1 |

S t r o n a

Maria Dernałowicz

Adam Mickiewicz

streszczenie

2 |

S t r o n a

L I T W A

Odrobina rysu historycznego na wstępie. Rzeczpospolita jako państwo istnieje

właściwie tylko w sercach polskich patriotów, którzy muszą żyć pod zaborami Austrii, Prus i
Rosji. Okres Księstwa Warszawskiego i kampanii Napoleona jeszcze nie nadszedł. Czasy, w
których biedny szlachcic w zamian za głos na sejmiku miał szansę na dzierżawę czy inną
formę względów magnata, bezpowrotnie minęły. Dla wielu młodych ludzi nauka była jedyną
życiową szansą. Uniwersytet Wileński w podległych mu szkołach realizował program
Komisji Edukacji Narodowej, mimo iż sama instytucja praktycznie przestała istnieć wraz z III
rozbiorem Polski. Gdy na Zachodzie wiek oświecenia już przygasał, na Litwie właśnie
wschodził jego blask.

Księstwo Warszawskie – pod protektoratem Francuskim, lata 1807-1815.
Królestwo Polskie (Kongresówka) – w ramach ustaleń kongresu wiedeńskiego po upadku kampanii Napoleona,
w unii personalnej z Rosją, lata 1815-1916.

Nowogródek

Nowogródek to miasto o bardzo długiej historii sięgającej jeszcze XII wieku. Warto

zwrócić uwagę na wielonarodowość mieszkańców: ponad 40% Żydów i prawie 20% Tatarów,
nie dziwi więc fakt, że w mieście stał zarówno meczet jak i synagoga, dwa kościoły katolickie
wraz ze szkołą dominikańską oraz dwie cerkwie prawosławne (a w jednej z nich ‘cudowny’,
jak wieść gminna niosła, obraz Najświętszej Marii Panny).

24 grudnia 1798 roku w Zaosiu (a tak przynajmniej mówi rodzinna tradycja;

niektórzy badacze twierdzą jednak, że miało to miejsce w oddalonym o 40km Nowogródku)
na świat przychodzi syn Mikołaja Mickiewicza i Barbary z Majewskich – Adam.

Mikołaj Mickiewicz wywodził się z drobnej szlachty. Był komornikiem mińskim

oraz adwokatem nowogródzkim. Zaosie otrzymał w spadku po stryjkach Bazylim i Adamie
Mickiewiczach (obaj, nawiasem mówiąc, stracili życie w burdach różnorakiej proweniencji).
Podobnie jak stryjowie, sam Mikołaj również był człowiekiem wdającym się w ‘krwawe
porachunki i zajazdy’; typem szlachcica jakiego obraz kreśli i potępia jednocześnie całe
oświecenie (vide czasy saskie). Co ciekawe, Mikołaj Mickiewicz, jak wspominał później
Adam, lubił wiersze i często deklamował całe księgi Piotra Kochanowskiego. Umarł w maju
1812 roku. Adam ma wtedy 14 lat.

Z uwagi na trudną sytuację finansową po śmierci ojca młody Adam, kształcący się u

dominikanów, bywał ‘dozorcą domowym’, czyli korepetytorem młodszych uczniów. W dużej
mierze to na niego spadł obowiązek utrzymania domu. Starszy brat Franciszek, po przebytej
gruźlicy stał się kaleką a młody Adam miał jeszcze dwóch młodszych braci. Powiatowa
szkoła nowogródzka niezbyt dobrze zapisała się w pamięci Mickiewicza. Nauczycielom

3 |

S t r o n a

przestrzegającym klasycystycznych wytycznych brakowało dostatecznego przygotowania i
poziom szkoły był niższy niż świeckich gimnazjów.

Latem 1812 roku na Litwę wkraczają wojska Wielkiej Armii Napoleona. Dla

młodego Mickiewicza cesarz Francuzów był niemalże wybrańcem Boga, urealnieniem mitu.
Widać to później w Panu Tadeuszu. Mimo ostatecznej klęski, Napoleon stał się dla
Mickiewicza symbolem walki o wolność (po upadku Napoleona, Mickiewicz zaczął się
podpisywać Adam Napoleon).

Mimo, że Nowogródek oznaczał dla Mickiewicza życie prowincjonalne i naznaczone

raczej obowiązkiem niż zabawą, po latach będąc zmuszonym do opuszczenia kraju lat
dziecinnych, na zawsze będzie wspominał swoje dzieciństwo jako „sielskie-anielskie” a
Nowogródek otrzyma rangę miejsca w którym mieszkało szczęście.

Wilno

Po ukończeniu z wyróżnieniem szkoły (1815) Mickiewicz wyjechał na studia do

Wilna. Zdał egzamin konkursowy do seminarium nauczycielskiego – 150 rubli stypendium
rocznie w zamian za zaręczenie, że po studiach odpracuje je w podległej Uniwersytetowi
szkole jako nauczyciel. Wilno w początkach XIX wieku staje się centrum naukowym i
kulturalnym a środowisko Uniwersytetu, przeciwstawne jezuicko-sarmackim tradycjom jest
jednocześnie ogniskiem patriotyzmu. I tak do Wilna ściągają wykładowcy z Królestwa
Polskiego, przyjeżdżają zespoły teatralne i muzyczne, wychodzi kilka pism literackich,
kwitną salony kulturalne. W środowisku Uniwersyteckim, które kształtowało Mickiewicza,
należy podkreślić przynajmniej trzy postacie.

Ernest Goddeck – zapoznawał swoich słuchaczy między innymi z teoriami

niemieckiego filologa Freidricha Wolfa, który twierdził, że Iliada i Odyseja były dziełami nie
Homera, lecz swoistą kompilacją utworów ludowych śpiewaków. Teoria ta, chociaż mylna
jak to później wykazano, nobilitowała poezję ludu, przypisując ludowe korzenie
niedoścignionemu wzorowi literackiemu Europy. Leon Borowski – nie tylko wykładał teorię
ale wymagał od studentów prezentowania praktyki literackiej – własnych wierszy oraz
przekładów. Był przy tym niezwykle wymagającym wykładowcą. Joachim Lelewel –
historyk, który w swojej pracy wskazywał nie suche daty, ale mechanizmy które
doprowadzały do poszczególnych wydarzeń a wynikały z odmienności narodów. To
owocowało ideą wspólnej walki ludów o wolność każdego z nich, która znajdzie swoje
odbicie w przyszłej Wiośnie Ludów (1848).

1 października 1817 roku zostaje założone Towarzystwo Filomatów. Powstaje

ono z inicjatywy Adama Mickiewicza, Józefa Jeżowskiego, Franciszka Malewskiego,
Onufrego Pietraszkiewicza, Jana Czeczota i Tomasza Zana. Początkowe cele wzajemnego
obcowania z literaturą z czasem przerodziły się w plany wpłynięcia na los społeczeństwa,
dokonania czegoś dla dobra innych, idee pracy organicznej. W wypowiedziach członków
pierwotnie apolitycznego Towarzystwa zaczynają się pojawiać coraz silniejsze akcenty
polityczne, patriotyczne. Obcowanie z literaturą i w ramach Towarzystwa i na studiach,
ukazywało Mickiewiczowi różnorodność punków widzenia. Poszukując w tradycji literackiej

4 |

S t r o n a

bliskiego sobie wzoru, poeta zwracał uwagę na obrazowość i wyrazistość świata w twórczości
Trembeckiego.

