Marek Czyżewski - profesor
w Instytucie Socjologii

Uniwersytetu Łódzkiego,

zajmuje się głównie analizą
dyskursu publicznego,
współczesnymi teoriami
społecznymi, zagadnieniami

komunikowania i demokracji

oraz badaniami nad „językiem
wrogości". Wybrane publikacje:

Rytualny chaos. Studium
dyskursu

publicznego

(1997, razem z S. Kowalskim

i A. Piotrowskim),
Öffentliche

Kommunikation

und Rechtsextremismus

(2005.).

Warszawa

2009

M A R E K

C Z Y Ż E W S K I

MIĘDZY

PANOPTYZMEM

I „RZĄDOMYŚLNOŚCIĄ"

- uwagi o kulturze

naszych czasów

W recepcji t w ó r c z o ś c i M i c h e l a F o u -

c a u l t a w i d o c z n y jest w z ó r interpretacji,

z g o d n i e z k t ó r y m jego k l u c z o w ą ideą

m i a ł o b y być p oj ę c i e w ł a d z y d y s c y p l i -

narnej, a tym s a m y m także p a n o p t y -

z m u ( p o j m o w a n e g o j a k o typ z j a w i s k

s p o ł e c z n y c h , k u l t u r o w y c h i p o l i t y c z -

n y c h ,

b ę d ą c y c h

p r o d u k t e m

w ł a d z y

d y s c y p l i n a r n e j bądź t r a k t o w a n e g o j a k o

o f e r o w a n a p r z e z F o u c a u l t a perspekty-

w a b a d a w c z a ) . P o t r z e b a r e w i z j i tego

p r z e k o n a n i a p o j a w i a się w t e d y , gdy

w e ź m i e m y p o d u w a g ę całość d o r o b k u

f i l o z o f a . C h o ć r u b r y k a „ M i c h e l F o u -

c a u l t " , o b e c n a w p r o g r a m a c h s t u d i ó w

h u m a n i s t y c z n y c h n a c a ł y m ś w i e c i e ,

nadal w y p e ł n i a n a jest p r z e d e w s z y s t -

k i m

r o z d z i a ł e m

Panoptyzm z książki

Nadzorować i karać, to z b i e g i e m c z a -

su o k a z u j e się, że w d z i e l e F o u c a u l t a

r ó w n i e w a ż n ą rolę p r z y z n a ć t r z e b a

k o n c e p c j i „ r z ą d o m y ś l n o ś c i " , przedsta-

w i o n e j w d w ó c h c y k l a c h w y k ł a d ó w

8 3

M A R E K

C Z Y Ż E W S K I

p r o w a d z o n y c h w latach 1 9 7 8 - 1 9 7 9 w C o l l e g e de France . W y k ł a d y o p u b l i k o -

w a n o w całości d o p i e r o w 2 0 0 4 r o k u , c z y l i d w a d z i e ś c i a lat po śmierci autora

(i d w a d z i e ś c i a pięć lat od daty ich w y g ł o s z e n i a ) . Całość z a t y t u ł o w a n a jest Hi-

storia

rządomyślności.

T o m

p i e r w s z y

Bezpieczeństwo,

terytorium,

populacja

z a w i e r a w y k ł a d y z 1 9 7 8 r o k u , t o m d r u g i , o b e j m u j ą c y w y k ł a d y z roku następ-

nego, nosi tytuł Narodziny biopólityki. Jako p i e r w s z a ukazała się d r u k i e m ory-

g i n a l n a wersja f r a n c u s k a w y k ł a d ó w (2004), p o t e m nastąpiła e d y c j a w j ę z y k u

n i e m i e c k i m (2006) i a n g i e l s k i m (pierwszy t o m - 2 0 0 6 , drugi - 2 0 0 8 ) . C z a s ,

jaki u p ł y n ą ł o d w y g ł o s z e n i a w y k ł a d ó w p r z e z F o u c a u l t a d o ich p u b l i k a c j i ,

t ł u m a c z y o p ó ź n i o n ą , l e c z w ostatnich latach n i e z w y k l e intensywną recepcję

k o n c e p c j i „ r z ą d o m y ś l n o ś c i " w ś w i a t o w e j literaturze p r z e d m i o t u .

W P o l s c e sytuacja o s o b y z a i n t e r e s o w a n e j tematem „ r z ą d o m y ś l n o ś c i " jest

z d e c y d o w a n i e t r u d n i e j s z a . R o d z i m e g o w y d a n i a w s p o m n i a n y c h w y k ł a d ó w

j e s z c z e nie ma - jeśli nie liczyć z a p i s u j e d n e g o z n i c h , dostępnego w j ę z y k u

p o l s k i m od 2 0 0 0 r o k u

1

. W a r t o d o d a ć , że tekst ten był (w r ó ż n y c h wersjach)

dostępny w c z e ś n i e j w j ę z y k u w ł o s k i m (1978, p i e r w o d r u k ) , a n g i e l s k i m (1979)

i f r a n c u s k i m (1986). O s t a t e c z n a redakcja tego w y k ł a d u ukazała się w t r z e c i m

t o m i e d z i e ł r o z p r o s z o n y c h F o u c a u l t a Dits et ecrits w roku 1 9 9 4 i była p o t e m

t ł u m a c z o n a na inne j ę z y k i (m.in. polski). Jednak b e z c a ł o ś c i o w e g o kontekstu

p o d w ó j n e j serii w y k ł a d ó w o r a z , c o r ó w n i e w a ż n e , b e z dostępu d o z a g r a n i c z -

nej - w o b e c braku r o d z i m e j - literatury p r z e d m i o t u , z a p i s tego p o j e d y n c z e g o ,

n i e z m i e r n i e „gęstego" w y k ł a d u musi s t a n o w i ć d l a p o l s k i e g o c z y t e l n i k a s z c z e -

g ó l n i e t w a r d y o r z e c h d o z g r y z i e n i a , jeśli w e ź m i e m y p o d u w a g ę z n a n e skąd-

inąd, m e a n d r y c z n e własności stylu F o u c a u l t a o r a z fakt, że w y k ł a d ten stano-

w i ł o g n i w o r o z w i j a n e g o w trakcie w y k ł a d ó w n o w e g o p r o g r a m u b a d a w c z e g o ,

a nie e l e m e n t prezentacji c ałoś c i , która b y ł a b y g o t o w a w p u n k c i e w y j ś c i a

2

.

W y p a d a z a t e m zacząć od konstatacji, iż B e n t h a m o w s k i p a n o p t y k o n nie p o -

w i n i e n być traktowany j a k o p o d s t a w o w a metafora, a p a n o p t y z m jako g ł ó w n a

perspektywa, jakie Foucault proponuj e b a d a c z o m z a i n t e r e s o w a n y m współczes-

n y m ż y c i e m s p o ł e c z n y m . W y d a j e się, że r d z e n i e m dzieła Foucaulta są raczej

pojęcia i tezy należące do w s p ó l n e g o m i a n o w n i k a a n a l i z kilku o d m i a n w ł a d z y ,

które p r z e p r o w a d z a ł on w róż ny c h p r a c a c h , nie dbając zresztą o s f o r m u ł o w a n i e

j e d n o z n a c z n y c h relacji m i ę d z y n i m i . Do tego rejestru z a l i c z a się b e z w ą t p i e n i a ,

i to na p o c z e s n y m m i e j s c u , w ł a d z a d y s c y p l i n a r n a (a w i ę c także p a n o p t y z m ) ,

a p o n a d t o w ł a d z a b i o p ó l i t y c z n a , w ł a d z a pastoralna o r a z właśnie „ r z ą d o m y ś l -

1

M. Foucault, „Rządomyślność", [w:] tegoż, Filozofia, historia, polityka. Wybór pism,

przeł. D. Leszczyński, L. Rasiński, P W N , Warszawa 2000.

