1

ANTROPOLOGIA SPOŁECZNA –

Specyficznym przedmiotem

zainteresowania antropologii jako nauki społecznej jest człowiek jako twórca
kultury, zbiorowa egzystencja człowieka w kulturze, a także badania ludów
pierwotnych i kultur przedliterackich.
Antropologia jako dyscyplina nauk społecznych pojawiła się w krajach
angolosaskich w XIX w. Jej prekursorami byli uczeni humaniści, zajmujący się
szczególnie dziejami kultury i pragnący zrozumieć zróżnicowanie kultur oraz
istotę zmiany i rozwoju cywilizacji.



EWOLUCJONIZM ( E. Tylor, J. Lubbock, J. Frazer, W. Smith)

Antropologia naukowa pojawiła się w nurcie intelektualnym, którego

początkiem byłą idea Karola Darwina
o powszechnej ewolucji. Narodziny nauki o kulturze wiążą się więc z ideą
ewolucji kultury. Filozofowie społeczni (A. Comte, H. Spencer) uznali
ewolucję ludzkości i kultury za część ogólnej ewolucji gatunków, której
podlega wszystko co żyje. Zgodnie z zasadą ewolucji, organizmy
społeczne, podobnie jak naturalne, przechodzą od stadiów niższych do
wyższych, różnicując się, porządkując i doskonaląc swoje zdolności
adaptacyjne.
Ewolucjonistyczne

badania

kultur

pierwotnych

były

efektem

zainteresowań intelektualistów europejskich początkami ich własnej
cywilizacji. Ewolucjoniści uważali się za historyków i pragnęli
zrekonstruować schemat rozwoju kultury ludzkości, o którym sądzili, że
jest uniwersalny dla wszystkich kultur, bez względu na ich lokalizację w
czasie czy w przestrzeni. Najbardziej pasjonującym zadaniem było dla
ewolucjonistów poszukiwanie genezy instytucji kulturowych, początków
i najwcześniejszych etapów ich rozwoju.
Wśród głównych zainteresowań ewolucjonistów trzeba wymienić badania
rozwoju religii od form najprostszych do współczesnych wielkich religii
monoteistycznych. Warto tu wymienić Edward B. Tylor, autora sławnego
dzieła „Cywilizacja pierwotna”, który za najprostsza formę religii uznał
animizm. Alternatywne koncepcje rozwoju religii formułowali m.in. John
Lubbock, James G. Frazer, William Robertson Smith czy Robert Marett.
Ewolucją struktur pokrewieństwa zajmowali się m.in. Johann Bachofen,
John McLennan, James Henry Maine i Lewis H. Morgan. Autorzy ci
zasadniczo wskazywali na przechodzenie form organizacji pokrewieństwa
od różnych form małżeństwa grupowego czy pierwotnego promiskuizmu
poprzez rozmaite stadia do współczesnej monogamicznej rodziny typu
europejskiego. Podobnie jak w przypadku schematu ewolucji religii,
model ten cechował eurocentryzm, przekonanie o najwyższej doskonałości
instytucji wypracowanych przez kulturę europejską, i przeświadczenie, że
wszystkie kultury prędzej czy później do tych etapów dojdą.

2

Antropologowie-ewolucjonićsi podejmowali też próby stworzenia teorii
rozwoju kultury jako całości, nie ograniczając się do konstruowania
schematów rozwoju poszczególnych jej instytucji. Znany jest szczególnie
schemat Morgana wskazującego na przechodzenie kultury przez kolejne
fazy dzikości, barbarzyństwa i cywilizacji, z których każda jest podzielona
na podokresy.



DYFUZJONIZM (Grafton, W. Schmidt, F. Graebner,F. Ratzel)
Dyfuzjoniści zwrócili uwagę na znaczenie środowiska geograficznego w
kształtowaniu odmiennych form kultury i na zjawisko zapożyczeń i
rozprzestrzeniania się kultur. Mianem dyfuzjonistów określamy dużą i
zróżnicowaną grupę uczonych, która wprawdzie nie posiadała
świadomości wspólnoty, ale była identyfikowana przez innych.
Dyfuzjoniści nie stworzyli szkoły, nie zbudowali zwartego systemu
teoretycznego. Łączyła ich jedynie luźna wspólnota zainteresowań.
Podstawowymi formami przemian kultury było dla nich: przenoszenie,
rozpowszechnianie treści, idei i przedmiotów materialnych oraz ich
zespołów, a nie ich wynajdywanie i tworzenie. Człowiek wg
dyfuzjonistów jest inercyjny, inwencje wyzwolić w nim mogą tylko
sytuacje

skrajne, czyli

niezaspokojenie

potrzeb

podstawowych.

Wynalazek jest czymś wyjątkowym, a większość procesów zachodzących
w kulturze to powielanie wzorów. W związku z tym dyfuzjoniści sądzili,
że izolacja społeczeństw prowadzi nieuchronnie do ich stagnacji.
Wszyscy dyfuzjoniści interesowali się „wędrówką” w czasie i w
przestrzeni elementów kulturowych. Dostrzegli i próbowali teoretycznie
ogarnąć problem istnienia odrębnych kultur jako całości równorzędnych.
Posługiwali się więc dystrybutywnym rozumieniem kultury.

FRIEDRICH RATZEL –

Zwolennik determinizmu geograficznego

w socjologii, twórca antropogeografii. Sądził, że inne formy kultury np.
systemy światopoglądowe czy religijne, mogą powstawać niezależnie od
siebie, był jednak przekonany, że podobieństwo wytworów materialnych
nie

może

mieć

charakteru

przypadkowego.

Podobieństwa

międzykulturowe można jego zdaniem tłumaczyć tylko kontaktami
między ludami w przeszłości oraz możliwymi lub prawdopodobnymi
zapożyczeniami.

FRITZ GRAEBNER-

Traktował poszczególne formy kultury

ludzkiej jako efekt nakładania się i krzyżowania różnych kręgów
kulturowych.

USA

Franz Boas, Kroeber, Linton, Herskovits)

3



FUNKCJONALIZM (A. Radcliffe-Brown, Bronisław Malinowski)
Jedynym przedmiotem antropologii naukowej może być obecnie żyjąca
społeczność, którą można badać empirycznie i w sposób systematyczny
i sprawdzalny. Podejście empiryczne oznaczało, też prowadzenie badań
terenowych.

ALFRED RADCLIFFE-BROWN

– Zajmował się strukturą społeczną,

traktowaną jako harmonijnie działający system, którego poszczególne
elementy funkcjonują zapewniając trwanie całości.
pojęcia: (struktura społeczna, forma strukturalna, wartości, normy)

BRONISŁAW MALINOWSKI (badania terenowe na Wyspach Trobrianda)

Dzięki inspiracji zaczerpniętej z bezpośredniej, długotrwałej obserwacji
życia społeczności plemiennej zbudował funkcjonalną teorią kultury
powiązaną z teorią potrzeb i instytucji. [ 1922 –„Argonauci Zachodniego
Pacyfiku”]
pojęcia: (potrzeba-bodziec, reakcja, motywacja, zachowanie, instytucja)

 ANTROPOLOGIA PSYCHOLOGICZNA (Harris, Boas, Kreber,

R. Benedict, M. Mead)

Poszukiwali możliwości zrozumienia kultury i dążyli do ustalenia
wzorów, które określają specyficzny charakter konkretnego, historycznie
określonego systemu kulturowego.

Głównym celem antropologii boasowskiej było zrozumienie człowieka,

zasad jego myślenia i działania.
Jednym z istotnych obszarów działalności Boasa były badania wpływu
rasy na zdolności kulturotwórcze w kontekście asymilacji imigrantów do
społeczeństwa amerykańskiego.



STRUKTURALIZM (Francja – C. Levi-Strauss)

Zrodził się z inspiracji językoznawczych (Ferdinand de Saussure) i
antropologicznej teorii wymiany (Marcel Mauss) oraz z przeświadczenia,
że kultura jest zbudowana w taki sam sposób, jak języki naturalne, że jest
systemem symbolicznym mającym sens, do którego można dotrzeć
poprzez analizę struktury tekstów kulturowych.

TEZA- Claude Levi-Strauss Umysł człowieka, bez względu na
czas i miejsce, w którym żyje człowiek, jest wyposażony w ukrytą
strukturę, która jak matryca określa formę stworzonych przez niego
tekstów kulturowych.
Levi-Strauss wiele uwagi poświecił badaniu struktury pokrewieństwa,
a przede wszystkim mitów. Jego zdaniem mitologia pozwala odkryć
głębokie, nie uświadomione struktury myślenia. Narracja, treść mitu mają

4

znaczenie drugorzędne. Najważniejsza jest ukryta struktura, której
elementami są mitemy, najważniejsze elementy znaczące, przekazujące
specyficzny dla mitu a fundamentalny dla struktury sens. Cała kultura jest
zdaniem Levi-Straussa systemem wymian: komunikatów (język) dóbr i
usług, wreszcie kobiet (struktura pokrewieństwa)

 ANTROPOLOGIA KOGNITYWNA (W. Goodenough)

AMERYKAŃSKA ANTROPOLOGIA KOGNITYWNA

Z dziejów antropologii kognitywnej

Elementów bliskich antropologii kognitywnej można się dopatrzyć u Radcliffa Brown’a –
traktował ją jako naukę o społeczności. Dziś antropologia kognitywna jest nauką o społ.