Zaczytuje się też Schillerze („książki zbójeckie”)

. W rozumieniu Mickiewicza

obojętność wobec świata powinna zostać wyparta przez postawę otwartą na świat. Zgoda na
przeciętność i ironia wobec tych, którzy „porywają się z motyką na słońce” wzbudzały w
Mickiewiczu oburzenie.

Dernałowicz wskazuje, że prędzej czy później nieuniknione było

zderzenie tych pięknych planów i idei z twardą rzeczywistością – to właśnie przyśpieszyło
narodziny poety romantycznego

.

W lipcu 1818 roku Mickiewicz debiutuje na łamach „Tygodnika Wileńskiego”

wierszem Zima miejska. W sierpniu poeta przyjechał wraz z Tomaszem Zanem do
Tuhanowicz, w ramach wędrówek po nowogródczyźnie, co zapoczątkowało znajomość z

Marylą Wereszczakówną

(była już wówczas narzeczoną hrabiego Wawrzyńca Puttkamera).

Rok później Mickiewicz kończy studia i rozpoczyna pracę nauczyciela literatury (greckiej,
łacińskiej i polskiej), historii i prawa w powiatowej szkole kowieńskiej, gdzie w perspektywie
miał pracować jeszcze przez osiem lat.

Kowno

Miasto związane z historyczną postacią, jaką był wielki mistrz Konrad von

Wallenrode, wiało senną, małomiasteczkową nudą oraz brakiem rozrywek intelektualnych.
Na brak innych rozrywek Mickiewicz chyba nie narzekał, biorąc pod uwagę znajomość ze
zmysłową panią

Karoliną Kowalską

zwaną Wenerą kowieńską, kochanką Mickiewicza z

okresu „kowieńskiego zesłania”, prywatnie zaś żoną powiatowego lekarza Józefa
Kowalskiego i matką dwóch rezolutnych córek.. Nauczycielem był jednak Mickiewicz
niezwykle sumiennym. Z uwagi na brak porządnej biblioteki, potrzebne książki ściągał aż z
Wilna. Planował stworzenie własnych, unowocześnionych podręczników. Zgodnie ze ideami
Towarzystwa chciał stworzyć ze swoich wychowanków filomatów. Zapał młodego
nauczyciela rozbijał się jednak o brak kompetencji grona wykładowców i proporcjonalny brak
zainteresowania ze strony uczniów.

Jednocześnie w Wilnie działo się wiele. Towarzystwo Filomatów (przyjaciół nauki)

przeżywało kryzys, z którego wyprowadził je Tomasz Zan. Miał on „dar skupiania wokół
siebie młodzieży”. Powstaje związek Promienistych (1820), propagujący hasła doskonalenia
moralnego a z czasem również idee niepodległościowe co powoduje jego rozwiązanie przez
władze uczelni. Członkowie „schodzą do podziemia” i rodzi się tajne Towarzystwo Filaretów
(przyjaciół cnoty). Jego założenia to objąć swoim wpływem całą Litwę, tworzyć związki
studenckie z których miały powstawać związki obywatelskie pracujące nad ekonomicznym,
kulturowym i społecznym wydźwignięciem kraju. Mickiewicz tworzy klasycystyczną odę
Hej radością oczy błysną (1819), która staje się swoistym hymnem Promienistych oraz
Pieśń Filaretów (1820).

Tak oto Mickiewicz zaczął dostrzegać rozdźwięk pomiędzy ideami a rzeczywistością

.

Jego własne losy nie zgadzały się z przyjętym porządkiem społecznym, który zamykał oczy
na odczucia, na niepowtarzalność jednostki. Układ społeczny czynił Mickiewicza

5 |

S t r o n a

człowiekiem samotnym, skazanym na udrękę przeciętności i brak perspektyw rozwoju a
wszystko to w ramach racjonalistycznego, oświeceniowego spojrzenia na świat.

Jednocześnie Mickiewicz zaczyna tworzyć ballady. To lubię (grudzień 1819) jako

pierwsza, następnie Tukaj albo próby przyjaźni (wiosna 1820), później również Pani
Twardowska, Świteź czy Lilie.

Wakacje 1820 to ponowne spotkanie z przyjaciółmi oraz ponowna wizyta w

Tuhanowiczach. W tym momencie Mickiewicz zaczyna już mówić o odnalezionym „ideale
kochanki”. Maryla odwzajemniała to uczucie. Tajemne spotkania o północy w parku, liść
dany na pamiątkę wyznań w cienistej altanie. Maryla kochała Mickiewicza tak, jak wolno
było jej go kochać – nie było mowy o zmianie ustalonych już planów. Musiała wyjść za
hrabiego Puttkamera.

Dlatego uczucie to, choć wciąż żywe, kształtowało się jednak w obliczu

niemożności osiągnięcia pełnego szczęścia.

Z drugiej jednak strony zaskakiwać może fakt, że

jak wydaje się, Mickiewicz wcale do owego szczęścia, do małżeństwa z ukochaną, nie dążył

.

Dopiero gdy w lutym 1821 roku Maryla wychodzi za mąż, miłość poety nabiera cech
romantycznych – staje się kolejnym elementem prowadzącym do romantycznego buntu

.

Skłócone życie wewnętrzne poety w tym okresie, miało wyraz w powstałych na

przełomie lat 1820 i 1821 manifestach: Odzie do młodości (grudzień 1820) i
Romantyczności (styczeń 1821). Inspirowana ideami oświeceniowymi Oda, była
jednocześnie manifestem walki z rzeczywistością, walki młodych ze starymi, odchodząc tym
samym od modelu spokojnej pracy organicznej na rzecz otwartego buntu. Wkrótce
Mickiewicz dowiaduje się o śmierci matki, co było dla niego silnym ciosem i nowym
uświadomieniem własnej samotności. Znajduje ona wyraz w Romantyczności i historii
Karusi, samotnej pośród tłumu a której stanowisko podziela też sam poeta stojący w tłumie.
Jednocześnie utwór ten zawiera krytykę postawy racjonalistycznego i empirycznego mędrca –
co było atakiem na postać Jana Śniadeckiego (profesora Uniwersytetu Wileńskiego), który
negował doniosłość kultury ludowej celem wydźwignięcia jej z ciemnoty na wyższy stopień
człowieczeństwa.

Dziady kowieńsko-wileńskie

Pierwszą połowę 1821 roku, już po ślubie Maryli,

Mickiewicz spędza nad

Cierpieniami Młodego Wertera, nad Faustem

. Przeżycia i przemyślenia oddzielają poetę

coraz bardziej od jego przyjaciół. Wakacje 1821 to wizyta opustoszałym Nowogródku, wizyta
w Tuhanowiczach - wspomnienie matki i utraconego na zawsze dzieciństwa, wspomnienie
żywego wciąż uczucia do Maryli. Po przyjeździe do Wilna Mickiewicz wydał się
przyjaciołom „bez mała jak zwariowany”. Tymczasem w umyśle poety tworzył się pomysł
największego polskiego dramatu romantycznego oraz postać będącą esencją romantycznego
skłócenia ze światem – Gustaw.

W czerwcu 1822 roku ukazuje się pierwszy tomik poezji – Ballady i romanse.