2

Wśród omówień koncepcji „rządomyślności" na szczególną uwagę zasługują: świetna
i względnie wczesna książka Thomasa Lemkego, Eine Kritik der politischen Vernunn. Fo-
ucaults Analyse der modernen Gouvernementalität, Argument, Hamburg 1997, oraz nie-

zwykle cenne posłowie Michela Sennelarta do Historii rządomyślności, w pieczołowitej
edycji wykładów Foucaulta. Cyt. za wersją niemiecką: M. Sennelart, Situierung der Vorle-
sungen, [w:] M. Foucault, Geschichte der Gouvernementalität, t. 1: Sicherheit, Territiorium,

Bevölkerung, oraz t. 2: Die Geburt der Biopolitik, Suhrkamp, Frankfurt am Main 2004 (to

samo posłowie zamieszczono w obydwu tomach). W języku polskim: T. Lemke, Foucault,
rządomyślność, krytyka, przeł. J. Maciejczyk, „Recykling idei" 2007 nr 7, s. 40-48.

8 4

M I Ę D Z Y

P A N O P T Y Z M E M . . .

n o ś ć "

3

. W s p ó l n y m i a n o w n i k róż ny c h k o n c e p t u a l i z a c j i w ł a d z y Fo ucaulta tworzą

m i ę d z y innymi takie idee, jak wszechobecność w ł a d z y we wszelkiej aktywno-

ści społecznej i mentalnej, nierozerwalny związek w ł a d z y i w i e d z y , „ m i k r o f i z y -

k a " w ł a d z y (jej przejawianie się w najdrobniejszych praktykach społecznych i w

ludzkiej cielesności), osławiona „śmierć p o d m i o t u " (pojmowanie jednostki jako

historycznej idei i społecznej iluzji) c z y zainteresowanie d l a a n a l i z y dyskursów

p o j m o w a n y c h wąsko (np. dyskursów p r a w n o p o l i t y c z n y c h albo e k o n o m i c z n y c h )

lub jako ogół praktyk d y s k u r s y w n y c h (np. „spojrzenie k l i n i c z n e " ) . Natomiast a n a -

l i z o w a n e p r z e z Foucaulta f o r m u ł y w ł a d z y , choć wszystkie opierają się na w s p o -

m n i a n y c h , b a z o w y c h F o u c a u l t o w s k i c h p r z y m i o t a c h , to jednak różnią się od sie-

bie w z n a c z n y m stopniu - tak jak różnią się od siebie formy życia społecznego.

W dziełach Foucaulta na p r ó ż n o by szukać klarownej teoretycznej syntezy

i integracji k o n c e p c j i różnych o d m i a n w ł a d z y . W i d o c z n a jest wszakże e w o l u -

cja jego m y ś l i , od w c z e s n y c h prac odnoszących się pr zede w s z y s t k i m do h i -

storii („archeologii") w i e d z y ( n i e p r z y p a d k o w o p r z y z n a n a mu w 1 9 7 0 roku k a -

tedra w C o l l e g e de France nosiła n a z w ę „historii systemów myślenia"; do tego

okresu należą przede w s z y s t k i m Słowa i rzeczy z roku 1966 oraz p r o g r a m o w a

Archeologia wiedzy z 1969), p r z e z fazę środkową, dotyczącą w g ł ó w n e j mi e-

rze źródeł („genealogii") w ł a d z y w instytucjach społecznych (kulminacją tego

stadium jest najbardziej z n a n a książka Foucaulta Nadzorować i karać z 1975

r o k u , zawierająca a n a l i z y w ł a d z y dyscyplinarnej), po prace i w y k ł a d y z ostat-

niego okresu, traktujące o r o z m a i t y c h „ t e c h n o l o g i a c h s i e b i e " (lub „ t e c h n i k a c h

siebie"), społecznie u f o r m o w a n y c h , p o n a d j e d n o s t k o w y c h p r o c e d u r a c h sterowa-

nia sobą p r z e z jednostki (np. ukształtowane w p ó ź n y m antyku reguły seksualnej

p o w ś c i ą g l i w o ś c i , a n a l i z o w a n e w drugim i t r z e c i m tomie Historii seksualności

z 1 9 8 4 r o k u , g ł ó w n e j pracy powstałej w okresie po w y k ł a d a c h na temat „rzą-

d o m y ś l n o ś c i " i jednocześnie ostatniego dzieła Foucaulta

4

). T r z e b a jednak przy-

znać, że nawet ten schemat nie o d p o w i a d a w pełni rzeczywistości i m o ż n a go

z a k w e s t i o n o w a ć , p o w o ł u j ą c się na prace niepasujące do układu trzech faz.

Brak syntezy własnych koncepcji był przez Foucaulta z a m i e r z o n y . Odrzucał on

b o w i e m logiczne założenia metateorii nauki i traktował swoją pracę jako nieustan-

ne poszukiwanie, w toku którego czymś najzupełniej o c z y w i s t y m była ewolucj a

poglądów, w y m i a n a narzędzi analitycznych oraz niespójność tez pochodzących z

różnych prac. Atrybutami rzeczywistości są, z d a n i e m Foucaulta, właśnie nielinio-

wość i wielowarstwowość, a język analityczny nie p o w i n i e n tych atrybutów k a m u -

flować. Ponadto Foucault jako w y z n a w c a Nietzscheańskiej radykalnej hermeneu-

tyki demistyfikacji stawiał sobie za zadanie nie tylko kwestionowanie p o z o r n y c h

oczywistości potocznego i naukowego myślenia, lecz także ustawiczne p o d w a -

żanie założeń myślenia własnego. Takie właśnie, demistyfikacyjne i jednocześnie

metodycznie autodemistyfikacyjne ukierunkowanie własnych badań, świadomie

p o z b a w i o n y c h trwałego punktu oparcia w postaci zestawu niepodważalnych usta-

3

Por. nieco odmienne ujęcie: B. Hindess, Filozofie władzy. Od Hobbesa do Foucaulta,

przeł. D. Leszczyński, L. Rasiński, P W N , Warszawa 1999, s. 108-138.

4

M. Foucault, Historia seksualności, t. 1-3, przeł. B. Banasiak, T. Komendant, K. Matu-
szewski, Czytelnik, Warszawa 2000.

8 5

M A R E K

C Z Y Ż E W S K I

leń, należy także do wspólnego m i a n o w n i k a różnych koncepcji Foucaulta

5

. Syste-

matycznego p o d s u m o w a n i a własnego dorobku naukowego (np. w stylu ostatniego

dzieła Niklasa Luhmanna Społeczeństwo społeczeństwa z 1997 roku, w którym

autor zdążył przez śmiercią sformułować „ s u m m ę " swojej teorii systemów), nie

można się było zatem po Foucaulcie spodziewać. Jednak gdyby nie jego przed-

w c z e s - n a śmierć, czytelnicy d o c z e k a l i b y się z a p e w n e dalszego i być może jednak

w większym stopniu uspójnionego rozwinięcia koncepcji „rządomyślności".

