1

Ocena walorów turystycznych

Studenci często wybierają problem oceny walorów, jako temat różnych prac – od zaliczeniowych do
magisterskich, ponieważ wydaje się, że to ważki, a zarazem łatwy temat. Niestety już na etapie
tworzenia planu pracy zaczynają się „schody”. Ponieważ pojawia się wiele pytań związanych ze
sposobem podejścia do tego typu prac. Problem jednak jest istotny, ponieważ kompleksowa
waloryzacja obejmuje ocenę walorów przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych i pozwala na
wytypowanie obszarów predestynowanych do rożnych form zagospodarowania, w tym obszarów
nadających się do rozwoju turystyki i rekreacji. Stąd warto wiedzieć jak do tej problematyki należy
podejść.
Waloryzacja to zagadnienie bardzo trudne i wymagające od badacza szerokiego spektrum wiedzy,
cierpliwości w dociekaniu i umiejętności spojrzenia interdyscyplinarnego na opisywane zagadnienia.
Spróbujmy, zatem, w prosty sposób pomóc sobie, aby ocena walorów przez nas wykonana była jak
najbardziej zbliżona do oceny obiektywnej, aby mogła służyć celom praktycznym. Postawmy sobie
pytania:

W jaki sposób ocenić walory turystyczne? Jak określić ich rangę?

W jaki sposób określić atrakcyjność turystyczną danego obszaru?

To są pytania, na które trudno udzielić jednoznacznej odpowiedzi. Głowią się na tym problemem od
wielu lat rzesze uczonych i praktyków i jak dotąd nie powstała jedna powszechnie obowiązująca
zasada oceny. Dlaczego?
Odpowiedź jest prosta – jeśli przyjmiemy, że walor turystyczny to jest to COŚ, co przyciąga
człowieka do danego miejsca tylko dlatego, że jest piękne, działa na zmysły, pobudza je, to
natychmiast rodzi się kolejne pytanie – czy każdego z nas będzie przyciągało w równym stopniu?
Otóż wcale nie. Nie wdając się w dywagacje na temat definicji piękna, można śmiało powiedzieć, że
to, co dla mnie jest piękne, co mnie zauroczyło, wcale na innych tak działać nie musi. Jest to,
bowiem bardzo subiektywne odczucie, odczucie, którego w żaden bezpośredni sposób zmierzyć się
nie da. Jednakże dla potrzeb różnych opracowań z wielu dziedzin nauki, m.in. przyrodniczych,
geograficznych, ekonomicznych, jak również na potrzeby praktyki turystycznej, należało
wypracować drogę uznania wyższości jednych walorów nad innymi, która zbliżyłaby oceniającego
do, w miarę obiektywnych, ustaleń. Jako pierwszy podjął się tego zadania S. Leszczyński w okresie
międzywojennym określając atrakcyjność turystyczną środowiska geograficznego Podhala, jak i
stopnia jego zagospodarowania turystycznego. Opracował skalę punktową i zastosował ją w
metodzie, zwanej bonitacją punktową. Nie jest to oczywiście metoda do końca obiektywna,
ponieważ autor ustalił kryteria oceny wg własnych przemyśleń i doznań. Stosuje się jednak tę
metodę do dzisiaj, korzystając jedynie z dotychczasowych wyników badań naukowych, które
uwzględniają autorzy-badacze tworząc skale wartości walorów.
Ocena walorów występujących w określonej przestrzeni spełnia wiele ważnych ról – począwszy od
usatysfakcjonowania jednostki, czyli turysty, kończąc na decyzjach podejmowanych przez władze
samorządowe odnośnie rozwoju funkcji turystycznej na obszarze, którym władają. Warto zatem
prześledzić tok postępowania podczas dokonywania waloryzacji, np. obszaru gminy, powiatu,
województwa, czy wreszcie regionu turystycznego.
Generalnie, występujące walory turystyczne można ująć w dwóch grupach, jako:

1.

stworzone przez naturę bez ingerencji człowieka – czyli walory przyrodnicze,

2.

stworzone przez naturę, ale przekształcone dzięki ingerencji człowieka lub w pełni
wytworzone przez człowieka – czyli walory antropogeniczne – kulturowe.