Zadedykowany wbrew obyczajowi nie komuś pokroju kuratora Uniwersytetu (Adamowi
Czartoryskiemu), lecz przyjaciołom z młodości (filomatom), co było jednocześnie dobitnym
przykładem wiary w młode pokolenie. Drugi tomik, który ukazał się na początku 1823

6 |

S t r o n a

roku zawierał Dziady części II i IV oraz Grażynę, dzieła bardzo odmienne, w których bunt
Gustawa przeciwko społeczeństwu jest kontrastem dla postawy Grażyny poświęcającej życie
dla wyższego celu – dla miłości do ojczyzny (ergo narodu, ergo społeczeństwa).

Tak oto dokonywała się przemiana Mickiewicza, jeszcze niedawno zachwycającego

się Wolterem czy Trembeckim, teraz stającego się dojrzałym poetą romantycznym.

Bazyliańska cela

W Królestwie Polskim, początkowe nadzieje na odbudowanie państwa polskiego

związane z osobą cara Aleksandra I wkrótce okazały się mrzonką. To spowodowało nasilenie
się działalności konspiracyjnej – powstawały tajne stowarzyszenia i zawiązywały się spiski.
Dekabryści (antycarski ruch rosyjskich rewolucjonistów nazwany tak po wybuchu powstania
w 1825 roku) okazali się naturalnymi sprzymierzeńcami Towarzystwa Patriotycznego
Polskiego. Wkrótce związki z Królestwa Polskiego zwróciły uwagę na Promienistych.

W maju 1820 roku z Warszawy do Wilna przybył Ksawery Ogiński – przypuszczalnie

po to, by wskazać młodzieży wileńskiej cele i metody politycznej konspiracji. Początkowo
przyjęty przez filomatów z nieufnością. Po rozwiązaniu przez władze Uniwersytetu związku
Promienistych wykształciła się jednak prosta alternatywa: albo zaprzestać działalności albo
zejść do podziemia. Wyrazem wyboru tej drugiej opcji było zawiązanie się tajnego związku
filaretów.

Rosło niebezpieczeństwo rewolucji, które nie uszło uwagi cara Aleksandra. Komisarz

carski Nikołaj Nikołajewicz Nowosilcow, pełnomocny delegat cara przy rządzie Królestwa
Polskiego zdawał sobie sprawę, że im bardziej car boi się rewolucji i spisku, tym bardziej on,
Nowosilcow jest mu potrzebny. We wrześniu 1821 roku komisarz przedstawił zaakceptowany
przez cara projekt reorganizacji zakładów naukowych, co w praktyce oznaczało represje na
wszystkich profesorach i studentach podejrzanych o „niebezpieczne” związki. Z jednej strony
Nowosilcow myśląc o karierze szukał spisków gdzie to tylko możliwe, z drugiej kierował się
prywatną nienawiścią do kuratora Uniwersytetu Wileńskiego, księcia Adama Czartoryskiego.
Początkowo kwestię tajnych stowarzyszeń studentów miała rozwiązać sama uczelnia a jej
władze starały się raczej wyciszyć sprawę, nie szkodząc podejrzanym; przeprowadzono
rewizję u kilku filomatów, w tym u Mickiewicza.

Okres ten poeta spędza nad dziełami Szekspira. Za Szekspirem przychodzi fascynacja

Byronem,

którego bohaterowie jak wydaje się, czasem stawali się bliżsi Mickiewiczowi niż

jego prawdziwi przyjaciele z krwi i kości. W tym okresie (1823) powstaje wiersz Do M***.

3 maja 1823 roku w gimnazjum wileńskim uczeń V klasy, Michał Plater i jego dwaj

koledzy napisali na tablicy szkolnej: „Vivat Konstytucja 3 maja, o jak słodkie wspomnienie
dla rodaków”. Kilka dni później na murach kościoła dominikanów ukazały się napisy: „Niech
żyje Konstytucja 3 Maja. Śmierć Dispotam. Day Boże, gdyby to się sprawdziło”. Do dziś nie
jest pewne czy ten drugi napis nie był prowokacją – tak czy inaczej, efektem było osobiste
przybycie Nowosilcowa do Wilna pod koniec czerwca 1823 roku. Rozpoczęło się śledztwo w

7 |

S t r o n a

typowo carskim stylu: rewizje, aresztowania, bicie, zsyłki w głąb Rosji, wcielanie do wojska.
Wkrótce wykryto istnienie Towarzystwa Filomatów.

Mickiewicz otrzymał płatny urlop na rok szkolny 1823/1824 podyktowany złym

stanem zdrowia i wkrótce zjawił się w Wilnie. Dnia 22 października 1823 roku został
aresztowany. W celi zamienionego na więzienie bazyliańskiego klasztoru Mickiewicz
przebywał wraz z Ignacym Domeyką i Freyendem. W klasztorze zostali też osadzeni inni
filomaci, choć Czeczot trafił do franciszkanów a Zan był więziony na zamku.

27 marca 1824 roku na śmierć skazano uczniów kiejdańskiego gimnazjum, Jana

Mollesona i Józefa Tyra (planowali oni zamach na księcia Konstantego, brata cara).
Rozpaczliwa walka matki tego pierwszego spowodowała, że ostatecznie 17 kwietnia wyrok
zmieniono na zsyłkę na ciężkie roboty na Syberii. Mickiewicz unieśmiertelni Mollesona i
jego matkę pod nazwiskiem Rollison w III części Dziadów.

W obliczu strasznych represji społeczeństwo Wilna solidaryzowało się z

prześladowanymi. Dbano o żywność, pościel, jeżeli było to możliwe usiłowano wyciągnąć
uczniów z więzienia. Za kaucją Mickiewicza usiłował wyswobodzić Ignacy Lachnicki,
redaktor kwartalnika „Pamiętnik Magnetyczny Wileński”. Poeta opuścił jednak celę dopiero
po poręczeniu własną osobą i majątkiem przez Lelewela (3 maja 1824). Postawa
współwięźniów i społeczeństwa przełamała uczucie samotności Mickiewicza. „Nieszczęśliwy
kochanek, zbuntowany Gustaw, naprawdę umarł w bazyliańskiej celi”. Społeczeństwo zdało
egzamin, ukazując w dniach próby patriotyzm i godność.

8 |

S t r o n a

R O S J A

(od tego momentu przejdziemy na daty kalendarza juliańskiego,

daty starego stylu, starego systemu)

Przyjaciele i tajniacy

Car Aleksander I w Carskim Siole dnia 14 (26 wg kal. gregoriańskiego) sierpnia

1824 roku zatwierdza wyrok w sprawie filomatów i filaretów. Dwudziestu spośród nich
zostało skazanych na zesłanie w głąb Rosji i oddanie do dyspozycji ministra oświaty.
Tomasza Zana skazano dodatkowo na rok więzienia; Jan Czeczot i Adam Suzin otrzymali
wyrok sześciu miesięcy. Dwudziestosześcioletni Mickiewicz trafił do Petersburga wraz z
Józefem Jeżowskim i Franciszkiem Malewskim.

Petersburg był miastem z założenia manifestującym potęgę władzy cara. Wybudowane

na bagnach delty Newy i okupione krwią tysięcy robotników miasto stało się jednym z
najwybitniejszych osiągnięć rosyjskiej architektury neoklasycystycznej i przytłaczało swoim
rozmachem i potęgą, stając się jednocześnie dla Mickiewicza symbolem przemocy i
despotyzmu.