Z metateoretycznego punktu w i d z e n i a w y t y c z o n e g o p r z e z problematykę p a n o p -

t y z m u (a także „ p o s t p a n o p t y z m u " , p o j m o w a n e g o j a k o współczesna o d m i a n a

n a d z o r u w s z y s t k i c h p r z e z w s z y s t k i c h , wykorzystująca n o w e t e c h n i k i podglą-

d u , m o n i t o r o w a n i a , p o d s ł u c h u , przesyłania informacji itp.), istotne jest pytanie

o relacje m i ę d z y władzą dyscyplinarną i „rządomyślnością". Jak m o ż n a się b y ł o

spodziewać, Foucault i w tej kwestii nie u d z i e l a j e d n o z n a c z n e j o d p o w i e d z i .

Z jednej strony w y r a ź n i e w s k a z u j e , że „ r z ą d o m y ś l n o ś ć " nie w y w o d z i się z w ł a -

d z y d y s c y p l i n a r n e j , l e c z z w ł a d z y pastoralnej, historycznie sięgającej a n t y c z n e -

go O r i e n t u i starożytnej G r e c j i , następnie z i n s t y t u c j o n a l i z o w a n e j p r z e z c h r z e -

ścijaństwo, a potem zeświecczonej i u p o w s z e c h n i o n e j w n o w o ż y t n e j Europie

Z a c h o d n i e j , m i ę d z y i n n y m i p o d postacią s z e r o k o p o j m o w a n e j „ p o l i c j i " (frapują-

ce a n a l i z y tego r o d o w o d u z a w a r t e są w p i e r w s z y m t o m i e Historii rządomyślno-

ści). Z drugiej strony n i e d w u z n a c z n i e st wierdza, że w r o z m a i t y c h społecznych

urządzeniach w ł a d z a d y s c y p l i n a r n a historycznie współistniała oraz nadal w s p ó ł -

istnieje i splata się z p r z e j a w a m i „ r z ą d o m y ś l n o ś c i " . W r e s z c i e , niejako z trzeciej

strony, Foucault podkreśla, że c h o ć techniki d y s c y p l i n a r n e w ł ą c z y ł y się w toku

XX w i e k u w szerszą całość „ r z ą d o m y ś l n o ś c i " , to ta, właśnie j a k o całość, o p i e r a

się na z a s a d a c h stanowiących w r ę c z z a p r z e c z e n i e w ł a d z y d y s c y p l i n a r n e j .

Czym jest „rządomyślność"? Zarys zjawiska

W w y k ł a d z i e z 1 lutego 1 9 7 8 roku (a z a t e m w c z w a r t y m w y k ł a d z i e p i e r w s z e -

g o cyklu) F o u c a u l t s t w i e r d z a :

Przez słowo „rządomyślność" rozumiem trzy rzeczy. Po pierwsze, zespół tworzony

przez instytucje,

procedury,

analizy

i

refleksje,

kalkulacje

i

taktyki,

po-

zwalające

sprawować

[...]

formę

władzy,

której

zasadniczym

przed-

miotem

jest

populacja,

najważniejszą

postacią

wiedzy - ekonomia

polityczna,

zasadniczym zaś narzędziem - urządzenia bezpieczeństwa. Po drugie, przez „rządo-

myślność"

rozumiem tendencję, czy też dążność, która na całym Zachodzie zmie-

rza, i to od dłuższego czasu, do

wyniesienia

tego

typu

władzy,

który moż-

na

nazwać

„rządzeniem",

nad

pozostałe,

takie

jak

suwerenność

bądź

dyscyplina [...]. I na koniec, przez „rządomyślność", moim zdaniem, należałoby
rozumieć proces,

lub raczej rezultat procesu,

w

którego

wyniku

średniowiecz-

ne państwo prawa, które stało się w XV i XVI w. państwem administracyjnym, było
stopniowo

„urządowiane"

6

.

5

Tę i inne ogólne zasady postępowania badawczego, którymi kierował się na wszyst-
kich etapach swojej pracy, przedstawia Foucault we wczesnym artykule opartym na
referacie z 1964 roku. Zob. M. Foucault, Nietzsche, Freud, Marks, przeł. K. Matu-

szewski, „Literatura na Świecie" 1988 nr 6, s. 252-261.

6

M. Foucault, „Rządomyślność"..., s. 184 [podkr. M.Cz.].

86

M I Ę D Z Y

P A N O P T Y Z M E M . . .

Z w r ó ć m y uwagę n a g ł ó w n e z a ł o ż e n i a F o u c a u l t a . O t ó ż n o w y typ w ł a d z y m a

polegać, jego z d a n i e m , na z ar z ądz ani u populacją, a nie j e d n o s t k a m i lub gru-

p a m i s p o ł e c z n y m i , n a c o n a s t a w i o n a jest w ł a d z a d y s c y p l i n a r n a , nadzorująca

w i ę ź n i ó w , ż o ł n i e r z y , r o b o t n i k ó w c z y u c z n i ó w , i p o w o d u j ą c a kształtowanie ich

ciał z g o d n i e z instytucjonalnymi w y m o g a m i . „ R z ą d o m y ś l n o ś ć " c h c e w ł a d a ć

całą populacją zamieszkującą p e w n e terytorium. R o z w ó j „ r z ą d z e n i a " o d b y w a

się (wedle z a c y t o w a n e g o s f o r m u ł o w a n i a ) k o s z t e m osłabienia w ł a d z y s u w e r e n -

nej (zarządzającej terytorium) i w ł a d z y d y s c y p l i n a r n e j (zarządzającej ciałami).

Skoro z a t e m , jak skądinąd zakłada Foucault, p u l a w ł a d z y w ż y c i u społecz-

n y m nigdy nie maleje, t o „ r z ą d o m y ś l n o ś ć " , w y p i e r a j ą c m e c h a n i z m y w ł a d z y

suwerennej i w ł a d z y d y s c y p l i n a r n e j , musi być w ł a d z ą potężną, c h o ć jest b e z

w ą t p i e n i a w ł a d z ą mniej oczywistą. „ U r z ą d o w i e n i e " państwa p o l e g a b o w i e m

- p a r a d o k s a l n i e - na „ w y c o f a n i u się p a ń s t w a " i na w p r o w a d z e n i u w miej sce

p r o c e d u r a k t y w n e g o , i n t e r w e n i u j ą c e g o i d o c i e k l i w e g o państwa bardziej z ł o ż o -

n y c h , niejako p r z e d ł u ż o n y c h , z a p o ś r e d n i c z o n y c h i z a k a m u f l o w a n y c h metod

rządzenia. D z i ę k i n i m jednostki (mające się za o s o b y o d p o w i e d z i a l n e i racjo-

nalne), d y s p o n u j ą c strefami d o w o l n o ś c i , zarządzają się s a m e , w y r ę c z a j ą c p a ń -

stwo, które w s z a k ż e z a c h o w u j e k o n t r o l ę nad s p o ł e c z e ń s t w e m , dbając j e d n o -

cześnie o to, by rządzeni m i e l i p o c z u c i e , że są a u t o n o m i c z n y m i p o d m i o t a m i

( p r a c o w n i k a m i , o b y w a t e l a m i , l u d ź m i spędzającymi c z a s w o l n y itd.).

