ocena_walory

Ocena walorów turystycznych

Studenci często wybierają problem oceny walorów, jako temat róŜnych prac – od zaliczeniowych do
magisterskich,  poniewaŜ  wydaje  się,  Ŝe  to  waŜki,  a  zarazem  łatwy  temat.  Niestety  juŜ  na  etapie
tworzenia  planu  pracy  zaczynają  się  „schody”.  PoniewaŜ  pojawia  się  wiele  pytań  związanych  ze
sposobem  podejścia  do  tego  typu  prac.  Problem  jednak  jest  istotny,  poniewaŜ  kompleksowa
waloryzacja  obejmuje  ocenę  walorów  przyrodniczych,  krajobrazowych  i  kulturowych  i  pozwala  na
wytypowanie  obszarów  predestynowanych  do  roŜnych  form  zagospodarowania,  w  tym  obszarów
nadających się do rozwoju turystyki i rekreacji. Stąd warto wiedzieć jak do tej problematyki naleŜy
podejść.
Waloryzacja to zagadnienie bardzo trudne i wymagające od badacza szerokiego spektrum wiedzy,
cierpliwości w dociekaniu i umiejętności spojrzenia interdyscyplinarnego na opisywane zagadnienia.
Spróbujmy, zatem, w prosty sposób pomóc sobie, aby ocena walorów przez nas wykonana była jak
najbardziej zbliŜona do oceny obiektywnej, aby mogła słuŜyć celom praktycznym. Postawmy sobie
pytania:

W jaki sposób ocenić walory turystyczne? Jak określić ich rangę?

W jaki sposób określić atrakcyjność turystyczną danego obszaru?

To są pytania, na które trudno udzielić jednoznacznej odpowiedzi. Głowią się na tym problemem od
wielu  lat  rzesze  uczonych  i  praktyków  i  jak  dotąd  nie  powstała  jedna  powszechnie  obowiązująca
zasada oceny. Dlaczego?
Odpowiedź  jest  prosta  –  jeśli  przyjmiemy,  Ŝe  walor  turystyczny  to  jest  to  COŚ,  co  przyciąga
człowieka  do  danego  miejsca  tylko  dlatego,  Ŝe  jest  piękne,  działa  na  zmysły,  pobudza  je,  to
natychmiast  rodzi  się  kolejne  pytanie  –  czy  kaŜdego  z  nas  będzie  przyciągało w  równym  stopniu?
OtóŜ wcale nie. Nie wdając się w dywagacje na temat definicji piękna, moŜna śmiało powiedzieć, Ŝe
to,  co  dla  mnie  jest  piękne,  co  mnie  zauroczyło,  wcale  na  innych  tak  działać  nie  musi.  Jest  to,
bowiem bardzo subiektywne odczucie, odczucie, którego w Ŝaden bezpośredni sposób zmierzyć się
nie  da.  JednakŜe  dla  potrzeb  róŜnych  opracowań  z  wielu  dziedzin  nauki,  m.in.  przyrodniczych,
geograficznych,  ekonomicznych,  jak  równieŜ  na  potrzeby  praktyki  turystycznej,  naleŜało
wypracować  drogę  uznania  wyŜszości  jednych  walorów  nad  innymi,  która  zbliŜyłaby  oceniającego
do, w miarę obiektywnych, ustaleń. Jako pierwszy podjął się tego zadania S. Leszczyński w okresie
międzywojennym  określając  atrakcyjność  turystyczną  środowiska  geograficznego  Podhala,  jak  i
stopnia  jego  zagospodarowania  turystycznego.    Opracował  skalę  punktową  i  zastosował  ją  w
metodzie,  zwanej  bonitacją  punktową.  Nie  jest  to  oczywiście  metoda  do  końca  obiektywna,
poniewaŜ  autor  ustalił  kryteria  oceny  wg  własnych  przemyśleń  i  doznań.  Stosuje  się  jednak  tę
metodę  do  dzisiaj,  korzystając  jedynie  z  dotychczasowych  wyników  badań  naukowych,  które
uwzględniają autorzy-badacze tworząc skale wartości walorów.
Ocena walorów występujących w określonej przestrzeni spełnia wiele waŜnych ról – począwszy od
usatysfakcjonowania  jednostki,  czyli  turysty,  kończąc  na  decyzjach  podejmowanych  przez  władze
samorządowe  odnośnie  rozwoju  funkcji  turystycznej  na  obszarze,  którym  władają.  Warto  zatem
prześledzić  tok  postępowania  podczas  dokonywania  waloryzacji,  np.  obszaru  gminy,  powiatu,
województwa, czy wreszcie regionu turystycznego.
Generalnie, występujące walory turystyczne moŜna ująć w dwóch grupach, jako:

stworzone przez naturę bez ingerencji człowieka – czyli walory przyrodnicze,

stworzone przez naturę, ale przekształcone dzięki ingerencji człowieka lub w pełni
wytworzone przez człowieka – czyli walory antropogeniczne – kulturowe.

KaŜdą  z  tych  grup  walorów  naleŜy  oceniać  w  odmienny  sposób,  stosując  inne  zupełnie  kryteria
oceny.
I  tu  rodzi  się  kolejne  pytanie:  Kiedy,  w  jakich  warunkach  powiemy,  Ŝe  tu  występują  walory
wysokiej wartości, a tam niskiej – na jakiej podstawie?
Odpowiadając  na  tak  postawione  pytanie,  trzeba  określić,  jak  w  procedurze  badawczej,  problemy
cząstkowe, przyjąć hipotezy i sprawdzić ich trafność.
Oceniając walory gr. I, czyli walory przyrodnicze postawmy następujące pytania:

Jakie elementy środowiska przyrodniczego budzą ciekawość człowieka?

Jakie elementy środowiska przyrodniczego wywołują odczucie piękna?

Które z walorów przyrodniczych sprzyjają odnowie biologicznej organizmu, relaksowi,
rekreacji?

Jakie elementy środowiska przyrodniczego zakłócają lub ograniczają aktywny wypoczynek?

Odpowiedzi na pytania mają za zadanie pomóc w określeniu warunków korzystnych i
niekorzystnych środowiska przyrodniczego dla szeroko pojętej turystyki i rekreacji.
Jak wskazuje praktyka turystyczna oraz wyniki badań naukowych, trafnymi będą następujące
hipotezy:

Ad. 1. Ciekawość człowieka budzą wszelkiego rodzaju osobliwości przyrody, które nie są dostępne
na  co  dzień,  często  związane  z  jego  upodobaniami,  wynikającymi  z  uprawianego  zawodu,
posiadanego hobby, albo teŜ z zainteresowań. Tu wymienić moŜna, m.in.  np.  rezerwaty przyrody,
jaskinie, jary i wywierzyska, wodospady, ostoje ptaków lub zwierząt itp.
Ad.  2.  odczucie  piękna  wywołują  określone  wraŜenia,  których  źródłem  mogą  być  róŜne  cechy
krajobrazu.  KaŜdy  z  nas  jednak  będzie  róŜnie  odbierał  wpływy  krajobrazu.  Dla  jednych  pięknym
będzie krajobraz górski, dla innych nizinny. Stąd teŜ naleŜy uściślić typy i cechy krajobrazu waŜne z
punktu  widzenia  wpływu  na  postrzeganie  jego  piękna  przez  potencjalnego  turystę.  W  tym  celu
moŜna przyjąć zasadę określającą krajobrazy w zaleŜności od stanu i stopnia zniszczenia jako:

pierwotne, które wykazują zdolność do samoregulacji, a ich równowaga biologiczna nie jest

zachwiana przez człowieka, to krajobraz którego elementy nie zostały naruszone lub
przekształcone przez działalność ludzką;

naturalne,  które  wykazują  częściową  zdolność  do  samoregulacji,  jednak  nie  zawierają
istotnych  elementów  przestrzennych  wprowadzonych  w  wyniku  działalności  człowieka.  Na
krajobraz naturalny składają się takie komponenty jak skała macierzysta, woda, powietrze,
flora, fauna;

kulturowe,  które  wykazują  zachwianą  zdolność  samoregulacji  i  wymagają  ochrony;
znajdują  się  pod  wpływem  intensywnej  działalności  człowieka,  krajobraz  kulturowy  jest
wynikiem przekształcania  krajobrazu naturalnego przez grupę lub kilka grup kulturowych i
nakładania elementów kulturowych róŜnego wieku;

zdewastowane, które charakteryzują się silnym uprzemysłowieniem i urbanizacją, brakiem
naturalnych

elementów

krajobrazu

oraz

unifikacją

formy

(wymagają

działań

rekultywacyjnych).