W Petersburgu zesłani filomaci dość szybko zetknęli się ze spiskującymi

środowiskami przyszłych dekabrystów. Co ciekawe rosyjscy spiskowcy, głównie
wywodzący się ze środowisk wojskowych, mieli niewyobrażalnie trudne zadanie. W historii
własnego narodu nie mieli tradycji do której mogliby się odwołać, rosyjscy bojarzy nigdy nie
mieli prawa do rokoszu etc. Ideałami były zatem hasła Wielkiej Rewolucji Francuskiej
(1789), idee Konstytucji 3 maja (1791) a możliwość obalenia absolutyzmu widzieli nie tyle w
fali wielkiego ruchu rewolucyjnego, lecz raczej na drodze zamachu, będącego zarazem zdradą
z czego zdawali sobie sprawę. Aleksander Bestużew, Konrad Rylejew, późniejsi przywódcy
dekabrystów przyjęli zesłanych filomatów widząc w nich ludzi o podobnych ideach.
Dodatkowo Mickiewicz okazał się szczególnie bliski wielbicielom poezji, która np. za sprawą
Puszkina rozkwitała w Rosji.

W Petersburgu Mickiewicz, poprzez takie postacie jak malarz Józef Oleszkiewicz,

zetknął się również

z mistyką rosyjskich lóż masońskich

. Z nurtem przeciwstawnym

wolteriańskiemu racjonalizmowi, z nurtem głoszącym prawdziwość mistycznego poznania
świata i konieczność odrodzenia duchowego.

Louis-Claude de Saint-Martin, idei którego był wyznawcą Oleszkiewicz, zawarł w

swoich doktrynach pewien stały element – jest nim koncepcja odczucia (sentiment) oraz
wewnętrznego płomienia, dzięki którym człowiek ma nieustanną możliwość rozpoznawania
istnienia Boga oraz innych wzniosłych prawd. Wierzył, że miejsce religii jako organizacji,

9 |

S t r o n a

zajmie w pełni duchowy Chrystianizm, wynikający ze wstępowania na wyższe poziomy
wtajemniczenia (vide Platon, spirytualizm XIX-wieczny).

Według badaczy to właśnie Oleszkiewicz był natchnieniem dla postaci proroka

przyszłości, który pojawia się w Ustępie III części Dziadów oraz postaci Księdza Piotra.

Decyzją ministra oświaty Mickiewicz i Jeżowski mieli objąć posady nauczycieli w

odeskim Liceum Richelieugo; Malczewski również miał trafić do tego miasta. Filomaci nie
zdążyli jeszcze dojechać do Odessy, gdy wydano nowe orzeczenie – ani Mickiewiczowi, ani
Jeżowskiemu nie wolno nauczać w południowych prowincjach. Mieli jednak prawo mieszkać
w odeskim liceum i czekać na dalsze decyzje. Czekali, będąc pod bacznym okiem kuratora
wydziału naukowego odeskiego, hrabiego Jana Witta, w rzeczywistości szefa tajnej policji
południowych guberni. Aleksander Boszniak, grający rolę literata i przyrodnika, zawsze w
otoczeniu Witta, również był szpiegiem.

Karolina z Rzewuskich Sobańska

, żona

Hieronima Sobańskiego, od lat oficjalna kochanka Witta została w tym okresie kochanką
również Mickiewicza. Względy którymi go darzyła przekładały się również na postawę Witta,
który zdawał się patrzeć dzięki temu na filomatów jakby przez palce.

Dzięki talentowi oraz umiejętnościom improwizatorskim Mickiewicz szybko stał się

poetą poszukiwanym przez salony, atrakcją towarzyską, zawsze otoczony przez rój kobiet a
„szorstkość obejścia dodawała mu uroku (…) poeta nie powinien odznaczać się niezmienną,
pogodną uprzejmością kupca”. W tym okresie Mickiewicz tworzy cykl Sonetów odeskich.

Gdy Mickiewicz wyrusza w blisko dwumiesięczną podróż na Krym (1825), do tego

jakże zacnego grona w składzie: Witt, Sobański z żoną oraz Boszniak, dołącza brat pani
Sobańskiej, Henryk Rzewuski. Powstaje kolejny cykl sonetów – Sonety krymskie. Z czasem
podróż na Wschód, w świat Orientu, stała się niemal obowiązkiem poety romantycznego.
Egzotyka tworzyła konieczny dla romantyka dystans pomiędzy nim a światem. Ten „inny
świat” umożliwiał oderwanie się od świata do którego poeta przynależał i przeciw któremu
buntował się.

Po powrocie, decyzją władz, Mickiewicz wraz z Malewskim i Jeżowskim mieli

osiedlić się w Moskwie. W listopadzie w dość tajemniczych okolicznościach umiera
Aleksander I a carem zostaje Mikołaj I. W grudniu 1825 roku wybucha antycarskie powstanie
dekabrystów (dziwne bo odgraniczające się do stania 3 tysięcy żołnierzy na Placu Senackim
w Petersburgu i manifestowania tym braku poparcia dla Mikołaja. Regularne wojsko wierne
carowi zrobiło z buntownikami porządek błyskawicznie).

Wśród Moabitów

Gdy zesłani filomaci docierają do Moskwy zaczyna się okres procesów dekabrystów,

śledztw, przesłuchań. Wszystkie osoby które niegdyś utrzymywały kontakty z buntownikami
teraz znalazły się pod czujnym okiem carskich szpiegów. A filomaci byli jeszcze bardziej
podejrzani. W lipcu 1826 roku stracono pięciu przywódców dekabrystów, w tym Bestużewa i
Rylejewa. W tym okresie Mickiewicz obracał się niemal wyłącznie w towarzystwie

10 |

S t r o n a

współzesłańców – każde nieopatrznie wypowiedziane słowo mogło być pretekstem do
aresztowania.

Z polecenia władz Mickiewicz pracuje w kancelarii gubernatora, księcia

Golicyna. Człowiek ten był życzliwy w stosunku do poety; sam uważał się za protektora
artystów.

Z czasem sytuacja rozluźniła się nieco. Moskwę odwiedził również Aleksander

Puszkin z którego twórczością Mickiewicz miał okazję zetknąć się już w Petersburgu a teraz
miał możliwość poznać go osobiście. Wkrótce obaj wielcy poeci zaprzyjaźnili się, choć nie
była to przyjaźń łatwa (różnica narodowości a przez to np. spojrzenia na wojnę napoleońską).
W Moskwie zaczęło być głośno również o Mickiewiczu. Przebywanie w różnych
środowiskach literackich z jednej strony było mniej podejrzane, jednak z drugiej gorszyło
niektórych przyjaciół Mickiewicza (np. Czeczota), którzy uważali, iż nie powinien on
wchodzić w takie stosunki ze znienawidzonymi Rosjanami.

