Elżbieta Fiok

Osiem kroków

czyli kilka praktycznych rad

Elżbieta Fiok •

 

Osiem kroków czyli kilka praktycznych rad • 

 

Osiem kroków czyli kilka praktycznych rad!  

   

Praca  nauczyciela  z  klasą  w  której  uczą  się  cudzoziemcy,  stawia  przed  nami  wiele 

nowych wyzwań, przygotowań, dodatkowej pracy. Musimy podjąć ten wysiłek, bo jesteśmy 

świadkami zmieniającej się rzeczywistości.  

Przedstawione wskazówki są wynikiem doświadczenia jakie zdobyłam podczas ponad 

15‐letniej pracy w szkole, w której uczą się cudzoziemcy. Chciałam zwrócić uwagę na to, co 

dla  mnie  jest  najważniejsze,  co  się  sprawdziło  i  co  pomogło  w  codziennej  pracy.  Chcę 

podkreślić,  że  nie  zawsze  podjęte  działania  zakończone  były  sukcesem,  ale  mam 

świadomość, że doświadczenie porażki jest także jest nauką. 

Oto  kilka  rad  dla  tych,  przed  którymi  pojawi  się  problem  dziecka  –  cudzoziemca  w 

klasie. O tym, że taki uczeń pojawi się w naszej klasie, zazwyczaj wiemy wcześniej. Dobrze, 

gdy ten czas poświęcimy na odpowiednie przygotowania.  

 

Krok 1 

Sprawdzamy status prawny dziecka 

W  Polsce  każde  dziecko  ma  prawo  do  bezpłatnej  edukacji.  Niezależnie  od  statusu 

prawnego  rodziców,  dzieci  objęte  są  obowiązkiem  przedszkolnym  i  szkolnym.  Kwestie 

edukacji  cudzoziemców  reguluje  Ustawa  o  systemie  oświaty  (art.  94a)  oraz  Ustawa 

o szkolnictwie wyższym (art. 33a). 

Szczegóły  dotyczące  przyjmowania  osób  niebędących  obywatelami  polskimi  do 

publicznych  przedszkoli,  szkół,  zakładów  kształcenia  nauczycieli  i  placówek  oraz  organizacji 

dodatkowej nauki języka polskiego, dodatkowych zajęć wyrównawczych oraz nauki języka i 

kultury  kraju  pochodzenia określa  rozporządzenie  Ministra  Edukacji  Narodowej  z  dnia  1 

kwietnia  2010  roku.  Jednoznacznie  określa  ono,  że  dzieci  przyjmowane  są  do  szkoły  na 

zasadach stosowanych wobec obywateli polskich. W sytuacji, kiedy cudzoziemiec nie posiada 

świadectwa  lub  dokumentów  potwierdzających  ukończenie  odpowiedniej  klasy  lub  szkoły, 

dyrektor  placówki  zobowiązany  jest  do  przeprowadzenia  postępowania  klasyfikacyjnego. 

Jego  zadaniem  jest  określenie,  do  której  klasy  może  zostać  zakwalifikowane  dziecko. 

Dodatkowo  ustawa  o  systemie  oświaty  przewiduje,  że  osoby,  które  nie  znają  języka 

polskiego albo znają go na poziomie niewystarczającym do korzystania z nauki, mają prawo 

1

Elżbieta Fiok •

 

Osiem kroków czyli kilka praktycznych rad • 

do  dodatkowej  bezpłatnej  nauki  języka  polskiego.  Naukę  języka  polskiego  dla  tych  osób 

organizuje gmina właściwa ze względu na miejsce ich zamieszkania.  

Roczna nauka języka polskiego może być zorganizowana w formie: 

• kursu  przygotowawczego,  jeżeli  do  udziału  w  zajęciach  zgłoszonych  zostanie  co 

najmniej 15 osób; 

• dodatkowych  lekcji  języka  polskiego,  jeżeli  do  udziału  w  zajęciach  zgłoszonych 

zostanie mniej niż 15 osób. 

Dodatkowa  bezpłatna  nauka  języka  polskiego  prowadzona  jest  w  wymiarze 

pozwalającym  na  opanowanie  języka  w  stopniu  umożliwiającym  udział  w  obowiązkowych 

zajęciach edukacyjnych, nie niższym jednak niż 2 godziny lekcyjne tygodniowo. 

Rozkład oraz wymiar zajęć ustala dyrektor szkoły lub placówki, w której są organizowane. 

Dzieci cudzoziemców podlegające obowiązkowi szkolnemu, mają ponadto możliwość 

uczestniczenia  w  zajęciach  z  języka  i  kultury  kraju  swojego  pochodzenia.  Lekcje  mogą  być 

organizowane  w  szkole  za  zgodą  organu  prowadzącego.  Szkoła  jest  zobowiązana  do 

nieodpłatnego  udostępnienia  pomieszczeń  i  niezbędnych  pomocy  dydaktycznych.  Łączny 

wymiar  godzin  przeznaczonych  na  naukę  języka  polskiego  i  kultury  kraju  pochodzenia  nie 

może przekraczać 5 godzin tygodniowo.  

Poznanie statusu prawnego dziecka ułatwi nam wyjaśnienie kwestii związanych np. z 

ewentualną opieką medyczną, psychologiczną czy sytuacją materialną dziecka. Jeśli uczeń – 

cudzoziemiec jest mieszkańcem ośrodka musimy wiedzieć, że jest objęty podstawową opieką 

medyczną,  a  jego  rodzice  mają  dostęp  do  porad  psychologa,  prawnika.  Mieszkańcom 

ośrodka udzielana jest pomoc materialna, np. na zakup podręczników, niezbędnych pomocy 

i przyborów szkolnych, lub zwrot kosztów wyjść i wycieczek szkolnych. 

Dzieci,  których  rodzice  posiadają  status  uchodźcy  przez  pierwszy  rok  objęte  są 

programem  integracyjnym.  Obejmuje  on  świadczenia  pieniężne,  opłacanie  składki  na 

ubezpieczenie zdrowotne, pomoc w znalezieniu mieszkania, a nawet w wypełnianiu różnego 

rodzaju  urzędowych  wniosków.  Uchodźcy  mają  więc  zapewnioną  pomoc  ułatwiającą 

rozpoczęcie  życia  poza ośrodkiem.  Na  terenie Polski  programem  integracyjnym  zajmują  się 

lokalne  odziały  MOPR.  Kontakty  z  osobą  opiekującą  się  daną  rodziną  niejednokrotnie 

pozwoliły  mi  na  poznanie  jej  (rodziny)  statusu  materialnego  czy  wyjaśnienie  przyczyn 

nieobecności dziecka/dzieci w szkole.  

2

Elżbieta Fiok •

 

Osiem kroków czyli kilka praktycznych rad • 

W  najtrudniejszej  sytuacji  są  rodziny,  które  posiadają  zgodę  na  pobyt  tolerowany. 

Wiąże  się  to  z  bardzo  ograniczoną  pomocą  materialną  oraz  koniecznością  opuszczenia 

ośrodka i znalezienia mieszkania..  

Wiedza  dotycząca  statusu  prawnego  naszego  ucznia  była  dla  mnie  zawsze  bardzo 

ważna.  Dzięki  niej  mogłam  zwrócić  się  bezpośrednio  do  pracownika  ośrodka  bądź  MOPR              

i  wyjaśnić,  dlaczego  dziecko  nie  posiada  podręczników,  potrzebnych  przyborów,  dlaczego 

jest nieobecne w szkole itp.  

 

Krok 2 

Ustalamy, z jakiego kraju pochodzi nasz uczeń 

Bardzo  długo  Polska  była  krajem  jednolitym  kulturowo.  Cudzoziemcy  w  polskich 

szkołach  byli  prawie  nieobecni.  Dane  na  temat  liczebności  uczniów  pochodzących  z  innych 

krajów Ministerstwo Edukacji Narodowej zaczęło gromadzić dopiero od 2000 roku. Od kilku 

lat  liczba  cudzoziemców  uczących  się  w  polskich  szkołach  systematycznie  wzrasta.  Coraz 

częściej  spotykamy  uczniów    wyznających  inną  religię,  często  pochodzących  z  odległych 

kulturowo  krajów.  Obecnie  bardzo  liczną  grupą  uczniów  cudzoziemców  są  dzieci 

narodowości czeczeńskiej.  