Każdą z tych grup walorów należy oceniać w odmienny sposób, stosując inne zupełnie kryteria
oceny.
I tu rodzi się kolejne pytanie: Kiedy, w jakich warunkach powiemy, że tu występują walory
wysokiej wartości, a tam niskiej – na jakiej podstawie?
Odpowiadając na tak postawione pytanie, trzeba określić, jak w procedurze badawczej, problemy
cząstkowe, przyjąć hipotezy i sprawdzić ich trafność.
Oceniając walory gr. I, czyli walory przyrodnicze postawmy następujące pytania:

1.

Jakie elementy środowiska przyrodniczego budzą ciekawość człowieka?

2.

Jakie elementy środowiska przyrodniczego wywołują odczucie piękna?

3.

Które z walorów przyrodniczych sprzyjają odnowie biologicznej organizmu, relaksowi,
rekreacji?

4.

Jakie elementy środowiska przyrodniczego zakłócają lub ograniczają aktywny wypoczynek?

Odpowiedzi na pytania mają za zadanie pomóc w określeniu warunków korzystnych i
niekorzystnych środowiska przyrodniczego dla szeroko pojętej turystyki i rekreacji.
Jak wskazuje praktyka turystyczna oraz wyniki badań naukowych, trafnymi będą następujące
hipotezy:

2

Ad. 1. Ciekawość człowieka budzą wszelkiego rodzaju osobliwości przyrody, które nie są dostępne
na co dzień, często związane z jego upodobaniami, wynikającymi z uprawianego zawodu,
posiadanego hobby, albo też z zainteresowań. Tu wymienić można, m.in. np. rezerwaty przyrody,
jaskinie, jary i wywierzyska, wodospady, ostoje ptaków lub zwierząt itp.
Ad. 2. odczucie piękna wywołują określone wrażenia, których źródłem mogą być różne cechy
krajobrazu. Każdy z nas jednak będzie różnie odbierał wpływy krajobrazu. Dla jednych pięknym
będzie krajobraz górski, dla innych nizinny. Stąd też należy uściślić typy i cechy krajobrazu ważne z
punktu widzenia wpływu na postrzeganie jego piękna przez potencjalnego turystę. W tym celu
można przyjąć zasadę określającą krajobrazy w zależności od stanu i stopnia zniszczenia jako:

a)

pierwotne, które wykazują zdolność do samoregulacji, a ich równowaga biologiczna nie jest

zachwiana przez człowieka, to krajobraz którego elementy nie zostały naruszone lub
przekształcone przez działalność ludzką;

b)

naturalne, które wykazują częściową zdolność do samoregulacji, jednak nie zawierają
istotnych elementów przestrzennych wprowadzonych w wyniku działalności człowieka. Na
krajobraz naturalny składają się takie komponenty jak skała macierzysta, woda, powietrze,
flora, fauna;

c)

kulturowe, które wykazują zachwianą zdolność samoregulacji i wymagają ochrony;
znajdują się pod wpływem intensywnej działalności człowieka, krajobraz kulturowy jest
wynikiem przekształcania krajobrazu naturalnego przez grupę lub kilka grup kulturowych i
nakładania elementów kulturowych różnego wieku;

d)

zdewastowane, które charakteryzują się silnym uprzemysłowieniem i urbanizacją, brakiem
naturalnych

elementów

krajobrazu

oraz

unifikacją

formy

(wymagają

działań

rekultywacyjnych).