Oczywiście na odczuwanie piękna będzie miał największy wpływ krajobraz pierwotny i naturalny.
Pamiętać teŜ naleŜy, Ŝe

głównym czynnikiem krajobrazotwórczym terytorium Polski jest rzeźba

powierzchni ziemi

, która związana jest z budową geologiczną i rodzajem podłoŜa skalnego. W

rezultacie wpływa ona na typ szaty roślinnej, świata zwierzęcego i gleb.
Ad.  3.  odnowie  biologicznej  i  aktywnemu  wypoczynkowi  sprzyjać  będą  następujące  cechy
środowiska:
-  klimat,  rzeźba  terenu,  obecność  lasów  i  wód  powierzchniowych,  obecność  źródeł  wód
mineralnych, borowin itp., brak zanieczyszczeń w powietrzu.
Ad.4. elementami ograniczającymi lub uniemoŜliwiającymi aktywny wypoczynek będą:
-  zanieczyszczenia  powietrza,  gleby  i  wód,  brak  lasu  lub  w  ogóle  zieleni,  lub  obecność  tychŜe  w
stopniu  niewystarczającym,  brak  dostępu  do  rzek  i  jezior,  brak  przestrzeni  rekreacyjnej  lub  jej
powierzchnia  ograniczona  ze  względu  na  zwartość  zabudowy  terenu  lub  wielkość  obszarów
uŜytkowanych rolniczo.
Chcąc,  zatem  określić  rangę  walorów  przyrodniczych  występujących  na  danym  terenie  naleŜy
opracować kryteria oceny opierając się na sile występowania poszczególnych, wymienionych wyŜej
elementów i cech środowiska. W dalszej kolejności określić naleŜy skalę, za pomocą, której będzie
moŜna  ocenić  natęŜenie  kaŜdej  z  cech.  Idąc  śladem  autorów  róŜnych  publikacji  (patrz  poniŜej),
moŜna powiedzieć, Ŝe im większe natęŜenie danej korzystnej cechy będzie występowało na danym
obszarze, tym wyŜszą osiągnie on wartość.
Kwestią jednak zasadniczą jest wybór odpowiedniej wielkości jednostek obszarowych do oceny, im
mniejsza  jest  jednostka,  im  niŜszy  szczebel  przestawia  na  drabinie  podziałów  regionalnych,  tym
jest  bardziej  jednorodna.  Za  taki  najniŜszy  szczebel  uwaŜa  się  fację  (komórkę)  krajobrazową,
przedstawiającą  wycinek  terenu,  będący  jednorodnym  elementem  rzeźby  o  jednakowym  składzie
litologicznym,  jednakowym  nawodnieniu,  jednym  gatunku  gleb  i  jednej  facji  roślinnej.  Zespoły
takich komórek, czyli facji, grupują się w większe lub mniejsze całości genetyczne, jak np. wzgórze
morenowe, wąwóz erozyjny itp. Dopiero zespoły takich jednostek, które równieŜ trzeba traktować
raczej tylko typologicznie, tworzą małe jednostki regionalne, nazywane mikroregionami.
Spróbujmy,  zatem  ustalić  kolejne  kroki,  które  trzeba  wykonać,  aby  ocenić  walory  przyrodnicze
wybranego powiatu.
Krok  1.  Wyznaczamy  na  mapie  powiatu  najmniejsze  z  moŜliwych  jednostki  obszarowe  –  komórki
krajobrazowe. W zaleŜności od charakteru pracy badawczej, jej zakresu i poziomu szczegółowości,
ułatwieniem  dla  oceniającego  mogą  to  być  obszary  gmin  lub