Poznanie kultury, religii nowego ucznia jest niezbędnym czynnikiem pozwalającym na 

uniknięcie  przykrych  i  nieprzewidywalnych  sytuacji.  W  ostatnim  czasie  pojawiło  się  wiele 

publikacji  dotyczących  podstawowych  zasad,  zwyczajów  i  tradycji  panujących  w  innych 

kulturach. Trzeba więc poświęcić trochę czasu i poszerzyć swoją wiedzę.  

Chciałabym  zwrócić  uwagę  na  kilka  różnic  kulturowych,  które  mają  bezpośredni 

wpływ na pracę nauczyciela: 

Inne poczucie czasu 

• częste spóźnienia uczniów na zajęcia i rodziców na umówione spotkania;  

• zbyt późne odbieranie dzieci po zajęciach. 

Jasno określone podziały na sferę kobiet i mężczyzn  

• cudzoziemcy  narodowości  czeczeńskiej  chcą  we  wszystkich  istotnych  sprawach 

rozmawiać  z  mężczyznami,  trudno  im  się  pogodzić,  że  w  Polsce  tak  wiele  kobiet 

pracuje,  zajmuje  ważne  stanowiska;  nietaktem  ze  strony  Polki  jest  podanie  ręki 

mężczyźnie, 

• mężczyźni pracują i decydują o przyszłości swojej rodziny; 

3

Elżbieta Fiok •

 

Osiem kroków czyli kilka praktycznych rad • 

• kobiety zajmują się dziećmi a więc i sprawami szkoły;  

• dziewczynki  narodowości  czeczeńskiej  nie  będą  chciały  siedzieć  w  jednej  ławce 

z chłopcem;  

Wczesne wejście w dorosłość 

• nasze nastolatki to w kulturze np. czeczeńskiej dorosłe osoby;  

• nastoletni  chłopcy  potrafią  zareagować  agresją  w  sytuacji,  gdy  okaże  się,  że 

dziewczyna wie więcej, lepiej się uczy. 

 

 

Różnice w stroju 

• dotyczy młodych dziewcząt i kobiet: niektóre części ciała, jak ramiona, łydki nie mogą 

być odkryte. Mogą się z tym wiązać trudności z włożeniem odpowiedniego stroju na 

lekcje  wychowania  fizycznego  czy  ubiorem  na  wycieczkę.  Byłam  świadkiem,  gdy 

podczas wyjazdu nad jezioro w upalny letni dzień, młode dziewczyny i kobiety kąpały 

się w sukienkach. 

Różnice w obchodzonych świętach 

• podczas Ramadanu – postu zdarzało się, że dzieci przychodziły głodne, nie miały nic 

do jedzenia, cierpiały na ból głowy, brzucha; 

• muzułmanie  nie  jedzą  wieprzowiny,  trzeba  o  tym  pamiętać  podczas  wycieczek,  lub 

częstując ucznia szkolnym obiadem, 

Inne ważne różnice 

• pies jest dla Czeczenów zwierzęciem nieczystym, pamiętajmy o tym i nie zmuszajmy 

dzieci do kolorowania, wypowiadania się i czytania tekstów o naszych czworonożnych 

przyjaciołach. 

 

Krok 3 

Zapoznajemy się z systemem edukacji kraju, z którego przyjechał uczeń 

W  miarę  możliwości  postarajmy  się  dowiedzieć,  czy  dziecko  uczyło  się  już 

przedmiotów,  które  znajdują  się  w  programie  polskiej  szkoły.  Jest  to  także  doskonały 

moment  na  sprawdzenie,  czy  uczeń  omawiał  określony  materiał  np.  z  matematyki. 

Większość z nich jest dobrze przygotowana z tego przedmiotu. Posiadając tę wiedzę możemy 

4

Elżbieta Fiok •

 

Osiem kroków czyli kilka praktycznych rad • 

spowodować,  że  już  na  samym  początku  nauki,  dziecko–cudzoziemiec,  pochwali  się  przy 

całej  klasie  swoimi  umiejętnościami  np.  rachunkowymi.  Odnosząc  fragmentaryczny  sukces 

cudzoziemiec zaczyna czuć się pewniej w nowej grupie, co przyśpiesza proces adaptacji.  

Wielu  chłopców  narodowości  czeczeńskiej  świetnie  radzi  sobie  podczas  zajęć 

sportowych.  Możliwość  pokazania  umiejętności  gry  w  piłkę  nożną  czy  w  sportach  walki 

powoduje, że wśród polskich rówieśników pojawia się uznanie i idąca za nim akceptacja. 

W  mojej  dotychczasowej  pracy  spotkałam  uczniów  uzdolnionych  plastycznie  czy 

muzycznie. Brali udział w różnorodnych konkursach i wielokrotnie odnosili w nich sukcesy.  

Występy  podczas  uroczystości  szkolnych,  zespołu  tanecznego  „Gwiazdy  Czeczenii” 

spowodowały,  że  polscy  uczniowie  zaczęli  zupełnie  inaczej  postrzegać  swoich 

cudzoziemskich kolegów. Wcześniej, na przerwach dochodziło do sprzeczek, czasami bójek. 

Wystarczającym  pretekstem  było  nierozważne  spojrzenie,  słowo  czy  gest.  Występ 

pokazujący  talent  taneczny  spowodował,  że  cudzoziemcy  zaczęli  być  zupełnie  inaczej 

odbierani.  To  już  nie  byli  ci,  którzy  nic  nie  umieją,  nie  potrafią.  Przez  pewien  czas  na 

przerwach można było zauważyć, jak tworzą się grupki, w środku których jeden z „tancerzy” 

uczył Polaków podstawowych kroków. 

 

Krok 4 

Nawiązujemy współpracę z pedagogiem szkolnym, psychologiem 

W sytuacji, kiedy uczeń–uchodźca będzie miał problemy z odnalezieniem się w nowej 

sytuacji,  wsparcie  ze  strony  pedagoga  ułatwi  nam  pracę.  Nie  bójmy  się  prosić  o  pomoc. 

Ponadto  należy  pamiętać,  że  możemy  pracować  z  dziećmi,  które  doświadczyły  wielu 

traumatycznych  przeżyć  (śmierć  bliskiej  osoby,  rozłąka  z  kimś  bliskim,  głód,  ucieczka  przed 

wojną,  nagłe  wyrwanie  z  dotychczasowego  życia,  lęk).  W  związku  z  tym  mogą  pojawić  się 

problemy psychologiczne związane ze stresem pourazowym czy szokiem kulturowym. Pomoc 

psychologa,  ułatwi  nam  zrozumienie  pewnych  zachowań,  gdyż  nauczyciel  rzadko  może 

rozpoznać  ich  wszystkie  symptomy.  Nieświadomie  mogą  być  odbierane  jako 

nieposłuszeństwo. 

Psychologowie  opisując  objawy  stresu  pourazowego  zwracają  uwagę  na  ogólne 

pobudzenie,  lęk  przed  powtórzeniem  nieszczęśliwych  wydarzeń,  kłopoty  z  koncentracją 

uwagi, snem, ataki agresji bądź gniewu.  

5

Elżbieta Fiok •

 

Osiem kroków czyli kilka praktycznych rad • 

Jeżeli  w    klasie  pojawi  się  dziecko–cudzoziemiec  mające  kłopoty  z  adaptacją                   

w  nowym  środowisku,  pobudzone  psychoruchowo  wręcz  agresywne,  rysujące  „smutne”, 

tragiczne  wydarzenia,  powinniśmy  poprosić  o  pomoc  fachowca.  Tylko  on  może  postawić 

diagnozę  i  ewentualnie  przeprowadzić  terapię.  Nawiązanie  współpracy  pozwoli  na 

wyeliminowanie  błędów  w  pracy  z  dzieckiem.  Musimy  jednak  wiedzieć,  że  np.  dla 

muzułmanów  zwrócenie  się  o  pomoc  do  psychologa  jest  ostatecznością.  Trzeba  więc 

umiejętnie i delikatnie zasugerować rodzicom konieczność skorzystania z fachowej pomocy. 

Ważne,  by  była  to  osoba  (oczywiście  w  miarę  możliwości),  która  specjalizuje  się  w  pracy  z 

cudzoziemcami. W Lublinie można prosić o pomoc psychologa z Caritas.  

