Ocena walorów turystycznych polskich synagog

Porównując stan wszystkich różnorodnych obiektów służących żydowskiemu kultowi

religijnemu sprzed wojny z dzisiejszym, należy jeszcze raz podkreślić, iż to, co ocalało
jest przypadkowe i nie może być traktowane jako w pełni reprezentatywne dla
zwiedzających.
Dokonana waloryzacja synagog w Polsce, w celu określenia rangi i stopnia ich
atrakcyjności, oparta została na trzech podstawowych cechach:
1) okres powstania obiektu;
2) wpisanie obiektu do Rejestru zabytków sztuki w Polsce;
3) obecny rodzaj użytkowania obiektu.

Dla tych cech określono warianty cech, którym przyporządkowano wartości liczbowe.

1) Okres powstania obiektu:
- XVII w. i wcześniej - 5 pkt
- XVIII w. - 4 pkt
- XIX w. - 3 pkt
- XX w. - 2 pkt
- nieznany - 1 pkt
2) Wpisanie obiektu do Rejestru zabytków sztuki w Polsce - 1 pkt
3) Obecny rodzaj użytkowania:
- właściwy sposób użytkowania, kiedy budynek synagogi służy celom
żydowskiego kultu religijnego lub mieści muzeum
judaistyczne - 6 pkt
- ustabilizowany sposób użytkowania, tzn. nie kłócący się z
charakterem obiektu (biblioteki, archiwa, galerie, inne
muzea) - 5 pkt
- nieprawidłowy sposób użytkowania, tzn. całkowicie sprzeczny z
przeznaczeniem obiektów (domy kultury, kina, kluby,
szkoły, przedszkola, biura, mieszkania, magazyny,
sklepy, remizy strażackie, zakłady usługowe) - 4 pkt
- obiekty w restauracji 3 pkt
- obiekty nieużytkowane - ruiny i budynki opuszczone 2 pkt
- nieznany rodzaj użytkowania 1 pkt

Celem wyjaśnienia, należy zaznaczyć, iż zostały tu pominięte obecnie czynne domy

modlitwy (Bytom, Gliwice, Katowice, Siemianowice, Legnica, Szczecin, Wrocław, Tarnów,
Świdnica, Wałbrzych, Żary, Łódź). Są to najczęściej budynki mieszkalne zaadoptowane
do celów religijnych, przeważnie nie przedstawiające dużej wartości architektonicznej i
estetycznej, a poza tym będące miejscami działalności gmin. Stąd do obiektów tych nie
jest skierowany masowy ruch turystyczny, a jedynie osoby zainteresowane, nie będące
jednak turystami.

1

Również wyjaśniając dlaczego szkoły zostały zakwalifikowane do nieprawidłowego

sposobu użytkowania synagog, trzeba podkreślić, iż dawniej nauczano tu i studiowano
wyłącznie Biblię i religijne komentarze.

Tak dokonana waloryzacja nie wyczerpuje oczywiście wszystkich cech, które mogłyby

zostać tu ujęte. Niestety niemożliwym jest przeprowadzenie szczegółowej waloryzacji
synagog, uwzględniającej dodatkowo takie cechy jak: walory architektoniczne, stan
techniczny budynku, sposób udostępnienia obiektu (infrastruktura turystyczna), element
informacji turystycznej o obiekcie i inne. Niedostępność oraz brak dostatecznych danych
z obszaru całej Polski, niekwalifikowałoby wielu synagog.

Przedstawiona waloryzacja ma jednak swoją wartość między innymi dlatego, iż według

autorki znajduje się w niej najważniejsze przy ocenie walorów turystycznych polskich
synagog kryterium, tj. obecny rodzaj użytkowania obiektów. Jest to na tyle istotna cecha,
że w ostateczności może ona decydować o atrakcyjności turystycznej bożnic
żydowskich.

W tym ujęciu ustalenie rangi poszczególnych synagog opierać się będzie na metodzie

bonitacyjnej, w której przyporządkowuje się wszystkim obiektom odpowiednie wartości
liczbowe, odpowiadające punktacji wariantów każdej z cech. W tabeli, umieszczonej na
dodatkowej podstronie, przedstawione są w alfabetycznym porządku województw,
informacje o trzech omawianych cechach oraz suma punktów jaką otrzymał każdy
obiekt. W oparciu o te zsumowane wartości liczbowe ustalono następujące rangi:
- ranga 1 - obiekty z przedziału punktowego (10 - 12)
- ranga 2 - obiekty z przedziału punktowego (7 - 9)
- ranga 3 - obiekty z przedziału punktowego (3 - 6)
Ze względu na uzyskaną rangę synagog dokonano następującej klasyfikacji:
- obiekty o bardzo dużej atrakcyjności turystycznej - ranga 1
- obiekty o dużej atrakcyjności turystycznej - ranga 2
- obiekty o niewielkiej atrakcyjności turystycznej - ranga 3