Konrad Wallenrod i Farys

Konrad Wallenrod rozpoczęty prawdopodobnie jeszcze w Odessie, w czasie

pierwszych miesięcy moskiewskich nabierał ostatecznego kształtu. Widać w nim
odzwierciedlenie postawy i dylematów dekabrystów. Podobnie jak Wallenrod znaleźli się w
sytuacji w której to co koniecznie, wcale nie musiało być etyczne. W sytuacji w której
należało ofiarować nie tylko siebie, ale również honor – wszystko dla dobra narodu. W aktach
procesowych znalazła się relacja, w której Rylejew wypowiada się w pełni świadomy tego
faktu. Co więcej, ci którym udałoby się zgładzić cara mieli dowodzić, że nie należeli do
żadnego stowarzyszenia – mieli stać się straceńcami i wyrzutkami społeczeństwa. Znów – w
imię dobra narodu. Ten motyw znajdzie swoje odzwierciedlenie w utworze Mickiewicza.
Później znajdzie również swoje odzwierciedlenie w sytuacji powstańców.

Mickiewicz, wciąż pod wrażeniem egzotyki Orientu,

zaczyna interesować się poezją

arabską a właściwie jej przekładami dokonanymi przez francuskiego lingwistę i orientalistę
Silvestra de Sacy’ego

. Powstaje historia arabskiego poety i rycerza.

Farys (tytuł wzięty od nazwy wojskowej jednostki jazdy muzułmańskiej) jest

świadectwem wyrastającego w poecie poczucia własnej mocy, własnej pozycji w
romantycznym świecie. Z drugiej strony poeci nie mogliby uzurpować sobie najwyższego
miejsca w społeczeństwie, gdyby to społeczeństwo im tego miejsca nie dawało. Kolejne
dziesięciolecia pokazywały, że państwa mogły zmieniać granice i władców, jednak naród i
jego język trwały niezmiennie. W dobie kryzysu polityki to właśnie poeci byli uznawani za
najbardziej powołanych do wyrażania niepokoju swoich czasów, do buntu. Tylko pielgrzym-
poeta mógł dostąpić poznania, tylko farys, rycerz-poeta mógł ostrzem myśli przebić niebo.
Motyw farysa był później wielokrotnie powielany nawet w późnym romantyzmie.

Z uwagi na problemy z cenzurą Mickiewiczowi udało się wyjechać do

Petersburga, uprzednio biorąc urlop w kancelarii Golicyna. Właśnie tam Konrad
Wallenrod ujrzał światło dzienne (luty 1828).

11 |

S t r o n a

Wyjazd z Rosji

Zapotrzebowanie rynku czytelniczego na dzieła Mickiewicza stało się tak wielkie, że

w roku 1827 księgarze lwowscy wydali bez pozwolenia Sonety, później również inne wiersze.
Rok później studenci krakowscy wydali korsarską edycję Konrada Wallenroda. Powiedzmy,
że pojęcie praw autorskich nie było wówczas traktowane z taką powagą jak ma to miejsce
dziś. Jednocześnie miały miejsce dwa nie do końca autoryzowane wydania tomików Poezji –
paryskie i poznańskie. W tym okresie jedynym naprawdę w całości nadzorowanym przez
samego Mickiewicza wydaniem była dwutomowa, petersburska edycja Poezji z roku 1829.

W tym okresie korekt, edycji i korespondencji z księgarzami Mickiewicz nie pisał nic.

Rozwijała się za to jego znajomość ze słynną pianistką

Marią Szymanowską

. Tym razem

podobno bez podtekstów erotycznych – wydaje się, że dom Szymanowskiej był miejscem
ucieczki od uczuć kobiet, które napastowały biednego Mickiewicza. Dodatkowo od czasów
zesłania, szpiedzy carscy właściwie nie odstępowali poety (co gorsza sam Nowosilcow zaczął
się nim interesować), dlatego Mickiewicz planował wyjazd na Zachód. Jakoby celem
ratowania niemal całkiem zniszczonego zdrowia, jednak jak wynika ze wspomnień filarety i
przyjaciela Mickiewicza, Antoniego Odyńca, poeta tuż przed wyjazdem z Rosji wyglądał
zadziwiająco dobrze – wesoły, ożywiony etc. Długotrwałe starania zostały uwieńczone
sukcesem, gdy w maju 1829 roku Mickiewicz wypłynął do Lubeki.

W oczach kraju

Twórczość Mickiewicza znalazła swoje odbicie w aspiracjach młodych poetów w

kraju. Narodziła się niemalże literacka moda na romantyzm, ze wszystkimi wadami i zaletami
tego zjawiska (wadą był fakt, że nie wszyscy mieli tyle samo umiejętności co zapału). W
starszym pokoleniu twórczość Mickiewicza budziła niechęć, drwiny a nawet gniew, jak w
przypadku rzeczonego Jana Śniadeckiego wymownie sportretowanego w Romantyczności.
Stare pokolenie, pamiętające rozbiory i rozczarowane okresem napoleońskim starało się
utrzymać polityczne status quo, będąc jednocześnie reprezentantami nurtu klasycystycznego.
Klasycy walczyli więc nie tylko z uderzającą w ich rozumienie piękna poetyką, ale przede
wszystkim walczyli o przyszłość buntującej się młodzieży, o przyszłość Królestwa Polskiego.

Wyraźnie pokazuje to wielopoziomowość konfliktu klasyków z romantykami –

konflikt pokoleń, konflikt polityczny, wreszcie spór o estetykę. Toczone batalie miały jednak
jeszcze inny, być może o wiele większy wymiar. Był to bowiem również spór o
wprowadzenie literatury polskiej do rodziny literatury światowej, o formowanie nowego
sposobu przeżywania, o stworzenie piśmiennictwa czepiącego tak z doświadczeń świata jak i
doświadczeń narodu. A celem było kształtowanie przyszłości – o to bowiem zdawał się
walczyć Mickiewicz.

I faktycznie, Konrad Wallenrod, również Dziady czy Oda do młodości w przededniu

powstania listopadowego zyskiwały rangę społeczną, jakiej do tej pory nie otrzymało żadne
dzieło literackie w Polsce.

12 |

S t r o n a

K O N R A D I R O B A K

(

wraz z wyjazdem z Rosji wracamy do datowania

według kalendarza gregoriańskiego)

Daleka podróż polskiego romantyka

Czas, który upłynął między wyjazdem Mickiewicza w maju 1929 z Rosji, a

grudniem 1831 (kiedy do Mickiewicza dociera wiadomość o powstaniu), „jest przedmiotem
sporów badaczy”. Wiadomo, że po przybyciu z Rosji do Niemiec trafił do Berlina, gdzie miał
okazję słuchać wykładów Georga Hegla (klasycysty, o którego wykładach Mickiewicz w
swych listach wyrażał się z przekąsem). Z Berlina trafił na krótko do Pragi (zamieszkiwanej
przez Czechów pod panowaniem Austro-Węgier). Powrócił do Niemiec, w Karlsbadzie wraz
z Antonim Odyńcem wyruszył dalej. Zatrzymali się w Weimarze, gdzie Mickiewicz poznał
osiemdziesięcioletniego wówczas Goethego. Dalsza droga to Frankfurt nad Menem, później
płynął Renem, jedną z najsłynniejszych tras turystycznych świata – Darmstadt, Karlsruhe,
Strasburg. Wreszcie dotarł do Szwajcarii. W tym okresie najprawdopodobniej powstaje
wiersz Na Alpach w Splügen 1829, jeden z nielicznych utworów napisanych w podróży i
ostatni do Maryli Puttkamerowej. Wizyta we Włoszech: Mediolan, Padwa, Wenecja.
Następnie Bolonia, Florencja, wreszcie cel podróży z Niemiec: Rzym, gdzie Mickiewicz
spędził wiosnę i zimę.