Pomoc  osób  kompetentnych  pozwoli  nam  także  na  wyjaśnienie  –  czasami 

niezrozumiałych dla nas – zachowań naszych podopiecznych. W klasie, w której uczę, jeden               

z  uczniów‐cudzoziemców  sprawiał  problemy  wychowawcze.  Miał  kłopoty  z  koncentracją 

uwagi,  trudno  było  go  zainteresować  pracą  na  lekcji.  Bywały  jednak  i  takie  dni,  kiedy  był 

aktywny,  skupiony  na  zadaniu.  Psycholog  po  przedstawieniu  i  opisaniu  problemu 

zasugerowała, żebym zwróciła uwagę na to, czy dziecko nie jest głodne. Zastosowałam się do 

zalecenia i bacznie obserwowałam chłopca. Bardzo szybko zorientowałam się, że nic nie je na 

przerwach.  Okazało  się  też,  że  do  szkoły  przychodzi  bez  śniadania.  Zaczęłam  „dokarmiać” 

dziecko. Kupowałam w szkolnym sklepiku bułki, czasami wysyłałam go do stołówki na zupę. 

Porozmawiałam  także  z  matką.  Po  krótkim  czasie  okazało  się,  że  diagnoza  psychologa  była 

trafna. Chłopiec zachowywał się niespokojnie, gdyż był głodny. Po wprowadzeniu opisanych 

zmian, ustąpiła większość objawów psychoruchowych. 

Problemy  z  adaptacją  w  nowym  środowisku  mają  też  uczniowie–cudzoziemcy 

przeżywający  szok  kulturowy.  Dziewczynki  z  ortodoksyjnych  rodzin  nie  potrafią 

zaakceptować  odmienności  w  zachowaniu  i  ubiorze  swoich  polskich  rówieśniczek.  Wielu 

chłopców reaguje nieadekwatną do sytuacji agresją.  

Szok  kulturowy  jest  negatywnym  przeżyciem  dla  osoby,  która  go  doświadcza. 

Zjawisko wynika z trudności, na jakie napotyka w nowym nieznanym środowisku. Wiąże się 

to  z  odczuwaniem  takich  emocji  jak:  lęk,  złość,  smutek,  bezradność.  Powstaje  i  nasila  się 

powoli,  w  miarę  jak  rośnie  liczba  przykrych  i  trudnych  wydarzeń,  a  towarzyszące  im 

negatywne  emocje  kumulują  się.  Szok  kulturowy  jest  zjawiskiem  obejmującym 

funkcjonowanie  psychiczne,  fizyczne    i  społeczne  człowieka.  Wynikiem  negatywnych, 

nasilających się emocji jest pogorszenie się ogólnego samopoczucia i satysfakcji z życia.   

6

Elżbieta Fiok •

 

Osiem kroków czyli kilka praktycznych rad • 

Dla  dzieci–cudzoziemców  rozpoczęcie  nauki  w  polskiej  szkole,  w  nowej,  odmiennej 

kulturze  jest   niezmiernie  trudne.  Wszystkie  codzienne  zjawiska  związane  z  rytmem  pracy 

szkoły  są  dla  nowego  ucznia  nieznane  i  stresujące.  Wprawdzie  po  pewnym  czasie  dziecko 

oswaja się i przyzwyczaja do nowej sytuacji, to jednak nie zawsze rozumie wszystkie normy, 

wartości  i  symbolikę  kultury,  w  której  obecnie  funkcjonuje.  Czasami  zachowuje  się 

nieadekwatnie do sytuacji. Reaguje agresją na niezrozumiałe dla siebie zachowanie innych. 

Zwłaszcza  chłopcy  nie  potrafią  opanować  emocji  w  sytuacji,  gdy  zaczepia  ich  polska 

rówieśniczka.  Traktują  te  sytuacje  bardzo  ambicjonalnie.  Niektóre  gesty,  dotyk  w  naszej 

kulturze uważane za dopuszczalne, są nie do przyjęcia przez cudzoziemców. Bez otrzymania 

wsparcia  i  pomocy  zaczyna  pojawiać  się  wiele  nieporozumień.  Ze  strony  osób  pracujących    

z cudzoziemcami  potrzeba  cierpliwości  w  wyjaśnianiu  niektórych  aspektów  naszych 

obyczajów i kultury. 

Etapy szoku kulturowego 

Co się dzieje z cudzoziemcem–uczniem? 

Jak mu pomóc? 

Etap I 

Na tym etapie, nazywanym miesiącem miodowym, 

uczeń  jest  zaciekawiony  i  bardzo  pozytywnie 

nastawiony  do  odmienności.  Nowość  zachwyca, 

intryguje, wywołuje entuzjazm. 

Zdarza  się  jednak,  że  etap  ten  w  ogóle  nie 

występuje u migrantów przymusowych. 

 

Urealniać  otaczający  świat:  przekazywać  rzetelne 

informacje  o  zasadach  panujących  w  szkole  i  w 

kulturze  kraju.  Zachęcać  do  kontaktów  z  innymi 

uczniami i nawiązywania pozytywnych relacji z lokalną 

społecznością. 

 

Etap II 

Rzeczywistość  okazuje  się  bardziej  zaskakująca,  a 

odmienność  zdecydowanie  bardziej  przeszkadza  i 

irytuje niż cieszy. 

Codzienne  pomyłki  i  nieporozumienia  powodują 

silną frustrację i złość na siebie samego. 

Skutkuje  to  wycofaniem  z  życia,  np.  szkolnego, 

niechęcią do nawiązywania kontaktów. 

 

Wspierać  częstymi  rozmowami.  Dać  się  wygadać, 

wylać żale i frustrację. 

Pozwolić  na  sceptycyzm  i  nieufność  wobec  nowych 

norm i wartości, ale też wyjaśniać je i przybliżać. 

Wspólnie 

poszukiwać 

obszarów 

porozumienia: 

elementów podobnych, łączących obie kultury. 

Etap III 

Funkcjonowanie  w  odmiennym  kręgu  kulturowym 

 

Nie potępiać niechęci i złości wobec innych. 

7

Elżbieta Fiok •

 

Osiem kroków czyli kilka praktycznych rad • 

jest  trudne  i  wyczerpujące.  Silne  wyczerpanie 

fizyczne i psychiczne może skutkować osłabieniem 

i 

skłonnością 

do 

chorób. 

Zmienia 

się 

ukierunkowanie złości i agresji z siebie samego na 

„nich”.  Dominuje  przekonanie  ,  że  to  „oni”  czyli 

członkowie  społeczeństwa  przyjmującego  są  źli, 

nieodpowiednio  się  zachowują  i  są  wobec  mnie 

niechętni.  Mogą  się  zdarzać  wybuchy  złości  i 

agresji przeciwko uczniom z grupy większościowej 

 

 

Zachęcać do innego sposobu rozładowania agresji, 

np. poprzez sport. 

Okazywać  zrozumienie  dla  odczuć  i  wątpliwości 

pojawiających się na tym etapie. 

Wyjaśniać powszechność i naturalność takiego 

stanu. Wszyscy silniej lub słabiej doświadczają 

szoku kulturowego. 

Zachęcić do kontaktu z „pozytywnymi” osobami, 

psychologiem,  przyjacielem.  Odsunąć  w  czasie 

działania 

wymagające 

skupienia 

i 

stabilności 

emocjonalnej: testy, egzaminy, zaliczenia. 

Etap IV 

Rozpoczyna  się  okres  stabilizacji  emocjonalnej  i 

społecznej.  Uczeń  zna  już  plusy  i  minusy 

funkcjonowania  w  nowej  kulturze  i  odzyskuje  siły, 

poczucie kontroli i adekwatności kulturowej. 

Zyskuje także zdrowy dystans do swojej i do 

nowej  kultury.  Powraca  chęć  do  nawiązywania  i 

podtrzymywania kontaktów społecznych. 

Poprawia się kondycja psychofizyczna, 

zdolność koncentracji, wydolność poznawcza. 

 

 

Współuczestniczyć w powrocie do dobrego 

samopoczucia.  Podkreślać  kompetencje  społeczne  i 

międzykulturowe  ucznia.  Zachęcać  do  wyciągania 

wniosków  z  przebytych  doświadczeń.  Motywować  do 

wytężonej pracy, żeby nie narastały zaległości w nauce 

związane 

ze 

znacznym 

spadkiem 

formy 

doświadczanym  na  poprzednim  etapie.  Wspierać  w 

pogłębianiu kontaktów i więzi z innymi uczniami. 

 

Etap V 

W wyniku poprzednich doświadczeń wykształca się 

umiejętność 

zdrowego 

i 

efektywnego 

funkcjonowania w obu kontekstach kulturowych. 

Wraca poczucie stabilności i bezpieczeństwa. 

