1

Procesy glebotwórcze

Proces inicjalny

, zachodzący z udziałem pionierskich zbiorowisk drobnoustrojów,

mchów, porostów itp., powoduje powstawanie gleb prymitywnych (inicjalnych). W jego

wyniku kształtuje się słabo zaznaczony poziom akumulacji próchnicy.

Proces darniowy

jest uwarunkowany bytowaniem trawiastej roślinności, która tworzy

gęstą sieć korzeni w górnym poziomie gleby oraz przyczynia się do rozluźnienia masy

glebowej i uformowania struktury drobnoagregatowej. W jego wyniku w wierzchniej części

profilu glebowego powstaje wyraźnie wykształcony poziom próchniczy.

Proces przemywania

(płowienia) polega na przemieszczaniu w głąb profilu glebowego

wymytych z wyżej leżących poziomów cząstek koloidalnych, będących w stanie

rozproszenia, bez ich uprzedniego rozkładu. Proces ten prowadzi do powstania poziomu

przemywania (płowego).

Proces bielicowania

przebiega przy kwaśnym odczynie gleby, najbardziej typowo w

piaszczystych glebach leśnych, głównie lasów iglastych. Polega na rozkładzie

glinokrzemianów i koloidów glebowych, na wymywaniu w głąb profilu gleby składników, w

pierwszej kolejności zasadowych, a następnie na uruchomieniu kwasów próchnicowych oraz

związków żelaza i glinu, przy równoczesnej częściowej redukcji związków Fe i Al. Tworzą

one z kwasami fulwowymi łatwo rozpuszczalne kompleksy. Proces ten (wymywania)

prowadzi do powstania poziomu eluwialnego (wymywania) E (jasne, prawie białe

zabarwienie) oraz poziomu iluwialnego (wmywania) B (brunatnordzawe zabarwienie).

Proces brunatnienia

polega na stopniowym rozkładzie pierwotnych glinokrzemianów

(biotytu, oliwinu, piroksenów, amfiboli) i uwalnianiu się związków żelaza i glinu, które

następnie otaczają ziarna gleby, nadając im brunatną barwę. Występują one w postaci

wodorotlenków i trwałych kompleksów próchniczo-ilasto-żelazistych.

Proces oglejenia

polega na redukcji mineralnych części utworu glebowego w warunkach

dużej wilgotności w obecności substancji organicznej. Fe

3+

przechodzi w Fe

2+

, który jest

2

bardziej ruchliwy, niż Fe

3+

i jest wymywany przez wodę a gleba zyskuje barwę zielonkawą,

niebieskawą lub popielatą. Występuje oglejenie oddolne i odgórne.

Proces bagienny (torfienia)

polega na gromadzeniu się i humifikacji szczątków

roślinnych w warunkach nadmiernego uwilgotnienia. W zależności od intensywności i

długotrwałości warunków beztlenowych mogą powstawać utwory całkowicie

zhumifikowane, które nazywane są mułami, lub częściowo zhumifikowane, czyli torfy.

Proces murszenia

zachodzi w odwodnionych warstwach gleb organicznych. Odwodniona

masa organiczna torfu lub mułu kurczy się, pękając dzieli się na agregaty (bryły) a następnie

na coraz drobniejsze ziarna.

3

Poziomy główne genetyczne w glebach mineralnych

i mineralno-organicznych

Procesy glebotwórcze prowadzą do stopniowego wykształcenia się pewnych stref

(poziomów) przebiegających równolegle do powierzchni gleby, a zróżnicowanych pod

względem właściwości fizycznych i chemicznych. Te zróżnicowane morfologicznie strefy,

odznaczające się określonymi cechami oraz położeniem w profilu, nazywa się poziomami

lub podpoziomami genetycznymi gleby.

Oprócz poziomów w profilu występują warstwy glebowe czyli materiały charakteryzujące

się cechami i właściwościami związanymi z litogenezą a nie pedogenezą. W systemie

identyfikacyjnym poziomów i warstw glebowych wyróżnia się poziomy główne, przejściowe,

mieszane, podpoziomy, nieciągłości litologiczne. Poziomy główne wyróżnia się na podstawie

dominujących form i intensywności przeobrażeń utworu macierzystego przez procesy

glebotwórcze. Przeobrażenia te powodują wyraźne różnice w wyglądzie, właściwościach

chemicznych i fizycznych skały macierzystej.

Poziom organiczny – O

Składa się (objętościowo) w przewadze z materii organicznej. Zawiera ponad 20% (wagowo)

masy świeżej lub częściowo rozłożonej substancji organicznej. W glebach mineralnych i

mineralno-organicznych tworzy się na powierzchni utworu mineralnego i nie przekracza 30

cm miąższości. W jego skład wchodzą opadłe listowie oraz inne obumarłe części pochodzenia

roślinnego i zwierzęcego, stanowiące jednolitą, gąbczastą masę w różnym stopniu

zmumifikowaną, zależnie od wilgotności.

