Ocena walorów turystycznych

Studenci często wybierają problem oceny walorów, jako temat różnych prac – od zaliczeniowych do

magisterskich, ponieważ wydaje się, że to ważki, a zarazem łatwy temat. Niestety już na etapie

tworzenia planu pracy zaczynają się „schody”. Ponieważ pojawia się wiele pytań związanych ze

sposobem podejścia do tego typu prac. Problem jednak jest istotny, ponieważ kompleksowa

waloryzacja obejmuje ocenę walorów przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych i pozwala na

wytypowanie obszarów predestynowanych do rożnych form zagospodarowania, w tym obszarów

nadających się do rozwoju turystyki i rekreacji. Stąd warto wiedzieć jak do tej problematyki należy

podejść.

Waloryzacja to zagadnienie bardzo trudne i wymagające od badacza szerokiego spektrum wiedzy,

cierpliwości w dociekaniu i umiejętności spojrzenia interdyscyplinarnego na opisywane zagadnienia.

Spróbujmy, zatem, w prosty sposób pomóc sobie, aby ocena walorów przez nas wykonana była jak

najbardziej zbliżona do oceny obiektywnej, aby mogła służyć celom praktycznym. Postawmy sobie

pytania:

W jaki sposób ocenić walory turystyczne? Jak określić ich rangę?

W jaki sposób określić atrakcyjność turystyczną danego obszaru?

To są pytania, na które trudno udzielić jednoznacznej odpowiedzi. Głowią się na tym problemem od

wielu lat rzesze uczonych i praktyków i jak dotąd nie powstała jedna powszechnie obowiązująca

zasada oceny. Dlaczego?

Odpowiedź jest prosta – jeśli przyjmiemy, że walor turystyczny to jest to COŚ, co przyciąga

człowieka do danego miejsca tylko dlatego, że jest piękne, działa na zmysły, pobudza je, to

natychmiast rodzi się kolejne pytanie – czy każdego z nas będzie przyciągało w równym stopniu?

Otóż wcale nie. Nie wdając się w dywagacje na temat definicji piękna, można śmiało powiedzieć, że

to, co dla mnie jest piękne, co mnie zauroczyło, wcale na innych tak działać nie musi. Jest to,

bowiem bardzo subiektywne odczucie, odczucie, którego w żaden bezpośredni sposób zmierzyć się

nie da. Jednakże dla potrzeb różnych opracowań z wielu dziedzin nauki, m.in. przyrodniczych,

geograficznych, ekonomicznych, jak również na potrzeby praktyki turystycznej, należało

wypracować drogę uznania wyższości jednych walorów nad innymi, która zbliżyłaby oceniającego

do, w miarę obiektywnych, ustaleń. Jako pierwszy podjął się tego zadania S. Leszczyński w okresie

międzywojennym określając atrakcyjność turystyczną środowiska geograficznego Podhala, jak i

stopnia jego zagospodarowania turystycznego. Opracował skalę punktową i zastosował ją w

metodzie, zwanej bonitacją punktową. Nie jest to oczywiście metoda do końca obiektywna, ponieważ autor ustalił kryteria oceny wg własnych przemyśleń i doznań. Stosuje się jednak tę

metodę do dzisiaj, korzystając jedynie z dotychczasowych wyników badań naukowych, które

uwzględniają autorzy-badacze tworząc skale wartości walorów.

Ocena walorów występujących w określonej przestrzeni spełnia wiele ważnych ról – począwszy od

usatysfakcjonowania jednostki, czyli turysty, kończąc na decyzjach podejmowanych przez władze

samorządowe odnośnie rozwoju funkcji turystycznej na obszarze, którym władają. Warto zatem

prześledzić tok postępowania podczas dokonywania waloryzacji, np. obszaru gminy, powiatu,

województwa, czy wreszcie regionu turystycznego.

Generalnie, występujące walory turystyczne można ująć w dwóch grupach, jako:

1. stworzone przez naturę bez ingerencji człowieka – czyli walory przyrodnicze,

2. stworzone przez naturę, ale przekształcone dzięki ingerencji człowieka lub w pełni

wytworzone przez człowieka – czyli walory antropogeniczne – kulturowe.