Oczywiście na odczuwanie piękna będzie miał największy wpływ krajobraz pierwotny i naturalny.
Pamiętać też należy, że

głównym czynnikiem krajobrazotwórczym terytorium Polski jest rzeźba

powierzchni ziemi

, która związana jest z budową geologiczną i rodzajem podłoża skalnego. W

rezultacie wpływa ona na typ szaty roślinnej, świata zwierzęcego i gleb.
Ad. 3. odnowie biologicznej i aktywnemu wypoczynkowi sprzyjać będą następujące cechy
środowiska:
- klimat, rzeźba terenu, obecność lasów i wód powierzchniowych, obecność źródeł wód
mineralnych, borowin itp., brak zanieczyszczeń w powietrzu.
Ad.4. elementami ograniczającymi lub uniemożliwiającymi aktywny wypoczynek będą:
- zanieczyszczenia powietrza, gleby i wód, brak lasu lub w ogóle zieleni, lub obecność tychże w
stopniu niewystarczającym, brak dostępu do rzek i jezior, brak przestrzeni rekreacyjnej lub jej
powierzchnia ograniczona ze względu na zwartość zabudowy terenu lub wielkość obszarów
użytkowanych rolniczo.
Chcąc, zatem określić rangę walorów przyrodniczych występujących na danym terenie należy
opracować kryteria oceny opierając się na sile występowania poszczególnych, wymienionych wyżej
elementów i cech środowiska. W dalszej kolejności określić należy skalę, za pomocą, której będzie
można ocenić natężenie każdej z cech. Idąc śladem autorów różnych publikacji (patrz poniżej),
można powiedzieć, że im większe natężenie danej korzystnej cechy będzie występowało na danym
obszarze, tym wyższą osiągnie on wartość.
Kwestią jednak zasadniczą jest wybór odpowiedniej wielkości jednostek obszarowych do oceny, im
mniejsza jest jednostka, im niższy szczebel przestawia na drabinie podziałów regionalnych, tym
jest bardziej jednorodna. Za taki najniższy szczebel uważa się fację (komórkę) krajobrazową,
przedstawiającą wycinek terenu, będący jednorodnym elementem rzeźby o jednakowym składzie
litologicznym, jednakowym nawodnieniu, jednym gatunku gleb i jednej facji roślinnej. Zespoły
takich komórek, czyli facji, grupują się w większe lub mniejsze całości genetyczne, jak np. wzgórze
morenowe, wąwóz erozyjny itp. Dopiero zespoły takich jednostek, które również trzeba traktować
raczej tylko typologicznie, tworzą małe jednostki regionalne, nazywane mikroregionami.
Spróbujmy, zatem ustalić kolejne kroki, które trzeba wykonać, aby ocenić walory przyrodnicze
wybranego powiatu.
Krok 1. Wyznaczamy na mapie powiatu najmniejsze z możliwych jednostki obszarowe – komórki
krajobrazowe. W zależności od charakteru pracy badawczej, jej zakresu i poziomu szczegółowości,
ułatwieniem dla oceniającego mogą to być obszary gmin lub

sołectw wchodzących w skład

powiatu (najłatwiejszy podział z uwagi na dostępność danych społeczno-ekonomicznych), mogą też
być pola geometryczne w postaci kwadratów, trójkątów lub jednostki naturalne wynikające, np. z
jednorodności rzeźby terenu. Pracujemy na mapie topograficznej w skali 1:50 000 lub mniejszej.
Krok 2. Opracowanie kryteriów metody bonitacji punktowej, której celem jest wyodrębnienie w
przestrzeni elementów środowiska przyrodniczego będących nośnikami walorów przyrodniczych dla
potrzeb turystyki. Ustalamy przedziały kwalifikacyjne na podstawie sumy uzyskanych punktów,
będącej też efektem występowania czynników korzystnych lub niekorzystnych dla celów turystyki i
rekreacji. Tak tworzymy skalę bonitacyjną.

3

Jako kryterium oceny walorów przyrodniczych dla potrzeb turystyki przyjmujemy np. obecność
akwenów wodnych, lasów i urozmaiconej rzeźby terenu – zakładamy, że obszar jest tym bardziej
atrakcyjny, im większy odsetek jego powierzchni zajmują wody i lasy oraz im bardziej jest
urozmaicona rzeźba terenu – im większe są deniwelacje. Czynnikiem niekorzystnym i obniżającym
natężenie walorów przyrodniczych będą zakłady przemysłowe i inne obiekty uciążliwe dla
środowiska występujące na terenie badanym.