Murdock – sprowokował dyskusję nad wartością danych terenowych (etnograficznych)

Kognitywiści – zwrócili się w kierunku językoznawstwa. Za pomocą metod lingwistycznych
badali inne niż
kulturalnych. Badania lingwistyczne miały pomóc w poznaniu kultury symbolicznej.

Ward GOODENOUGH – antropolog kulturowy i lingwista strukturalistyczny.

William STURTEVANT – nazwał nową orientację “nową etnografią”; później przyjął się
termin “etnonauka”

ETNO - analiza systemów kultury w terminach własnych podmiotów działania;
uwzględnienia współczynnika humanistycznych czynności i obiektów denotowanych przez
odpowiednie pojęcia języka naturalnego.

NAUKA - zwrócenie uwagi na logiczność tubylczych systemów kultury.

Inne określenia: “analiza formalna”; “analiza składnikowa”; “taksonomia ludowa”;
“etnosemantyka”; “antropologia kognitywna” – lata ’60 ’70

Elementy kognitywnej teorii kultury

Definicją bazową kultury jako sfery poznawczej pozostaje definicja Goodenough’a (’57)

Należy odróżnić rozumienie kultury jako:

Porządku fenomenalnego od kultury jako:

Porządku ideacyjnego

Kultury nie można utożsamiać z (1), ze “stylem życia”. Należy odróżniać to, co wyuczone, od
tego, co jest materialnymi tego manifestacjami. To, czego się uczymy jako członkowie
kultury to standardy składające się na nieobserwowalny bezpiecznie porządek ideacyjny –
czyli właściwą kulturę.

5

ów porządku ideacyjnego.

“Kultura nie jest zjawiskiem materialnym, nie składa się z rzeczy, ludzi, zachowań lub uczuć.
Jest raczej organizacją tych wszystkich składników. Jest formą tego, co ludzie przechowują w
swoim umyśle, ich modeli postrzegania, kojarzenia i interpretowania świata.”

“(…) kultura społeczna składa się z tego wszystkiego, co jednostka powinna wiedzieć, albo w
co powinna wierzyć w celu działania w tym społeczeństwie, w możliwy do akceptacji dla jego
członków sposób; czyni tak w każdej roli, którą społeczeństwo przypisuje każdemu swojemu
członkowi.”

Jeżeli przyjmiemy, że kultura jest czymś wyuczonym, to jej ostateczne miejsce jest w
jednostkach.

Systematyzacja pojęć kultury, którymi posługuje się a.k. (wg Goodenougha)

Kultura

rzegania, wierzenia, oceniania i działania

Kultura grupy widziana “subiektywnie” – jako system standardu, który jednostka
przypisuje innym. Tak rozumiana kultura – gdy spoglądamy na kulturę jako produkt uczenia
się, czyli poznawczego porządkowania przestrzeni przyrodniczej i kultury społecznej.

Indywidualna kultura operacyjna
która się do niego odwołuje i interpretuje zachowania innych, albo służy jako przewodnik dla
własnych zachowań.

Publiczna kultura grupy
grupy spodziewają się wzajemnie zastosować jako swoje kultury operacyjne.

Każda indywidualna wersja kultury publicznej koresponduje z (2)

Kultura publiczna zawiera wersje indywidualne

Kultura jako określony poziom w taksonomicznej hierarchii kultur publicznych.

Kultura społeczna jako ogólny system uporządkowanych kultur publicznych odnoszących się
do wszystkich rodzajów działalności w obrębie społeczeństwa.

Dla Goodenougha kultura to zbiór pewnych standardów, które regulują sposób indywidualnej
partycypacji w kulturze. Umożliwiają interpretowanie sensów czynności i obiektów
kulturowych i pozwalają ogarnąć myślą rzeczywistość, którą dane społeczeństwo wyróżnia
pojęciowo.

WSPÓŁCZESNE KOGNITYWNE ROZUMIENIE KULTURY

Następcy G. mówią: kultura jest zjawiskiem mentalnym, racjonalnym, podlega procedurom
formalno-logicznym lub formalno-językoznawczym.

Kultury uczymy się indywidualnie, tak ją przekazujemy

6

Kultura to system symboliczny (o ścisłych paralelach z systemem języka). To system

Jednostki reprezentują swoje własne odmiany kultury.

Należy zwracać uwagę na holistyczne pojmowanie wiedzy kultury.

Procedury ramowego ujmowania (elicytacji) są w stanie odsłonić jedynie część relacji
pojęciowych. Większą uwagę należy przywiązać do “pojęciowych podstaw kultury”.

Jednostka uczy się kultury i tworzy kulturę.

Kontakty językowe jako dostęp do wiedzy, pojęć i sądów zawartych w kult.

Każda jednostka posiada pewien katalog form, który “narzuca” na doświadczaną

Język dostarcza zbioru form pojęciowych, które stają się rodzajem kodu semantycznego dla
innych form kulturowych.

6. Założenia przejęte z językoznawstwa:

Dany etniczny system kultury może być wyprowadzony z uniwersalnego inwentarza
dystynktywnych cech etycznych.

Za pomocą ograniczonej liczby jednostek podstawowych możemy tworzyć, przez ich
kombinację nieskończoną liczbę form.

Nieskończona liczba zachowań może być teoretycznie ujęta w formie wzorów tych zachowań

Idealny nadawca – odbiorca komunikatów kulturowych jest jedynie konstruktorem
teoretycznym.

Procedury systemu elicytacji zapożyczono z prac Bloomfielda i Sapira

Przyjęto zasadę dystrybucji komplementarnej, która głosi, że dana jednostka zachowania
może zmieniać swą formę w zależności od kontekstu.

Analogia jako podstawa dla ludzkiej kreatywności.

Główną metodą stosowaną przez kognitywistów była tzw. ANALIZA SKŁADNIKOWA

to się nie udało.

Próba określenia najbardziej ekonomicznej analizy składnikowej, która mogłaby
wygenerować pragmatyczną zależność zbiorów i ich składników. To próba dotarcia do tzw.
RZECZYWISTOŚCI STRUKTURALNEJ KULTURY.

7

Przy pomocy operacji formalno-logicznych buduje się system tego, co dany system
pojęciowy zawiera.

7. ZASADNICZE ORIENTACJE ANTROPOLOGII KOGNITYWNEJ

Podkreślenie znaczenia dla procesu kulturowego i poznawczego – nieświadomych struktur
psychicznych; To badanie struktur symbolicznych w powiązaniu z zachowaniem: Roy,
D’Andrade, Cecil Brown, Stephen Tyler

Analizy społeczno-

Charles Frake, Dell Hymes,

Michael K.Foster

Pomijanie zagadnienia rekonstrukcji subiektywnych wrażeń: Laurence Fisher, Oswald
Herner

8. A.K. jak symboliczna – traktowanie kultury jako system semiotyczny.

KOGNITYWNA

W jaki sposób poszczególne zjawiska są istotne dla
kultury i jak są zorganizowane.

Język = odbicie struktur poznawczych i ich
modulator.

Skupia się na jednostkach analizy rozumianych jako
jednostki formalne.

umyśle

Rola związku w obrębie danej dziedziny
semantycznej.

Analiza sekwencji decyzyjnych i ich konsekwencji
instrumentalnych.

Formalizm metod

SYMBOLICZNA

Kultura = system symboli, który tworzy

podstawy do konstruowania rzeczywistości.

Kultura = napięcie między

indywidualnym doświadczeniem a społecznie

ustalonymi

formami jego wyrażania.

Skupia się na treści i skojarzeniach związanych

z danymi jednostkami.

tekstu (np. za pomocą hermeneutyki)

Rola relacji między dziedzinami w obrębie

systemu kulturowego.

Badanie sekwencji performatywnych i ich

konsekwencji emotywnych.

8

Literackość

WPROWADZENIE DO METOD ANTROPOLOGII KOGNITYWNEJ

STARE I NOWE

Obecnie dyscypliny wchodzące w skład antropologii “przepoczwarzają” się pod wpływem
nowych pojęć stanowiących wyzwanie i uzupełnienie dla ustalonych już koncepcji i metod.
Nowe kierunki są głównie zakorzenione w przeszłości.

Kontrast nowych koncepcji wobec wielu celów, założeń i metod wcześniejszej antropologii.

Uprzednie orientacje można zaliczyć do dwóch grup:

Zainteresowanie zmianą i rozwojem (ewolucjoniści, dyfuzjoniści)

Nacisk na stateczny opis (funkcjonaliści)

Dążono do sformułowania uniwersalnych schematów charakteryzujących się podobieństwem

d uwagę tylko

zgadzali.

Jednym z rozwiązań jest tworzenie coraz większej liczby typów i podtypów oraz coraz
szerszych abstrakcyjnych definicji.

9

Długo antropolodzy zajmowali się samą antropologią sensu stricto, a nie jej przedmiotem
badań – próbowali określić czym jest antropologia a nie np. kultura Eskimosów.

Aby wyjaśnić system kultury posługiwano się różnymi pojęciami; rdzeń kulturowy, norma
kulturowa, struktur
tego, co typowe, normalne, zwyczajne dla normalnych zjawisk.

“(…) samo pojęcie kultury jest tylko jedną z tych etykietek, przeznaczonych dla jakiejś
arbitralni wyznaczonej jednostki, w obrębie której, pewne typy zachowań, norm, wytworów
człowieka i emocji miały typowy charakter.”