N a s u w a tu się u w a g a d o t y c z ą c a samej m e t o d y pracy F o u c a u l t a . Skłonność do

intelektualnej w y w r o t o w o ś c i p r z y c z y n i ł a się z a p e w n e d o tego, ż e tam g d z i e

k o n w e n c j o n a l n a p o l i t o l o g i a c h c i a ł a w i d z i e ć n o w o ż y t n ą p a ń s t w o w ą s u w e r e n -

ność, F o u c a u l t dostrzegał raczej m e c h a n i z m y d y s c y p l i n a r n e , natomiast w o b -

s z a r z e , w o b e c którego ogłaszano „ w y c o f a n i e się p a ń s t w a " , F o u c a u l t w i d z i a ł

postępujący, c h o ć p o z o r n i e n i e w i d o c z n y , w p ł y w „ u r z ą d o w i o n e g o " państwa.

P o d o b n i e jak jego intelektualni m i s t r z o w i e , M a r x , Freud i p r z e d e w s z y s t k i m

N i e t z s c h e , F o u c a u l t t r a k t o w a ł u t r w a l o n e p o g l ą d y n a u k o w e j a k o w y z w a n i e

i j a k o a s u m p t do ich demistyfikacji lub r e w i z j i .

M o ż n a , jak sądzę, z a r y z y k o w a ć t w i e r d z e n i e , ż e spektrum s e n s o w n y c h w y k ł a d -

ni relacji m i ę d z y w ł a d z ą dyscyplinarną i „ r z ą d o m y ś l n o ś c i ą " o g r a n i c z a się do

d w ó c h w a r i a n t ó w . W e d l e wersji najprostszej „ r z ą d o m y ś l n o ś ć " j a k o o d m i e n n a ,

w z g l ę d n i e n o w a z a s a d a w ł a d z y w y p i e r a w ł a d z ę dyscypli narną. W s p ó ł c z e ś -

nie te d w i e f o r m u ł y w ł a d z y są w o b e c siebie często w r ę c z k o m p l e m e n t a r n e :

im w i ę c e j w j a k i m ś s p o ł e c z n y m u r z ą d z e n i u (w firmie, l o k a l n y m samorządzie,

w y ż s z e j u c z e l n i ) „ r z ą d o m y ś l n o ś c i " , t y m mniej jest tam w ł a d z y d y s c y p l i n a r n e j

i o d w r o t n i e - t a m , g d z i e silniej z a z n a c z a się p a n o p t y z m (lub „ p o s t p a n o p -

t y z m " ) , tam słabiej o d d z i a ł u j e „ r z ą d o m y ś l n o ś ć " . Co w i ę c e j - w n i e k t ó r y c h sek-

t o r a c h ż y c i a społecznego (np. g o s p o d a r k a , p o l i t y k a c z y edukacja) n a n a s z y c h

o c z a c h „ r z ą d o m y ś l n o ś ć " c z ę ś c i o w o zastępuje w ł a d z ę dy scyplinarną.

Ten o b r a z relacji m i ę d z y w ł a d z ą dyscyplinarną i „rządomyślnością" odsyła do

różnicy m i ę d z y l i b e r a l i z m e m i n e o l i b e r a l i z m e m (w r o z u m i e n i u Foucaulta). L i -

b e r a l i z m w swej klasycznej postaci, a z a t e m liberalna w o l n o ś ć g o s p o d a r o w a n i a ,

a także dążenie do w z r o s t u produkcji przy m i n i m a l i z a c j i kosztów (w tym kosz-

t ó w kontroli p r a c o w n i k ó w ) , w s p i e r a się na B e n t h a m o w s k i m p a n o p t y z m i e . Już

8 7

MAREK CZYŻEWSKI

w Nadzorować i karać Foucault przekonuj ąco uzasadniał rolę u p o w s z e c h n i e -

nia p a n o p t y z m u (dyscyplinarnych instytucji i d y s c y p l i n a r n e g o społeczeństwa)

w r o z w o j u k a p i t a l i z m u w XIX w i e k u

7

. W d r u g i m t o m i e Historii rządomyślności

i d z i e dalej, przypisując B e n t h a m o w i (jak się zdaj e, błędnie) z d a n i e : „ P a n o p t y k o n

jest właściwą formułą liberalnego r z ą d z e n i a "

8

. W p r a w d z i e k l a s y c z n y l i b e r a l i z m

p o p a d ł następnie w kryzys, l e c z o d r o d z i ł się w d w u d z i e s t o w i e c z n y m n e o l i b e r a -

l i z m i e n i e m i e c k i m oraz amerykańskim. C o c i e k a w e , Foucault o d n o t o w u j e , ż e

pośredniczącą rolę m i ę d z y d w o m a n e o l i b e r a l i z m a m i ( n i e m i e c k i m i a m e r y k a ń -

skim) odegrali L u d w i g v o n M i s e s , autor w y d a n e g o d o p i e r o n i e d a w n o w P o l s c e

fundamentalnego dzieła Ludzkie działanie z 1 9 4 9 roku, a także Friedrich H a y e k

i inni reprezentanci t z w . austriackiej szkoły e k o n o m i i

9

.

N e o l i b e r a l i z m jest t w o r e m z d e c y d o w a n i e o d m i e n n y m o d l i b e r a l i z m u . Z m i e -

rza on do w y t w o r z e n i a społeczeństwa, które nie jest ani w pełni d y s c y p l i n a r -

ne ( w y m u s z a j ą c e r e g u l a m i n o w ą uległość i m o t y w u j ą c e do g o r l i w o ś c i r o b o t n i -

k ó w , u r z ę d n i k ó w , ż o ł n i e r z y , u c z n i ó w i i n n y c h grup p o d w ł a d n y c h r o z m a i t y c h

instytucji), ani n o r m a l i z u j ą c e (oparte na r y g o r y s t y c z n y m o d r ó ż n i e n i u tego, co

n o r m a l n e , o d tego, c o n i e n o r m a l n e ) , l e c z jest s p o ł e c z e ń s t w e m n o w e g o t y p u ,

które z o s t a w i a d u ż y margines s w o b o d y j e d n o s t k o m , respektuje zasadę tole-

rancji w o b e c różnego r o d z a j u m n i e j s z o ś c i , nie c h c e w p ł y w a ć n a u c z e s t n i k ó w

gry, l e c z j e d y n i e n a jej reguły, o r a z interweniuje nie p o p r z e z w e w n ę t r z n e p o d -

p o r z ą d k o w a n i e jednostek i n s t y t u c j o n a l n e m u p l a n o w i , ale u w z g l ę d n i a j ą c ich

w ł a s n e ś r o d o w i s k o s p o ł e c z n e

1 0

.