Każdemu z walorów występujących w danej jednostce przypisano odpowiednią punktację,
przedstawioną w tabeli:

Lp.

Czynniki

% powierzchni

Punkty

1

Wody – jeziora

0-1

2-25

25-50
51-75

>75

0
2
4
6
8

2

Lasy

0-5

6-25

26-50
51-75

>75

0
1
2
3
4

3

Zakłady przemysłowe lub inne
obiekty uciążliwe dla środowiska

0

2-10

11-15
16-20

>20

0
2
4
6
8

4

Rzeźba terenu

Deniwelacja w (m)

0-20

21-50
51-75

76-120

>120

0
2
4
6
8

Minimalna liczba punktów: 0 punktów brak wód, lasów, deniwelacja < 20 m.
Maksymalna liczba punktów: 18

powierzchnia wód >75% powierzchni – 8 punktów
powierzchnia lasów > 25% powierzchni – 2 punkty
deniwelacja terenu >120 m – 8 punktów
brak zakładów przemysłowych lub innych obiektów uciążliwych dla środowiska – 0 punktów.

W wyniku zastosowania kryteriów waloryzacji każda z badanych jednostek obszarowych uzyskuje
wartość liczbową. Punktację opracować można według wzoru:

Atrakcyjność badanej jednostki obszarowej (w pkt) = S × ( 100 – Z ) / 100

Gdzie: S - sumaryczna liczba punktów uzyskana z oceny walorów składników środowiska

Z - udział obszarów przemysłowych

Każda z otrzymanych liczb odpowiada jednej z klas atrakcyjności turystycznej terenu.
Na tej podstawie można przyjąć klasy natężenia walorów w badanej strefie:
I – obszar o bardzo dużych walorach przyrodniczych 15 – 18 punktów,
II – obszar o dużych walorach przyrodniczych 10-14 punktów,
III – obszar o średnich walorach przyrodniczych 4-9 punktów
IV – obszar o niewielkich walorach przyrodniczych 0-4 punktów
Skalę natężenia walorów przyrodniczych można zaznaczyć na opracowanej mapie jednostek
badanych ustalając, np. kolorystykę od najciemniejszej do najjaśniejszej:
Klasa I

Klasa II

Klasa III

Klasa IV

Krok 3. I

nwentaryzacja, czyli spis ilości i jakości materialnej części zasobów turystycznych.

Podstawą jest zbieranie materiałów i praca w terenie.

Rezultatem prac mogą być zestawienia

statystyczne uzupełnione opisem. Przedmiotem inwentaryzacji będą zasoby kultury materialnej.
Krok 4. Po dokonaniu inwentaryzacji w terenie, należy dokonać waloryzacji kulturowej badanego
obszaru według kryteriów ustalonych podobnie, jak przy ocenie walorów
przyrodniczych, w wyznaczonych jednostkach obszarowych. Obiektom zabytkowym przypisać
należy punkty, odpowiadające ich wartości kulturowej i atrakcyjności turystycznej. Po zsumowaniu
punktów w poszczególnych jednostkach obszarowych przyporządkować można do jednej z klas
atrakcyjności kulturowej.