Każdą z tych grup walorów należy oceniać w odmienny sposób, stosując inne zupełnie kryteria

oceny.

I tu rodzi się kolejne pytanie: Kiedy, w jakich warunkach powiemy, że tu występują walory

wysokiej wartości, a tam niskiej – na jakiej podstawie?

Odpowiadając na tak postawione pytanie, trzeba określić, jak w procedurze badawczej, problemy

cząstkowe, przyjąć hipotezy i sprawdzić ich trafność.

Oceniając walory gr. I, czyli walory przyrodnicze postawmy następujące pytania:

1. Jakie elementy środowiska przyrodniczego budzą ciekawość człowieka?

2. Jakie elementy środowiska przyrodniczego wywołują odczucie piękna?

3. Które z walorów przyrodniczych sprzyjają odnowie biologicznej organizmu, relaksowi,

rekreacji?

4. Jakie elementy środowiska przyrodniczego zakłócają lub ograniczają aktywny wypoczynek?

Odpowiedzi na pytania mają za zadanie pomóc w określeniu warunków korzystnych i

niekorzystnych środowiska przyrodniczego dla szeroko pojętej turystyki i rekreacji.

Jak wskazuje praktyka turystyczna oraz wyniki badań naukowych, trafnymi będą następujące

hipotezy:

1

Ad. 1. Ciekawość człowieka budzą wszelkiego rodzaju osobliwości przyrody, które nie są dostępne

na co dzień, często związane z jego upodobaniami, wynikającymi z uprawianego zawodu,

posiadanego hobby, albo też z zainteresowań. Tu wymienić można, m.in. np. rezerwaty przyrody,

jaskinie, jary i wywierzyska, wodospady, ostoje ptaków lub zwierząt itp.

Ad. 2. odczucie piękna wywołują określone wrażenia, których źródłem mogą być różne cechy

krajobrazu. Każdy z nas jednak będzie różnie odbierał wpływy krajobrazu. Dla jednych pięknym

będzie krajobraz górski, dla innych nizinny. Stąd też należy uściślić typy i cechy krajobrazu ważne z

punktu widzenia wpływu na postrzeganie jego piękna przez potencjalnego turystę. W tym celu

można przyjąć zasadę określającą krajobrazy w zależności od stanu i stopnia zniszczenia jako:

a) pierwotne, które wykazują zdolność do samoregulacji, a ich równowaga biologiczna nie jest

zachwiana przez człowieka, to krajobraz którego elementy nie zostały naruszone lub

przekształcone przez działalność ludzką;

b) naturalne, które wykazują częściową zdolność do samoregulacji, jednak nie zawierają

istotnych elementów przestrzennych wprowadzonych w wyniku działalności człowieka. Na

krajobraz naturalny składają się takie komponenty jak skała macierzysta, woda, powietrze,

flora, fauna;

c) kulturowe, które wykazują zachwianą zdolność samoregulacji i wymagają ochrony;

znajdują się pod wpływem intensywnej działalności człowieka, krajobraz kulturowy jest

wynikiem przekształcania krajobrazu naturalnego przez grupę lub kilka grup kulturowych i

nakładania elementów kulturowych różnego wieku;

d) zdewastowane, które charakteryzują się silnym uprzemysłowieniem i urbanizacją, brakiem

naturalnych

elementów

krajobrazu

oraz

unifikacją

formy

(wymagają

działań

rekultywacyjnych).

Oczywiście na odczuwanie piękna będzie miał największy wpływ krajobraz pierwotny i naturalny.

Pamiętać też należy, że głównym czynnikiem krajobrazotwórczym terytorium Polski jest rzeźba

powierzchni ziemi, która związana jest z budową geologiczną i rodzajem podłoża skalnego. W

rezultacie wpływa ona na typ szaty roślinnej, świata zwierzęcego i gleb.