W tabeli umieszczonych zostało wiele dawnych i dzisiejszych synagog. Wykaz ten jest

nieustannie uzupełniany, poprawiany i korygowany, w miarę napływu informacji.
Każdy obiekt miał możliwość zdobycia od 3-ech do 12-tu punktów. Maksymalną ilość
punktów uzyskały 4 obiekty, a w sumie w randze 1-ej znalazły się synagogi z takich
miejscowości jak: Tykocin (12 pkt), Łęczna (12 pkt), Kraków (Stara i Remu - 12 pkt;
Tempel, Izaaka, Kupa, Bociana, Wysoka - 10 pkt), Chęciny (11 pkt), Leszno (11 pkt),
Łańcut (11 pkt), Rzeszów (Starowiejska i Nowomiejska - 11 pkt), Zamość (11 pkt),
Włodawa (10 pkt), Lesko (10 pkt), Lublin (10 pkt), Piotrków Trybunalski (10 pkt),
Strzyżów (10 pkt), Sandomierz (10 pkt), Warszawa (10 pkt), Józefów Biłgorajski (10 pkt),
Szczebrzeszyn (10 pkt), Tarnogród (10 pkt), Szydłów (10 pkt). Grupa tych obiektów w
mniejszym lub większym stopniu nadaje się do wykorzystania na cele turystyczne.
Synagogi z pozostałych grup, z niewielkimi wyjątkami, stanowią potencjalne lub realne
obiekty zainteresowań turystów.

2

Dokonana ocena walorów turystycznych synagog być może nie do końca jest w pełni
wymierną. Nakłada się tu wiele czynników, takich jak: ograniczone kryterium oceny
walorów turystycznych synagog, duża ilość obiektów, oraz nieadekwatność kryteriów
wartości naukowej wobec kryteriów w aspekcie turystycznym. Stąd np. do obiektów 1-
szej rangi wliczona została położona w zwartej zabudowie kamienic i mało atrakcyjna z
zewnątrz synagoga w Lublinie, tylko dlatego, iż mieści małe muzeum - Izbę Pamięci
Żydów. Również była synagoga w Lesznie jest o wiele mniej interesująca niż wiele
bożnic zaliczonych do 2-ej rangi. W randze tej znalazły się takie cenne obiekty jak np.
czynna synagoga w Łodzi, dawne budynki synagog w Dąbrowie Tarnowskiej, Kępnie,
Koninie, Orli, Pińczowie, Radzanowie, Sejnach. Ta grupa obejmuje najwięcej obiektów i
wiele z nich różni się od siebie walorami architektonicznymi, historycznymi, czy stanem
zachowania. Taka różnorodność ma swoje odzwierciedlenie również w atrakcyjności
turystycznej. Jedne obiekty są znane, często opisywane, odwiedzane, drugie zaś
pozostają całkowicie anonimowe. Synagogi w dużych ośrodkach turystycznych, oraz te,
w których mieszczą się biblioteki, archiwa, galerie i muzea cieszą się większym
zainteresowaniem, niż te z małych miasteczek, nie leżących w bezpośrednim
sąsiedztwie szlaków i samochodowych tras turystycznych. Trzeba zaznaczyć, że ta
cecha jest dla turysty również znaczącą. Np. często odwiedzaną jest mała synagoga w
Sejnach, która leży na kajakowym szlaku turystycznym Czarnej Hańczy. Również
większym zainteresowaniem cieszą się synagogi w takich miejscowościach
turystycznych jak: Kazimierz nad Wisłą, Kolbuszowa, Krynki, Lesko, Łęczna,
Sandomierz, Zamość.
Wiele byłych synagog jest obecnie odrestaurowywanych, toteż stanowią one
potencjalne obiekty zainteresowań. Z pewnością niedługo powinny zostać one zaliczone
do obiektów o randze 1-ej. Ponadto w przyszłości planuje się przywrócić do dawnej
świetności budynki będące obecnie w ruinie (np. synagogę Pod Białym Bocianem we
Wrocławiu). W związku z tym obiektów o dużej lub bardzo dużej atrakcyjności będzie
przybywać, choć z drugiej strony wiele budynków, nawet zamieszczonych w Rejestrze
zabytków sztuki w Polsce, w skutek braku konserwacji może popaść w ruinę i nie
stanowić już obiektu zainteresowań w takim stopniu jak wcześniej. Umieszczenie obiektu
na liście zabytków, niestety nie gwarantuje jego ochrony, zresztą niewiele z tych
budynków opatrzonych jest odpowiednią informacją. Istnieje ogromna potrzeba by te
ocalałe obiekty nie pozostawały anonimowe. Jako jedyne materialne ślady istnienia
wspólnot żydowskich, powinny zostać opatrzone informacją o ich pierwotnym
przeznaczeniu.
Należy również wspomnieć, iż zwiedzanie obiektów kultury materialnej Żydów wiąże
się częściowo z turystyką sentymentalną i najmniejszy choćby ślad, czy wzmianka o
bytności Żydów w danym miejscu, mogą mieć dla wielu bardzo duże znaczenie.
Żydowscy turyści indywidualni, nie związani z żadną grupą turystyczną, w pierwszym
rzędzie nie muszą zwiedzać obiektów o randze 1-szej, lecz mogą trafić do takich miejsc,
które nie są wymieniane nawet w przewodnikach. Jest to odrębny aspekt dokonanej
oceny atrakcyjności turystycznej synagog i choć takie odchylenia istnieją, to
pierwszoplanowymi punktami zwiedzania bożnic żydowskich są obiekty o randze 1.

3

4