W e d l e drugiej, z n a c z n i e bardziej z ł o ż o n e j f o r m u ł y interpretacyjnej, „ r z ą d o m y ś l -

ność" to n o w a , p o s z e r z o n a wersja F o u c a u l t o w s k i e j idei „ w ł a d z y - w i e d z y " , nale-

żącej do w s p ó l n e g o m i a n o w n i k a jego róż ny c h k o n c e p c j i . W tej optyce „ r z ą d o -

myślność" urasta do n a c z e l n e j z a s a d y n o w o c z e s n e j rzeczywistości i o b e j m u j e

b a r d z o różne, c z ę ś c i o w o łączące się, a c z ę ś c i o w o w y k l u c z a j ą c e typy technik

rządzenia: t e c h n o l o g i e d y s c y p l i n a r n e ( w y m u s z a n i e s t o s o w a n i a się do r e g u l a m i -

n u o r a z m o t y w o w a n i e d o z a c h o w a ń „ w z o r o w y c h " z a pomocą tresury ciała o r a z

w p r o w a d z e n i a do ś w i a d o m o ś c i p o d w ł a d n y c h w y o b r a ż e n i a o potencjalnie nie-

p r z e r w a n y m nadz orz e), t e c h n o l o g i e b i o p ó l i t y c z n e (regulacja liczebności i skła-

du p o p u l a c j i p o p r z e z ingerencje w o b s z a r ż y c i a i śmierci, higieny o r a z gene-

t y c z n e g o w y p o s a ż e n i a mieszkańców) c z y „ t e c h n o l o g i e s i e b i e " ( w p r o w a d z e n i e

jednostek w z o b o w i ą z a n i e do s a m o n a p r a w y i r o z w o j u osobistego).

7

M. Foucault, Nadzorować i karać. Narodziny więzienia, przeł. T. Komendant, Alethe-
ia, Warszawa 1998, s. 214-215.

8

Por. M. Foucault, Die Geburt der Biopolitik..., s. 102-104 i 110 (przypis 28, autor-

stwa Sennelarta).

9

Por. L. v. Mises, Ludzkie działanie. Traktat o ekonomii, przeł. W. Falkowski, Instytut
Ludwika von Misesa, Warszawa 2007. W Wiedniu lat dwudziestych i trzydziestych

von Mises był mistrzem Alfreda Schütza, późniejszego twórcy fenomenologii społecz-
nej. Metodologiczny indywidualizm Schütza ukształtował się w dużej mierze pod
wpływem austriackiej szkoły ekonomii, a ślady dwustronnych wpływów widoczne są
w pracach obu autorów. Relacje między liberalną teorią ekonomiczną i fenomenolo-
gią społeczną to frapujący, lecz jednak osobny temat.

10

M. Foucault, Die Geburt der Biopolitik..., s. 359.

8 8

M I Ę D Z Y

P A N O P T Y Z M E M . . .

Problematykę b i o p o l i t y k i i „ b i o w ł a d z y " w p r o w a d z i ł F o u c a u l t p o d k o n i e c c y -

klu w y k ł a d ó w z 1 9 7 6 r o k u , odnosząc ją do p o k o j o w y c h i w o j e n n y c h metod

regulacji l i c z e b n o ś c i i składu p o p u l a c j i

1 1

. O d kwestii b i o p o l i t y k i r o z p o c z y n a

się także p i e r w s z y c y k l w y k ł a d ó w na temat „ r z ą d o m y ś l n o ś c i " w roku 1 9 7 8 ,

a c y k l z 1 9 7 9 roku nosi tytuł „ N a r o d z i n y b i o p o l i t y k i " . W b r e w o w y m p o z o -

r o m ciągłości następuje w m y ś l e n i u F o u c a u l t a istotna z m i a n a . W w y k ł a d a c h

z 1 9 7 6 roku F o u c a u l t w y w o d z i w ł a d z ę b i o p o l i t y c z n ą z b u n t o w n i c z y c h i nie-

p r z e j e d n a n y c h d y s k u r s ó w „ p r z e c i w - h i s t o r i i " , f o r s o w a n y c h p r z e z kręgi defi-

n i u j ą c e się j a k o w y k l u c z o n e z historii o f i c j a l n e j . Te dyskursy, uzyskując n a -

stępnie dostęp do w ł a d z y p a ń s t w o w e j (np. w n a z i z m i e i r e a l n y m s o c j a l i z m i e ) ,

z n a j d u j ą w y r a z w p l a n a c h i pr ak t y k ac h zarządzania populacją. W w y k ł a d a c h

z lat 1 9 7 8 - 1 9 7 9 F o u c a u l t rezygnuje z a n a l i z y d y s k u r s ó w „ w o j n y " , „ w a l k i "

i „ b i t w y " i s y g n a l i z u j e z a m i a r w ł ą c z e n i a kategorii b i o p o l i t y k i w szerszą całość

„ r z ą d o m y ś l n o ś c i " , w i ą ż ą c t y m s a m y m b i o p o l i t y k ę z g ł ó w n y m nurtem g o s p o -

d a r c z e g o i k u l t u r o w e g o r o z w o j u z a c h o d n i e j , liberalnej c y w i l i z a c j i . Z a m i a r ten

nie został j e d n a k w pełni z r e a l i z o w a n y , gdyż w i ę c e j m i e j s c a w n o w y c h c y -

k l a c h w y k ł a d ó w zajęła p r o b l e m a t y k a d z i e j ó w w ł a d z y pastoralnej o r a z historii

l i b e r a l i z m u . Już po śmierci F o u c a u l t a b i o p o l i t y k a (w t a k i c h d z i e d z i n a c h , jak

i n ż y n i e r i a g e n e t y c z n a c z y rozpoczęta w 2001 roku t z w . w o j n a z terroryzmem)

stała się natomiast, o b o k n o w y c h form p r z e d s i ę b i o r c z o ś c i , j e d n y m z g ł ó w n y c h

o b s z a r ó w k r y t y c z n y c h d o c i e k a ń w r a m a c h s z e r o k o r o z w i j a n y c h „ s t u d i ó w nad

rządomyślnością"

(governmentality

studies)

12

.

Tak c z y i n a c z e j , rola w ł a d z y d y s c y p l i n a r n e j w c a ł o ś c i o w e j p e r s p e k t y w i e F o u -

c a u l t o w s k i e j z d a j e się ulegać redukcji - a l b o na z a s a d z i e w y p i e r a n i a jej

p r z e z „ r z ą d o m y ś l n o ś ć " , a l b o w z w i ą z k u z w ł ą c z e n i e m w ł a d z y d y s c y p l i n a r n e j

w szerszą ramę o d n i e s i e n i a . W a r t o także sprostować u p o w s z e c h n i o n e , l e c z

m y l n e objaśnienia e t y m o l o g i i F o u c a u l t o w s k i e g o n e o l o g i z m u . Jak s t w i e r d z a

Sennelart, francuski termin gouvernemental ite nie powstał (jak m o ż n a by p r z y -

puszczać) p r z e z z ł o ż e n i e s ł ó w gouvernement i mentalite, l e c z p o c h o d z i od

p r z y m i o t n i k a gouvernemental ( „ r z ą d o w y " ) - p o d o b n i e jak musicalite ( „ m e l o -

d y j n o ś ć " lub „ m u z y k a l n o ś ć " ) w y w o d z i się od p r z y m i o t n i k a musical ( „ m e l o d y j -

n y " lub „ m u z y k a l n y " ) - i o z n a c z a o g ó l n e p o l e relacji w ł a d z y lub (zależnie od

kontekstu) s p e c y f i c z n e c e c h y d z i a ł a l n o ś c i rządu, a nie „ m e n t a l n o ś ć r z ą d o w ą "

c z y „ r z ą d u "

1 3

. U ż y w a j ą c t e r m i n u gouvernement, F o u c a u l t nie m a najczęściej

n a myśli „ r z ą d u " j a k o instytucji, l e c z „ r z ą d z e n i e " lub „sztukę r z ą d z e n i a " , c z y l i

„ a k t y w n o ś ć , która p o l e g a na rządzeniu z a c h o w a n i e m l u d z i w r a m a c h państwa

i za p o m o c ą i n s t r u m e n t ó w p a ń s t w a "

1 4

. W t y m sensie n i e mają racji a u t o r z y ,

11 M. Foucault, Trzeba bronić społeczeństwa. Wykłady w College de France, 1976,

przeł. M. Kowalska, KR, Warszawa 1998.