Cudzoziemiec  swobodnie  czuje  się  zarówno  w 

swojej,  jak  i  w  nowej  kulturze.  Jest  świadomy 

różnic kulturowych 

 

 

Docenić  wysiłek  i  rozwój  ucznia.  Zachęcić  go  do 

wspierania  innych  uczniów  borykających  się  z 

trudnościami adaptacyjnymi 

 

 

 

8

Elżbieta Fiok •

 

Osiem kroków czyli kilka praktycznych rad • 

Krok 5 

Kontaktujemy się  z innymi nauczycielami, którzy będą także uczyć w tej klasie 

Nauczyciele  uczący  w  zróżnicowanych  kulturowo  klasach  muszą  się  odpowiednio 

przygotować. Mając świadomość, że wymaga to dodatkowego wysiłku i zaangażowania, powinni 

posiąść  podstawową  wiedzę  o  kulturze,  zwyczajach,  religii  jaka  panuje  w  kraju  pochodzenia 

naszego  ucznia.  Pozwala  to  na  zrozumienie  i  odpowiednią  ocenę  wielu  zachowań.  Dodatkowo, 

wypracowanie  przez  zespół  uczących  nauczycieli  wspólnych  norm  i  zasad  postępowania  oraz 

konsekwentne  ich  przestrzeganie,  zdecydowanie  ułatwia  działanie.  Ważna  jest  także  postawa 

wszystkich  nauczycieli.  Powinni  być  otwarci  i  przyjaźnie  nastawieni;  swoim  zachowaniem  nie 

mogą okazywać, że nowy uczeń to „tylko same kłopoty”. 

Dla właściwego funkcjonowania szkół rozpoczynających pracę z osobami wywodzącymi się z 

innych obszarów kulturowych bardzo pomocne są szkoleniowe Rady Pedagogiczne. Zaproszone 

osoby  omówią  prawne  i  psychologiczne  aspekty  uchodźctwa,  zwrócą uwagę  na  główne  różnice 

kulturowe.  

Nauczyciel  –  wychowawca  jest  osobą  najlepiej  zorientowaną  w  sytuacji  „nowego  ucznia”. 

Jeżeli  przekaże  innym  nauczycielom  swoją  wiedzę  i  spostrzeżenia,  uprzedzi  o  możliwych 

zachowaniach, pomoże zarówno dziecku jak i swoim kolegom. 

W  tym  punkcie chciałabym  zwrócić  uwagę,  że  należy  być otwartym  na  współpracę.  Pomoc 

innych,  np.  urzędników,  wolontariuszy  z  instytucji  pozarządowych  ułatwi  organizację  działań 

integrujących  oba  środowiska.  Zwłaszcza  dla  nauczycieli  rozpoczynających  pracę  z  klasami 

zróżnicowanymi kulturowo jest to cenna inicjatywa, gdyż tego rodzaju organizacje mają ogromne 

doświadczenie i wiedzę.  

Do  kogo  można  zwrócić  się  o  pomoc?  Centrum  Wolontariatu,  Caritas  Polska,  Polska  Akcja 

Humanitarna,  UNHCR,  Fundacja  Ocalenie  ‐  wszystkie  te  organizacje  dysponują  sprawdzonymi 

programami, projektami, które można przenieść na własny grunt.  

Bardzo  dobrą  praktyką  jest  systematyczny  kontakt  z  wolontariuszami  pracującymi  np.  na 

terenie  ośrodka.  W  lubelskiej  placówce  organizowane  są  korepetycje  z  poszczególnych 

przedmiotów.  Studenci  –  wolontariusze  z  Centrum  Wolontariatu  na  co  dzień  prowadzą  zajęcia, 

podczas których tłumaczą, wyjaśniają, pomagają odrobić pracę domową. Znam także przypadki 

bezpośredniej  współpracy  wolontariuszy  z  rodzinami,  które  mieszkają  poza  ośrodkiem.                      

W określone dni do domu przychodzą młodzi ludzie i pomagają dzieciom w nauce. Jest więc wiele 

sposobów usprawniających naszą pracę, trzeba tylko być otwartym i nie bać się prosić o pomoc. 

9

Elżbieta Fiok •

 

Osiem kroków czyli kilka praktycznych rad • 

 

 

 

 

Krok 6 

Nawiązujemy kontakt z rodzicami dziecka 

Postarajmy  się  o  jak  najszybsze  nawiązanie  współpracy  z  rodzicami.  Mogą  nam  oni 

bardzo  pomóc.  Niekiedy  problemem  jest  nieznajomość  języka  polskiego.  Dobrze  byłoby, 

gdybyśmy sami rozmawiali w języku np. angielskim czy rosyjskim. Jeżeli jest to niemożliwe, 

zaprośmy  do  współpracy  kogoś  ze  znajomych.  W  szkole,  w  której  uczę,  organizowane  są 

ogólne zebrania dla rodziców uczniów–cudzoziemców. Przy pomocy tłumacza przekazywane 

są  najważniejsze  informacje  dotyczące  funkcjonowania  szkoły.  Na  spotkanie  można 

przygotować  mini  słowniczki  najważniejszych  słów  i  zwrotów,  formularze  zwolnień 

lekarskich, itp. 

Rodzice  powinni  mieć  poczucie,  że  w  polskiej  szkole  nie  stanie  się  krzywda  ich 

dziecku,  że  będzie  ono  pod  dobrą  opieką.  Już  na  pierwszym  spotkaniu  powinniśmy  także 

zapoznać  rodziców  z  zasadami  panującymi  w  naszej  szkole:  zmiana  obuwia,  możliwość 

spożycia gorącego posiłku. Dobrze jest, gdy na początku wyjaśnimy sprawę religii. Muszę     w 

tym miejscu zaznaczyć, że nie zawsze jest to takie oczywiste i nie możemy z góry założyć, że 

uczeń cudzoziemiec nie będzie uczęszczał na lekcje religii. Zdarzało się, że dzieci                 z 

rodzin  niekatolickich  uczęszczały  na  zajęcia.  Proponowałabym  także  ustalenie  sposobu 

kontaktów  rodzic  –  nauczyciel.  Można  zapoznać  rodziców  z  harmonogramem  zebrań 

klasowych.  Z  doświadczenia  jednak  wiem,  że  duża  część  rodziców  woli,  zwłaszcza  na 

początku,  kontakt  indywidualny.  Z  przeprowadzonych  rozmów  z  matkami  uczniów–

cudzoziemców  jednoznacznie  wynika,  że  nie  chcą  przychodzić  na  zebrania  klasowe,  bo  nic 

nie  rozumieją  i  niczego  nie  są  w  stanie  się  dowiedzieć.  Czują  się  zagubione.  Umówmy  się 

więc  na  comiesięczne  konsultacje.  Dobrze  byłoby  od  razu  ustalić  daty  spotkań.  Wtedy 

będziemy  mogli  omówić  postępy  dziecka,  usprawiedliwić  nieobecności  (nie  oczekujmy 

pisemnego  usprawiedliwienia  od  rodzica,),  zapoznać  z  uroczystościami  odbywającymi  się             

w  klasie,  wyjaśnić,  na  czym  będą  polegały.  Takie  indywidualne  spotkania  mają  wiele  zalet, 

przede wszystkim rodzice nie są skrępowani, dużo więcej możemy dowiedzieć się o dziecku       

i  jego  problemach.  Spotkania  mogą  odbywać  się  zaraz  po  lekcjach  i  trwać  około  15  minut. 

10

Elżbieta Fiok •

 

Osiem kroków czyli kilka praktycznych rad • 

Nie  będą  czasochłonne,  a  dadzą  nam  wiele  korzyści.  Trzeba  także  wyczuć  moment,  kiedy 

rodzic  jest  gotowy  do  zebrań  ze  wszystkimi  rodzicami.  Należy  się  spodziewać,  że 

w większości przypadków kontakt ze szkołą utrzymują matki. Zwłaszcza wśród muzułmanów 

jest to domena kobiety.  

Z własnego doświadczenia wiem, jak różne są postawy rodziców cudzoziemców – od 

ciągłego „przesiadywania” pod szkołą, klasą i bacznej obserwacji, czy nic złego się nie dzieje, 

po  zupełny  brak  zainteresowania.  Nauczyciel  musi  zdawać  sobie  sprawę,  że  zachowanie 

rodziców  dzieci–cudzoziemców  może  się  czasami  różnić  od  zachowania  rodziców  polskich 

dzieci.  

Nawiązanie  dobrej  współpracy  z  rodzicem  zaowocuje  w  przyszłości  wieloma 

przyjemnymi  sytuacjami.  Doświadczyłam  ich  podczas  klasowych  uroczystości,  kiedy  mamy 

cudzoziemki  aktywnie  włączały  się  w  przygotowania,  piekły  ciasto,  przygotowywały  słodkie 

poczęstunki. 