Poziom próchniczy – A

Występuje w glebach mineralnych o profilu nienaruszonym (naturalnym). Zawiera mniej niż

20% (wagowo) substancji organicznej Może być w różnym stopniu wykształcony i jego

miąższość waha się w granicach od kilku do kilkunastu centymetrów. Odznacza się zwykle

ciemnym zabarwieniem, zróżnicowanym zależnie od typu gleby, w zależności od stopnia

zhumifikowania materii organicznej.

4

Poziom wymywania (eluwialny) – E

Występuje bezpośrednio pod poziomem O lub A. Poziom ten ma zwykle jasnoszare lub

jasnobrunatne zabarwienie a często nawet białe. Barwa tego poziomu pochodzi od

krzemionki, która powstaje w wyniku chemicznego wietrzenia glinokrzemianów lub od ziaren

kwarcu pozbawionych żelazistych lub próchniczych otoczek koloidalnych.

Poziom wzbogacania (iluwialny) – B

Następuje w nim osadzanie różnych składników wymytych z wyżej leżących poziomów. W

poziomie tym osadzają się głównie tlenki i wodorotlenki żelaza i glinu a także sole wapnia,

fosforu oraz minerały ilaste i koloidy organiczne. W klimacie suchym w poziomie B może

zachodzić osadzanie się węglanu wapnia, siarczanu wapnia lub innych soli

przemieszczających się z dolnych części profilu glebowego. Poziom ten jest najczęściej

zabarwienia rdzawo-szarego lub jasnobrunatnego. Może mieć zwartą formę jednolicie

zabarwionych kilku do kilkunastocentymetrowych warstw lub też występuje w postaci

cienkich smużek, względnie plam z naciekami.

Poziom glejowy – G

Wykształca się w warunkach słabego uwilgotnienia i słabego dostępu lub braku tlenu.

Oglejenie charakteryzuje się popielatym lub zielonkawym lub niebieskawym zabarwieniem,

pochodzącym od zredukowanych związków żelaza i manganu. Często można spotkać plamki

lub cętki rdzawo zabarwione, powodowane, między innymi występowaniem utlenionych form

ż

elaza i manganu. Warunki do tworzenia się poziomów glejowych powstają najczęściej w

zwięźlejszych glebach w zasięgu bezpośredniego i długotrwałego oddziaływania wody

gruntowej.

Cechy oglejenia mogą również występować w przypowierzchniowej części profilu glebowego

pod wpływem okresowo stagnującej wody, pochodzącej z opadó atmosferycznych. Mają one

formę plamistą lub cetkowaną. Oznaczamy je symbolem g.

Poziom skały macierzystej – C

Występuje on w profilu poniżej poziomów zróżnicowania gleby. W utworach luźnych jest to

zwykle niescementowany materiał podobny pod względem składu do wyżej leżących części

profilu glebowego, lecz nie zmieniony przez proces glebotwórczy. W utworach

wykształconych ze skał zwartych poziom ten wykazuje mniejszy stopień zwietrzenia od

wyżej leżących części profilu glebowego. Mogą się w nim nagromadzić węglany wapnia i

5

magnezu oraz rozpuszczalne sole. Może on również wykazywać cechy cementacji przez

wmyte węglany, rozpuszczalne sole, krzemionkę, żelazo, a także cechy oglejenia.

Podłoże skalne – R

Lita lub spękana skała (magmowa, metamorficzna, osadowa) występująca w podłożu.

Poziomy genetyczne typowe dla gleb organicznych

Poziom bagienny – P

Część profilu gleby organicznej jest w nim objęta bagiennym procesem glebotwórczym.

Podłoże mineralne – D

Występuje w glebach organicznych

Poziom murszenia – M

Jest to część profilu gleby organicznej objęta procesem murszenia

6

Genetyczne podstawy i kryteria systematyki gleb Polski

Dział

jest jednostką nadrzędną. Obejmuje on gleby wytworzone pod dominującym wpływem

jednego z czynników glebotwórczych, albo pod wpływem wszystkich, bez wyraźnej przewagi

jednego z nich. W ramach poszczególnych działów rozróżnia się rzędy gleb.

Rząd

obejmuje gleby o podobnym kierunku rozwoju, podobnym stopniu zwietrzenia i

przemian materiału glebowego, podobnym typie substancji organicznej i jej przemian.

Typ

jest jednostką podstawową systematyki gleb. Obejmuje on gleby o takim samym

układzie głównych poziomów genetycznych, zbliżonych właściwościach chemicznych i

fizykochemicznych, jednakowym rodzaju wietrzenia, przemieszczania się składników i

podobnym typie próchnicy.

