposob świadomy przeobrażad świat rzeczywisty znajdujący się
wokoł niego. Dlatego nazywa się często człowieka "zwierzęciem tworzącym kulturę".
Jednak izolowana jednostka ludzka nie jest w stanie wytworzyd samodzielnie kultury, do tego potrzeba
zbiorowości ludzkiej, przekazującej swe doświadczenia z pokolenia na pokolenie. Nawet najbardziej inteligentny
człowiek, lecz pozbawiony kontaktow z dotychczasowym dziedzictwem jakiejś zbiorowości ludzkiej, nie będzie w
stanie wytworzyd jakiejkolwiek złożonej "całości kulturowej" jedynie w oparciu o swe umiejętności i dostępne mu
zasoby naturalne.
Można więc powiedzied, iż kultura wynika z natury (w sensie filogenetycznym), lecz kultura jest przeciwstawna
naturze (w sensie ontogenetycznym).
Na temat związku kultury z naturą powstało wiele rożnorodnych teorii, z ktorych dwie w całkowicie odmienny
sposob podchodzące do tego zagadnienia: funkcjonalizm Bronisława Malinowskiego oraz pierwotna wersja
psychoanalizy Zygmunta Freuda.
Bronisław Malinowski traktował kulturę jako formę zaspokajania ludzkich potrzeb, jest ona "środkiem do celu".
Zygmunt Freud rownież sądził, że kultura jest odpowiedzią na ludzkie potrzeby (zwłaszcza formą radzenia sobie z
popędem seksualnym). Jednak uznał, że potrzeby te są represjonowane poprzez system kontroli moralnej i prawnej
oraz dostarczanie:
"(...) zastępczego, częściowego i niedoskonałego zaspokojenia w sztuce, nauce, religii. Kultura jest siłą tamującą
raczej niż realizującą pierwotne i autentyczne popędy natury."
Socjobiolog Edward Osborne Wilson natomiast przeciwstawiając się podejściu Freuda przyjmuje tezę, że kultura
nie przeciwstawia się naturze, lecz sprzyja ona adaptatywnym wzorcom, jak chociażby unikanie chowu wsobnego,
co byłoby niekorzystne dla gatunku. Kazirodztwo w jego ujęciu, przeciwstawnym wobec Freuda, nie jest więc
hamowanym przez kulturę instynktem lecz poprzez to, że kultura we wszystkich społeczeostwach sprzeciwia się
kazirodztwu, argumentuje że jest to genetycznie wdrukowany wzorzec, na bazie ktorego powstało wiele motywow
rozwijających kulturę.
Kultura a cywilizacja

Częśd badaczy, np. Edward Tylor stosuje te pojęcia zamiennie.
Inni zaś podają rożnice pomiędzy nimi. Wg Alfreda Webera cywilizacja to efekt dążenia do racjonalizacji życia
ludzkiego i adaptacji do zewnętrznych warunkow (elementami cywilizacji są wszelkie wynalazki i udoskonalenia
techniczne), podczas gdy:
"kultura sytuuje się poza sferą wymogow adaptacyjnych, tam, gdzie zaczyna się kształtowanie naszego życia przez
wyznaczanie mu celow, ktorych nie da się wyprowadzid z potrzeby dalszej egzystencji albo lepszego zaspokajania
naturalnych potrzeb życiowych."
Lewis Morgan określał jako cywilizację najwyższe stadium rozwoju ogolnie rozumianej kultury (stadium to
następowało po etapie dzikości i barbarzyostwa).
Kultura związana jest z człowiekiem. Jest zjawiskiem społecznym i powtarzalnym (naukowiec, ktory nie ujawni
swego wynalazku szerszemu gronu, nie włączy go tym samym do elementow kultury, lecz po jakimś czasie zrobid
to może inny uczony, ktory niezależnie od niego doszedł do tych samych wnioskow). Kultura jest zbiorem zjawisk
wyuczonych (czyli przekazywanych nie za pośrednictwem genow, lecz na drodze wychowania i uczenia się).
Kultura ma charakter czasowy i przestrzenny. Kultura jest systemem, a więc każda pojedyncza kultura ma własną
wewnętrzną logikę. Kultura jest też mechanizmem adaptacyjnym człowieka, jest pośrednikiem między
człowiekiem, a środowiskiem, ktore ten zamieszkuje.