Ad. 3. odnowie biologicznej i aktywnemu wypoczynkowi sprzyjać będą następujące cechy

środowiska:

- klimat, rzeźba terenu, obecność lasów i wód powierzchniowych, obecność źródeł wód

mineralnych, borowin itp., brak zanieczyszczeń w powietrzu.

Ad.4. elementami ograniczającymi lub uniemożliwiającymi aktywny wypoczynek będą:

- zanieczyszczenia powietrza, gleby i wód, brak lasu lub w ogóle zieleni, lub obecność tychże w

stopniu niewystarczającym, brak dostępu do rzek i jezior, brak przestrzeni rekreacyjnej lub jej

powierzchnia ograniczona ze względu na zwartość zabudowy terenu lub wielkość obszarów

użytkowanych rolniczo.

Chcąc, zatem określić rangę walorów przyrodniczych występujących na danym terenie należy

opracować kryteria oceny opierając się na sile występowania poszczególnych, wymienionych wyżej

elementów i cech środowiska. W dalszej kolejności określić należy skalę, za pomocą, której będzie

można ocenić natężenie każdej z cech. Idąc śladem autorów różnych publikacji (patrz poniżej),

można powiedzieć, że im większe natężenie danej korzystnej cechy będzie występowało na danym

obszarze, tym wyższą osiągnie on wartość.

Kwestią jednak zasadniczą jest wybór odpowiedniej wielkości jednostek obszarowych do oceny, im

mniejsza jest jednostka, im niższy szczebel przestawia na drabinie podziałów regionalnych, tym

jest bardziej jednorodna. Za taki najniższy szczebel uważa się fację (komórkę) krajobrazową,

przedstawiającą wycinek terenu, będący jednorodnym elementem rzeźby o jednakowym składzie

litologicznym, jednakowym nawodnieniu, jednym gatunku gleb i jednej facji roślinnej. Zespoły

takich komórek, czyli facji, grupują się w większe lub mniejsze całości genetyczne, jak np. wzgórze

morenowe, wąwóz erozyjny itp. Dopiero zespoły takich jednostek, które również trzeba traktować

raczej tylko typologicznie, tworzą małe jednostki regionalne, nazywane mikroregionami.

Spróbujmy, zatem ustalić kolejne kroki, które trzeba wykonać, aby ocenić walory przyrodnicze

wybranego powiatu.

Krok 1. Wyznaczamy na mapie powiatu najmniejsze z możliwych jednostki obszarowe – komórki

krajobrazowe. W zależności od charakteru pracy badawczej, jej zakresu i poziomu szczegółowości,

ułatwieniem dla oceniającego mogą to być obszary gmin lub sołectw wchodzących w skład

powiatu (najłatwiejszy podział z uwagi na dostępność danych społeczno-ekonomicznych), mogą też

być pola geometryczne w postaci kwadratów, trójkątów lub jednostki naturalne wynikające, np. z

jednorodności rzeźby terenu. Pracujemy na mapie topograficznej w skali 1:50 000 lub mniejszej.

Krok 2. Opracowanie kryteriów metody bonitacji punktowej, której celem jest wyodrębnienie w

przestrzeni elementów środowiska przyrodniczego będących nośnikami walorów przyrodniczych dla

potrzeb turystyki. Ustalamy przedziały kwalifikacyjne na podstawie sumy uzyskanych punktów,

będącej też efektem występowania czynników korzystnych lub niekorzystnych dla celów turystyki i

rekreacji. Tak tworzymy skalę bonitacyjną.

2

Jako kryterium oceny walorów przyrodniczych dla potrzeb turystyki przyjmujemy np. obecność akwenów wodnych, lasów i urozmaiconej rzeźby terenu – zakładamy, że obszar jest tym bardziej

atrakcyjny, im większy odsetek jego powierzchni zajmują wody i lasy oraz im bardziej jest

urozmaicona rzeźba terenu – im większe są deniwelacje. Czynnikiem niekorzystnym i obniżającym

natężenie walorów przyrodniczych będą zakłady przemysłowe i inne obiekty uciążliwe dla

środowiska występujące na terenie badanym.