Podtyp

wyróżnia się wówczas, gdy na cechy głównego procesu glebotwórczego danego

typu nakładają się nakładają się dodatkowo cechy innego procesu glebotwórczego.

Rodzaj

jednostka charakteryzująca skały macierzyste i podłoże gleb (utwory geologiczne).

Gatunek

gleby określa skład granulometryczny (uziarnienie) utworu glebowego, wyrażony

procentowym udziałem poszczególnych frakcji.

7

Charakterystyka gleb Polski

I. GLEBY LITOGENICZNE

W glebach fitogenicznych skład mineralny i granulometryczny oraz skład chemiczny skały

macierzystej wpływa dominująco na przebieg procesów glebotwórczych

I.A. GLEBY MINERALNE BEZWĘGLANOWE SŁABO WYKSZTAŁCONE

Rozdrobnienie materiału w tych glebach zachodzi głównie w wyniku wietrzenia fizycznego.

Części mineralne są słabo powiązane z materią organiczną.

I.A1. GLEBY INICJALNE SKALISTE (LITOSOLE)

Gleby wytworzone in situ z niewęglanowych skał masywnych o budowie profilu (A)C-C. Są

one bardzo płytkie o miąższości materiału zwietrzałego nie przekraczającej zazwyczaj 10 cm.

Poziom (A)C to odłamki skalne wymieszane z próchnicą, pod którym zalega bezpośrednio

skała macierzysta.

I.A.2. GLEBY INICJALNE LUŹNE (REGOSOLE)

Zbudowane podobnie, jak litosole, tyle że wykształcone z osadów klastycznych, nie

zlepionych lepiszczem. Do tej jednostki zaliczane są również tzw. piarżyska skał kwarcowo -

krzemianowych o dużej miąższości (ponad 100 cm) występujące w terenach górskich.

Poziomy A i C nie przekraczają 10 cm i zawierają bardzo małe ilości zhumufikowanej materii

organicznej.

I.A.3. GLEBY INICJALNE ILASTE (PELOSOLE)

Gleby te charakteryzuje słabo zróżnicowany profil glebowy o budowie AC-C wytworzony ze

zwięzłych skał macierzystych gliniastych lub ilastych.

Tworzą się one na obszarach zdenudowanych i w dolinach w wyniku akumulacji materiału

ilastego. W wierzchniej warstwie pelosoli ze względu na brak lub małą zawartość próchnicy

nie tworzą się jeszcze trwałe kompleksy ilasto-próchniczno-żelaziste i brak jest trwałej

struktury wodoodpornej. Gleby te ulegają łatwo pęcznieniu i kurczeniu, a w profilach ich

mogą zaznaczać się słabo wykształcone zaczątkowe poziomy oglejenia odgórnego lub

gruntowego.

8

I.A.4. GLEBY SŁABO WYKSZTAŁCONE ZE SKAŁ MASYWNYCH (RANKERY)

Stanowią one dalsze studium rozwojowe gleb inicjalnych skalistych. W glebach tych poziom

AC z reguły kamienisto-rumoszowy o barwie ciemnej i miąższości najczęściej 10-30 cm, leży

na niezwietrzałej skale masywnej. Granica między poziomem próchnicznym, a poziomem

skały macierzystej jest zazwyczaj wyraźnie zaznaczona. Są to gleby kwaśne o pH w

granicach 3-5.

I.A.5. GLEBY SŁABO WYKSZTAŁCONE ZE SKAŁ LUŹNYCH (ARENOSOLE)

Gleby te stanowią dalsze stadium rozwojowe gleb inicjalnych luźnych wytworzonych z

piasków ubogich w związki zasadowe. Pod poziomem próchnicznym A miąższości 10-30 cm

występuje bezpośrednio skała macierzysta. Inne poziomy genetyczne w omawianym typie

gleb nie zaznaczają się w sposób wyraźny.

I B. GLEBY WAPNIOWCOWE O RÓśNYM STOPNIU ROZWOJU

Rząd ten obejmuje gleby wytworzone ze skał węglanowych (wapieni, margli, dolomitów) lub

siarczanowych oraz ze skał klastycznych zasobnych w węglan wapnia.

I.B.1. RĘDZINY

Rędziny reprezentują gleby wapniowcowe wytworzone z litych skał wapiennych wę-

glanowych, takich jak: wapienie, margle, dolomity i opoki oraz siarczanowych, głównie

gipsu.

Rędziny mają zasadniczą budowę profilu ACca-Cca-R. Poziom ACca zawiera pewną ilość

odłamków skały macierzystej o różnym stopniu rozdrobnienia i zwietrzenia chemicznego.

Poziom Cca w górnej części to zazwyczaj silnie zwietrzały rumosz skalny przechodzący w

dolnej części w skałę masywną.