Według Feliksa Konecznego cywilizacja jest to "metoda ustroju życia zbiorowego". Nie łączy on jej zatem z
poziomem rozwoju, ale z zasadami określającymi całokształt wspołżycia społecznego i pojęciami abstrakcyjnymi,
do jakich odwołuje się społecznośd, uzasadniając te zasady. W obrębie tak określonych cywilizacji mogą
powstawad rożne kultury, będące odmianami cywilizacji. Profesor ten określa też prawa cywilizacyjne. Podobnie
jak poźniej Samuel Huntington uważa on, że naturalnym stanem między cywilizacjami jest walka, jednak jej
przyczyny widzi nie tylko w rożnicach religijnych, ale w innym podejściu do wszystkich dziedzin życia.
Rożnice kulturowe między nimi, wynikające głownie z odmiennych religii, powodują ciągłe konflikty w miejscu,
w ktorym się ze sobą stykają.
Niektorzy naukowcy prowadzą także rozważania nad cywilizacjami w szerszej niż ziemska skali. Rosyjski
naukowiec Mikołaj Kardaszew zaproponował podział cywilizacji według stopnia ich zaawansowania
technologicznego (skala Kardaszewa).
Cywilizacja – poziom rozwoju społeczeostwa w danym okresie historycznym, ktory charakteryzuje się określonym
poziomem kultury materialnej, stopniem opanowania środowiska naturalnego i nagromadzeniem instytucji
społecznych. Stanowi ona najwyższy poziom organizacji społeczeostw, z ktorymi jednostki identyfikują się. W
skład cywilizacji wchodzą mniejsze jednostki np.: narody, wspolnoty pierwotne czy inne zbiorowości.
Cywilizacja, poziom rozwoju osiągnięty przez daną społecznośd w pewnym okresie historycznym, przede
wszystkim w dziedzinie kultury materialnej, zwłaszcza nauki i techniki, ktore traktuje się jako środki pozwalające
nie tylko sprostad wymogom związanym z życiem w takim czy innym środowisku naturalnym, ale także
maksymalnie wykorzystywad jego zasoby i neutralizowad negatywne oddziaływanie sił przyrody na człowieka.
Tak pojętą cywilizację przeciwstawia się nierzadko kulturze w znaczeniu kultury duchowej (literatura, sztuka,

religia, filozofia itp.); często też traktuje się je jako pojęcia komplementarne. W XIX-wiecznej nauce (np. E.B.
Tylor, L.H. Morgan) terminem cywilizacji określano najwyższe stadium hipotetycznej społeczno-kulturowej
ewolucji ludzkości, następujące po okresach dzikości (gospodarka zbieracko-łowiecka) i barbarzyostwa
(pasterstwo), związane z przejściem od nomadyzmu do życia osiadłego, zapoczątkowane zaś wynalezieniem
pisma. Z ujęciem takim koresponduje dzisiejsze rozumienie cyawilizacji jako typu kultury charakterystycznej dla
społeczeostw o złożonej hierarchii i organizacji politycznej, zaawansowanych pod względem materialnym i
ideologicznym, z rozbudowanymi systemami prawa i religii oraz wysoko rozwiniętą literaturą, sztuką, nauką i
techniką.
Wspołcześnie mianem cywilizacji określa się też krąg kulturowy, czyli zespoł kultur lokalnych połączonych
wspolnotą losow historycznych, bliskich sobie pod względem obyczajowości, systemu wartości, wzorcow
kulturowych itp. (np. cywilizacja europejska, cywilizacja chrześcijaoska, cywilizacja chioska).
Termin cywilizacja wywodzi się z łacioskiego civilitas, słowa oznaczającego zespoł cech składających się na
ogolną ogładę, jaka winna była charakteryzowad obywatela Rzymu, odrożniając go od barbarzyocow. W znaczeniu
bliskim dzisiejszemu jako pierwsi terminem tym posłużyli się w 2. połowie XVIII w. francuscy i angielscy, a
poźniej m.in. polscy (S. Staszic) pisarze epoki oświecenia. Upowszechnił się on w XIX i XX w., wraz z rozwojem
socjologii, etnografii, etnologii oraz antropologii społecznej i kulturowej. Cywilizacja była przedmiotem nie tylko
pochwał i apologii, ale rownież krytyk, ktore wydobywały rożne jej aspekty negatywne, np. prymat wartości
materialnych nad duchowymi, uprzedmiotowienie człowieka, zniszczenie jego więzi z naturą i sformalizowanie
związkow z innymi ludźmi. Według niektorych ujęd (O. Spengler) cywilizacja to skostniała postad kultury, ktora
urzeczywistniła całośd swoich możliwości i chyli się ku upadkowi.