sołectw wchodzących w skład

powiatu (najłatwiejszy podział z uwagi na dostępność danych społeczno-ekonomicznych), mogą teŜ
być  pola  geometryczne  w  postaci  kwadratów,  trójkątów  lub  jednostki  naturalne  wynikające,  np.  z
jednorodności rzeźby terenu. Pracujemy na mapie topograficznej w skali 1:50 000 lub mniejszej.
Krok  2.  Opracowanie  kryteriów  metody  bonitacji  punktowej,  której  celem  jest  wyodrębnienie  w
przestrzeni elementów środowiska przyrodniczego będących nośnikami walorów przyrodniczych dla
potrzeb  turystyki.  Ustalamy  przedziały  kwalifikacyjne  na  podstawie  sumy  uzyskanych  punktów,
będącej teŜ efektem występowania czynników korzystnych lub niekorzystnych dla celów turystyki i
rekreacji. Tak tworzymy skalę bonitacyjną.

Jako  kryterium  oceny  walorów  przyrodniczych  dla  potrzeb  turystyki  przyjmujemy  np.  obecność
akwenów  wodnych,  lasów  i  urozmaiconej  rzeźby  terenu  –  zakładamy,  Ŝe  obszar  jest  tym  bardziej
atrakcyjny,  im  większy  odsetek  jego  powierzchni  zajmują  wody  i  lasy  oraz  im  bardziej  jest
urozmaicona rzeźba terenu – im większe są deniwelacje. Czynnikiem niekorzystnym i obniŜającym
natęŜenie  walorów  przyrodniczych  będą  zakłady  przemysłowe  i  inne  obiekty  uciąŜliwe  dla
środowiska występujące na terenie badanym.

KaŜdemu z walorów występujących w danej jednostce przypisano odpowiednią punktację,
przedstawioną w tabeli:

Lp.

Czynniki

% powierzchni

Punkty

Wody – jeziora

0-1

2-25

25-50
51-75

>75

0
2
4
6
8

Lasy

0-5

6-25

26-50
51-75

>75

0
1
2
3
4

Zakłady przemysłowe lub inne
obiekty uciąŜliwe dla środowiska

2-10

11-15
16-20

>20

0
2
4
6
8

Rzeźba terenu

Deniwelacja w (m)

0-20

21-50
51-75

76-120

>120

0
2
4
6
8

Minimalna liczba punktów: 0 punktów brak wód, lasów, deniwelacja < 20 m.
Maksymalna liczba punktów: 18

powierzchnia wód >75% powierzchni – 8 punktów
powierzchnia lasów > 25% powierzchni – 2 punkty
deniwelacja terenu >120 m – 8 punktów
brak zakładów przemysłowych lub innych obiektów uciąŜliwych dla środowiska – 0 punktów.

W wyniku zastosowania kryteriów waloryzacji kaŜda z badanych jednostek obszarowych uzyskuje
wartość liczbową. Punktację opracować moŜna według wzoru:

Atrakcyjność badanej jednostki obszarowej (w pkt) = S × ( 100 – Z ) / 100

Gdzie: S - sumaryczna liczba punktów uzyskana z oceny walorów składników środowiska

Z - udział obszarów przemysłowych

KaŜda z otrzymanych liczb odpowiada jednej z klas atrakcyjności turystycznej terenu.
Na tej podstawie moŜna przyjąć klasy natęŜenia walorów w badanej strefie:
I – obszar o bardzo duŜych walorach przyrodniczych 15 – 18 punktów,
II – obszar o duŜych walorach przyrodniczych 10-14 punktów,
III – obszar o średnich walorach przyrodniczych 4-9 punktów
IV – obszar o niewielkich walorach przyrodniczych 0-4 punktów
Skalę natęŜenia walorów przyrodniczych moŜna zaznaczyć na opracowanej mapie jednostek
badanych ustalając, np. kolorystykę od najciemniejszej do najjaśniejszej:
Klasa I

Klasa II

Klasa III

Klasa IV

Krok 3. I

nwentaryzacja, czyli spis ilości i jakości materialnej części zasobów turystycznych.

Podstawą jest zbieranie materiałów i praca w terenie.