Rędziny odznaczają się odczynem alkalicznym, dużym lub pełnym wysycaniem kompleksu

sorpcyjnego zasadami. Właściwości fizykochemiczne rędzin wytworzonych ze skał

siarczanowych są nieco inne (m.in. wykazują niższe pH i stopień wysycenia kompleksu

kationami o charakterze zasadowym). Kolejne stadia rozwoju, determinowane wzrostem

miąższości poziomu próchniczego, rędzin to: rędziny inicjalne – rędziny właściwe – rędziny

czarnoziemne – rędziny brunatne – rędziny próchnicze górskie-rędziny butwinowe górskie.

9

I.B.1. PARARĘDZINY

Skałami macierzystymi pararędzin są skały klastyczne zasobne w węglan wapnia (niektóre

piaski i piaskowce ze spoiwem węglanowym, łupki ilaste). W profilu pararędzin występują

zasadniczo dwa poziomy: poziom próchniczny i poziom skały macierzystej zasobnej w

okruchy skał węglanowych i rozproszone węglany.

10

II. GLEBY AUTOGENICZNE

Gleby autogeniczne stanowią dział gleb tworzący się pod wpływem czynników glebo-

twórczych bez wyraźnej przewagi lub dominacji jednego z nich.

II.A. GLEBY CZARNOZIEMNE

Rząd gleb czarnoziemnych obejmuje jeden typ - czarnoziemny. Czarnoziemy w Polsce są

glebami reliktowymi wytworzonymi z lessów, w których głębokość poziomu próchnicznego

wykształconego przez naturalny proces glebotwórczy wynosi nie mniej niż 40 cm. Istota

procesu glebotwórczego w czarnoziemach polega na dominacji intensywnych procesów

biologicznych nad wietrzeniem fazy mineralnej oraz przemieszczaniem produktów

wietrzenia. Sprzyja to przemianom materii organicznej w związki próchniczne o przewadze

kwasów huminowych nad kwasami fulwowymi.

Czarnoziemy są glebami zasobnymi w związki próchniczne głównie ze względu na miąższość

poziomu próchnicznego. Są to przeważnie gleby o odczynie lekko kwaśnym lub obojętnym,

w których wysycenie zasadami poziomu A wynosi ponad 65%.

II.B. GLEBY BRUNATNOZIEMNE

Ich skałą macierzystą mogą być utwory różnego pochodzenia i uziarnienia, bogate w

glinokrzemiany, a często również zasobne w węglan wapnia. Charakteryzują się intensywnym

wietrzeniem fizycznym i biochemicznym. Przemiany chemiczne prowadzą do rozpuszczania i

wymywania węglanów, intensywnego wietrzenia minerałów pierwotnych, tworzenia się

minerałów ilastych, uwalniania półtoratlenków, redukcji, usuwania wolnych tlenków żelaza

oraz produktów przemian substancji organicznych. Uwalniane w czasie wietrzenia produkty

razem ze związkami próchnicznymi tworzą na ziarnach minerałów trwałe połączenia

ż

elazisto-próchniczno-ilaste w postaci brunatnych otoczek.

Gleby brunatnoziemne powstały w Polsce z glin morenowych, utworów pyłowych, piasków

gliniastych, w terenach górskich z piaskowców, granitów i gnejsów.

Zarówno wolne formy żelaza, jak i minerały ilaste nie są przemieszczane w głąb profilu

(gleby brunatne właściwe), lub są przemieszczane w bardzo małym stopniu (gleby

brunatne kwaśne), albo silnie przemieszczane w głąb profilu (gleby płowe).

11

II.B.1. GLEBY BRUNATNE WŁAŚCIWE

Gleby brunatne właściwe powstają z różnych utworów macierzystych zasobnych w zasady.

Charakteryzują się płytkim wymyciem węglanów do głębokości nie większej niż 60-80 cm,

brakiem lub słabym przemieszczaniem frakcji ilastej, wolnego żelaza i glinu. W morfologii

profilu zwraca uwagę dobrze wykształcony poziom A miąższości 20-30 cm, barwy szarej lub

brunatnoszarej. Odczyn gleb brunatnych ornych jest zazwyczaj słabo kwaśny do obojętnego

(pH 5,0 - 7,2).

II.B.1. GLEBY BRUNATNE KWAŚNE

Gleby brunatne kwaśne powstały ze skał kwaśnych, ubogich w zasady (zwietrzeliny granitów,

granito-gnejsów, gruboziarnistych piaskowców, niewęglanowych iłów). Morfologicznie są

podobne do gleb brunatnych właściwych. W całym profilu, łącznie z poziomem C, nie

zawierają węglanu wapnia, a odczyn ich jest silnie kwaśny lub kwaśny

II.B.1. GLEBY BRUNATNE PŁOWE

Ich cechą charakterystyczną jest wymycie węglanów, a następnie pionowe przemieszczanie

minerałów ilastych oraz częściowo wodorotlenków żelaza i glinu, jak również niektórych

zdyspergowanych form związków próchnicznych. W efekcie tych procesów powierzchniowe

poziomy A i E ulegają zubożeniu we frakcje ilaste, które osadzają się w poziomach

głębszych, tworząc poziom wmycia Bt. Gleby płowe powstają przeważnie z utworów

pyłowych różnej genezy, glin zwałowych i piasków gliniastych, rzadziej z utworów ilastych i

piasków słabo gliniastych. Są to gleby w znacznym stopniu wyługowane ze związków

zasadowych, a odczyn ich jest najczęściej kwaśny lub lekko kwaśny (pH w granicach 4-5).