Cechy typowe często pomijano, albo sztucznie włączano w schemat jako wskaźnik zmian,
dyfuzji, innowacji, dysfunkcji, anormalności, dezorientacji kulturowej. Jedynymi istotnymi
różnicami były różnice między kulturami.

Antropologia kognitywna wyznacza nową orientację teoretyczną. Koncentruje się na
odkrywaniu tego, w jaki sposób różni ludzie organizują i wykorzystują swoje kultury. To
próba zrozumienia zasad leżących u podstaw zachowań.

Zakłada się, że każda grupa ma niepowtarzalny system odbioru i zorganizowania zjawisk
materialnych – rzeczy, wydarzeń, zachowań i emocji. Przedmiotem badań nie są te zjawiska,
ale postać jaką przyjmują w umysłach ludzkich.

“Kultury nie są (...) zjawiskami materialnymi, są (...) kognitywnym zorganizowaniem zjawisk
materialnych.”

Antropologia kognitywna szuka odpowiedzi na dwa pytania:

Jakie zjawiska materialne mają znaczenie dla ludzi należących do danej kultury ?

W jaki sposób te zjawiska są organizowane

Jednakowe zjawiska mogą być w różny sposób zorganizowane w odrębnych kulturach. Mogą
też być zorganizowane na wiele sposobów w obrębie danej kultury.

Jeżeli interesuje nas np. sposobu klasyfikacji kolorów, możemy wykryć, że istnieją różne
wzorce, zależne np. od płci, wieku, doświadczenia. W naszej kulturze kobiety potrafią
rozróżniać więcej kolorów niż mężczyźni.

Antropologia kognitywna zakłada, że kultury nie są jednorodnymi zjawiskami – nie można
ich opisywać za pomocą tylko jednego wzoru organizujących je zasad. Dla każdej klasy
znaczących zjawisk może być kilka alternatywnych uporządkowań.

Każdy indywidualny człowiek może mieć niepowtarzalny, jednorodny model swojej kultury.
Może być świadom istnienia kilku takich modeli.

10

Teoria
zadania oczekują inni od jednostki w kulturze. Opis tworzy teorię danej kultury – przedstawia
pojęciowy model organizacji stosowany przez jej członków.

PORZĄDEK WYŁANIAJĄCY SIĘ Z CHAOSU

Antropologia kognitywna ma swoje tradycje: wcześniej antropologowie poszukiwali kategorii
opisu we własnym języku. Antropologia kognitywna poszukuje kategorii opisu w języku
tubylców. Interesuje się kodami myślowymi innych.

Przypuszczano, że przez język można uzyskać najłatwiejszy do takich procesów. Pytano, w
jaki sposób inni ludzie “nazywają rzeczy” w swoim otoczeniu i jak te nazwy są
zorganizowane w większe grupy. Nazwy mówią o znaczeniu w środowisku niektórych grup i
to, w jaki sposób ludzie ci organizują swój odbiór otoczenia.

“Nazywanie jest jednym z głównych sposobów narzucania porządku postrzeżeniom”

Antropologia kognitywna pyta: jak inni budują porządek z czegoś, co nam wydawać się może

i umieszczamy przedmioty, które są nam znane.

i różnic.

(np. słowo “krzesło” – to znak całej grupy przedmiotów z siedzeniem, oparciem i czterema
nogami)

Człowiek grupuje zjawiska świata postrzeganego w klasy. Te klasy nie są odrębne i
jednostkowe, ale zorganizowane w większe zespoły. Zespoły te – uporządkowane
hierarchicznie dzięki mechanizmowi zawierania się – tworzą taksonomię; np. krzesła i inne
przedmioty to meble.

przynależności do pewnej klasy przedmiotów mogą decydować np. składniki lub cechy
znaczenia

Cechy semantyczne – jako określenia są uporządkowane.

Paradygmaty i taksonomie należą do różnych rodzajów uporządkowań semantycznych. W
przeciwieństwie do paradygmatu, taksonomia porządkuje swoje określenia przez kontrast i
włączenie. Taksonomia zazwyczaj zakłada, że elementy na niższych poziomach są rodzajami
elementów wyższego poziomu.

Poza taksonomiami i paradygmatami cech semantyczne mogą być przedstawiane za pomocą
rozgałęziającego się diagramu – drzewa.

Cech w drzewie są uporządkowane przez kolejny kontrast jednej tylko cechy – za każdym
razem (taki uporządkowanie najczęściej w biologii)

Kultura składa się z wielu dziedzin semantycznych zorganizowanych wokół różnych cech
znaczenia. Żadne z kultur nie dzielą tego samego zbioru dziedzin semantycznych na
postrzegane przez siebie zjawiska.

11

II sposób wprowadzania porządku w chaos:

Narzucenie nań apriorycznego porządku

Odkrycie porządku leżącego u jego podstaw

Ważne tu są cech semantyczne, wywodzące się z kontekstu komunikacji. Do kontekstu wlicza
się sposób komunikacji (werbalny lub pisemny), kontekst społeczny i dialekty rozmówców.

W prowadzeniu badań nad daną kulturą ważne jest posługiwanie się jej językiem. Decyzje
dotyczące włączenia elementów w obręb taksonomii dokonywane są przez osobę udzielającą
informacji. To pozwala etnografii na odkrycie właściwych, dodatkowych pytań. Taka
rozmowa musi uzyskać w raporcie informacje:

Zapis sposobu, w jaki zostały zebrane dane

Powszechnie dostępny zapis wyników.

Analiza formalna jest kompletna, gdy zostaną opisane związki między wszystkimi
jednostkami składającymi się na daną dziedzinę semantyczną.

NOWY PORZĄDEK

Cele i metody antropologii kognitywnej narzucają konieczność przemyślenia pojęcia kultury,
metody porównawczej i etnografii. Tu kultura to poznanie. Kłóci się to z wieloma teoriami
kultury, dlatego trzeba kłaść nacisk na istnienie wielości teorii. Aby stworzyć jedną, ogólną
teorię należałoby stworzyć jakiś metajęzy
uniwersalność, ale jej nie udowadnia. Jego uniwersalność zawiera się w języku opisu, a
niekoniecznie w opisywanym przedmiocie.

Pytanie: Czy antropologia kulturowa jest naturalną czy formalną ?

Według tradycy

metodami formalnymi. Każda kultura to zbiór pewnych zasad, które porządkują pewne
zjawiska materialne. Antropologia kognit
antropologia kulturowa jest dla antropologii kognitywnej nauką formalną.

Operacje logiczne – leżące u podstaw zasad porządkujących są skończone i uniwersalne, ale i
zdolne do generowania nieskończonej liczby możliwości konkretnych uporządkowań.

Jeżeli kultura jest jednostką porównania, musimy porównywać całe systemy ograniczone
przez przestrzeń i czas. Bardziej zasadne jest porównywanie podobnych faktów wewnątrz
tego samego systemu.

Porównania między systemami są przydatne, gdy poddane porównaniu fakty są rzeczywiście
porównywalne; wtedy – jednostki porównania są cechami formalnymi a nie zmiennymi –
materialnymi.

12

PROBLEMY I MOŻLIWOŚCI

Uporządkowanie

W bardziej złożonych domenach właściwości są tylko częściowo uporządkowane. Strukturę
takich dziedzin charakteryzują nieciągłe i częściowe kombinacje dużej liczby cech.

Wielość związków i właściwości oznacz zwykle jakiś inny typ uporządkowania nie związany
z wyizolowaniem i organizacją cech.

Percepcja a pojęcie

Wielu badaczy opiera się na założeniu związku między percepcją cech a uporządkowaniem
pojęciowym. Może być możliwe, że organizacja atrybutów i pojęć odnosi się do różnych

strukturą jedynie powierzchniową – wywodzącą się z bardziej złożonych głębokich form.

Analiza dyskursu

W dyskursie – operuje się świadomie cechami semantycznymi – by nieraz przekazać
znaczenia przeciwstawne znaczeniu indywidualnych leksemów.

Analiza zdań

Zdani
jest stwierdzeniem dotyczącym związku między składnikami semantycznymi tworzących je
leksemów.

Metakomunikaty

Przekazują informację semantyczną, która nie ma żadnego związku z widoczną zawartością
wypowiedzi (wg Baestona wszystkie metakomunikaty wywodzą się z ograniczonego zbioru
zdań w trybie rozkazującym, wyrażających dominację, zależność, agresję)

Językoznawstwo historyczne

Mało przekonujące są jego próby rekonstrukcji znaczeń. Rekonstrukcje semantyczne opierają
się na pojęciu, że najczęściej występujące głosy przedstawiają znaczenia podstawowe, albo że

arbitralnego charakteru relacji istniejących między znakami językowymi i ich desygnatami.
Brak nacisku na organizację domen semantycznych.

semantyczne można rekonstruować bez odniesień do stanowiących jej elementy leksemów.

Zasadnicza technika składa się z rekonstrukcji i porównywania kategorii semantycznych.
Struktura reguł, które przekształcają jeden związany genetycznie system w inny, jest tożsama
z opisem procesu historycznego.

Ortogeneza semantyczna

13

Niezbędne są też badania nad rozwojem kategorii kognitywnych – w jaki sposób dziecko
nabywa cech semantycznych

Różni ludzie inaczej dochodzą do podobnych struktur semantycznych. Relacja między
ortogenezą a strukturą semantyczną – niedookreślona

Rozbieżność sekwencji ortogenicznych może się pośredni łączyć z występowaniem wielości
formalnych możliwości.