W Rzymie, jak zwykle rozchwytywany przez salony (nie tylko tamtejszej Polonii),

poznał Stefana Garczyńskiego oraz

Henriettę Ewę Ankwiczównę

, w której też zakochał się.

Jednak państwo Ankwiczowie, choć przychylnie nastawieni do poety ani myśleli dać swojej
córki na niepewny los człowiekowi żyjącemu z pióra. Z drugiej strony Mickiewicz chyba
rozumiał, że na małżeństwo nie ma co liczyć i ostatecznie nie podjął żadnych poważniejszych
kroków..

Okres rzymski to również wycieczka do Neapolu oraz zwiedzanie Pompei i

Herkulanum, wspinaczka na Wezuwiusza. Następnie ponowna wizyta w Szwajcarii. Tu
dowiaduje się o wybuchu rewolucji lipcowej w Paryżu (1830). Ze Szwajcarii ponownie rusza
do Rzymu. W uproszczeniu: w przeciągu dwóch lat odwiedził Niemcy, Czechy (Austro-
Węgry), Szwajcarię oraz Włochy. Poznał Goethego, słuchał Hegla, miał dość
skomplikowane związki z Ankwiczówną, zawiązała się przyjaźń z Garczyńskim. W tym
okresie o Mickiewiczu pisano już nie tylko w Polsce i Rosji ale również Niemczech,
Szwajcarii, Paryżu.

Dla Mickiewicza był to okres chyba pierwszej w życiu, niemal niczym

nieskrępowanej swobody, której nie doświadczał w prowincjonalnym Nowogródku,
zamknięty później w trójkącie Wilno-Kowno-Nowogródek czy będąc pod stałą kontrolą
carskich szpiegów. Będąc w Rzymie otrzymał również informacje o śmierci przyjaciół,
filomaty Jana Sobolewskiego oraz filarety Cypriana Daszkiewicza. Myśl o przemijaniu. Litwa
powoli przestawała być krajem, do którego chwilowo nie można wrócić a stawała się

13 |

S t r o n a

miejscem do którego Mickiewicz nie powróci już nigdy. O ile w Sonetach krymskich Litwa
była miejscem do którego Mickiewicz tęsknił, miejscem szczęścia o tyle teraz stawała się
również coraz piękniejsza, niczym wspomnienia utraconej na zawsze młodości.

Dramat historii

Mickiewicz jest w Rzymie ale już w Rosji myślał o wielkim dramacie romantycznym.

Dla Mickiewicza dramat taki miał być oparty o historię współczesną, ponieważ właściwą
historią było dla niego wyjaśnianie dziejów, ich kierunku i celu (vide podejście Lelewela).
Wyjaśnienie chwili bieżącej, która wyrastała z historii i natychmiast się w nią zamieniała.

Jesień 1830 to również okres

lektury dzieł de Lamennais’go

, traktujących o

konieczności wystąpienia Kościoła przeciwko władcom świeckim, a wszystko to w obronie
prawdy i praw ludzkich, w obronie wolności. Wolności będącej akceptacją boskiej
odwiecznej prawdy. Lamennais wierzył, że przywódcą ludu walczącego z despotyzmem
stanie się Kościół. Jak wykazuje Dernałowicz, Mickiewicz w lekturze Lamennais’go szukał
nie tyle odpowiedzi, co raczej potwierdzenia własnych myśli. Ten nacisk na akcenty
religijności znajdował wyraz w wierszach Mickiewicza np. Arcymistrz.

Powstanie

W grudniu dotarła do Rzymu wiadomość o wybuchu powstania (w nocy z 29 na 30

listopada 1830) w Polsce. Jakiś czas wcześniej Mickiewicz pisze wiersz Do matki Polki, w
którym zapowiadał konieczność „boju bez chwały” oraz „męczeństwa bez
zmartwychpowstania”. Po latach Mickiewicz miał powiedzieć, iż pisał wiersz „bez nadziei,
ale z ufnością w potęgę męczeństwa”. Również wspomnienia współczesnych Mickiewiczowi
zdają się świadczyć, że nie wierzył on w powodzenie powstania. Czy poeta naprawdę chciał
dołączyć do walczących rodaków jest kwestią dyskusyjną. Znamy natomiast fakty.

Dopiero w drugiej połowie kwietnia 1831 Mickiewicz wyjechał z Rzymu, jednak

spędzając miesiąc w Szwajcarii, ostatecznie trafił do Francji. Tu Mickiewicz poznał
Lamennais’go osobiście. Tu utrzymywał kontakty z polską misją w Paryżu, która starała się
uzyskać francuskie wsparcie dla walczącej Polski. Francuska ulica popierała Polaków –
powstanie uchroniło rewolucję lipcową przed mobilizacją sił Świętego Przymierza (Rosja-
Prusy-Austro-Węgry), jednak władze Francji wolały się zbytnio nie angażować.

Mickiewicz wyjeżdża z Paryża, jedzie przez Würzburg, Drezno, celem miała być

najprawdopodobniej Warszawa. Z niewiadomych przyczyn nie dociera jednak do celu i
zatrzymuje się w Poznańskiem, poruszając się głównie po wielkopolskich dworkach. Tu
spotyka się z byłymi powstańcami. Ze Stefanem Garczyńskim, a jego opowieści o walce z
zostają utrwalone przez Mickiewicza np. w utworze Reduta Ordona. W tym okresie
powstaje również Nocleg, Śmierć pułkownika oraz najprawdopodobniej Ucieczka.
Spotyka również starszego brata Franciszka, który pomimo kalectwa wziął udział w
powstaniu. Nawiązuje romans z piękną panią Konstancją z Bojanowskich Łubieńską. Wydaje
się, że również w tym okresie, w otoczeniu dworków tak przypominających tez Litwy,
powstają pierwsze projekty Pana Tadeusza. To, czy Mickiewicz faktycznie nie mógł, czy

14 |

S t r o n a

może nie za bardzo chciał przekroczyć granicę i dołączyć do powstania pozostaje znów
kwestią dyskusyjną.

Na początku marca 1832 Mickiewicz przybywa do Drezna. Powstanie upadło

ponad cztery miesiące wcześniej. Teraz Drezno stało się główną przystanią polskich
emigrantów. W oczach niektórych powstańców Mickiewicz był tym, który w godzinie próby
zawiódł, nie zamienił słowa w czyn. Sam wspominał później siebie w okresie powstania
mówiąc „jak o chorobie albo o złym uczynku”.

Dziady część III

Wiara w posłannictwo poszczególnych narodów jest charakterystyczna dla całego

romantyzmu europejskiego. Pierwszym gwarantem Świętego Przymierza i ostoją despotyzmu
w Europie był car, przeciwko któremu Polska podniosła oręż. Polska w mniemaniu poety była
narodem zdolnym do wielkiej misji. W Dziadach misja ta znajdzie swój metafizyczny wymiar
– rolę Narodu-Odkupiciela. Mickiewicz odwrócił jednocześnie racjonalny porządek
przyczyny i skutku: dał zapowiedź klęski despotyzmu, gdyż ten ‘ukrzyżował’ Polskę,
mimowolnie spełniając boski plan odkupienia narodów świata.

Na kształt Dziadów wpłynęły więc różne czynniki: od przeżyć samego autora (np.

związane z aresztowaniem) po przemyślenia o dramacie historycznym, który powinien w
świetle historii tłumaczyć współczesność i wskazywać cel.