12 Por. m.in. Gouvernementalität der Gegenwart. Studien zur Ökonomisierung des So-

zialen, red. T. Lemke, S. Krasmann, U. Bröckling, Suhrkamp, Frankfurt am Main 2000;
T. Lemke, Gouvernemental ität und Biopolitik, Verlag für Sozialwissenschaften, Wies-
baden 2007.

13 M. Sennelart, Situierung..., s. 564 (tom 1) i s. 482 (tom 2).
14 Do tego sformułowania dociera Foucault we własnym podsumowaniu drugiego cyklu

wykładów, D/e Geburt der Biopolitik..., s. 436.

8 9

M A R E K

C Z Y Ż E W S K I

którzy wskazują na z ł o ż e n i e s ł ó w gouverner („rządzić") i mentalite ( „ m e n t a l -

ność", „ s p o s ó b m y ś l e n i a " )

1 5

. P r z y tej sposobności z a z n a c z a się f a k t y c z n a n o -

w o ś ć , jaką w n i o s ł y prace nad „ r z ą d o m y ś l n o ś c i ą " w perspektywę F o u c a u l t a :

u w z g l ę d n i e n i e n i e d o c e n i a n e j u p r z e d n i o roli państwa (choć p a ń s t w o jest tu

r o z p a t r y w a n e „ p o f o u c a u l t o w s k u " , a z a t e m p r z e z p r y z m a t d y s k u r s ó w i dyskur-

s y w n y c h praktyk).

M i m o t o „ r z ą d o w o ś ć " i „ m y ś l e n i e " w s p ó ł b r z m i ą w k l u c z o w y m t e r m i n i e , c o

nie w y d a j e się efektem p r z y p a d k o w y m u autora, który p r o p o n o w a ł nie t y l k o

n o w a t o r s k i e idee, ale także n o w a t o r s k i j ę z y k a n a l i z y . To w s p ó ł b r z m i e n i e traf-

nie o d d a j e wersja s p o l s z c z o n a p r z e z D a m i a n a Leszczyńskiego i Lotara Rasiń-

skiego. S f o r m u ł o w a n i e „ r z ą d o m y ś l n o ś ć " w y d a j e się u p r a w n i o n e także p r z e z

w z g l ą d n a zawartość w y k ł a d ó w , które dotyczą p r z e d e w s z y s t k i m k u l t u r o w y c h

i p r a w n o p o l i t y c z n y c h idei (tom 1) o r a z k o n c e p c j i z z a k r e s u e k o n o m i i p o l i t y c z -

nej (tom 2), a nie ich r e a l n y c h z a s t o s o w a ń . O te ostatnie też j e d n a k tu w p e w -

n y m stopniu c h o d z i , c o u p r a w n i a d o m ó w i e n i a o p r a k t y k a c h „ u r z ą d o w i e n i a " .

Co w i ę c e j , analizując dyskursy w sensie w ę ż s z y m (idee k u l t u r o w e i p r a w n o -

p o l i t y c z n e , k o n c e p c j e z z a k r e s u e k o n o m i i p o l i t y c z n e j ) , F o u c a u l t w s k a z u j e n a

z ł o ż o n e relacje m i ę d z y n i m i (jako s w e g o r o d z a j u „ p r o g r a m a m i " ) i r e a l n y m i

p r o c e s a m i p o l i t y c z n y m i i g o s p o d a r c z y m i . H i s t o r i a ni gdy nie s t a n o w i pełnej re-

a l i z a c j i przyjętego p l a n u , l e c z lokuje się w ł a ś n i e w o w y m m i ę d z y - w p r z e -

strzeni m i ę d z y z a w a r t y m i w tekstach „ p r o g r a m a m i " a „ r z e c z y w i s t y m i " prakty-

k a m i

1 6

.

Kultura współczesnej gospodarki

„ R z ą d o m y ś l n o ś ć " r o z k w i t a w r a m a c h n e o l i b e r a l n y c h for m g o s p o d a r o w a n i a

1 7

.

W w y k ł a d a c h F o u c a u l t a d z i e j e liberalnej teorii e k o n o m i c z n e j o d g r y w a j ą w a ż -

ną r o l ę

1 8

. T h o m a s L e m k e s p r o w a d z a r ó ż n i c ę m i ę d z y l i b e r a l i z m e m i n e o l i b e r a -

l i z m e m d o d w ó c h k w e s t i i .

C h o d z i po p i e r w s z e o n o w ą d e f i n i c j ę stosunku państwa do g o s p o d a r k i . O ile

w l i b e r a l i z m i e to p a ń s t w o d e f i n i o w a ł o i n a d z o r o w a ł o r y n k o w ą w o l n o ś ć , o tyle

w n e o l i b e r a l i z m i e rynek a w a n s u j e do roli z a s a d y o r g a n i z u j ą c e j i regulującej

p a ń s t w o , a także s p o ł e c z e ń s t w o .

D r u g a kwestia d o t y c z y r ó ż n i c y w d z i e d z i n i e p o d s t a w rządzenia. W l i b e r a l i -

z m i e z a s a d a racjonalności rządzenia sprzężona b y ł a z ideą r z e k o m o nie-

z m i e n n e j , z g o d n e j z ludzką naturą racjonalności z a r z ą d z a n y c h jednostek,

które p o d e j m u j ą interesowne i w o l n e d z i a ł a n i a . W n e o l i b e r a l i z m i e natomiast

racjonalność rządzenia jest w p r a w d z i e n a d a l w i ą z a n a z racjonalnością j e d n o -

15 M.in. T. Lemke, Kritik..., s. 146, przypis 21.
16 Tamże, s. 147-148.
17 Poza ramami tego tekstu musi pozostać obszerna i równie doniosła problematyka

„rządomyslności" w obszarze liberalnej i neoliberalnej polityki. Por. Foucault and
Political Reason. Liberalism, Neo-Liberalism and Rationalities of Covernment, red.
A. Barry, T. Osborne, N. Rose, University of Chicago Press, Chicago 1996.

18 M. Foucault, Die Geburt der Biopolitik..., passim.

9 0

M I Ę D Z Y

P A N O P T Y Z M E M . . .

stek, ta j e d n a k nie jest j u ż f u n d o w a n a na p o d ł o ż u l u d z k i e j natury, l e c z w y m a -

ga społecznego (a z a t e m s z t u c z n e g o ) w y t w o r z e n i a określonego stylu z a c h o w a -

n i a i s z t u c z n i e z a a r a n ż o w a n e j w o l n o ś c i . O g r a n i c z e n i a rządzenia nie są tu j u ż

d e f i n i o w a n e p r z e z o d n i e s i e n i e d o naturalnej w o l n o ś c i jednostek, l e c z w ł a ś n i e

p r z e z w o l n o ś ć społecznie z a a r a n ż o w a n ą , p r z e w i d u j ą c ą przedsiębiorczość

w d z i a ł a n i u i k o n k u r e n c y j n o ś ć jego e f e k t ó w

1 9

.