Krok 7 

Przygotowujemy naszą klasę na przyjęcie nowego ucznia 

Jest to bardzo ważny punkt, gdyż od tego zależy, jak szybko nowy uczeń odnajdzie się 

w środowisku, jak szybko będzie czynił postępy. Pomoże to i nam, bo nie zakłóci naszej pracy 

wychowawczej.  

Niezmiernie  ważnym  jest  przygotowanie  uczniów  zwłaszcza    w    „starszych”  klasach 

szkoły  podstawowej  czy  gimnazjum.  Młodzi  ludzie  nie  zawsze  potrafią  przyjąć  do  swego 

grona nowego kolegę. Na terenie szkoły w której pracuję dochodzi czasami do konfliktów czy 

nieporozumień,  których  podłożem  są    różnice  kulturowe.  Nasze  działania  powinny  iść 

dwutorowo!  Z  jednej  strony  należy  wyjaśnić  polskim  uczniom    powody  przyjazdu 

cudzoziemców do Polski, zapoznać z najważniejszymi zasadami religijnymi i tradycją, sytuacją 

materialną  (krążą  na  ten  temat  bardzo  różne  informacje).  Z  drugiej  należy  rozwijać 

wrażliwość, empatię, otwarcie na drugiego człowieka. Ciągle uzmysławiać, że na świecie żyją 

ludzie,  którzy  pomimo  różnic  są  do  siebie  bardzo  podobni.  Uwrażliwienie,  poznanie  religii            

i kultury innego kraju jest doskonałą podstawą do budowania postawy tolerancji i otwartości 

na  drugiego  człowieka.  Realizacja  projektów  i  programów  z  zakresu  edukacji 

międzykulturowej    pomoże    przygotować  klasę  na  przyjęcie  nowego  kolegi.  W  ostatnim 

czasie pojawiło się wiele gotowych scenariuszy, z których możemy skorzystać przygotowując 

się do zajęć. 

11

Elżbieta Fiok •

 

Osiem kroków czyli kilka praktycznych rad • 

W  pracy  mogą  nam  pomóc  wolontariusze  z  organizacji  pozarządowych,  którzy                     

przeprowadzą zajęcia np. w ramach godzin wychowawczych.  

Trzeba  jednak  pamiętać,  że  tego  typu  działania  nie  mogą  być  działaniami  

jednorazowymi.  Praca  z  klasą  wielokulturową  wymaga  systematyczności  i  z  pewnością  nie  

wystarczą jedne zajęcia na początku roku szkolnego.   

W  późniejszym  okresie  można  włączyć  klasę  w    organizację  różnego  typu  imprez 

integracyjnych,  tj.  Dzień  Dziecka,  Dzień  Uchodźcy,  Poznajemy  swoich  sąsiadów,  Dzień  ulicy 

itp.  

Przygotowanie  klasy  umożliwia  prawidłową  adaptację  i  integrację  ucznia‐ 

‐cudzoziemca  w  środowisku,  ogranicza  nieporozumienia  i  konflikty,  zaś  polscy  uczniowie 

pomogą nam w naszej codziennej pracy. Bardzo pomocny jest pozytywnie nastawiony kolega 

z ławki, który na bieżąco wyjaśni,  podpowie jak należy wykonać dane zadanie.  

Dobrze,  gdy  istnieje  możliwość  przeprowadzenia  części  zajęć  jeszcze  przed 

rozpoczęciem  nauki  ucznia‐cudzoziemca  w  naszej  klasie.  Dotyczy  to  głównie  sytuacji,  gdy 

dziecko przychodzi do szkoły w trakcie trwania roku szkolnego i w klasach starszych. Jestem 

nauczycielką  edukacji  wczesnoszkolnej  i  zdaję  sobie  sprawę,  że  łatwiej  prowadzić  niektóre 

działania  w  tej  grupie  wiekowej,  ponieważ  nauczyciel  ‐  wychowawca  cały  czas  przebywa                 

z  dziećmi.  Na  bieżąco  może  reagować,  tłumaczyć  a  nawet  zapobiegać  niektórym 

zachowaniom.  Nie  zwalnia  to  jednak    nas  z  konieczności  przygotowania  klasy  na  przyjęcie 

nowego ucznia. Dla nauczycieli pracujących ze starszymi dziećmi i młodzieżą jest to bardzo 

ważny  obszar, wymagający systematycznych działań.  

 

 

Krok 8 

Przygotowujemy polskich rodziców 

Jest to działanie często pomijane, ale moim zdaniem bardzo ważne, zwłaszcza w tych 

szkołach, gdzie z tego rodzaju problematyką bardzo rzadko się spotykamy. W Polsce istnieje 

ogromny obszar niewiedzy w odniesieniu do uchodźców. Zazwyczaj ludzie nie znają przyczyn, 

dla których cudzoziemcy opuścili swoje ojczyzny. Często pojawia się myślenie stereotypowe i 

traktowanie  przybyszów,  zwłaszcza  muzułmanów,  jako  potencjalne  zagrożenie.  Bardzo 

często, nawet obecnie, w reakcji na moją informację, że pracuję w ośrodku dla uchodźców, 

12

Elżbieta Fiok •

 

Osiem kroków czyli kilka praktycznych rad • 

ludzie kiwają ze zrozumieniem głową i mówią: „a, to uczy pani tych Rumunów?”, bądź: „nie 

boi się tam pani chodzić?”.  

 

Na spotkaniu należałoby, więc: 

• uprzedzić, że do klasy przychodzi nowy uczeń 
• wyjaśnić, z jakich powodów znalazł się w Polsce 

• omówić  główne  aspekty  podejmowania  przez  cudzoziemców  decyzji                     

o opuszczeniu własnej ojczyzny 

• przybliżyć rodzicom problematykę związaną z uchodźcami 

• zapoznać z warunkami panującymi w ośrodku 

• przedstawić różnice kulturowe i religijne  

• zwrócić uwagę na zachowania typowe dla danego obszaru kulturowego.  

• uzmysłowić, że możliwość nauki w międzykulturowej klasie jest dla polskich 

uczniów cennym doświadczeniem, dzięki któremu w naturalnych warunkach 

będą  mogli  uczyć  się  postawy  tolerancji  i  akceptacji;  posiąść  wiedzę,  której 

trudno nauczyć się z podręcznika. 

Spotkania są  bardzo pomocne, gdyż postawa rodziców ma wpływ na zachowanie ich 

dzieci. Po dobrze przygotowanym i przeprowadzonym zebraniu z rodzicami miałam bardzo 

ułatwioną pracę. Dzieciaki bez problemów zgłaszały się do pomocy, chciały usiąść z nowym 

kolegą, koleżanką, zapraszały do wspólnych zabaw, mogły   zaprosić ich do swoich domów.  

 

 

Nowy uczeń 

Nadszedł dzień, kiedy nowy uczeń pojawił się w naszej klasie. Jest niezmiernie ważne, 

aby  w  tym  początkowym  okresie  ograniczyć  do  minimum  stres  związany  z  przyjściem  do 

szkoły.  Doskonale  wiemy,  że  i  dla  polskiego  dziecka  jest  to  bardzo  trudne.  Tu  dochodzą 

jeszcze  i  inne  czynniki:  traumatyczne  przeżycia  z  przeszłości,  słaba  znajomość  języka, 

nieznajomość  zwyczajów  panujących  w  polskiej  szkole,  zagubienie  w  nowej  rzeczywistości. 

Trzeba także pamiętać, że często dzieci‐cudzoziemcy zaczynają naukę w trakcie trwania roku 

szkolnego.  Tym  bardziej  ważne  staje  się  umiejętne  wprowadzenie  nowego  ucznia  do 

zintegrowanego  i  zżytego  już  środowiska.  Poświęćmy  więc  trochę  czasu  na  oprowadzenie 

13

Elżbieta Fiok •

 

Osiem kroków czyli kilka praktycznych rad • 

dziecka  po  szkole,  zapoznajmy  go  ze  zwyczajami  panującymi  w  naszej  placówce, 

poinformujmy,  gdzie  może  się  zwrócić  w  razie  potrzeby.  Zapewnijmy,  że  jesteśmy  do  jego 

dyspozycji.  Właściwym  posunięciem  ze  strony  nauczyciela  jest  posadzenie  nowego  ucznia             

w jednej ławce z otwartym, życzliwym kolegą.  