– przewidywalne na

podstawie ludzkiego zachowania.

Antropologia kognitywna musi się posługiwać
wewnątrz. Próba odkrycia zasad organizacyjnych, jakimi posługują się jednostki, kultury i
gatunki w procesie kształtowania i adaptacji do przestrzeni życiowej, w której żyją.

UWAGI O STAWIANIU PYTAŃ W ETNOGRAFII

Jest 1. podręcznik do etnograficznych badań terenowych

“NOTES AND QUERIES ON ANTROPOLOGY”

proponuje listę pytań, lecz problemem jest stawianie pytań, które towarzyszą odpowiedzią
rejestrowanym przez niego.

Etnografia wyjaśnia zachowania ludzi przez opisywanie społecznie zdobytej i podzielanej
wiedzy lub kultury. To opis nieskończonego zbioru różnorodnych komunikatów jako
manifestacji skończonego, podzielanego przez użytkowników kodu – będącego zbiorem praw
służących do społecznie popranej konstrukcji oraz in
podobnie: językoznawstwo opisowe.

ETNOGRFIA:

Wyjaśnia społecznie sensowne zachowania w wspólnocie

Cele etnografii różnią się od właściwych psychologii opartej na schemacie “bodziec-reakcja”

Zadaniem etnografa jest ustalenie praw zachowania poprawnego kulturowo (a nie ich

Etnograf odkrywa a nie ustala przepisy znaczących bodźców w świecie podmiotu.

Opisuje każdy akt w terminach sytuacji kulturowych, które odpowiadają poprawnym

jakimś systemie symbolicznym.

14

Dokonywana przez informatorów interpretacja społecznie znaczącego aktu (przekazu) jest

obserwowalnego przekazu.

Jeśli znamy komunikat i interpretację, możemy wywnioskować istotne reguły kodu.

Badanie: Jak osoba X dowiaduje się od Y – co Y wie. Każda odpowiedź odkrywa zbiór pytań,
które ją odpowiednio wywołują. Opis ustalony przez powiązanie pytania i odpowiedzi jest
jednocześnie programem zdobywania informacji – który może być powielany i testowany

znajomość pytań odsłania cechy znaczące dla osoby pytającej. Treść pytania = odpowiedź na
inne pytania.

POWIĄZANIE: para zapytań, które łączą wypowiedzi w postaci wzajemnych układów
tematów i odpowiedzi, która tworzy podstawową jednostkę tych procedur.

odpowiedzi mówi coś o znaczeniu wypowiedzi tak dalece, jak warunki jej użycia są
werbalnie wymuszone lub wyszczególnione. Możemy odkryć pewne rodzaje związków, które

opałowego.

Nie można przyjąć, że wszystkie odpowiedzi uzyskane od tego samego pytania są
skontrastowane na tym samym poziomie.

wypełnić luki i wykryć błędy)

Najlepsza strategia – uważne skupienie się na różnych dziedzinach kultury, w celu odkrycia
rodzajów i zasięgu wzorów obowiązujących w danej kulturze, a służących interpretacji
świata.

Należy podjąć przynajmniej dwa zadania:

Analizę fonologii

Analizę gramatyki badanego języka

wtedy etnograf przyswoi sobie pewne podstawowe konstrukcje pytań

Można opisywać sytuacje za pomocą wspólnego języka.

Odkryte pytania należy sprawdzań ze względu na ich zgodność z poszczególnymi tematami.

posłużyć niewłaściwym pytaniem zadanym informatorom, by móc określić wzór udzielanej
przez nich odpowiedzi.

Wskazówki poprawności:

15

Długość wypowiedzi

Zbieżność wypowiedzi wśród informatorów

Pozawerbalne aspekty wypowiedzi



NEOEWOLUCJONIZM (L. White, J. Steward)



ANTROPOLOGIA SYMBOLICZNA (G. Geertz)

Główny cel rozumienie i interpretacja kultur. Jedną z ważniejszych
postaci jest Clifford Geertz który zaproponował metodę „głębokiego
opisu”, jako najwłaściwszą do zrozumienia skomplikowanego układu
znaczeń zakodowanych w tekście kulturowym.
Rozróżnienie na dwa komplementarne wobec siebie a zarazem
konkurencyjne sposoby podejścia do kultury:

EMIC

to badanie systemów logiczno-empirycznych , w strukturach

symbolicznych znaczenia takiego jakie jawi się osobom myślącym i
działającym w danej kulturze. Jest to badanie subiektywnego sensu
kultury „tubylczego punktu widzenia”.

ETIC

to podejście obiektywne, punkt widzenia zewnętrznego

obserwatora, naturalny wobec badanej kultury. Jest to naukowa
weryfikacja obrazu świata wg zasad intersubiektywizmu.



ANTROPOLOGIA POSTMODERNISTYCZNA

16

Pojęcie kultury

1. Różnorodność pojmowania kultury

Pierwotnie termin cultura wiązał się z uprawą roli i oznaczał przekształcanie poprzez

ludzką pracę naturalnego stanu zjawisk przyrody w stan inny, bardziej pożądany i użyteczny
dla człowieka. Cyceron ( 106-43 p.n.e. ) użył słowa cultura na określenie filozofii. Począwszy
od Cycerona termin kultura zaczęto wiązać z wszelką czynnością ludzką mającą na celu
pielęgnowanie, kształcenie, doskonalenie. Gdyby podjąć próbę usystematyzowania
wszystkich głównych sposobów badania kultury, to można stwierdzić, że dają się one
podzielić na dwie zasadniczo odmienne grupy i wiążące się z nimi dwa różne sposoby
badania zjawiska kultury.

W pierwszej grupie znaczeń kultura jest pewną własnością ludzkich zbiorowości.

Obejmuje ona te wszystkie cechy, które wyróżniają zbiorowości ludzkie od innych zbiorów
organizmów społecznie nie ukształtowanych i nie powiązanych w system stosunków
społecznych. Tak rozumiana kultura wyznacza myślenie i zachowania jej członków. Przy
takim – „socjologicznym spojrzeniu” na kulturę – bardzo silnie interesuje nas związek kultury
z jej „ludzkim podłożem”.

Drugi sposób badania kultury różni się od pierwszego tym, że interesuje się przede

wszystkim treścią kultury, a nie jej „ludzkim podłożem”. Kultura jest tu rozumiana jako
pewien system wzorów o określonym kształcie i treści, i ten właśnie system staje się obiektem
immanentnej analizy. Na przykład „norma” jest pojmowana nie jako wymagany, uznawany
czy realizowany wzorzec zachowania lecz jako wypowiedź o określonej treści. Kodeksy
karne są obiektem zainteresowania ze względu na stosunki logiczne między normami różnego
rodzaju; nie bierze się pod uwagę działania tychże kodeksów, stopnia ich skuteczności ani
oceny w oczach odbiorców. System moralny katolicyzmu staje się obiektem analizy bez
względu na, to się myśli o postawach katolików czy o strukturze kościoła. Uwaga badaczy
koncentruje się tu na treści znaków i przekazów poszczególnych zjawisk kulturowych.
Różni badacze mogą preferować pierwsze lub drugie podejście do zjawisk kulturowych.
Socjolog będzie się bardziej interesował społecznym działaniem jakiegoś zjawiska
kulturowego, np. w przypadku dzieła sztuki, jego odbiorem czy funkcją w ludzkich
zbiorowościach. Poza sferą rozważań naukowych, w życiu codziennym, termin kultura bywa
zazwyczaj używany w znaczeniu selektywnym i wartościującym. Do obszaru kultury włącza
się krąg zjawisk ocenianych dodatnio, wyróżniających się swą wartością, godnych zalecenia i
propagowania.

2. Przegląd sposobów definiowania kultury

Antonina Kłoskowska wymienia sześć sposobów definiowania kultury:

Typ definicji opisowo-wyliczający. Traktuje on kulturę jako określony zbiór przedmiotów, a
definiowanie kultury sprowadza się do wyliczania jej części składowych. Kryterium tego
zaliczania pewnych składników życia społecznego do obszaru kultury nie jest tu wyraźnie
sformułowane; kryterium to ma charakter intuicyjnego założenia. Np. definicja E. B.
Taylora: „Kultura, czyli cywilizacja jest to złożona całość, która obejmuje wiedzę, wierzenia,
sztukę, moralność, prawa, obyczaje oraz inne zdolności i nawyki nabyte przez ludzi jako
członków społeczeństwa”. W taki właśnie, opisowo-wyliczający, sposób traktowali kulturę