Z pierwszą z nakreślonych kwestii łączy się k i l k a d a l s z y c h z a g a d n i e ń . F o u -

c a u l t w s k a z u j e na w y k r e o w a n y charakter l i b e r a l i z m u XVIII i XIX w i e k u , któ-

ry ( w b r e w w ł a s n e j mitologii) nie powstał na m o c y a u t o n o m i c z n y c h i r z e k o m o

„ n a t u r a l n y c h " p r o c e s ó w g o s p o d a r c z y c h , l e c z został s k o n s t r u o w a n y w k l a s y c z -

nej e k o n o m i i p o l i t y c z n e j o r a z z a i n s t a l o w a n y p r z e z p a ń s t w o z a p o m o c ą re-

gulacji p r a w n y c h . W a r t o z a u w a ż y ć , ż e z n a c z n i e w c z e ś n i e j , b o w 1 9 4 4 r o k u ,

z b l i ż o n ą tezę f o r m u ł o w a ł Karl P o l a n y i , na którego F o u c a u l t się nie p o w o ł u j e .

P o l a n y i w y k a z a ł , że k l a s y c z n y l i b e r a l i z m był w istocie rezultatem p a ń s t w o -

w e g o i n t e r w e n c j o n i z m u w p e ł n y m sensie tego s ł o w a

2 0

. O ile j e d n a k p o l e m i k a

P o l a n y i e g o z l i b e r a l i z m e m m o t y w o w a n a była jego sympatią d l a i n t e r w e n cj o -

n i z m u o p i e k u ń c z e g o , o tyle F o u c a u l t a z a p e w n e i n s p i r o w a ł a w ł a s n a p o s t a w a

a n a r c h i s t y c z n a .

W p o l e m i k a c h z t e n d e n c j a m i n e o l i b e r a l n y m i często p o d n o s z o n e jest z a g a d -

n i e n i e „ e k o n o m i z a c j i " tego, c o społeczne, k u l t u r o w e , e d u k a c y j n e c z y p o l i -

t y c z n e . Rozglądając się d z i s i a j z a a k t u a l n y m p r z e d m i o t e m a n a l i z y e k o n o m i z a -

cji r z e c z y w i s t o ś c i , F o u c a u l t , jak m o ż n a m n i e m a ć , nie z o s t a w i ł b y suchej nitki

na s y n d r o m i e t z w . knowledge-based society, który z d a j e się n i e m a l i d e a l n i e

spełniać atrybuty „ r z ą d o m y ś l n o ś c i "

2 1

. Inna s p r a w a , ż e w ą t p l i w o ś c i m o ż e b u -

d z i ć s a m o p o j ę c i e e k o n o m i z a c j i . Być m o ż e w w i ę k s z y m stopniu c h o d z i tu

o triumf „ e k o n o m i z u j ą c e j " retoryki i „ e k o n o m i z u j ą c y c h " u p r a w o m o c n i e ń ,

a także o w i r t u a l i z a c j ę samej g o s p o d a r k i ( m i ę d z y i n n y m i p o d w p ł y w e m r o z -

w o j u i p r z e m i a n na rynku f i n a n s o w y m ) , a n i ż e l i o f a k t y c z n e p o d d a n i e p o z a -

e k o n o m i c z n y c h d z i e d z i n ż y c i a interesom g o s p o d a r k i realnej.

Z drugą kwestią w i ą ż e się p r z e m i a n a liberalnego homo oeconomicus w jego

neoliberalną o d m i a n ę . L i b e r a l n y homo oeconomicus był p r z e d e w s z y s t k i m

partnerem w y m i a n y d ó b r służących z a s p o k o j e n i u p o t r z e b , z o r i e n t o w a n e j n a

zasadę k o r z y ś c i . Jego n e o l i b e r a l n y o d p o w i e d n i k to „ p r z e d s i ę b i o r c a s a m e -

go s i e b i e " , który s a m d l a siebie s t a n o w i kapitał i który staje się p r o d u c e n t e m

siebie s a m e g o

2 2

. Z g o d n i e z k l a s y c z n y m l i b e r a l n y m m o d e l e m , z n a n y m z Bajki

o pszczołach B e r n a r d a M a n d e v i l l e ' a c z y z d z i e ł A d a m a S m i t h a , interesowne

i w o l n e o d o g r a n i c z e ń jednostki m i a ł y działać e g o i s t y c z n i e , a całość ich d z i a -

łań m i a ł a w e d l e z a s a d y „ n i e w i d z i a l n e j r ę k i " z ł o ż y ć się n a d o b r o w s p ó l n e .

19 T. Lemke, Kritik..., s. 241-242.
20 M. Polanyi, The Great Transformation. Politische und ökonomische Ursprünge von

Gesellschaften und Wirtschaftssystemen, przeł. H. Jelinek, Suhrkamp, Frankfurt am

Main 1997, s. 192-208.

21 O tym piszę szerzej w artykule Społeczeństwo oparte na niewiedzy, „Przegląd Socjo-

logiczny" (w przygotowaniu).

22 M. Foucault, Die Geburt der Biopolitik..., s. 314-315.

9 1

N e o l i b e r a l i z m t e m a t y z u j e kwestię „ k a p i t a ł u l u d z k i e g o " i stawia j e d n o s t k o m

n o w e w y m o g i , postępując z g o d n i e z e s c h e m a t e m przejścia o d f o r d y z m u d o

p o s t f o r d y z m u , c z y l i o d o r g a n i z a c j i p r a c y opartej n a w y m u s z a n i u o b o w i ą z k o -

w o ś c i i posłuszeństwa p r z y w y k o n y w a n i u ściśle n o r m o w a n y c h zadań p r o d u k -

c y j n y c h lub u r z ę d n i c z y c h d o o r g a n i z a c j i p r a c y , polegającej n a w y m u s z a n i u

„ i n n o w a c y j n o ś c i " , „ k r e a t y w n o ś c i " , „ e l a s t y c z n o ś c i " i „ o d p o w i e d z i a l n o ś c i " .

K o n t y n u a t o r z y idei F o u c a u l t a , p r z e d s t a w i c i e l e „ b a d a ń nad rządomyślnością",

w i d z ą w e w s p ó ł c z e s n e j n e o l i b e r a l n e j g o s p o d a r c e pełn e u r z e c z y w i s t n i e n i e

tego, c z e g o w tej skali F o u c a u l t nie m ó g ł j e s z c z e z a o b s e r w o w a ć , l e c z co z d o -

łał p r z e w i d z i e ć . M o ż n a tu m ó w i ć o c a ł y m rejestrze z j a w i s k . Ze swojej strony

w s k a z a ł b y m n a oczywistą z m i a n ę , jakiej uległy z a s a d y o r g a n i z a c j i przestrzeni

w m i e j s c a c h p r a c y : od d u ż y c h , o t w a r t y c h i a n o n i m o w y c h p o m i e s z c z e ń podat-

n y c h n a d y s c y p l i n a r n y p o d g l ą d , d o w i ę k s z e j l i c z b y p o m i e s z c z e ń m n i e j s z y c h

i p o d l e g a j ą c y c h p r y w a t n e m u „ o s w o j e n i u " (choć nadzór r e a l i z o w a n y jest n a -

d a l , ale z a p o m o c ą b a r d z i e j w y r a f i n o w a n y c h t e c h n i c z n i e s p o s o b ó w , z w i ą z a -

n y c h n p . z m o ż l i w o ś c i ą śledzenia c u d z y c h k o m p u t e r ó w ) .