Trzeba  także  zaakceptować  fakt,  że  większość  dzieci  cudzoziemców  na  początku 

przechodzi  fazę  niemówienia.  W  tym  czasie  komunikują  się  za  pomocą  gestów.  Jest  to  jak 

najbardziej  naturalny  okres  w  nauce  języka  obcego.  Najpierw  zaczynamy  słuchać, 

zapamiętywać  nowe  słowa,  rozumieć,  a  dopiero  na  końcu  mówić.  Ten  etap  mija,  ale 

nauczyciel  musi  tolerować,  że  dziecko  na  zadane  pytanie  nie  odpowie,  tylko  kiwnie  głową.        

W  związku  z  tym  starajmy  się  zadawać  pytanie  tak,  aby  umożliwić  naszemu  uczniowi 

odpowiedź.  Okres  niemówienia  będzie  też  zauważalny  w  czasie  przerw.  Uprzedźmy  więc 

pozostałych uczniów, że nowy kolega może się tak zachowywać, co nie znaczy, że nie chce            

z  nimi  przebywać.  Początkowy  okres  jest  dla  dzieci‐cudzoziemców  bardzo  trudny.                      

W  sytuacji, gdzie  rozmowa z kolegami jest stresująca i utrudniona, bo odbywa się   w obcym 

języku,  dziecko  bardzo  szybko  się  męczy.  Dlatego  pozwólmy  mu  na  odizolowanie  się  od 

grupy, spędzenie przerwy w jakimś ustronnym miejscu. Nie uszczęśliwiajmy go na siłę i nie 

prośmy dzieci, żeby zajęły się nowym kolegą. W początkowej fazie nauki akceptujemy każdą, 

w  miarę  zrozumiałą  wypowiedź,  nawet  jeśli  jest  ona  niepoprawna  gramatycznie.  Nie 

powinniśmy  przerywać  i  poprawiać  ucznia.  Dopiero,  gdy  skończy,  głośno,  wyraźnie                      

i poprawnie powtarzamy zdanie. Powinniśmy zaakceptować brak, bądź niepoprawne użycie 

zwrotów grzecznościowych. Często spotykałam się, z sytuacją kiedy cudzoziemcy mówili na 

powitanie  „Cześć”,  lub  zwracali  się  na  „Ty”.  Dobrym  posunięciem  jest  organizacja  zajęć,  

podczas  których  możliwa  będzie  praca  w  grupach,  częste  powtórzenia  chóralne                           

i  wykorzystywanie  jak  największej  liczby  wizualnych  pomocy  dydaktycznych.  Ważne  jest 

także  dostarczanie  nowemu  uczniowi  możliwie  wielu  pomocy  naukowych:  wykresów, 

diagramów,  kolorowych  ilustracji.  Pomoże  to  mu  w  zrozumieniu  tematu  zwłaszcza                          

w  starszych  klasach.  Bardzo  dobrym  rozwiązaniem  jest  przygotowywanie  krótkich 

słowniczków  związanych z tematyką zajęć. Najbardziej sprawdzają się słowniki obrazkowe. 

Można  je  stworzyć  samemu  wykorzystując  dostępne  pomoce.  W  nauczaniu  słownictwa 

bardzo ważne jest częste utrwalanie i przypominanie opanowanego materiału, początkowo 

należy  wiązać  słowa    z  konkretnymi  przedmiotami,  stworzyć    uczniom    warunki,  w  których 

będzie możliwa duża ilość skojarzeń.  

14

Elżbieta Fiok •

 

Osiem kroków czyli kilka praktycznych rad • 

W początkowej fazie nauki uczniowie ‐  cudzoziemcy zazwyczaj przepisują tekst, nie 

rozumiejąc  go,    odwzorowując  litery.  Należałoby  pamiętać  o  podstawowej  zasadzie  nauki 

języka  obcego:  zaczynamy  od  formy  dźwiękowej  wyrazu  ‐  od  języka  mówionego  do 

pisanego. Najpierw uczeń odczytuje wyraz dopiero później zapisuje: odczytanie – zapisanie.  

Początkowo  uczeń  przepisuje  wyraz,  później  samodzielnie  zapisuje:  odwzorowywanie  – 

samodzielny zapis. Łączyć naukę pisania z czytaniem i stopniować trudności ‐ co to oznacza 

w  praktyce?  Uczniowie‐cudzoziemcy  powinni  otrzymać  zindywidualizowane  karty  pracy, 

dostosowane  do  poziomu  ich  umiejętności.  Scenariusze  zajęć  należałoby  modyfikować.  

Inaczej  pracujemy  z  dziećmi,  które  dopiero  rozpoczęły  naukę  w  polskiej  szkole,  inaczej  z 

dziećmi, które ją kontynuują. Przy opracowaniu tekstów literackich należy budować słowniki 

tematyczne, uzupełniać a nie tworzyć wypowiedź pisemną, czytać skrócone wersje czytanek 

(może to być kilka zdań). Uczniowie cudzoziemcy, zwłaszcza w początkowej fazie nauki, nie 

powinni  wykonywać  (bo  nie  będą  w  stanie)  tych  samych  ćwiczeń  i  zadań  co  ich  polscy 

rówieśnicy.  Mam  świadomość,  że  taka  możliwość  nie  zawsze  istnieje,  ale  trzeba  szukać 

sprzyjających  warunków.  

Jest  rzeczą  bardzo  ważną,  a  może  najważniejszą,  żeby  dziecko‐cudzoziemiec                       

w okresie adaptacyjnym miało  w szkole poczucie bezpieczeństwa. Trzeba pamiętać, że część 

z nich doświadczyła różnego rodzaju stresujących sytuacji. Ponadto mogą mieć poczucie, że 

żyją w dwu światach, w których obowiązują inne zwyczaje i mówi się odmiennym językiem. 

Takie  dzieci  potrzebują  codziennych,  przewidywalnych  czynności.  „Normalność”  daje  im 

poczucie  bezpieczeństwa  i  pewność  siebie.  Obserwujmy  nowego  ucznia,  starajmy  się 

zauważyć, w czym jest dobry. Mogą to być zdolności plastyczne, muzyczne, sportowe, często 

też  matematyczne.  Wyeksponujmy  te  umiejętności.  Przecież  każdy  z  nas  potrzebuje 

sukcesów.  Takie  wyróżnienia  „uskrzydlają”,  dziecko  zaczyna  lepiej  i  pewniej  czuć  się  w 

nowym środowisku, szybciej pokonuje trudności, łatwiej się uczy.  

Po  okresie  wstępnej  adaptacji,  dzieci  cudzoziemcy  zaczynają  bardzo  szybko 

komunikować się po polsku. Zazwyczaj jednak mają trudności z polską ortografią i  

gramatyką,  zrozumieniem  czytanego  tekstu.  Budują  krótkie,  mało  rozwinięte  wypowiedzi 

ustne,  długo  nie  rozumieją  typowego  słownictwa  związanego  z  określonymi  przedmiotami 

nauczania. W swojej pracy mogłam zauważyć, jak dzieci bardzo dobrze komunikujące się po 

polsku  miały  ogromne  trudności  ze  zrozumieniem  tekstu  z  przyrody  czy  historii.  Trzeba 

15

Elżbieta Fiok •

 

Osiem kroków czyli kilka praktycznych rad • 

pamiętać,  że  język  polski  jest  dla  nich  językiem  drugim  i  dobrze  byłoby,  gdyby  nauczyciel 

mógł w stosunku do nich obniżyć próg wymagań.  

U  każdego  dziecka  proces  adaptacyjny  przebiega  w  różnym  tempie.  Trudno 

jednoznacznie  określić  czas  jaki  jest  potrzebny  aby  nowy  uczeń  „dobrze”    poczuł  się  w 

nowym środowisku.  

W  swojej  dotychczasowej  pracy  spotkałam  się  z  przypadkami    szybkiej  adaptacji                

i  integracji.  Wystarczyło  kilka  miesięcy  i  już  widziałam,  że  dziecko  robi  ogromne  postępy. 

Czasami  spotykam  „swoich”  dawnych  uczniów  bądź  ich  rodziców.  Opowiadają  mi                        

o    sukcesach  lub  niepowodzeniach.  Część  z  nich  skończyła  szkołę  podstawową,  kontynuują 

naukę. Obecnie jeden z nich jest studentem Politechniki Warszawskiej, jego siostra zrobiła w 

tym roku maturę.  