II.C. GLEBY BIELICOZIEMNE

W Polsce powstawały w warunkach klimatu chłodnego i wilgotnego ze skał ubogich w

składniki zasadowe, jak utwory piaszczystej różnej genezy oraz zwietrzeliny granitów i

bezwęglanowych piaskowców. Głównym składnikiem tych gleb jest kwarc a udział skaleni

dochodzi do 20%. Są to gleby silnie zakwaszone.

II.C.1. GLEBY RDZAWE

Gleby rdzawe tworzą się z piasków zwałowych, piasków wodnolodowcowych i piasków

starych tarasów akumulacyjnych w wyniku procesu rdzawienia. Cechą tego procesu jest

12

powstawanie w utworach piaskowych nieruchliwych kompleksów próchnicy z półto-

ratlenkami. Kompleksy te wraz z pewną ilością wolnych tlenków Fe i Al nie związanych z

próchnicą, tworzą rdzawe otoczki na ziarnach mineralnych w poziomie rdzawym Bv. Odczyn

tych gleb jest kwaśny, pH mieści się w granicach 3-5.

II.C.2. GLEBY BIELICOWE

Gleby bielicowe tworzą się z ubogich skał macierzystych różnego pochodzenia geo-

logicznego przede wszystkim z piasków wydmowych. Najważniejszą rolę w genezie gleb

bielicowych odgrywają ruchliwe kwasy humusowe (głównie fulwowe) o zdolnościach

kompleksotwórczych, wypłukiwane zakwaszoną wodą opadową. Powodują one selektywne

przemieszczanie produktów wietrzenia pierwotnych minerałów, głównie żelaza, glinu i

przyczyniają się do powstania poziomu eluwialnego i iluwialnego w profilu glebowym.

Gleby bielicowe charakteryzują się silnym zakwaszeniem pH 3,0-4,5

II.C.3. BIELICE

W rzędzie gleb bielicoziemnych do bielic zalicza się silnie zbielicowane gleby o budowie

profilowej O-Ees-Bh-Bfe-C. Skałami macierzystymi bielic są skrajnie ubogie piaski

kwarcowe, zwietrzeliny granitów i innych kwaśnych skał masywnych.

W morfologii profilu zwraca uwagę dużej miąższości (niekiedy do 20 cm) poziom O, skła-

dający się z trzech podpoziomów Ol - surowiny, Of- butwiny i Oh epihumusu, brak poziomu

A oraz dobrze wykształcony poziom B z wyraźnym zróżnicowaniem na podpoziomy Bh i

Bfe. Są to gleby bardzo kwaśne

13

III. GLEBY SEMIHYDROGENICZNE

Należą tu gleby, które kształtują się w warunkach silnego uwilgotnienia, spowodowanego

albo wysokim poziomem wody gruntowej albo okresowym stagnowaniem wód opadowych

na nieprzepuszczalnym podłożu. Sprzyja to powstawaniu w glebach warunków beztlenowych,

powodujących procesy glejowe. Oglejenie obejmuje jedynie dolną i środkową część profilu

glebowego, natomiast w górnej części gleb występuje typ przemywny gospodarki wodnej.

Procesy oglejenia sprzyjają gromadzeniu substancji organicznej. Jednak nie powodują

gromadzenia się dużych ilości storfiałej substancji organicznej.

III.A. GLEBY GLEJOBIELICOZIEMNE

Należą tu gleby, których właściwości i morfologia górnej części profilu są związane z

procesem bielicowania, a w części spągowej z procesem oglejenia gruntowego.

III.A.1. GLEBY GLEJOBIELCOWE

Gleby te mają następujące cechy: obecność poziomu próchnicznego A, stosunkowo słabe

zorsztynowanie poziomu glejoiluwialnego Bhfeoxgg, brak wyraźnego zróżnicowania na

podpoziomy Bh, Bfe, silne oglejenie gruntowe dolnej części profilu. Skałą macierzystą gleb

glejobielicowych są przeważnie ubogie piaski luźne, rzadziej słabo gliniaste.