17

archeolodzy i etnografowie. Opisując grupy społeczne czy narodowe badali ich wytwory
kulturowe, takie jak: język, wierzenia, obrzędy, teksty literackie, przedmioty codziennego
użytku itd. Tego rodzaju elementy traktowali jako wyznaczniki kultury danej zbiorowości, a
samą kulturę rozumieli i opisywali jako zbiór oryginalnych elementów. Wyliczanie „dziedzin
kultury” ma raczej charakter dowolny i przypadkowy, a dlatego wielu późniejszych
etnografów lub antropologów kultury, opierając się na definicji Taylora, opuszcza to
wyliczanie.
A. Definicje historyczne. Kładą one nacisk na czynnik tradycji jako mechanizm
przekazywania dziedzictwa kulturowego; dla określenia kultury używają takich określeń jak:
dziedzictwo, tradycja, dorobek. Kulturę definiuje się tutaj jakocharakterystyczny dla
człowieka rodzaj przekazu minionego doświadczenia przyszłym pokoleniom. Minione
doświadczenia człowieka wyraża się w „świecie przedmiotowym”, a przekazywane jest
kolejnym pokoleniom w drodze wychowania i nauczania. Np. definicja Stefana
Czarnowskiego: „Kultura jest dobrem zbiorowym i zbiorowym dorobkiem, owocem
twórczego i przetwórczego wysiłku niezliczonych pokoleń”.
B. Definicje normatywne akcentują podporządkowanie się zachowań ludzkich
normom, wartościom i modelom. Wzory, modele i zasady wartościowania są traktowane jako
elementy konstytutywne kultury, a podporządkowanie się tymże normom jako właściwość
zachowań kulturowych. Kultura jest tu pojmowana jako zespół norm obowiązujących
członków danej społeczności i warunkujących jej trwanie. Np. definicja A.L. Kroebera i T.
Parsona określająca ją jako „przekazane i wytworzone treści i wzory wartości, idei i innych
symbolicznie znaczących systemów, będące czynnikami kształtującymi ludzkie zachowania
oraz wytwory stanowiące produkt zachowania”
C. Definicje psychologiczne skupiają uwagę na psychicznych mechanizmach
kształtowania się kultury; analizują mechanizmy uczenia się, formowania nawyków
kulturowych, internalizacji norm obowiązujących w danej zbiorowości i wartości przez tę
zbiorowość uznawanych za oraz wpływ kultury na kształtowanie osobowości jednostek.
Szczególny nacisk jest położony w tych definicjach na uczenie się i naśladownictwo jako
procesy przyswajania kultury. Np. definicja Stanisława Ossowskiego: „Kultura jest... pewnym
zespołem dyspozycji psychicznych przekazywanych w łonie danej zbiorowości przez kontakt
społeczny i uzależniony od całego systemu stosunków międzyludzkich”.
D. Definicje strukturalne interesują się przede wszystkim strukturą danej kultury,
tzn. zasadniczymi elementami tej kultury oraz ich wewnętrznymi powiązaniami. Zazwyczaj
wymienia się cztery kategorie elementów kultury: mateialno-techniczne, społeczne,
ideologiczne i psychiczne. Definicje tego typu badają specyficzną strukturę konkretnych
kultur – nie dotyczą kultury w ogóle.
E. Definicje genetyczne skupiają się na genezie kultury. W tym typie definicji można
wyróżnić dwie odmiany: Pierwsza dotyczy wewnętrznego rozwoju kultury, wyłaniania się
jednych (wyższych) jej form z form innych (niższych, wcześniejszych). Druga dotyczy
wyłaniania się kultury z natury
(wyjaśnia związki między naturą a kulturą, różnice i przeciwieństwa między nimi). Kulturę
traktuje się tu jako sumę wytworów zachowań ludzkich powstałych w wyniku aktywności
człowieka, przy czym jedni autorzy akcentują bardziej aktywność intelektualną, a inni
aktywność fizyczną.

3. Podstawowe pojęcia

Kulturę można opisywać w ujęciu wartościującym i opisowym. Wartościujące ujęcie

kultury zawiera ocenę kultur poszczególnych zbiorowości ludzkich. Kultura w tym ujęciu jest
pojmowana jako zjawisko podlegające procesowi rozwoju w toku dziejów i osiągające w

18

procesie rozwoju coraz wyższy stopień, jako zjawisko kumulujące się, stopniowalne.
Opisowe, czyli neutralne pojęcie kultury rozumie ją jako zespół wielu zróżnicowanych
zjawisk, których wzajemne powiązania i uwarunkowania mogą być przedmiotem opisu i
analizy, ale nie wartościowania.
Z oboma powyższymi ujęciami kultury wiążą się dwa pojęcia: kulturalny i kulturowy.
Pierwszy termin jest odbiciem myślenia wartościującego: może on określać człowieka
ocenianego pozytywnie jako oczytanego, obytego w towarzystwie itd. Człowieka nie
posiadającego takich cech określamy jako niekulturalnego. Mówimy o czyimś zachowaniu, że
jest niekulturalne nie wątpiąc jednocześnie, że jest zachowaniem kulturowym. Odnosząc to
rozróżnienie do kultury możemy powiedzieć, że kulturowymi są wszystkie zjawiska
niezależnie od ich oceny, kulturalnymi zaś wszystkie te, które odpowiadają jej normom i
wartościom.
Wyróżnia się następnie atrybutywne i dystrybutywne rozumienie kultury. W znaczeniu
atrybutywnym kultura jest cechą stałą, czyli właśnie atrybutem ludzkości jako całości ( ujęcie
globalne ) lub poszczególnego człowieka jako przedstawiciela gatunku ludzkiego (ujęcie
jedno -stkowe). W sensie atrybutywnym można mówić tylko o kulturze, nigdy o kulturach. W
znaczeniu dystrybutywnym kultura jest rozumiana jako zbiór cech kultury określonej
zbiorowości. W tym znaczeniu termin kultura może być używany zarówno w liczbie mnogiej
jak i w pojedynczej, ale w każdym przypadku należy uściślić, o jaką kulturę chodzi. Sposób
przypisania kultury określonej zbiorowości może mieć charakter konkretny lub typologiczny.
Konkretny sposób istnieje wówczas gdy mówimy o kulturze konkretnego społeczeństwa ( np.
kultura francuska, polska itd.). Typologiczny natomiast, gdy mówimy o kulturze związanej ze
zbiorowością określonego typu ( np. kultura robotnicza). Kultury w sensie dystrybutywnym
pojęte konkretnie mają swój wymiar czasowy i przestrzenny, sa bowiem wytworem
zbiorowości, które zajęły określone miejsce w historii; kultury te pojawiły się w jakimś
miejscu i czasie, trwają lub zaginęły wraz ze zbiorowością, która je stworzyła. Kultura w
sensie dystrybutywnym, ale pojęta typologicznie, też może mieć charakter czasoprzestrzenny,
ale w tym przypadku trudno określić gdzie i kiedy pojawiają się zbiorowości i kultury
określonego typu.

Dobra kultury – jeśli kulturę rozumiemy jako całokształt materialnego i niematerialnego
dorobku ludzkości, wówczas pojęcie dobra kultury obejmuje zarówno rzeczy i usługi, jak i
dobra niematerialne, a także zachowania, zjawiska etyczne itd. Dobra kultury dzieli się na:
dobra instrumentalne (pośrednie), stanowiące środki do osiągania innych dóbr i dobra
autoteliczne (bezpośrednie), będące celem samym w sobie. Jedno i to samo dobro w różnych
sytuacjach może spełniać funkcje raz dobra instrumentalnego, a raz autotelicznego (np.
wykształcenie może być celem samym w sobie, a może być również środkiem do osiągnięcia
innych celów).

Wartość kultury to pojęcie rozumiane dwojako: jako obiektywna cecha danego obiektu

(obiektywistyczne ujęcie wartości) bądź też przypisana mu przez podmiot (ujęcie
subiektywistyczne) Ze względu na tę własność podmiot, jednostka lub zbiorowość, przyjmuje
wobec niej postawę szacunku, przypisuje jej ważną rolę w swoim życiu lub wyraża wolę jej
osiągnięcia. Jeśli przyjąć jako bardziej odpowiadające rzeczywistości, ujęcie
subiektywistyczne, wówczas wartość jest rodzajem stosunku człowieka do przedmiotu.
Wartość kultury jest stosunkiem człowieka do dóbr kultury. Ponieważ są one zwykle
zhierarchizowane, przypisanie im wartości jest jednoznaczne z określeniem miejsca danego
dobra w hierarchii.

19

Wzór kulturowy określa jak jednostka powinna reagować na sytuacje uważane za

doniosłe dla niej samej i dla grupy, aby zachowywać się zgodnie z oczekiwaniami i nie
popaść w konflikt z innymi członkami grupy. Jest to więc ustalony w zbiorowości sposób
zachowania i myślenia. Chodzi o takie zachowania i myślenie, które odzwierciedla stałe
sposoby myślenia i postępowania członków zbiorowości. Wzór kulturowy można
rozpatrywać w aspekcie normatywnym (gdy mamy na myśli normę, wg której ktoś postępuje)
lub behawioralnym (gdy ma miejsce realizacja tej normy w konkretnym zachowaniu
członków danej społeczności). Klasyfikacja wzorów kulturowych:

- postulowane i realizowane (bierzemy pod uwagę stopień ich realizacji)
- surowo wymagane i te które nie są surowo wymagane ( bierze się pod uwagę

stopień obowiązywania)

- jawne i ukryte (bierzemy pod uwagę stopień klasyfikacji, jawne – to prawidłowości

zachowań występujące w postaci norm świadomie sformułowanych i
respektowanych; ukryte – są to prawidłowości zachowań nieuświadomione.