Były  także  przypadki,  które  zakończyły  się  porażką.  Pomimo  starań,  nie  osiągnęłam 

zamierzonego  celu.  Najczęściej  było  to  związane  z  postawą  rodziców,  którzy  nie 

przywiązywali większej wagi do nauki swojego dziecka w polskiej szkole. Swoje plany wiązali 

z  innym  krajem,  Polska  była  dla  nich  tylko  pewnym  etapem.  Taką  postawę  bardzo  łatwo 

rozpoznać.  Rodzice  nie  interesują  się  postępami  dziecka  w  nauce,  nie  przypominają 

o dodatkowych zajęciach z języka polskiego organizowanych przez szkołę i ośrodek, unikają 

kontaktu  z  nauczycielem,  dziecko  zaczyna  często  opuszczać  zajęcia,  nie  uczestniczy                      

w  wyjściach  i  wycieczkach,  nie  ma  zakupionych  potrzebnych  przyborów.  Trudno  jest 

pogodzić  się  z  taką  postawą  rodziców.  Zajęło  mi  to  dość  długo  czasu  zanim  zrozumiałam               

i pogodziłam się z faktem, że nie jestem w stanie pomóc wszystkim rodzicom i ich dzieciom, 

że mogę tylko tym, którzy tego oczekują. 

Różnice  kulturowe  są  także  przyczyną  określonych  zachowań  i  postaw  rodziców. 

Pracowałam  z uczennicą,  która ciągle opuszczała zajęcia. Okazało się, że pomimo młodego 

wieku  musiała  opiekować  się  młodszym  rodzeństwem  i  wykonywać  prace  domowe.                    

W  starszych  klasach  nauczyciele  często  mówią  o  postawie  rodziców,  która  w  zasadniczy 

sposób  opóźnia  bądź  uniemożliwia  adaptację  i  naukę,  zwłaszcza  dziewczynkom.    Znam  też 

przypadek dziewczyny, która bardzo dobrze radziła sobie w polskiej szkole. Jako nastolatka 

świetnie  mówiła  po  polsku,  trudno  było  zauważyć,  że  jest  cudzoziemką.  Znałam  jej  plany, 

marzenia  na  przyszłość.  Jednak  decyzją  matki  (nie  miała  ojca)  została  wydana  za  mąż.  

Musiała zakończyć edukację. Wśród cudzoziemek narodowości czeczeńskiej często spotykam 

nastoletnie matki. 

16

Elżbieta Fiok •

 

Osiem kroków czyli kilka praktycznych rad • 

Musimy  pamiętać,  że  wiele  ale  nie  wszystko  zależy  od  nas.  Wpływ  na  cały  proces 

mają:  indywidualne  predyspozycje  dziecka  czyli  jego  charakter,  poziom  intelektualny, 

przeżycia, decyzje i postawa rodziców oraz nauczyciela, zachowanie pozostałych uczniów. 

Tak naprawdę  mamy  wpływ tylko na dwa ostatnie czynniki.  

Praca    ucznia‐cudzoziemca  wymaga  pokonania  przez  niego  bariery  językowej                  

i kulturowej. Pierwszym krokiem nauczyciela musi być danie mu poczucia  bezpieczeństwa, 

umiejętne skłonienie  do zaangażowania się w naukę.  Jeśli więc zauważymy, że „nasz” uczeń 

regularnie  i  chętnie  przychodzi  do  szkoły,  nawiązuje  prawidłowe  relacje  w  grupie 

rówieśniczej, zaczyna włączać się w proces lekcyjny to bądźmy pewni, że jesteśmy na  drodze 

do sukcesu!!! 

 

Przykładowe scenariusze  zajęć 

 

Przykładowe  scenariusze  zajęć  są  zmodyfikowane  i  dostosowane  do  wiedzy                  

i  umiejętności  uczniów‐cudzoziemców,  którzy  obecnie  uczą  się  w  klasie,  gdzie  jestem 

wychowawczynią. Jest to dwoje dzieci  (rodzeństwo), narodowości czeczeńskiej. Przebywają 

w Polsce od siedmiu miesięcy. Rozpoczynali naukę w innej polskiej placówce, bo wcześniej  

mieszkali  poza  lubelskim  ośrodkiem.  Na  początku  września  bieżącego  roku  rodzina  została 

przeniesiona do Lublina,  a dzieci zapisane do szkoły w której na co dzień pracuję. Uczniowie 

komunikują  się  w  języku  polskim.  Czytają  tylko  bardzo  proste  teksty.  Przepisują  tekst  pod 

kierunkiem  nauczyciela.  Nie  potrafią  samodzielnie  i  poprawnie  pisać.  Mają  ograniczony 

zasób  słownictwa  tematycznego,  najczęściej  udzielają  odpowiedzi  w  formie  pojedynczego 

wyrazu. 

Klasa III, podręcznik  Nowe Już w Szkole 

 

Temat: Wakacyjne wędrówki 

Cele – przewidywane osiągnięcia polskich uczniów:  

‐ potrafi posługiwać się mapą 

‐ rozpoznaje ważne polskie miasta  

‐ buduje spójną wypowiedź wielozdaniową 

‐ potrafi przekonywać używając argumentów. 

 

17

Elżbieta Fiok •

 

Osiem kroków czyli kilka praktycznych rad • 

Cele – przewidywane osiągnięcia uczniów‐cudzoziemców: 

‐ słucha ze zrozumieniem 

‐ zna nazwy środków transportu 

‐ zna pojęcia: morze, góry, rzeka, jezioro 

‐ potrafi współpracować w grupie. 

Przebieg zajęć: 

1.  Rozmowa na temat „Dlaczego podróżujemy” 

Nauczyciel umieszcza na tablicy ilustracje przedstawiające środki lokomocji. Uczniowie 

głośno je nazywają i dobierają podpisy do poszczególnych ilustracji. 

Następnie odpowiadają na pytania: 

‐ dokąd najchętniej podróżujemy? 

‐ jaki jest cel tych podróży? 

2.  Wysłuchanie przez nauczyciela fragmentów wiersza „Wakacje na mapie” 

Nauczyciel sprawdza zrozumienie tekstu. 

3.  Praca samodzielna 

Czynności  polskich uczniów  

Czynności uczniów ‐ cudzoziemców 

‐ wyszukują w tekście nazwy miast, rzek  
i gór 
‐ uzupełniają zdania z lukami 
 
 

‐ dobierają podpisy do ilustracji środków 
transportu 
 
 

4. Praca z mapą: 

‐ przypomnienie oznaczeń stosowanych na mapach – kolory (chóralne powtórzenia koloru i 

odpowiadającego im znaczenia na mapie) 

‐ wskazywanie na mapie miejsc, które odwiedziły dzieci podczas wakacji. 

Czynności  polskich uczniów  

Czynności uczniów‐cudzoziemców 

‐ konstruują pisemną wypowiedź na temat 
miejsca letniego wypoczynku  

‐ dobierają podpisy do nazw geograficznych 
(morze, jezioro, góry, rzeka) – kolorują je 
zgodnie ze znaczeniem na mapie 

18

Elżbieta Fiok •

 

Osiem kroków czyli kilka praktycznych rad • 

 

 

‐ odnajdywanie na mapie miast, które wystąpiły w wierszu 

Czynności  polskich uczniów  

Czynności uczniów ‐ cudzoziemców 

‐ odnajdują miasto, pokazują położenie na 

mapie 

 

 

 

 

‐ uczniowie mają na ławce przygotowane 
nazwy miast, np. Warszawa, Kraków, Łódź, 
Zabrze, Lublin, Szczecin, Gdańsk 
 
‐ ze zbioru nazw wybierają  pokazywane 
przez polskiego ucznia miasto i umieszczają 
je na dużej mapie Polski 

 

5.  Prezentacja folderów reklamowych, omówienie cech charakterystycznych 

Nauczyciel prezentuje przykładowe foldery reklamowe. Uczniowie określają ich cechy  

charakterystyczne (grafika, zdjęcia, najważniejsze informacje, zachęcający tekst). 

6. Praca w grupach 

‐ grupy wybierają miejsca, które chciałyby polecić innym do zwiedzania lub odpoczynku 

‐ uczniowie wspólnie zbierają i zapisują słownictwo 

‐ redagują na kartce propozycje tekstu 

‐ nauczyciel sprawdza poprawność zapisu 

‐ uczniowie wykonują wspólnie folder reklamowy a następnie prezentują swoje prace. 

7. Podsumowanie zajęć 

 

Temat: Zawody naszych bliskich 

Cele – przewidywane osiągnięcia uczniów polskich: 

‐ potrafi nazwać różne zawody 

‐ zna zasadę pisowni rzeczowników zakończonych na –arz 

‐ przedstawia za pomocą ruchu dany zawód 

‐ tworzy czasowniki w czasie przyszłym. 