III.A.1. GLEJOBIELCE

Mają budowę O-Ees-Bhfegg-G. W wierzchnich poziomach glejobielic dominują procesy

związane z przesączaniem się wody opadowej w głąb profilu, natomiast w dolnej części gleby

– procesy związane z podsiąkaniem wody gruntowej. Na granicy tych dwóch sfer następuje

strącanie składników wniesionych z ruchem wody zstępującej i wstępującej, co prowadzi do

powstania miąższowego poziomu Bh lub Bfeqq. Przy tworzeniu się glejobielic działają dwa

nakładające się procesy: od góry bielicowania, od dołu oglejenia.

III.B.CZARNE ZIEMIE

Są glebami powstałymi z zasobnych w substancję organiczną utworów mineralnych

zawierających najczęściej węglan wapnia lub będących pod wpływem wód gruntowych

bogatych w kationy wapnia. Powstawały w warunkach wysokiego zwierciadła wód

14

gruntowych, pod wpływem różnej roślinności, głównie darniowo-łąkowej, niekiedy

bagiennej.

Powstawały z różnych gatunków utworów mineralnych: piasków słabo gliniastych i

gliniastych, z glin lekkich, średnich i ciężkich, z utworów pyłowych i iłów. W utworach tych

zachodzi proces łączenia się związków humusowych wysyco-nych wapniem z iłem

koloidalnym w związki organiczno-mineralne nadające tym glebom charakterystyczną

gruzełkowatą strukturę i czarną barwę. Charakterystyczną cechą budowy ich profilów jest

występowanie skały macierzystej C pod dobrze wykształconym poziomem próchniczym A o

czarnym lub ciemnoszarym zabarwieniu.

III.C. GLEBY ZABAGNIONE

Głównym czynnikiem kształtującym ich profil jest woda (opadowa i gruntowa) niezależnie od

podłoża macierzystego. Silne nawilgotnienie gleby powoduje powstanie okresowych lub

trwałych warunków beztlenowych, które sprzyjają procesom glejowym. Ich wynikiem jest

zielonkawoszare, niebieskoszare lub szaropopielate zabarwienie poziomów glejowych

III.C.1. GLEBY OPADOWO-GLEJOWE

Typ gleb opadowoglejowych obejmuje gleby odgórnie silnie oglejone, których powstanie

związane jest z występowaniem dużej ilości opadów >700 mm i z nieprzepuszczalnym

podłożem, warunkującymi okresową stagnację wody w profilu. Oglejenie odgórne, sięgające

niekiedy 1,5 m, może być powodowane gromadzeniem się wód opadowych nad warstwami

słabo przepuszczalnymi w glebach niecałkowitych wytworzonych z utworów luźniejszych

zalegających na zwięźlejszym podłożu.

Gleby te tworzą się głównie z zapiaszczonych glin zwałowych, utworów pyłowych różnej

genezy.

III.C.2. GLEBY GRUNTOWO-GLEJOWE

Gleby gruntowoglejowe o zasadniczej budowie A-G są glebami mineralnymi o wysokim

poziomie wody gruntowej, w których procesy glejowe przeważają nad innymi procesami, a

oglejenie oddolne sięga do 30 cm poniżej powierzchni. Cechą charakterystyczną tych gleb

jest ruch wstępujący kapilarnie podsiąkających wód.

15

IV. GLEBY HYDROGENICZNE

Należą tu gleby, które powstają z utworów kształtowanych pod wpływem wody stojącej (z

materiału mineralnego lub organicznego osadzonego na miejscu - sedentacja), lub

przepływającej (z materiału przyniesionego w formie zawiesin - sedymentacja). Te dwa

procesy składają się na akumulacyjną fazę rozwoju gleb hydrogenicznych. Najbardziej

typowym procesem zachodzącym w fazie akumulacji tych gleb jest proces bagienny. Mogą w

tej fazie powstawać różne utwory glebowe:

- utwór próchniczy (h) - związki kompleksowe organiczno-mineralne,

- utwór torfiasty (e) - minerały i substancje mineralne połączone z włóknem roślinnym,

- torf (t) - włókna roślinne i humus z możliwą domieszką substancji mineralnej,

- muł (m) - humus i osady mineralne,

- namuł (n) - osady mineralne z domieszką humusu, czasem z domieszka węglanu wapnia,

- gytia (gy) - detrytus (bezpostaciowa masa powstała z rozłożonej całkowicie lub częściowo

substancji organicznej), osadów mineralnych i węglanu wapnia

Decesja w utworach i glebach hydrogenicznych następuje wtedy, gdy uwodnienie zostanie

zmniejszone lub przerwane. Przyczynia się ona do wzmożenia procesu humifikacji i

mineralizacji organicznych składników gleby, składających się na proces murszenia.

Rezultatem procesu murszenia jest przeobrażenie się organicznych utworów powstałych w

fazie akumulacji w utwory murszaste, murszowate lub murszowe.