- zwyczajowe, moralne i prawne (z p-ktu widzenia wagi jaką maja dla istnienia

porządku społecznego). Zwyczajowe cechuje zasadnicza powtarzalność, pozwalająca
w powtarzających się sytuacjach na oczekiwanie zachowania przewidzianego dla
danej sytuacji. Moralne przedstawiają takie zasoby zachowań, które są traktowane
jako słuszne i bezwzględnie konieczne dla społecznej i indywidualnej egzystencji.
Często pozostają one w związku z wierzeniami religijnymi (w kręgu naszej
cywilizacji takim wzorem jest małżeństwo monogamiczne). Nieprzestrzeganie
wzorów moralnych – budzi oburzenie i pociąga za sobą sankcje. Prawne są wzorami
w pełni formalnymi, sformułowanymi w statutach i ustawach. Do tych wzorów należą
wzory wyznaczające role społeczne (prezydenta, dyrektora banku). Dla
poszczególnych zadań zapewniających istnienie grupy, grupa powołuje odpowiednich
funkcjonariuszy, przypisuje im pewne role, zobowiązuje do zachowań zgodnych z
wzorami role te określającymi. Zjawiska obciążenia rolami swoich członków
występuje w każdej grupie, np. w rodzinie, w której występują role matki, ojca i
dzieci. Przejęcie pewnej roli przez osobnika nazywamy instytucjonalizacją
zachowania.

4. Próba określenia zjawiska kultury

a) Podstawowe wątki kultury
Kultura jest związana z człowiekiem. Jest on jej twórcą, a zarazem odbiorcą: jest przez nią
kształtowany, w niej wyraża i zaspokaja swe potrzeby. Kultura jest zjawiskiem społecznym.
Kultura jest związana z człowiekiem jako istotą prowadzącą społeczny tryb życia. Kultura
powstaje i rozwija się w jakiejś społeczności i dzięki stycznościom społecznym. W ramach
zbiorowości kultura jest przekazywana w czasie i przestrzeni. W każdej kulturze zawarte są
różnice kulturowe, związane ze zróżnicowaniem pełnionych ról społecznych. Ponadto w
każdej społeczności istnieją zróżnicowania wynikające z odmienności indywidualnych
temperamentów, osobowości, życiowych doświadczeń.
Kultura jest zjawiskiem powtarzalnym. Do kultury mogą należeć tylko te zjawiska, które
charakteryzują się powtarzalnością. Aby jakiś „wynalazek” ludzki mógł stać się elementem
kultury, musi być: zachowany, utrwalony i przekazany następnym pokoleniom. S.
Czarnowski: „O kulturze mówimy wtedy, gdy odkrycie czy wynalazek zostaje zachowany,
gdy jest przekazywany z pokolenia na pokolenie, gdy staje się dorobkiem trwałym

20

zbiorowości ludzkiej, nie przyzwyczajeniem poszczególnej jednostki czy jej mniemaniem
osobistym.
Kultura jest zbiorem zjawisk wyuczonych. Kultura jest przekazywana na drodze
wychowywania i uczenia się. Wszystkie czynności kulturowe są wyuczone, a więc wyłączona
zostaje z kultury klasa zachowań instynktownych.

b) Istotne cechy zjawisk kulturowych

Kultura ma wymiar czasowy, charakteryzuje się rozciągłością w czasie ma swoją

historię; rozwija się, przeżywa rozkwit lub upadek zależnie od warunków ekonomicznych i
społecznych. Kultura jest dorobkiem wielu pokoleń, żadne pokolenie nie tworzy kultury od
nowa. Zjawiska kulturowe są przekazywane z pokolenia na pokolenie. Mechanizmy zmian
kulturowych to: ewolucja, adaptacja do określonego środowiska, dyfuzja.
Ewolucja jest to proces przeobrażeń, przechodzenia do stanów bardziej złożonych; proces
ewolucji polega na ciągłej kumulacji dorobku form kulturowych. Pojęcie ewolucji w kulturze
jest obiektem sporu: jedni twierdzą, że wewnętrzne prawa rozwoju są odmienne od praw
ewolucji; wg innych są one identyczne bądź podobne do nich.
Dyfuzja kulturowa oznacza proces mieszania się różnych kultur, przejmowania cech jednej
przez drugą, zachodzący wskutek kontaktu tych kultur, np. podboju, wymiany handlowej.

Kultura ma wymiar przestrzenny. W toku rozwoju człowieka kultura

rozprzestrzeniała się wraz z jego przemieszczaniem się. Odnosi się to do kultury zarówno w
sensie atrybutywnym (cecha gatunku ludzkiego) jak i dystrybutywnym (zbiór cech
kulturowych określonej zbiorowości).

Kultura jest systemem. Każda kultura ma własną, wewnętrzną logikę. Jest całością ,

której części składowe są powiązane ze sobą õ między elementami kultury zachodzi proces
integracji. W każdym systemie kultury wyróżnia się 4 kategorie elementów: materialno-
techniczne, społeczne, ideologiczne i psychiczne. Badając kulturę danej społeczności należy
badać: poszczególne jej elementy, ich powiązania ale przede wszystkim należy badać jakie
znaczenia są im przypisywane w myślach i działaniach członków zbiorowości, w ramach,
której one występują. O swoistości i odmienności kultury społeczeństwa nie decydują
wytwory materialne, artystyczne ani idee – bo mogą one być wspólne dla wielu społeczeństw
– lecz znaczenia jakie się im przypisuje. Powiązania elementów kultury tworzą swoiste kody
znaczeniowe zrozumiałe tylko dla tych, którzy im nadają znaczenie i nimi się posługują.

Kultura jest mechanizmem adaptacyjnym człowieka. Spełnia rolę pośrednika

między człowiekiem, a środowiskiem przyrodniczym, w którym on żyje.


c) Płaszczyzny zjawisk kulturowych

W każdym zjawisku kulturowym można wyróżnić cztery zasadnicze aspekty:

materialny, behawioralny, psychologiczny, aksjonormatywny.

Płaszczyzna materialna. Wszystkie zjawiska kulturowe mają jakiś wymiar

materialny. Nawet zjawiska kulturowe pozornie oderwane od świata przedmiotów mają swój
wymiar materialny: powstały dzięki istnieniu przedmiotów materialnych, które były
niezbędne do ich stworzenia (np. płótno i farby w sztukach plastycznych).

Płaszczyzna behawioralna. Zjawiska kulturowe są nierozerwalnie związane z

zachowaniami motorycznymi – które mogą być zewnętrzne (wszystkie czynności związane z
tworzeniem i odbiorem dzieła kulturowego) lub wewnętrzne (przeżycia i odczucia) – albo
werbalnymi (wypowiedzi)

Płaszczyzna psychologiczna. Wg niektórych uczonych zasadniczą warstwę zjawisk

kulturowych stanowi płaszczyzna psychologiczna, a więc wartościowanie, oceny, postawy,
motywy, znaczenia nadawane przez człowieka przedmiotom materialnym i zachowaniom.

21

Przy takim rozumieniu każdy przedmiot i każde zachowanie ludzkie mogą otrzymać jakieś
znaczenia i w ten sposób stać się elementami kultury.

Płaszczyzna aksjonormatywna. Są to normy i wartości.

Obszar badawczy socjologii kultury

Trudność określenia zakresu badań socjologii kultury wynika przede wszystkim z

wieloznaczności i wielowymiarowości samego pojęcia kultury. Chcąc mówić o socjologii
kultury, trzeba wpierw określić dokładnie przedmiot tej nauki, tzn. znaleźć podstawę
wyodrębnienia socjologii kultury jako osobnej subdyscypliny socjologicznej. Do socjologii
kultury nie może się odnosić globalne, antropologiczne ujęcie kultury. Socjologiczne badanie
kultury współczesnego złożonego społeczeństwa nie jest możliwe przy zastosowaniu
tradycyjnego podejścia antropologicznego; sprawia to wyraźna segmentacja różnych
obszarów życia współczesnego społeczeństwa oraz aspektowe nastawienie współczesnych
nauk. Stąd niezbędne jest wypracowanie węższego, selektywnego ujęcia kultury. Takie ujęcie
może wyznaczać obszar socjologicznych badań nad kulturą. Wyodrębniwszy kulturę
węższym rozumieniu możliwe staje się poszukiwanie wzajemnych zależności między
różnymi przejawami życia grupowego ludzi. Kultura, przedmiot badań socjologii, musi zatem
być ujęta selektywnie. Aby bliżej określić ten obszar kultury, najpierw należy dokonać
klasyfikacji kategorii kultury.

1) Klasyfikacja kategorii kultury

A.Kłoskowska – „Kultura stanowi wieloaspektową całość...”. W celu uporządkowania

tej różnorodności zakres kultury globalnej jest zwykle przez autorów dzielony na
poszczególne kategorie. Przez kategorie kultury należy rozumieć „wielkie, podstawowe
działy tej kultury wyodrębnione w ujęciu synchronicznym, a różniące się charakterem
składających się na nią elementów w sposób uzasadniający z metodologicznych i
teoretycznych względów ich odrębne badanie”. Zjawiska kulturowe zakwalifikowane do
jednej kategorii powinny być względnie jednorodne i odznaczać się cechami uzasadniającymi
ich wyodrębnienie. Jednak podział na kategorie nie jest podziałem ostrym, dokładnie
oddzielającym od siebie poszczególne elementy. Kultura jest bowiem całością względnie
zintegrowaną między kategoriami istnieją pewne związki i zależności. Kategorie są także
wewnętrznie zróżnicowane i podlegają dalszym podziałom. Wewnątrz kategorialne podziały
określa się jako dziedziny kultury.

A.Kłoskowska wyróżniła w obrębie kultury globalnej trzy kategorie: kulturę bytu,

kulturę społeczną i symboliczną.