4

Skala oceny atrakcyjności walorów kulturowych

Wskaźnik

Cecha

Miara

Wartość

Ocena –

liczba

punktów

Liczba obiektów
zabytkowych wpisanych do
rejestru zabytków

Liczba obiektów / obszar
badany

Poniżej 2

2-5

6-10

Powyżej 10

0
1
2
3

Liczba obiektów
zabytkowych

Liczba obiektów / obszar
badany

młodsze niż 100 lat

w wieku 100-200 lat

powyżej 200 lat

1
2
3

Liczba miejscowości z
obiektami zabytkowymi o
znaczeniu ponadlokalnym

Liczba / obszar badany

0

1-3
4-6

powyżej 6

0
1
2
3

Liczba ośrodków o dużym
nasyceniu obiektami
zabytkowymi

Liczba / obszar badany

0
1
2

3 i więcej

0
1
2
3

Wyjątkowość obiektów
kulturowych

Liczba / obszar badany

o cechach typowych i

powtarzalnych

oryginalne w skali

regionalnej

oryginalne, niepowtarzalne

w skali ogólnopolskiej

1

2

3

Liczba muzeów/izb
regionalnych

Liczba / obszar badany

0

1-3
4-6

powyżej 6

0
1
2
3

Minimalna liczba punktów – 3
Maksymalna liczba punktów – 16
Na tej podstawie przyjęto klasy atrakcyjności:
I – obszar o bardzo dużych walorach kulturowych 12 – 16 punktów,
II – obszar o dużych walorach kulturowych 7-11 punktów,
III – obszar o średnich walorach kulturowych 3-6 punktów
IV – obszar o niewielkich walorach kulturowych mniej niż 3 punkty.
Uzyskane wyniki waloryzacji kulturowej należy nanieść na mapę podobnie jak walory przyrodnicze,
stosując odpowiednio dobraną kolorystykę, np.
Klasa I Klasa II

Klasa III Klasa IV

Krok 5. Waloryzację przyrodniczo-kulturową obszaru badanego należy sporządzić na podstawie
wyników waloryzacji przyrodniczej i kulturowej. Ocena końcowa powstanie ze zsumowania ocen
walorów przyrodniczych i kulturowych. Za najcenniejsze uznać należy obszary łączące w sobie
piękno przyrody i bogactwo oraz różnorodność zabytków.
W obrębie każdej jednostki wyliczyć trzeba sumaryczną atrakcyjność przyrodniczo-kulturową. Zbiór
sumarycznych ocen podzielić na klasy atrakcyjności turystycznej od I do IV. Wyniki waloryzacji
wskażą jednostki przestrzenne o różnym natężeniu walorów przyrodniczo-kulturowych, a więc
wskażą tereny nadające się pod rozwój turystyki i będą potwierdzeniem dla wydania decyzji o
ewentualnej lokalizacji infrastruktury turystycznej. W przypadku braku tychże walorów, wskażą
tereny, na których lokalizacja inwestycji stałaby się nieopłacalna.
Krok 6. Nanieść ostateczne wyniki kompleksowej waloryzacji przyrodniczo-kulturowej na mapę
obszaru badanego, stosując wybraną kolorystykę, np.
Klasa I Klasa II

Klasa III

Klasa IV

I tak otrzymaliśmy obraz naszego przykładowego powiatu i jego walorów przyrodniczo-
kulturowych, stanowiących rdzeń oferty turystycznej.
Kolejnym etapem pracy – jest określenie atrakcyjności turystycznej naszego wybranego powiatu. O
niej decydują nie tylko walory przyrodniczo-kulturowe, ale wiele innych czynników, do których
należą przede wszystkim:

5

- dostępność komunikacyjna (system dróg i szlaków turystycznych),
- infrastruktura komunalna,
- baza noclegowa i jej standard,
- baza gastronomiczna,
- infrastruktura związana z kulturą, rekreacją,
- infrastruktura związana ze zdrowiem,
- dostępność do informacji turystycznej i biur podróży.
Wymienione elementy zagospodarowania decydują o wyborze kierunku docelowego przyjazdów
turystycznych i gwarantują pożądany odbiór walorów turystycznych miejsca recepcji turystycznej.
Atrakcyjność turystyczną obszaru badanego można przedstawić za pomocą opisu, danych
statystycznych w przekroju wybranego przedziału lat. W szczegółowych opracowaniach, szczególnie
w badaniach większych obszarów, zaleca się stosowanie wskaźników obrazujących wypełnianie
funkcji turystycznej. Najczęściej stosowanymi wskaźnikami są:
1.

wskaźnik nasycenia bazą turystyczną – wyrażony liczbą turystycznych miejsc noclegowych
przypadających na 1 km

2

powierzchni całkowitej, zwany wskaźnikiem Charvata,

2.

wskaźnik intensywności ruchu turystycznego – wyrażony liczbą turystów korzystających z
noclegów przypadającą na 1000 mieszkańców stałych, zwany wskaźnikiem Schneidera,

3.