Rezultatem prac mogą być zestawienia

statystyczne uzupełnione opisem. Przedmiotem inwentaryzacji będą zasoby kultury materialnej.
Krok  4.  Po  dokonaniu  inwentaryzacji  w  terenie,  naleŜy  dokonać  waloryzacji  kulturowej  badanego
obszaru według kryteriów ustalonych podobnie, jak przy ocenie walorów
przyrodniczych,  w  wyznaczonych  jednostkach  obszarowych.  Obiektom  zabytkowym  przypisać
naleŜy punkty, odpowiadające ich wartości kulturowej i atrakcyjności turystycznej. Po zsumowaniu
punktów  w  poszczególnych  jednostkach  obszarowych  przyporządkować  moŜna  do  jednej  z  klas
atrakcyjności kulturowej.

Skala oceny atrakcyjności walorów kulturowych

Wskaźnik

Cecha

Miara

Wartość

Ocena –

liczba

punktów

Liczba obiektów
zabytkowych wpisanych do
rejestru zabytków

Liczba obiektów / obszar
badany

PoniŜej 2

2-5

6-10

PowyŜej 10

0
1
2
3

Liczba obiektów
zabytkowych

Liczba obiektów / obszar
badany

młodsze niŜ 100 lat

w wieku 100-200 lat

powyŜej 200 lat

1
2
3

Liczba miejscowości z
obiektami zabytkowymi o
znaczeniu ponadlokalnym

Liczba / obszar badany

1-3
4-6

powyŜej 6

0
1
2
3

Liczba ośrodków o duŜym
nasyceniu obiektami
zabytkowymi

Liczba / obszar badany

0
1
2

3 i więcej

0
1
2
3

Wyjątkowość obiektów
kulturowych

Liczba / obszar badany

o cechach typowych i

powtarzalnych

oryginalne w skali

regionalnej

oryginalne, niepowtarzalne

w skali ogólnopolskiej

Liczba muzeów/izb
regionalnych

Liczba / obszar badany

1-3
4-6

powyŜej 6

0
1
2
3

Minimalna liczba punktów – 3
Maksymalna liczba punktów – 16
Na tej podstawie przyjęto klasy atrakcyjności:
I – obszar o bardzo duŜych walorach kulturowych 12 – 16 punktów,
II – obszar o duŜych walorach kulturowych 7-11 punktów,
III – obszar o średnich walorach kulturowych 3-6 punktów
IV – obszar o niewielkich walorach kulturowych mniej niŜ 3 punkty.
Uzyskane wyniki waloryzacji kulturowej naleŜy nanieść na mapę podobnie jak walory przyrodnicze,
stosując odpowiednio dobraną kolorystykę, np.
Klasa I Klasa II

Klasa III Klasa IV

Krok  5.  Waloryzację  przyrodniczo-kulturową  obszaru  badanego  naleŜy  sporządzić  na  podstawie
wyników  waloryzacji  przyrodniczej  i  kulturowej.  Ocena  końcowa  powstanie  ze  zsumowania  ocen
walorów  przyrodniczych  i  kulturowych.  Za  najcenniejsze  uznać  naleŜy  obszary  łączące  w  sobie
piękno przyrody i bogactwo oraz róŜnorodność zabytków.
W obrębie kaŜdej jednostki wyliczyć trzeba sumaryczną atrakcyjność przyrodniczo-kulturową. Zbiór
sumarycznych  ocen  podzielić  na  klasy  atrakcyjności  turystycznej  od  I  do  IV.  Wyniki  waloryzacji
wskaŜą  jednostki  przestrzenne  o  róŜnym  natęŜeniu  walorów  przyrodniczo-kulturowych,  a  więc
wskaŜą  tereny  nadające  się  pod  rozwój  turystyki  i  będą  potwierdzeniem  dla  wydania  decyzji  o
ewentualnej  lokalizacji  infrastruktury  turystycznej.  W  przypadku  braku  tychŜe  walorów,  wskaŜą
tereny, na których lokalizacja inwestycji stałaby się nieopłacalna.
Krok  6.  Nanieść  ostateczne  wyniki  kompleksowej  waloryzacji  przyrodniczo-kulturowej  na  mapę
obszaru badanego, stosując wybraną kolorystykę, np.
Klasa I               Klasa II

Klasa III

Klasa IV

I tak otrzymaliśmy obraz naszego przykładowego powiatu i jego walorów przyrodniczo-
kulturowych, stanowiących rdzeń oferty turystycznej.
Kolejnym etapem pracy – jest określenie atrakcyjności turystycznej naszego wybranego powiatu. O
niej decydują nie tylko walory przyrodniczo-kulturowe, ale wiele innych czynników, do których
naleŜą przede wszystkim:

- dostępność komunikacyjna (system dróg i szlaków turystycznych),
- infrastruktura komunalna,
- baza noclegowa i jej standard,
- baza gastronomiczna,
- infrastruktura związana z kulturą, rekreacją,
- infrastruktura związana ze zdrowiem,
- dostępność do informacji turystycznej i biur podróŜy.
Wymienione  elementy  zagospodarowania  decydują  o  wyborze  kierunku  docelowego  przyjazdów
turystycznych i gwarantują poŜądany odbiór walorów turystycznych miejsca recepcji turystycznej.
Atrakcyjność  turystyczną  obszaru  badanego  moŜna  przedstawić  za  pomocą  opisu,  danych
statystycznych w przekroju wybranego przedziału lat. W szczegółowych opracowaniach, szczególnie
w  badaniach  większych  obszarów,  zaleca  się  stosowanie  wskaźników  obrazujących  wypełnianie
funkcji turystycznej. Najczęściej stosowanymi wskaźnikami są:
1.

wskaźnik nasycenia bazą turystyczną – wyraŜony liczbą turystycznych miejsc noclegowych
przypadających na 1 km

powierzchni całkowitej, zwany wskaźnikiem Charvata,

wskaźnik intensywności ruchu turystycznego – wyraŜony liczbą turystów korzystających z
noclegów przypadającą na 1000 mieszkańców stałych, zwany wskaźnikiem Schneidera,

wskaźnik liczby udzielonych noclegów przypadających na 1 km

wskaźnik rozwoju bazy noclegowej wyraŜony stosunkiem liczby turystów do liczby miejsc
noclegowych,

wskaźnik funkcji turystycznej – wyraŜony liczbą korzystających z noclegów turystów,
przypadających na 1 km

powierzchni całkowitej, zwany wskaźnikiem Deferta,

wskaźnik funkcji turystycznej miejscowości – wyraŜony liczbą turystycznych miejsc
noclegowych, przypadającą na 100 mieszkańców stałych – wskaźnik Baretje’a i Deferta.

Ponadto, w badaniach stosuje się wskaźniki:

Wielkość dochodów z turystyki w stosunku do liczby ludności miejscowej. Wskaźnik ten na
ogół stosowany jest dla większych obszarowo jednostek terytorialnych.

Struktura zatrudnienia w poszczególnych sektorach gospodarki: >70% dla obszarów
turystycznych (według Baretje’a-Deferta) lub >50% według niektórych

autorów.

Graficzna interpretacja wskaźnika Baretje’a / Deferta (za: J. Warszyńska, A. Jackowski 1978)

100

1000

10 000

Miejscowo

ci turystyki pobytowej

Residential tourism centres

Liczba miejsc noclegowych na 100 mieszka

ców

Number of lodgings per 100 inhabitants

Osiedla handlowe (targowe) / Trade centres
Małe o

rodki administracyjne

Small administrative centres
Miasta przemysłowe / Industrial towns

Towns - cultural centres
Miejscowo

ci etapowe / Stage (leg) centres

Miasta kongresowe / Congress centres
Główne miasta regionalne

Wsie / Villages
Osiedla górnicze / Miners' centres
Miasta-sypialnie / Towns-bedrooms

Miasta - o

rodki kulturalne

Main regional towns

Pojedyncze obiekty turystyczne
oddalone od stref osiedle

czych

Individual tourist objects
separated from residential areas

Uzdrowiska / Spas
O

rodki turystyki górskiej

Mountain tourism resorts
O

rodki sportów zimowych

Planowane uzdrowiska
Planned resorts

Miasta – o

rodki rozrywkowe

Towns - entertainment centres

rodki narciarskie / Ski resorts

rodki docelowe pielgrzymek

Pilgrimage centres

Winter sports resorts

Inne miejscowo

Other centres

Dopełnieniem analizy atrakcyjności turystycznej i moŜliwości rozwoju funkcji turystycznej
naszego przykładowego powiatu będzie wykonanie analizy SWOT, czyli określenie
mocnych i słabych stron powiatu, a takŜe moŜliwości rozwoju i identyfikacja zagroŜeń.