Każdemu z walorów występujących w danej jednostce przypisano odpowiednią punktację,

przedstawioną w tabeli:

Lp.

Czynniki

% powierzchni

Punkty

1

Wody – jeziora

0-1

0

2-25

2

25-50

4

51-75

6

>75

8

2

Lasy

0-5

0

6-25

1

26-50

2

51-75

3

>75

4

3

Zakłady przemysłowe lub inne

0

0

obiekty uciążliwe dla środowiska

2-10

2

11-15

4

16-20

6

>20

8

4

Rzeźba terenu

Deniwelacja w (m)

0-20

0

21-50

2

51-75

4

76-120

6

>120

8

Minimalna liczba punktów: 0 punktów brak wód, lasów, deniwelacja < 20 m.

Maksymalna liczba punktów: 18

powierzchnia wód >75% powierzchni – 8 punktów

powierzchnia lasów > 25% powierzchni – 2 punkty

deniwelacja terenu >120 m – 8 punktów

brak zakładów przemysłowych lub innych obiektów uciążliwych dla środowiska – 0 punktów.

W wyniku zastosowania kryteriów waloryzacji każda z badanych jednostek obszarowych uzyskuje

wartość liczbową. Punktację opracować można według wzoru:

Atrakcyjność badanej jednostki obszarowej (w pkt) = S × ( 100 – Z ) / 100

Gdzie: S - sumaryczna liczba punktów uzyskana z oceny walorów składników środowiska

Z - udział obszarów przemysłowych

Każda z otrzymanych liczb odpowiada jednej z klas atrakcyjności turystycznej terenu.

Na tej podstawie można przyjąć klasy natężenia walorów w badanej strefie:

I – obszar o bardzo dużych walorach przyrodniczych 15 – 18 punktów,

II – obszar o dużych walorach przyrodniczych 10-14 punktów,

III – obszar o średnich walorach przyrodniczych 4-9 punktów

IV – obszar o niewielkich walorach przyrodniczych 0-4 punktów

Skalę natężenia walorów przyrodniczych można zaznaczyć na opracowanej mapie jednostek

badanych ustalając, np. kolorystykę od najciemniejszej do najjaśniejszej:

Klasa I

Klasa II

Klasa III

Klasa IV

Krok 3. Inwentaryzacja, czyli spis ilości i jakości materialnej części zasobów turystycznych.

Podstawą jest zbieranie materiałów i praca w terenie. Rezultatem prac mogą być zestawienia

statystyczne uzupełnione opisem. Przedmiotem inwentaryzacji będą zasoby kultury materialnej.

Krok 4. Po dokonaniu inwentaryzacji w terenie, należy dokonać waloryzacji kulturowej badanego

obszaru według kryteriów ustalonych podobnie, jak przy ocenie walorów

przyrodniczych, w wyznaczonych jednostkach obszarowych. Obiektom zabytkowym przypisać

należy punkty, odpowiadające ich wartości kulturowej i atrakcyjności turystycznej. Po zsumowaniu

punktów w poszczególnych jednostkach obszarowych przyporządkować można do jednej z klas

atrakcyjności kulturowej.

3

Skala oceny atrakcyjności walorów kulturowych

Cecha

Wskaźnik

Ocena –

liczba

Miara

Wartość

punktów

Liczba obiektów

Poniżej 2

0

zabytkowych wpisanych do

Liczba obiektów / obszar

2-5

1

rejestru zabytków

badany

6-10

2

Powyżej 10

3

Liczba obiektów

młodsze niż 100 lat

1

zabytkowych

Liczba obiektów / obszar

w wieku 100-200 lat

2

badany

powyżej 200 lat

3

Liczba miejscowości z

0

0

obiektami zabytkowymi o

Liczba / obszar badany

1-3

1

znaczeniu ponadlokalnym

4-6

2

powyżej 6

3

Liczba ośrodków o dużym

0

0

nasyceniu obiektami

Liczba / obszar badany

1

1

zabytkowymi

2

2

3 i więcej

3

o cechach typowych i

powtarzalnych

1

oryginalne w skali

Wyjątkowość obiektów

Liczba / obszar badany

regionalnej

2

kulturowych

oryginalne, niepowtarzalne

w skali ogólnopolskiej

3

Liczba muzeów/izb

Liczba / obszar badany

0

0

regionalnych

1-3

1

4-6

2

powyżej 6

3

Minimalna liczba punktów – 3

Maksymalna liczba punktów – 16

Na tej podstawie przyjęto klasy atrakcyjności:

I – obszar o bardzo dużych walorach kulturowych 12 – 16 punktów,

II – obszar o dużych walorach kulturowych 7-11 punktów,

III – obszar o średnich walorach kulturowych 3-6 punktów

IV – obszar o niewielkich walorach kulturowych mniej niż 3 punkty.

Uzyskane wyniki waloryzacji kulturowej należy nanieść na mapę podobnie jak walory przyrodnicze,

stosując odpowiednio dobraną kolorystykę, np.

Klasa I Klasa II

Klasa III Klasa IV

Krok 5. Waloryzację przyrodniczo-kulturową obszaru badanego należy sporządzić na podstawie

wyników waloryzacji przyrodniczej i kulturowej. Ocena końcowa powstanie ze zsumowania ocen

walorów przyrodniczych i kulturowych. Za najcenniejsze uznać należy obszary łączące w sobie

piękno przyrody i bogactwo oraz różnorodność zabytków.

W obrębie każdej jednostki wyliczyć trzeba sumaryczną atrakcyjność przyrodniczo-kulturową. Zbiór

sumarycznych ocen podzielić na klasy atrakcyjności turystycznej od I do IV. Wyniki waloryzacji

wskażą jednostki przestrzenne o różnym natężeniu walorów przyrodniczo-kulturowych, a więc

wskażą tereny nadające się pod rozwój turystyki i będą potwierdzeniem dla wydania decyzji o

ewentualnej lokalizacji infrastruktury turystycznej. W przypadku braku tychże walorów, wskażą

tereny, na których lokalizacja inwestycji stałaby się nieopłacalna.

Krok 6. Nanieść ostateczne wyniki kompleksowej waloryzacji przyrodniczo-kulturowej na mapę

obszaru badanego, stosując wybraną kolorystykę, np.

Klasa I Klasa II

Klasa III

Klasa IV

I tak otrzymaliśmy obraz naszego przykładowego powiatu i jego walorów przyrodniczo-

kulturowych, stanowiących rdzeń oferty turystycznej.

Kolejnym etapem pracy – jest określenie atrakcyjności turystycznej naszego wybranego powiatu. O

niej decydują nie tylko walory przyrodniczo-kulturowe, ale wiele innych czynników, do których

należą przede wszystkim:

4

- dostępność komunikacyjna (system dróg i szlaków turystycznych),

- infrastruktura komunalna,

- baza noclegowa i jej standard,

- baza gastronomiczna,

- infrastruktura związana z kulturą, rekreacją,

- infrastruktura związana ze zdrowiem,

- dostępność do informacji turystycznej i biur podróży.

Wymienione elementy zagospodarowania decydują o wyborze kierunku docelowego przyjazdów

turystycznych i gwarantują pożądany odbiór walorów turystycznych miejsca recepcji turystycznej.

Atrakcyjność turystyczną obszaru badanego można przedstawić za pomocą opisu, danych

statystycznych w przekroju wybranego przedziału lat. W szczegółowych opracowaniach, szczególnie

w badaniach większych obszarów, zaleca się stosowanie wskaźników obrazujących wypełnianie

funkcji turystycznej. Najczęściej stosowanymi wskaźnikami są:

1. wskaźnik nasycenia bazą turystyczną – wyrażony liczbą turystycznych miejsc noclegowych

przypadających na 1 km2 powierzchni całkowitej, zwany wskaźnikiem Charvata,

2. wskaźnik intensywności ruchu turystycznego – wyrażony liczbą turystów korzystających z

noclegów przypadającą na 1000 mieszkańców stałych, zwany wskaźnikiem Schneidera,

3. wskaźnik liczby udzielonych noclegów przypadających na 1 km2,

4. wskaźnik rozwoju bazy noclegowej wyrażony stosunkiem liczby turystów do liczby miejsc

noclegowych,

5. wskaźnik funkcji turystycznej – wyrażony liczbą korzystających z noclegów turystów,

przypadających na 1 km2 powierzchni całkowitej, zwany wskaźnikiem Deferta,

6. wskaźnik funkcji turystycznej miejscowości – wyrażony liczbą turystycznych miejsc

noclegowych, przypadającą na 100 mieszkańców stałych – wskaźnik Baretje’a i Deferta.

Ponadto, w badaniach stosuje się wskaźniki:

1. Wielkość dochodów z turystyki w stosunku do liczby ludności miejscowej. Wskaźnik ten na

ogół stosowany jest dla większych obszarowo jednostek terytorialnych.

2. Struktura zatrudnienia w poszczególnych sektorach gospodarki: >70% dla obszarów

turystycznych (według Baretje’a-Deferta) lub >50% według niektórych autorów.

Graficzna interpretacja wskaźnika Baretje’a / Deferta (za: J. Warszyńska, A. Jackowski 1978)

Liczba miejsc noclegowych na 100 mieszkańców

Number of lodgings per 100 inhabitants

Pojedyncze obiekty turystyczne

oddalone od stref osiedleńczych

Individual tourist objects

separated from residential areas

10 000

Planowane uzdrowiska

Miejscowości turystyki pobytowej

Planned resorts

Residential tourism centres

Miasta – ośrodki rozrywkowe

Towns - entertainment centres

1000

Ośrodki narciarskie / Ski resorts

Ośrodki docelowe pielgrzymek

Pilgrimage centres

Uzdrowiska / Spas

Ośrodki turystyki górskiej

Mountain tourism resorts

Ośrodki sportów zimowych

100

Winter sports resorts

Miasta - ośrodki kulturalne

Towns - cultural centres

Miejscowości etapowe / Stage (leg) centres

Miasta kongresowe / Congress centres

Główne miasta regionalne

Main regional towns

10

Osiedla handlowe (targowe) / Trade centres

Małe ośrodki administracyjne

Small administrative centres

Inne miejscowości

Miasta przemysłowe / Industrial towns

Other centres

1

Wsie / Villages

Osiedla górnicze / Miners' centres

Miasta-sypialnie / Towns-bedrooms

Dopełnieniem analizy atrakcyjności turystycznej i możliwości rozwoju funkcji turystycznej

naszego przykładowego powiatu będzie wykonanie analizy SWOT, czyli określenie

mocnych i słabych stron powiatu, a także możliwości rozwoju i identyfikacja zagrożeń.

5

Literatura:

Chudy-Hyski Dorota, Ocena wybranych uwarunkowań rozwoju funkcji turystycznej obszaru, [w:]

Infrastruktura i ekologia terenów wiejskich Nr 2/1/2006, Polska Akademia Nauk, Oddział w

Krakowie, s. 129–141, Komisja Technicznej Infrastruktury Wsi.

Dubel K, Szczygielski K., „Ocena przydatności środowiska przyrodniczego województwa

katowickiego do potrzeb turystyki i wypoczynku”, (w:) Czasopismo geograficzne, L III 2., Wrocław

1982, s.159-178.

Kowalczyk A., Geografia turyzmu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa2002.

Kruczek Z., Sacha S., Geografia atrakcji turystycznych Polski. Proksenia, Kraków1999.

Przybyszewska-Gudelis R., Grabiszewski M., Iwicki S., Problematyka waloryzacji i

zagospodarowania turystycznego miejscowości w Polsce. Instytut Turystyki, Warszawa1979.

Warszyńska J., Główne problemy badawcze geografii turyzmu, Turyzm 1999, 9, 1.

Warszyńska J., Jackowski A., Podstawy geografii turyzmu, PWN, Warszawa1978.

6