wskaźnik liczby udzielonych noclegów przypadających na 1 km

2

,

4.

wskaźnik rozwoju bazy noclegowej wyrażony stosunkiem liczby turystów do liczby miejsc
noclegowych,

5.

wskaźnik funkcji turystycznej – wyrażony liczbą korzystających z noclegów turystów,
przypadających na 1 km

2

powierzchni całkowitej, zwany wskaźnikiem Deferta,

6.

wskaźnik funkcji turystycznej miejscowości – wyrażony liczbą turystycznych miejsc
noclegowych, przypadającą na 100 mieszkańców stałych – wskaźnik Baretje’a i Deferta.

Ponadto, w badaniach stosuje się wskaźniki:

1.

Wielkość dochodów z turystyki w stosunku do liczby ludności miejscowej. Wskaźnik ten na
ogół stosowany jest dla większych obszarowo jednostek terytorialnych.

2.

Struktura zatrudnienia w poszczególnych sektorach gospodarki: >70% dla obszarów
turystycznych (według Baretje’a-Deferta) lub >50% według niektórych

autorów.

Graficzna interpretacja wskaźnika Baretje’a / Deferta (za: J. Warszyńska, A. Jackowski 1978)

1

10

100

1000

10 000

Miejscowo

ś

ci turystyki pobytowej

Residential tourism centres

Liczba miejsc noclegowych na 100 mieszka

ń

ców

Number of lodgings per 100 inhabitants

Osiedla handlowe (targowe) / Trade centres
Małe o

ś

rodki administracyjne

Small administrative centres
Miasta przemysłowe / Industrial towns

Towns - cultural centres
Miejscowo

ś

ci etapowe / Stage (leg) centres

Miasta kongresowe / Congress centres
Główne miasta regionalne

Wsie / Villages
Osiedla górnicze / Miners' centres
Miasta-sypialnie / Towns-bedrooms

Miasta - o

ś

rodki kulturalne

Main regional towns

Pojedyncze obiekty turystyczne
oddalone od stref osiedle

ń

czych

Individual tourist objects
separated from residential areas

Uzdrowiska / Spas
O

ś

rodki turystyki górskiej

Mountain tourism resorts
O

ś

rodki sportów zimowych

Planowane uzdrowiska
Planned resorts

Miasta – o

ś

rodki rozrywkowe

Towns - entertainment centres

O

ś

rodki narciarskie / Ski resorts

O

ś

rodki docelowe pielgrzymek

Pilgrimage centres

Winter sports resorts

Inne miejscowo

ś

ci

Other centres

Dopełnieniem analizy atrakcyjności turystycznej i możliwości rozwoju funkcji turystycznej
naszego przykładowego powiatu będzie wykonanie analizy SWOT, czyli określenie
mocnych i słabych stron powiatu, a także możliwości rozwoju i identyfikacja zagrożeń.

6

Literatura:
Chudy-Hyski Dorota, Ocena wybranych uwarunkowań rozwoju funkcji turystycznej obszaru, [w:]
Infrastruktura i ekologia terenów wiejskich Nr 2/1/2006, Polska Akademia Nauk, Oddział w
Krakowie, s. 129–141, Komisja Technicznej Infrastruktury Wsi.
Dubel K, Szczygielski K., „Ocena przydatności środowiska przyrodniczego województwa
katowickiego do potrzeb turystyki i wypoczynku”, (w:) Czasopismo geograficzne, L III 2., Wrocław
1982, s.159-178.
Kowalczyk A., Geografia turyzmu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa2002.
Kruczek Z., Sacha S., Geografia atrakcji turystycznych Polski. Proksenia, Kraków1999.
Przybyszewska-Gudelis R., Grabiszewski M., Iwicki S., Problematyka waloryzacji i
zagospodarowania turystycznego miejscowości w Polsce. Instytut Turystyki, Warszawa1979.

Warszyńska J., Główne problemy badawcze geografii turyzmu, Turyzm 1999, 9, 1.

Warszyńska J., Jackowski A., Podstawy geografii turyzmu, PWN, Warszawa1978.