19

Elżbieta Fiok •

 

Osiem kroków czyli kilka praktycznych rad • 

Cele – przewidywane osiągnięcia uczniów‐cudzoziemców: 

‐ wykonuje zadanie według instrukcji 

‐ potrafi rozpoznać i nazwać występujące podczas zajęć nazwy zawodów 

‐ potrafi przyporządkować nazwę zawodu do określonej ilustracji 

‐ potrafi podpisać ilustrację. 

Przebieg zajęć: 

1. Zabawa integracyjna  „Lewa – prawa” 

Uczniowie stoją w kręgu jedno za drugim. Każde dziecko kładzie lewą dłoń na swoim lewym 

ramieniu. W prawej trzyma np. piłeczkę, kredkę itp. i na sygnał przekazuje go do lewej ręki 

osoby stojącej z przodu. Przekazywanie odbywa się w rytm rymowanki, którą powtarzają 

wszystkie dzieci. 

Oto piłeczka/kredka ‐ daję ją Tobie, aby do Ciebie poszła już sobie. 

2. Wysłuchanie wiersza J. Tuwima „Wszyscy dla wszystkich” 

Nauczyciel  pokazuje  uczniom  ilustracje  związane  z  zawodami,  np.  miarkę  krawiecką,  igłę  i 

nitkę,  rysunek  bochenka  chleba,  samochód,  itp.  Uczniowie  odgadują  z  jakim  zawodem 

kojarzą  im  się  te  przedmioty.  Następnie  odczytują  nazwy  zawodów  i  przypinają  je  pod 

rysunkami.  (Wskazane  jest  aby  do  tego  zadania  [przypinanie]  wyznaczyć  uczniów 

cudzoziemców) 

Uczniowie wysłuchują wiersza J. Tuwima a następnie nauczyciel sprawdza zrozumienie 

tekstu. 

     3.   Rozwiązywanie zagadek – praca w grupach 

Nauczyciel dzieli klasę na zespoły. Członkowie zespołu losują ilustrację przedstawiającą 

określony zawód a następnie za pomocą gestów przedstawiają go na forum klasy. Pozostali 

mają za zadanie odgadnąć „Jaki to zawód”? 

Odgadywanie zagadek 

Nauczyciel odczytuje zagadki: 

Kto o coś dzieci codziennie pyta i sprawdza zadania w ich zeszytach? 

W dzień i w nocy pracuje, chorym leki przypisuje? 

Ma biały fartuch – jak lekarz, ale nie leczy – wypieka. 

Jak nazywa się taki lekarz, którego pacjent głośno szczeka? 

Deska, młotek, zręczne ręce zrobią mebli coraz więcej. 

Zrobi  fryzurę, ładnie ostrzyże. Czy już wiesz kto? 

20

Elżbieta Fiok •

 

Osiem kroków czyli kilka praktycznych rad • 

Igła, nici  i nożyce to jej dzielne pomocnice. Najpierw kroi, potem zszywa, czy już wiesz jak się 

nazywa? 

Chodzi z dużą torbą i z tego go znamy, że nosi przekazy, listy, telegramy. 

Uczniowie odgadują nazwy zawodów a następnie przypinają  na tablicy napisy. Wszyscy 

uczniowie – chóralnie odczytują nazwy. 

4. Praca indywidualna 

Czynności  polskich uczniów 

Czynności uczniów‐cudzoziemców 

‐ pracują w  zeszycie ćwiczeń: utrwalenie 
zakończenia „‐arz” w nazwach zawodów 
 
 
 
 
‐ samodzielnie konstruują pisemną 
wypowiedź „Kim chcę zostać w przyszłości” 
 

 ‐ otrzymują indywidualne kary, ich zadaniem 
jest prawidłowe przyporządkowanie nazwy do 
ilustracji zawodu, a następnie odczytanie 
podpisów 
 

‐ próba samodzielnego podpisania ilustracji, 
np. To jest lekarz. To jest nauczyciel. Itp. 

5. Sprawdzenie i ocena poprawności  

6. Podsumowanie zajęć 

 

Kilka słów na zakończenie czyli problemy do rozwiązania! 

Z mojego dotychczasowego doświadczenia wynika, że najbardziej optymalną sytuacją 

jest ta, w której uczniowie‐cudzoziemcy  rozpoczynają naukę w polskiej szkole od pierwszej 

klasy szkoły podstawowej. Niestety taka sytuacja jest rzadkością. Bardzo wielu z nich zaczyna 

naukę w drugim etapie kształcenia, bądź w gimnazjum. Pojawiają się wtedy   problemy, gdyż  

uczniowie  nieznający  w  stopniu  podstawowym  języka  polskiego,  niepotrafiący  czytać  ani 

pisać  po  polsku,  nie  są  w  stanie  uczestniczyć  w  procesie  lekcyjnym.  Takie  dzieci  bądź 

nastolatki    często  skazane  są  na  porażkę.  Nawet,  jeśli  któryś  z  nich    jest  geniuszem 

matematycznym  to  nie  jest  w  stanie  pokazać  swoich  umiejętności,  gdyż  nie  rozumie  ani 

poleceń pisemnych ani ustnych.   

Dodatkowe problemy wynikają z  różnic kulturowych. Nieznajomość pewnych zasad, 

zachowań typowych albo przyjętych w naszej kulturze, potęguje wyizolowanie i dodatkowy 

stres. 

Niekorzystny stan mogłoby zmienić wcześniejsze przygotowanie uczniów do podjęcia 

nauki  w  szkole.  Faza  przygotowawcza  powinna  obejmować  podstawową  naukę  języka 

polskiego  oraz  poznanie  elementarnych  zasad  i  norm  obowiązujących  w  kulturze 

21

Elżbieta Fiok •

 

Osiem kroków czyli kilka praktycznych rad • 

europejskiej.  Zajęcia,  które  odbywałyby  się  na  terenie  szkoły,  przyspieszyłyby  proces 

adaptacji. 

Niekorzystnego  stanu  rzeczy  nie  zmieniają  godziny  przyznawane  przez  gminę  na 

organizację  kursu,  bądź  dodatkowych  lekcji  języka  polskiego.  Przede  wszystkim  uczniowie 

uczestniczą w zajęciach już po zapisaniu do szkoły, według mnie to za późno. Zdecydowanie 

korzystniejsze  jest  rozpoczęcie  nauki  przynajmniej  z  podstawową  znajomością  języka 

polskiego.  

W swojej dotychczasowej pracy uczyłam dzieci zarówno  komunikujące się w języku 

polskim jak i nie. Zdecydowanie łatwiejszy start w polskiej szkole mieli uczniowie mówiący po 

polsku.  

Nauczyciele  pracujący  na  co  dzień  z  klasą  w  której  uczą  się  cudzoziemcy  zapewne 

zauważyli jak jeszcze jest wiele problemów, które  należałoby rozwiązać. Do najważniejszych 

z nich zaliczyłabym: 

• możliwość obniżenia progu wymagań 

• stworzenie ogólnopolskich standardów postępowania kwalifikacyjnego ( brak 

ujednoliconych  testów  sprawdzających  poziom  wiedzy  i  umiejętności 

koniecznych do zakwalifikowania ucznia do odpowiedniej klasy) 

• opieki  psychologicznej  (brak  narzędzi  badawczych  umożliwiających 

przeprowadzenie badania w języku jakim komunikuje się dziecko) 

• stworzenie zapisu „cudzoziemiec może ale nie musi przystąpić do sprawdzianu 

kompetencji”  

• klasy wielokulturowe powinny być mniej liczne 

• zatrudnienie i stała pomoc nauczyciela wspomagającego 

Pomimo  wielu  nie  rozwiązanych  problemów,  cieszę  się,  że  pracuje  w  szkole 

wielokulturowej.  Na  co  dzień  wszyscy  uczniowie,  ja,  moje  koleżanki  i  koledzy  stykamy  się       

z  naturalnymi    sytuacjami,  w    której  uczymy  się    tolerancji  i  akceptacji  drugiego  człowieka.  

Nauka  w wielokulturowym środowisku jest bezcennym doświadczeniem. 

Elżbieta Fiok 

Nauczyciel edukacji wczesnoszkolnej w Szkole Podstawowej nr 31 w Lublinie 

22

Elżbieta Fiok •

 

Osiem kroków czyli kilka praktycznych rad • 

Nauczyciel języka polskiego jako obcego w Ośrodku dla Cudzoziemców w Lublinie 

23

Aleje Ujazdowskie 28, 00-478 Warszawa, tel. [phone], fax [phone], www.ore.edu.pl