IV.A. GLEBY BAGIENNE

Zapis ogólny profilu gleby bagiennej: PO-O-D, gdzie PO oznacza warstwę organiczną objętą

procesem bagiennym. Proces bagienny zachodzący w warunkach beztlenowych sprzyja

odkładaniu się w powierzchniowej warstwie gleb utworów organicznych. Proces ten może

przebiegać w dwóch odmianach, jako mułowtwórczy (błotny), prowadzący (w warunkach

słabszej anaerobiozy) do powstania Gleb mułowych oraz jako proces torfotwórczy (w

warunkach całkowicie beztlenowych) prowadzący do powstania Gleb torfowych.

Gleby torfowe powstają na torfach: niskich, wysokich, przejściowych.

IV.A.1. GLEBY MUŁOWE

Gleby mułowe występują na obszarach okresowo lub stale zalewanych. Warunkiem

powstawania gleb mułowych jest okresowa aeracja stymulująca proces humifikacji materii

organicznej pochodzenia roślinnego i przekształcająca ją w muły. Osady mułowe zawierają

16

minimalną ilość niezhumifikowanego włókna roślinnego oraz znaczne zawartości osadzonej

zawiesiny mineralnej tworzącej z humusem związki orga-niczno-mineralne.

IV.A.2. GLEBY TORFOWE

Gleby torfowe powstają w ekosystemach bagiennych w warunkach trwałej anaerobio-zy

sprzyjającej powstawaniu i akumulacji torfu. Są to gleby o zawartości substancji organicznej

przekraczającej 20% suchej masy i miąższości profilu w stanie naturalnym co najmniej 30

cm.

IV.B. GLEBY POBAGIENNE

Obniżenie poziomu wód gruntowych powoduje odwodnienie (osuszenie) gleb zabaganianych

i bagiennych, przerywające proces akumulacji substancji organicznej. Powoduje to jej

intensywną humufikację, prowadzącą do jej mineralizacji - jest to decesja. W miarę ubywania

wody w przypowierzchniowych warstwach gleby jej miejsce zajmuje powietrze. Powoduje to

zmiany fizyczne, chemiczne i biologiczne w glebie - jest to murszenie. Proces ten, zwany

murszeniem, jest charakterystyczny dla gleb pobagiennych zasobnych w substancję

organiczną. Proces ten różnicuje się w zależności od rodzaju utworu glebowego, w którym

zachodzi, powodując z kolei formowanie dwu odmiennych typów gleb

IV.B.1. GLEBY MURSZOWE

Gleby murszowe powstają z zabagnionych i pobagiennych gleb organicznych. W profilach

tych gleb występuje co najmniej 30 cm miąższości warstwa utworu zawierającego powyżej

20% substancji organicznej.

IV.B.2. GLEBY MURSZOWATE

Gleby murszowate są to gleby mineralno - organiczne próchniczne, wytworzone z utworów

zawierających mniej niż 20% materii organicznej, jak również z utworów organicznych

zawierających ponad 20% substancji organicznych o miąższości mniejszej niż 30 cm.

17

V. GLEBY NAPŁYWOWE

Powstają w wyniku erozyjnej i sedymentacyjnej działalności wód ze spływów

powierzchniowych i rzecznych. Wody te rozmywając utwory glebowe, porywają cząstki

glebowe, transportują je i osadzają w miejscach, gdzie zmniejsza się energia przepływu.

V.A. GLEBY ALUWIALNE

V.A.1. MADY RZECZNE

Profil: A-AC-C.

Wyróżnia się osady na terasach zalewowych i osady delt. Cechą charakterystyczną mad,

szczególnie młodszych, jest budowa warstwowa swoista dla utworów pochodzenia

sedymentacyjnego.

V.A.1. MADY MORSKIE (MARSZE)

Ten typ mad, zwany marszami, występuje na ograniczonych obszarach wzdłuż wybrzeża i na

terenach polderu żuławskiego. Powstają one z osadów morskich, przeważnie warstwowanych

o specyficznym składzie kompleksu sorpcyjnego, wysyconego kationami Ca i Na.

V.B. Gleby deluwialne

Zalicza się do nich gleby występujące u podnóży stoków w małych dolinach lub na obrzeżach

większych dolin, powstałe z osadów deluwialnych, o miąższości co najmniej 30 cm.

18

VI. GLEBY SŁONE

VI.A. GLEBY SŁONO-SODOWE

Gleby słone do głębokości 100 cm mają warstwy zawierające nadmiar soli bardziej

rozpuszczalnych w zimnej wodzie niż gips. Miąższość tych warstw musi być większa niż 15

cm, a zawartość rozpuszczalnych soli większa niż 0,2%. W glebach słono-sodowych iloczyn

miąższości zasolonego poziomu i procentu zawartości w nich soli powinien być większy od

60.