Pobyt w Dreźnie zaowocował poza III częścią Dziadów również fragmentami

przekładu Giaura Byrona oraz wierszami Mędrcy, Śniła się zima, Rozum i wiara,
Rozmowa wieczorna. Wiersze Te rozkwitłe świeżo drzewa i Do samotności, zostały
ogłoszone dopiero po śmierci autora.

Polskie pielgrzymstwo

9 czerwca 1832 roku papież Grzegorz XVI wydaje encyklikę Cum primum,

potępiającą uczestników powstania listopadowego. Był to ciężki cios dla Polaków i ich
nadziei. Jednocześnie rozpoczyna się Wielka Emigracja tysięcy Polaków na Zachód.
Głównym ośrodkiem emigrantów stała się Francja, konkretnie Paryż.

W lipcu 1832 roku Mickiewicz wyrusza w podróż powrotną do Paryża.

Początkowo angażuje się w projekty polskiej emigracji. Szybko jednak w środowisku
emigracyjnym dochodzą do głosu podziały polityczne.

Mickiewicz staje się głównym redaktorem i publicystą „Pielgrzyma Polskiego” a w

grudniu 1832 roku ukazują się Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego.
Mickiewicz wskazuje w nich, że interesy polityczne są przeszkodą na drodze do odzyskania
wolności, która jako jedyna może zapewnić szczęście. Wskazuje, że to właśnie naród polski
jest „powołany opowiadać ludom ewangelią narodowości, moralności i religii”. Tworzy
nowy układ antynomii: postęp, wolność – despotyzm, racjonalizm. Nie odwołuje się jednak
do Wielkiej Rewolucji Francuskiej, ponieważ ta, wyrastając z oświecenia stawała zarówno

15 |

S t r o n a

przeciwko tronom, jak i ołtarzom. Naród polski, jako ten który umiłował wolność a teraz
niejako pielgrzymuje, uchodząc z ojczyzny ma dać przykład innym narodom i wskazać cel
walki. Mickiewicz porównuje również pielgrzymkę narodu polskiego do wędrówki Narodu
Wybranego.

Pan Tadeusz

Pan Tadeusz wyrasta z rozlicznych tradycji literackich. Dostrzec można bowiem

gatunkowe zbieżności z poematem heroikomicznym, z powieścią dydaktyczną, z komedią
polskiego świecenia, z poematami opisowymi, z poematami staropolskimi. A nade wszystko z
powieścią walterskottowską – wmieszanie postaci fikcyjnych w realia historyczne, wierne
oddawanie szczegółów dawnego sposobu życia, wreszcie technika powieściowa: tajemniczy
opiekun głównego bohatera, stopniowe odsłanianie tajemnicy. Do tego dochodzi niewidoczna
w pierwszej chwili, bajroniczna inspiracja losów Jacka i Ewy.

Mickiewicz nie tworzył jednak epopei. Jak stwierdził Kazimierz Wyka: „epopei nie

można zamierzyć wykonać; można ją chcieć napisać, ale okoliczności powodujące, że utwór
otrzymał daną rangę, mieszczą się w ogóle poza zasięgiem i możliwością czynności
autorskiej”. I faktycznie, dla współczesnych Pan Tadeusz zdawał się być niespodzianką i
rozczarowaniem. Dziady, Księgi pielgrzymstwa czy wiersze Mickiewicza znalazły
natychmiast swoich wielbicielu i zdobyły sławę. Dwa tomiki Pana Tadeusza (1834)
rozchodziły się niemrawo. Współcześni Mickiewiczowi czytelnicy dostrzegali zwykłą
powieść niemal współczesną, oczekując zapewne utworu o silniejszym „ładunku
ideologicznym”. Nie dostrzegali, że od czasów Soplicowa dzieli ich nie dwadzieścia parę lat
lecz cała epoka a Mickiewicz ukazywał to, co utworzyło tradycję narodową. Po ogłoszeniu
Pana Tadeusza Mickiewicz przestał publikować, choć w 1835 roku ukazał się jeszcze
przekład Giaura i kilka innych utworów, jednak zdecydowaną większość jego twórczości z
tego okresu opublikowano dopiero po śmierci poety.

16 |

S t r o n a

B Ó G I H I S T O R I A

Rozbrat z poezją

Celina Szymanowska

poślubiła Mickiewicza w Paryżu 22 lipca 1834 roku. On

miał 36, ona 22 lata i była córką pianistki Marii Szymanowskiej – tej samej z którą
Mickiewicz zapoznał się w czasie pobytu w Rosji. Małżeństwo to wydaje się związkiem
jakby przez pomyłkę..

Gdy w Paryżu pojawił się niejaki Stanisław Morawski, dawny filareta, jak również

przyjaciel domu Szymanowskiej. W rozmowie pojawił się temat Celiny, która po śmierci
matki, bez majątku, mieszkała u dziadków w Warszawie a Morawski, którąś z wypowiedzi
Mickiewicza wziął jak wydaje się, za chęć ożenku. I powtórzył to Celinie jako (

damn!

)

oficjalne oświadczyny. Jak pisał potem Mickiewicz do Odyńca: „nie uwierzysz, jak się
zdziwiłem, słysząc, że już w drodze i prosto do mnie (…) chciałem z niczym odprawić, ale
Celina zmieszała mnie bardzo dobrym znalezieniem się, oświadczając, że manatki zabierze i
wróci (…) żal było narażać na tyle kłopotu. Zresztą podoba mi się. (…) zobaczymy, czy będzie
lżej, czy jeszcze ciężej”.

Jednocześnie Mickiewicz zdawał się być coraz bardziej rozczarowany. Rozczarowany

samym sobą, sytuacją w kraju, sytuacją wśród emigracji. To zarazem nostalgiczne
nastawienie widać nawet w Epilogu do Pana Tadeusza, w którym cały utwór jawi się jako
forma ucieczki od rzeczywistości. Później Mickiewicz właściwie przestaje publikować. Pisał,
jednak dzieła te najwyraźniej uważał za zbyt błahe lub zbyt wewnętrzne, by mogły zostać
przekazane czytelnikom.

Człowiek żyjący z pióra a niepublikujący to oczywiste widmo problemów

finansowych. Przez jakiś czas Mickiewicz zmuszony był nawet pobierać zasiłek z
francuskiego funduszu pomocy literatom. W tym czasie Celina urodziła drugie dziecko a u
niej samej zaczęły się pojawiać objawy choroby psychicznej.

W czerwcu 1839 roku Mickiewiczowie wyjeżdżają z Paryża do Lozanny w

Szwajcarii. Mickiewicz miał w tamtejszej Akademii wykładać literaturę łacińską.
Powstaje tu cykl wierszy znanych jako liryki lozańskie.

Prelekcje paryskie

We wrześniu 1840 roku Mickiewicz został mianowany profesorem

nadzwyczajnym Collège de France i objął nowoutworzoną katedrę literatury
słowiańskiej. Powstają prelekcje paryskie, w których literatura słowiańska miała być
punktem wyjściowym dla filozofii dziejów. Elementem wspólnym wykładów była przede

17 |

S t r o n a

wszystkim jako krytyka racjonalizmu, głównego czynnika dezintegracji ducha, niszczącego
etykę dla zdroworozsądkowego utylitaryzmu.