Kultura bytu. Obejmuje ona działania i wytwory techniczne związane z produkcją,

dystrybucją i usługami, służące zaspokajaniu naturalnych bytowych potrzeb człowieka.
Autorzy podkreślają zwykle materialną i techniczną naturę tej kategorii kultury.

Kultura społeczna. „Charakteryzuje się ona tym, że podmiotem i przedmiotem

kulturalnie określonych działań są tutaj sami ludzie, że regulujący wpływ kultury odnosi się w
tym wypadku nie do żadnych innych substancji lub wartości, lecz do stosunków, ról i
układów ludzi w ich wzajemnych powiązaniach” lub „jest to kultura społecznego współżycia
ludzi między sobą i społecznych struktur normujących stosunki między grupami ludzi w
procesach pracy, konsumpcji i zabawy”. W skład tak rozumianej kultury wchodzą:
komunikowanie służące organizacji ludzkich stosunków, podział władzy, własność, dostęp do
dóbr, funkcji i pozycji społecznych.

Kultura symboliczna. To sfera czynności, wartości i przeżyć autotelicznych nie

związanych z zaspokajaniem potrzeb człowieka jako istoty biologicznej i jako członka
społeczeństwa. Czynności autoteliczne to „działania, których wykonywanie jest źródłem

22

zadowolenia dla jednostki”. Czynności te ktoś lubi wykonywać z uwagi na nie same, a nie ze
względu na uzyskane korzyści. Do sfery kultury symbolicznej należą zjawiska kultury
(związane głównie z religią, sztuką, zabawą i nauką), które spełniają funkcje estetyczne,
poznawcze i ludyczne. Kulturę symboliczną nazywa się nieraz kulturą niematerialną albo
duchową.

2) Podstawowe dziedziny kultury symbolicznej

Kulturę symboliczną cechuje powiązanie charakteru autotelicznego stanowiącego jej

wyróżnik gatunkowy, z pewnymi funkcjami instrumentalnymi, które wypada uznać za
wtórne.

Religia. Jeśli religię rozumiemy jako kontakt wyznawców z sacrum, to za jej

podstawową cechę możemy uznać autoteliczność. Jest to przeżycie całkowicie
bezinteresowne. Taki typ religijności realizują jedynie mistyczne odłamy różnych religii, w
praktyce natomiast dominujący typ religijności cechuje instrumentalne pojmowanie religii.
Istnieją dwie postacie instrumentalizmu religijnego:
- eschatologiczny – odnoszący się do ostatecznych pośmiertnych losów człowieka.

Troska o zbawienie daleka jest od bezinteresowności; bardziej wiąże się z lękiem przed
potępieniem wiecznym niż z pragnieniem osiągnięcia kontaktu z bóstwem.

- doczesny – religię traktuje się jako narzędzie zjednania sobie bóstwa , uzyskania od

niego pomocy we wszystkich życiowych potrzebach. Potrzeba opieki i pomocy ze strony
bóstwa jest zbyt silna , by mogło ją zdominować czysto bezinteresowne pragnienie
kontaktu z bogiem. Dlatego wydaje się, że instrumentalizm religii warunkuje jej istnienie.

Nauka. W nauce jeszcze bardziej niż w religii istnieje dwoistość charakteru

autotelicznego i funkcji instrumentalnych. Nauka jest wynikiem potrzeby poznania.
Ciekawość poznawcza człowieka ma jednak funkcje praktyczne, co nie oznacza , że każde
poznanie ma instrumentalny charakter, a zwłaszcza, że ma praktyczną motywację.
Autoteliczne motywy zdobywania wiedzy odgrywają dużą rolę w życiu każdego człowieka ,
odgrywały też doniosłą rolę w życiu wybitnych uczonych i twórców. Nauka ma cechy
autoteliczne, cechy bezinteresowności, funkcje jej jednak – podobnie jak w przypadku religii
– nie są wyłącznie autoteliczne. Z tą różnicą , że instrumentalizm religii opiera się na wierze,
ma więc charakter subiektywny. Instrumentalność nauki jest sprawdzalna empirycznie, ma
więc charakter obiektywny.

Sztuka. Potocznie mówiąc o kulturze jakiegoś kraju mamy na myśli w szczególności

sztukę. Koncepcja autoteliczności i bezinteresowności kultury powstała właśnie w związku ze
sztuką. Doświadczenie estetyczne jest związane jedynie z bezinteresowną satysfakcją , jakiej
dostarcza kontakt z danym dziełem sztuki. W kontakcie ze sztuką człowiek koncentruje się na
samym przekazie artystycznym; koncentracja ta pozwala człowiekowi na bezpośrednie
zaspokojenie istotnych jego potrzeb. Warunkiem przeżycia artystycznego, jego pełni i
skuteczności , jest pełne zatopienie się w doznaniu, wykluczające myśl o czymś innym.
Istnieją dwie cechy autoteliczności kultury symbolicznej, a więc i sztuki:
1. Kultura symboliczna stwarza możliwość zaspokojenia jakiś istotnych potrzeb

człowieka poprzez czynność tylko symboliczną

2.

Służy bezpośredniemu zaspokojeniu potrzeb religijnych, poznawczych,

estetycznych, ludycznych, nie będących bezpośrednio związane z potrzebami
człowieka jako istoty biologicznej i jako członka społeczeństwa.

W sztuce również występuje instrumentalne odniesienie do praktyki życiowej. Sztuka

spełnia również ważne zadania społeczne. Dzieła sztuki od wieków służyły uświetnianiu
różnych celów: religijnych , politycznych , publicznych i prywatnych. Jednak autoteliczność
wartości kultury symbolicznej zaznacza się wyraźniej na przykładzie sztuki niż w innych

23

dziedzinach tej kultury. Sztuka nie ma bowiem bezpośrednio żadnych skutków, chociaż może
być tworzona ze względów komercyjnych czy praktycznych. Nie oznacza to jednak, że sztuka
oddala się od realnego życia. „Przyjemnościowy” aspekt obcowania ze sztuką łączy się z
wielostronnymi oddziaływaniami natury poznawczej i wychowawczej. Dzięki sztuce wzrasta
ilość życiowych doświadczeń i bardziej wyrazista staje się świadomość wartości moralnych.
Kształcą się umiejętności poznawcze, pełniejsza staje się wiedza o życiu, o świecie,
zwiększają zainteresowania, doskonali proces myślenia. Bogatsza staje się wyobraźnia, a
stosunki jednostki ludzkiej z innymi ludźmi – racjonalniejsze. Doskonali się wrażliwość
estetyczna. Ponadto sztuka posiada wartości terapeutyczne.

Zabawa. Johan Huizinga wymienia najbardziej charakterystyczne cechy zabawy. Zabawa

jest swobodnym działaniem. Zabawa jest wykraczaniem z sfery życia „zwykłego” w sferę
aktywności o swoistych cechach i tendencjach. Zabawa różni się od zwyczajnego życia swym
miejscem i okresem swego trwania. „Rozgrywa się” w obrębie określonych granic i
przestrzeni. Zaczyna się i w pewnym określonym momencie się kończy. Zostaje „rozegrana”.
W obrębie miejsca zabawy panuje swoisty porządek , wymagający respektowania
obowiązujących reguł.

W zabawie występuje element napięcia; oznacza on niepewność, szansę. Element

napięcia daje czynności zabawy pewną zawartość etyczną: angażuje determinację gracza ,
jego odwagę wytrzymałość, wolę zwycięstwa a także jego lojalność wobec reguł gry.
Huizinga określa zabawę jako „cel sam w sobie”. Zabawa to wszelkie czynności , których
zasadniczym motywem jest przyjemność związana z ich wykonywaniem. Zabawa jest więc
autoteliczna. Jednak jej autoteliczność nie wyklucza funkcji instrumentalnych, które należy
uznać za wtórne. Np. zabawa uczy dziecko zachowań , służących przygotowaniu go do
przyszłej aktywności społecznej. W jakimś stopniu jest to obecne w życiu dorosłych, ich
działalność w: sztuce, życiu towarzyskim, handlu, gospodarce, polityce, nauce czy wojnie
przejawia cechy zabawy. Sztywny podział na dwie sfery: zabawę i życie serio nie ma podstaw
w rzeczywistości.

Huizinga uważał, że zabawa jest pierwotnym źródłem kultury. Zanim człowiek zaczął

przejawiać zachowania kulturowe, wpierw, podobnie jak zwierzęta , przejawiał zachowania
ludyczne zabawa jest starsza od kultury.

Roger Caillois odwrócił tezę o pierwotności zabawy wobec kultury: zabawa może być

początkiem kultury, ale może też być szczątkiem po kulturze. Pewne przedmioty przechodzą
ze sfery powagi do sfery ludycznej, gdy tracą swą funkcjonalność i pierwotne znaczenie (łuk
staje się zabawką gdy przestaje być przydatny jako broń).