VI.A.1. SOŁOŃCZAKI

Sołonczaki są glebami słonymi, w których do głębokości 100 cm występuje poziom słony

miąższości większej niż 15 cm, który zawiera więcej niż 2% soli rozpuszczalnych w wodzie.

W kompleksie sorpcyjnym omawianych gleb udział sodu wymiennego jest mniejszy niż 15%.

VI.A.2. SOŁOŃCE

Sołońce należą do gleb sodowych (alkalicznych). Wśród kationów wymiennych sód wysyca

kompleks sorpcyjny gleb w ponad 15%, a zawartość soli rozpuszczalnych jest na ogół

mniejsza niż w sołonczakach.

19

VII. GLEBY ANTROPOGENICZNE

Gleby antropogeniczne tworzą się pod wpływem intensywnej działalności człowieka.

Działalność ta może zmierzać w kierunku wzbogacenia w próchnicę i znacznego podnoszenia

się żyzności gleb, prowadząc do powstania rzędu gleb kulturoziemnych, ale może również

zmierzać w kierunku ujemnym, dając gleby zaliczane do rzędu gleb industrio-ziemnych i

urbanoziemnych.

VII.A. GLEBY KULTUROZIEMNE

Gleby kulturoziemne są glebami antropogenicznymi, typologicznie przekształconymi pod

wpływem gospodarki i wysokiej kultury rolnej. Poziom akumulacyjny tych gleb osiąga

miąższość 40—60 cm i ma charakter antropogeniczny.

VII.A.1. HORTISOLE

Hortisole, czyli gleby ogrodowe są typologicznie przekształconymi glebami o głębokim

poziomie akumulacyjnym, bogatym w próchnicę, której charakter zbliżony jest do próchnicy

czarnoziemnej.

VII.A.1. RIGOSOLE

Rigosole (gleby regulówkowe) są glebami typologicznie przeobrażonymi wskutek re-gulówki

lub głębokiej uprawy mechanicznej, bądź wprowadzenia warstw obcego materiału do profilu

glebowego. Zabiegi te zmieniają właściwości morfologiczne i biofizyko-chemiczne

wyjściowego profilu. Pierwotne następstwo poziomów ulega zniekształceniu lub

przeobrażeniu pod wpływem świadomej działalności człowieka.

VII.B. GLEBY INDUSTRIO I URBANOZIEMNE

Rząd ten obejmuje utwory glebowe przeobrażone wskutek oddziaływania zabudowy

przemysłowej i komunalnej, przemysłu, a w szczególności górnictwa głębinowego i

odkrywkowego. Duże obszary gleb industrioziemnych występują w rejonach przemysłowych.

Mniejsze obszary industrioziemów spotkać można w rejonie odkrywkowych kopalni

surowców mineralnych lub pojedynczych zakładów przemysłowych.

20

Urbanoziemy występują na obszarach dużych aglomeracji miejskich, a ich przemiany

związane są z przekształceniami mechanicznymi i chemicznym.!, takimi jak: zasolenie,

zakwaszenie, alkalizacja, nagromadzenie metali ciężkich.

VII.B.1. GLEBY ANTROPOGENICZNE O NIEWYKSZTAŁCONYM PROFILU

Są to gleby powstające współcześnie, nie wykazujące morfologicznego zróżnicowania na

poziomy genetyczne. Tworzą się one z materiału mineralnego nasypów, wyrobisk, zwałowisk

i skarp. Zalicza się do nich również gleby głęboko przekopane i przemieszane.

VII.B.2. GLEBY PRÓCHNICZE

Są to gleby, których przeobrażenia związane są ściśle z działalnością człowieka. Występują

one na obszarach aglomeracji miejskich, gdzie zostają przeobrażone w wyniku oddziaływania

zabudowy przemysłowej i komunalnej oraz przemysłu.

VII.B.3. PARARĘDZINY ANTROPOGENICZNE

Pararędzinami antropogenicznymi nazywane są gleby, w których od powierzchni występują

duże nagromadzenia węglanu wapnia w wyniku działalności człowieka (> 5% CaCO

3

). Cechą

charakterystyczną tych gleb na obszarach dużych aglomeracji miejskich jest nagromadzenie

w nich gruzu lub pyłu wapiennego. Na obszarach górniczych pararę-dziny tworzą się ze skał

klastycznych luźnych, które ulegają silnemu zanieczyszczeniu odłamkami skał węglanowych

lub siarczanowych wydobywanych z kopalń. Tworzą wtedy gleby płytkie, często ze słabo

wykształconym poziomem A.

VII.B.4. GLEBY SŁONE ANTROPOGENICZNE

Gleby antropogeniczne słone powstają w aglomeracjach miejskich w wyniku stosowania soli

do zwalczania gołoledzi i odśnieżania ulic, jak również wskutek zanieczyszczeń

przemysłowych.