Latem 1841 roku w życiu Mickiewicza pojawił się Andrzej Towiański, polski

filozof, który twierdził, iż doznał objawienia religijnego.

Towianizm

atakował racjonalizm,

ponieważ sam rozum nie docierał do istoty rzeczy. Uważał człowieka za pośrednika
pomiędzy światem widzialnym a światem ducha. Człowiek był bowiem materialnym
narzędziem a jego czyny – wyrazem aktywności ducha. Wybór pomiędzy dobrem i złem to
wybór pomiędzy duchami wyższymi i niższymi. Ale nawet wybór zła nie przekreśla szans
człowieka, ponieważ przynosi cierpienie a cierpienie wiedzie do odrodzenia, do oderwania się
od zła. Towiański uważał, że Kościół zastąpił marazmem i rutyną autentyczną żarliwość
religijną. Że hierarchia kościelna utrudnia przyjmowanie odwiecznych prawd. Sam siebie
Towiański uważał za rewelatora nowej epoki, zapowiadał nadejście odrodzonego
chrystianizmu, wcielenie ewangelii w życie publiczne i uczynienie z niej prawa regulującego
życie narodów. W cierpieniu Polaków widział narodziny nowego Izraela. Towiański wierzył
również w reinkarnację a jego nauki w gruncie rzeczy wykazują wiele zbieżności z
różnorakimi ideami filozoficznymi – od idei Staint-Martina, poprzez mistycyzm
chrześcijański czy kabałę żydowską aż po mesmeryzm. Założył Koło Sprawy Bożej.

Towiański zjawił się w życiu Mickiewicza w takim jego momencie, że gdy orzekł, iż

przynosi Dobrą Nowinę, Mickiewicz nie tylko uwierzył to co mówił obcy człowiek, ale
również postanowił stać się jej głosicielem. W dodatku w momencie w którym pojawił się
Towiański, ustąpił ponowny regres obłędu Celiny, co zostało przyjęte przez Mickiewicza
niemal jak cud.

Na tle fascynacji Towiańskim rozegrał się również konflikt Mickiewicza ze

Słowackim, który będąc na emigracji również związał się z Kołem Sprawy Bożej, jednak
bardzo szybko zbuntował się przeciwko charyzmatycznemu przywódcy. Nie odpowiadała
‘antypatriotyczna’ idea miłości i braterstwa z Rosją, zapominając o walce z zaborcą.

Z czasem w swoich wykładach Mickiewicz przestał wcielać się w rolę wykładowcy,

lecz raczej apostoła Dobrej Nowiny w wersji Towiańskiego. Prasa francuska, zwłaszcza
katolicka, zaczęła krytykować poetę. Narastała atmosfera skandalu. W maju 1844 roku
Mickiewicz wygłosił swój ostatni wykład.

Czyn

Choć latem 1842 roku Towiański otrzymał nakaz opuszczenia Francji, Koło Sprawy

Bożej wciąż istniało. Prędko stało się celem ataków tak lewicy jak i prawicy. Zrywały się
dawne przyjaźnie Mickiewicza. Krąg towiańczyków żył we własnym świecie, w ciągłym
dążeniu do świętości. Niejasną rolę zaczęła tu odgrywać kobieta,

Ksawera Deybel

, która stała

się jedną z najgorliwszych wyznawczyń i jak sądzą niektórzy badacze, również kochanką
Mickiewicza.

Po pewnym czasie Mickiewicz zdawał się dostrzec moralne spustoszenie, które

dokonywało się wśród towiańczyków. Wydaje się, że miał przy tym więcej zarzutów do

18 |

S t r o n a

samego siebie, niż do przywódcy ruchu. Jednak w 1846 roku nastąpił rozłam, podyktowany
jak wydaje się inną wizją metod w realizacji Nowej Epoki. Rosło w Mickiewiczu
przekonanie, że należy wyrwać się z beznadziejności emigracji.

Gdy rok 1848 przyniósł rosnący konflikt pomiędzy Włochami a Austrią – jednym z

zaborców i sprzymierzeńcem Rosji – w Polaków wstąpiła nowa nadzieja. Rozpoczynała się
Wiosna Ludów. Również Mickiewicz na wieść o zamieszkach w Mediolanie (Włochy nie
były jeszcze zjednoczone) wyruszył do Rzymu.

W Rzymie Mickiewicz stworzył Skład Zasad, według którego Ewangelia miał stać

się prawem narodów, a „duch polski” sługą Ewangelii. Owe zasady kładły również nacisk na
wolność i braterstwo a miały stać się celem do którego należało dążyć w walce z
despotyzmem.

W marcu 1848 roku Mickiewicz wraz z polską delegacją stanął przed papieżem.

Audiencja szybko zamieniła się w skandal. Według relacji ks. Aleksandra Jełowickiego
Mickiewicz „mówił z zapałem i bardzo głośno, ale nie o Polsce, tylko o ogólnej sprawie
ludów, o rewolucji, o tym, że papież na czele ludów stanąć powinien, bo inaczej krew się
poleje i będzie za nią odpowiedzialny” oraz „wykładał Ojcu św., że przyszła nowa epoka
ducha. Upominał go, aby w niej spełnił obowiązek swój (…) a w końcu chwyciwszy go za rękę
potrząsnął nią gwałtownie i zawszasnął: ‘Wiedz, że duch boży jest dzisiaj w bluzach (

czyżby

bluzgach? – przyp. autora

) paryskiego ludu!’”. Papież skrócił audiencję a całe wydarzenie

nastawiło wrogo Polonię rzymską i wysłanników emigracyjnych. Dwa tygodnie później
Mickiewicz wraz z jedenastoosobowym oddziałem opuścił Rzym i ruszył do Mediolanu.

Mickiewicz opuścił Włochy po uformowaniu się Legionu (w liczbie 165 żołnierzy..)

w lipcu 1848 roku. Rosja zawarła konkordat z Watykanem. Wiosną 1849 roku fala ruchów
narodowowyzwoleńczych zaczęła opadać.

15 marca 1849 roku zaczęła wychodzić „La Tribune des Peuples” czyli „Trybuna

Ludów”, której założycielem, redaktorem i głównym publicystą był Mickiewicz, który
widział w niej „europejski organ ludowy”. W obliczu niepokojów społecznych pismo,
podobnie jak wiele innych zostaje zawieszone.

W roku 1852, po skreśleniu Mickiewicza z listy profesorów otrzymuje on posadę w

Bibliotece Arsenału, co sam miał skomentować następująco wskazując na tysiące tomów:
„Pochowano mnie wśród umarłych”.

Gdy w roku 1853 wybucha konflikt nazwany wojną krymską (Rosja vs Imperium

osmańskie wraz z Francją, Wielką Brytanią i Sardynią) Mickiewicz snuje plany wyruszenia
na Krym.

W roku 1855 umiera Celina, najprawdopodobniej na raka, pozostawiając łącznie

sześcioro dzieci; w tym najmłodsze czteroletnie. Mickiewicz, zapewniwszy środki finansowe
dzieciom, 22 września przybywa do Konstantynopola. Stan jego zdrowia zaczął się
gwałtownie pogarszać. 23 listopada 1855 roku Mickiewicz umiera, prawdopodobnie na
cholerę z którą wyczerpany organizm walczył zaledwie jeden dzień. Umarł mając 57 lat.