3. Typy kultury symbolicznej

A. Sposoby kulturalnej transmisji

Kultura symboliczna złożonego społeczeństwa nie jest nigdy jednolita. Na jej

zróżnicowanie wpływają warunki społeczne i ekonomiczne, podziały klasowe społeczeństwa
, tradycje regionalne itd
W takich społeczeństwach współistnieją trzy charakterystyczne typy kultury symbolicznej:
kultura ludowa , popularna i elitarna. Kultury te możemy wyróżnić oceniając ich treść lub
wyróżniając charakterystyczne formalne cechy twórczości i jej odbioru. Ową transmisję
między twórcą a odbiorcami można scharakteryzować przez pojęcie trzech układów kultury:
1. Pierwotny układ kultury. W jej skład wchodzą: kultury pierwotne i kultury wspólnot

tradycyjnego typu (małe społeczności lokalne). Układ ten charakteryzuje się przewagą
styczności bezpośrednich (twarzą w twarz) i nieformalnych. Komunikowanie w takich

24

wspólnotach jest ułatwione dzięki bliskości psychofizycznej jej członków, podobieństwu
ich życiowych losów i doświadczeń.

2. Drugi układ kultury. Oparty jest również na stycznościach bezpośrednich , ale przy

równoczesnym występowaniu kontaktów formalnych, pomiędzy ludźmi występującymi w
stosunku do siebie w ściśle określonych rolach. Interakcja ma między nimi charakter
zinstytucjonalizowany. Funkcja nadawcy ma charakter profesjonalny – określa jego rolę
społeczną. Rola odbiorcy jest nietrwała , jest on przejściowo pacjentem, uczniem itd.

3. Trzeci układ kultury. Opiera się głównie na środkach pośredniego komunikowania ,

stąd między odbiorcą a nadawcą zachodzi pośredni typ kontaktu. Na poziomie nadawców
istnieje znaczna formalizacja , natomiast na biegunie odbiorców trzeci układ ma charakter
na wskroś nieformalny; odbiorcy przekazów (czytelnik, widz), znajdują się w sytuacji
niesformalizowanej. Ten układ kultury można sprowadzić do kultury masowych środków
komunikowania i określić jako układ tych środków i właściwych im cech sytuacji
komunikacyjnej.

B. Charakterystyka typów kultury symbolicznej.

Kultura ludowa. Występuje w tradycyjnych społecznościach lokalnych, zwłaszcza

wiejskich, ale może też obejmować całe narody. K.L. jest kulturą pierwszego układu: cechuje
ją niezawodowa twórczość i bezpośrednie przekazywanie w drodze ustnej tradycji. Jest
komunikatywna i łatwa w odbiorze dla członków danej społeczności. Kultura ludowa jest
demokratyczna , tj. dostępna bez jakichkolwiek ograniczeń wszystkim członkom społeczności
oraz spontaniczna i wolna od alienacji.

Kultura popularna. Inaczej kultura masowa. Kultura popularna jest tworzona przez

profesjonalistów, szeroko rozpowszechniona , łatwa do nabycia i odbioru dzięki prostocie i
przystępności swych treści. Kultura popularna wyraża się przede wszystkim w takich formach
sztuki, które służą rozrywce. Zwolennicy kultury popularnej podkreślają jej demokratyczny
charakter: jest dostępna dla wszystkich warstw społecznych i uwzględnia faktyczne gusty
najliczniejszej warstwy społecznej. „Wrogowie” zarzucają jej głównie to, że nie jest twórcza
i oryginalna oraz , że jest środkiem manipulowania ludźmi w celach komercyjnych i
politycznych. Sztuka popularna jest w dużej mierze mimetyczna i jest doświadczana jako
przedmiot przeżyć zastępczych.

Kultura elitarna. Składa się na nią oryginalna twórczość uznana za taką przez

wykwalifikowanych fachowców i krytyków artystycznych. W odbiorze treści tej kultury
niezbędne są szczególne kwalifikacje. Jest to kultura tworzona i odbierana przez elitę.
Wyraża się ona przede wszystkim w sztuce; sztuka ta odrzuca mimetyzm i nastawiona jest na
formę. Stąd postać sztuki zamyka się w wąskim gronie samego środowiska twórców i
krytyków. W obrębie kultury elitarnej powstają arcydzieła , wchodzące do dorobku
kulturalnego ludzkości. Ale powstają też dzieła dziwaczne, które nie wejdą do historii. W
kulturze elitarnej trwa bowiem – proces ciągłych twórczych poszukiwań i przekształceń ,
dzięki czemu wytycza ona drogi dalszego rozwoju kultury. Kultura elitarna w jakimś stopniu
inspiruje kulturę masową , chroniąc ją przed skostnieniem i wyjałowieniem. Obecnie jesteśmy
świadkami zacierania się różnic między k. elitarną a masową .

4. Kultura narodowa

Kultura narodowa to zespół elementów kulturowych charakterystycznych dla

członków danego narodu, rozumianych jako dziedzictwo przodków, które należy znać i
kultywować. Elementy k.l. pełnią funkcję integrującą członków danej zbiorowości społecznej
oraz podtrzymują system społeczny. Stanowią podstawę integracji , a także ciągłości, trwania

25

i rozwoju; wyznaczają swoiste widzenie przeszłości , teraźniejszości i przyszłości własnego
narodu. Kultura narodowa nie jest całkowicie jednolita; występują w niej liczne warianty
obyczajów, dialektów, różne stopnie znajomości klasycznych treści artystycznych i
literackich. Różnorodność wytworów kulturowych sprawia , że obraz kultury zyskuje na
barwie, nie jest monotonny. Mimo tych odrębności kultura narodowa pozostaje pewną
„całością kulturową”. Dziś, gdy świat staje się globalną wioską , następuje pewne
wymieszanie elementów kultur narodowych. Zespół podstawowych treści kultury narodowej
odznacza się pewną trwałością , ale nie jest niezmienny. Kanon kultury narodowej jest
ważnym czynnikiem kształtującym i utrwalającym tożsamość kultury danej grupy. Problem
zachowania odrębności kultur narodowych w jaskrawy sposób zaistniał w XX wieku. U jego
schyłku pojawiły się nurty postmodernizmu i kontrkultury, odwracające się od narodowych
kanonów proponują kulturę bez granic, kulturę międzynarodową. Szczególnie zaś
upowszechnienie środków masowego przekazu postawiło pod znakiem pytania zachowanie
odrębności kultury narodowej. Żadna kultura nie rozwija się czerpiąc tylko ze swoich źródeł.
Jednak w dobie masmediów nastąpiło zwielokrotnienie zapożyczeń. Nie oznacza to jednak
zerwania identyfikacji z własną kulturą narodową.

DEFINICJE

HERSKOVITS (ontologiczny status kultury)

“Kultury się uczymy; wywodzi się z biologicznych, środowiskowych i historycznych
elementów ludzkiej egzystencji; jest zorganizowana, dynamiczna, wieloaspektowa i zmienna;
występują w niej pewne prawidłowości (możliwość analizy); jest instrumentem
przystosowania jednostki do całokształtu otoczenia.”

KLUCKHOHN (introspekcja, psychologia ogólna)

“Kultura jest historycznie ukształtowanym systemem jawnych i ukrytych modeli życia, które w
każdej chwili skłonni są podzielać wszyscy (lub specjalnie wyznaczeni) członkowie grupy. “

CZARNOWSKI (ujęcie socjologiczno - historyczne)

“Kultura jest całokształtem zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego, wspólnych
szeregowi grup i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych się rozszerzać przestrzennie
i terytorialnie.”

SUCHODOLSKI (uogólniona; podpadająca pod fil. materialistyczną)

“Kultura to całokształt dorobku ludzkości, społecznie utrwalony, gromadzony w ciągu jej
dziejów, stale wzbogacany nowymi działaniami twórczymi i pracą wszystkich społeczeństw.”

KŁOSKOWSKA (luźny zbiór elementów)

26

“Kultura jest to względnie zintegrowana całość obejmująca zachowania ludzi dla wspólnych
dla zbiorowości znaków wykształconych i przyswojonych w toku interakcji oraz zawierająca
wytwory takich zachowań.”

RALPH LINTON (punkt odniesienia - psychologia społeczna - 2 osoby)

“Kultura jest konfiguracją wyuczonych zachowań i ich znaczeń, których składowe elementy
są wspólne dla danego społeczeństwa i w obrębie jego przekazywane.”

UMBERTO ECO (ujęcie semiotyczne nadbudowane na strukturalizmie)

“Kultura jest to wszelka interwencja ludzka wobec danych przyrody, przekształconych w ten
sposób, by można je łączyć w jakąś relację społeczną.”

SIEGMUND FREUD (ujęcie genetyczne)

“Kultura to wszelkie względy, w których życie człowieka wzniosło się ponad stan zwierzęcy,
który różnie się od życia zwierząt, przy czym neguje się rozdzielanie kultury od cywilizacji”

EDWARD TAYLOR (pierwsza uniwersalistyczna, niewartościująca, opisowo-wyliczająca)

“Kultura, czyli cywilizacja, jest to złożona całość, która obejmuje: wiedzę, wierzenia, sztukę,
moralność, prawa, obyczaje oraz inne zdolności i nawyki nabyte przez ludzi jako członków
społeczeństwa.”

ALFRED WEBER (XIX - wieczna, niewartościująca)

“Kultura, to zespół wartości duchowych realizowanych w przeżyciach jednostek dla celów
nieutylitarnych w dziedzinach literatury, sztuki, teatru, filmu, muzyki i filozofii jako sztuki
myślenia.”

ADELUNG (definicja “oświeceniowa”)

“Wyszlachetnienie lub wysubtelnienie wszystkich duchowych i fizycznych sił człowieka albo
całego ludu. Słowo to oznacza zarówno oświecenie jak i uszlachetnienie rozumu przez
wyzwolenie go z przesądów oraz ogładę i uszlachetnienie obyczajów.”