W y r a ź n i e z a z n a c z a się także tendencja do zastępowania oschłego, dyrektywne-

go i autorytarnego stylu k i e r o w a n i a d u ż y m i zespołami p r a c o w n i k ó w p r z e z styl

bardziej „ k u m p e l s k i " , nastawiony na kontakt i r o z m o w ę . U j m u j ą c r z e c z w k a -

tegorie s t a n d a r d o w y c h a n a l i z k o m u n i k o w a n i a m i ę d z y k u l t u r o w e g o Geerta Hof-

stedego, m o ż n a p o w i e d z i e ć , ż e n e o l i b e r a l n a g o s p o d a r k a w y m a g a t z w . niskiego

dystansu w ł a d z y , przejawiającego się c h o ć b y w m o ż l i w o ś c i podjęcia dyskusji

z p r z e ł o ż o n y m oraz w r ę c z w p r z y z w y c z a j e n i u do konsultacyjnego trybu p o -

d e j m o w a n i a d e c y z j i

2 3

. W z a j e m n e o c z e k i w a n i a p r z e ł o ż o n y c h i p o d w ł a d n y c h

w t y m w z g l ę d z i e są o c z y w i s t e - nawet, jeśli zakres spraw o b j ę t y c h dyskusją

i konsultacją jest o g r a n i c z o n y , a niski dystans w ł a d z y bardziej i n s c e n i z o w a n y

niż realny. D z i e w i ę t n a s t o w i e c z n a , „ p a n o p t y c z n a " g o s p o d a r k a liberalna opierała

się natomiast na w y s o k i m dystansie w ł a d z y (np. na nie mal c a ł k o w i t y m braku

m o ż l i w o ś c i dyskusji z p r z e ł o ż o n y m , nie m ó w i ą c o szansie na s p r z e c i w , oraz na

a u t o k r a t y c z n y m lub paternalistycznym stylu p o d e j m o w a n i a decyzji).

Kultura z a c h o d n i e j g o s p o d a r k i musiała z a t e m u l e c istnemu p r z e o b r a ż e n i u ,

c z e g o - co w a r t o o d n o t o w a ć - a n a l i z y H o f s t e d e g o i jego k o n t y n u a t o r ó w nie

biorą p o d u w a g ę

2 4

. Sięgając d o u k ł a d u p o j ę ć , w p r o w a d z o n e g o p r z e z i n n e g o

b a d a c z a , R i c h a r d a G e s t e l a n d a , n a l e ż a ł o b y m ó w i ć o r ó ż n i c y m i ę d z y kulturą

c e r e m o n i a l n ą i n i e c e r e m o n i a l n ą o r a z o przejściu od p i e r w s z e j do d r u g i e j

2 5

.

W a r t o j e d n a k pamiętać o zastrzeżeniach d o t y c z ą c y c h m i ę d z y i n n y m i r ó ż n i c

23 G. Hofstede, Kultury i organizacje. Zaprogramowanie umysłu, przeł. M. Durska,

P W N , Warszawa 2000, s. 61-93.

24 Wobec kategorii proponowanych przez Hofstedego oraz wobec przyjętej przez niego me-

todologii mnożą są rozmaite wątpliwości. Nie zmienia to zastanawiającego faktu, że jego

koncepcja, i jej podobne, nadal traktowane są jako podstawa wiedzy na temat komuniko-

wania międzykulturowego w obszarze biznesu. O dalszych aspektach tego fenomenu piszę

szerzej w: Elementy i całości. O niektórych dylematach analizy dyskursu, [w:] Analiza dys-
kursu w socjologii i dla socjologii, red. A. Horolets, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2008.

25 R.R. Gesteland, Różnice kulturowe a zachowania w biznesie, przeł. H. Maiarecka-

-Simbierowicz, P W N , Warszawa 2000, s. 46-57.

9 2

M A R E K

C Z Y Ż E W S K I

M I Ę D Z Y

P A N O P T Y Z M E M . . .

m i ę d z y d z i e d z i n a m i g o s p o d a r k i (dla ilustracji - kultura c e r e m o n i a l n a trwa

w sektorze taniej, słabo w y k w a l i f i k o w a n e j siły r o b o c z e j , na p r z y k ł a d w hiper-

m a r k e t a c h , w o d r ó ż n i e n i u o d firm r e k l a m o w y c h c z y d o r a d c z y c h ) c z y m i ę d z y

c e n t r a l n y m i i peryferyjnymi r e g i o n a m i g l o b a l n e j g o s p o d a r k i (by w s p o m n i e ć

o sektorach taniej siły r o b o c z e j w t z w . t r z e c i m świecie).

W ś r ó d długiej listy neoliberalnych n o w i n e k uwagę z w r a c a n o w y język. Takie

idee i hasła, jak „kreatywność", „aktywność", „ i n n o w a c y j n o ś ć " , „elastyczność",

„jakość", „doskonałość", „sukces", „płynność", „sieć", „uczestnictwo", „projekt",

„odpowiedzialność za siebie", „ w i e d z a " , „ u w ł a s n o w o l n i e n i e " {empowerment) c z y

„ d u c h zespołu" i „ r o z w ó j osobisty" z n a m y aż nadto z c o d z i e n n e g o doświadcze-

n i a

2 6

. Te i inne składniki neoliberalnej „ n o w o m o w y " stanowią retorykę „rządo-

myślności" w d z i e d z i n i e gospodarki, która nadaje ton p r z e m i a n o m języka w w i e l u

d z i e d z i n a c h , także tych tradycyjnie d e f i n i o w a n y c h jako odległe od gospodarki (np.

w uniwersyteckim szkolnictwie wyższym). Neoliberalny język spełnia w p r a w d z i e

kryteria quasi-religijnej retoryki, lecz i n s c e n i z o w a n y jest jako rezultat n a u k o w y c h

analiz w zakresie organizacji i zarządzania, PR i marketingu. N a u k o w y charakter

tych dyscyplin b u d z i w ą t p l i w o ś c i , gdyż kryterium prawomocności f o r m u ł o w a n y c h

na ich polu tez nie jest ich prawdziwość ani w k ł a d w pogłębione rozumienie rze-

czywistości, lecz skuteczność i rynkowe walory wytwarzanej w i e d z y .

N e o l i b e r a l n y j ę z y k to nie t y l k o retoryka, l e c z także w p e w n y m stopniu regu-

ły p o s t ę p o w a n i a i społecznej o r g a n i z a c j i lub - korzystając ze s f o r m u ł o w a n i a

T h o m a s a L e m k e - nie t y l k o w y m i a r ( s y m b o l i c z n ej ) „ r e p r e z e n t a c j i " , l e c z także

(realnej) „ i n t e r w e n c j i "

2 7

. P o d o b n i e d w u s t r o n n y charakter m a o p i s y w a n y p r z e z

L u c a B o l t a n s k i e g o i Eve C h i a p e l l o „ n o w y d u c h k a p i t a l i z m u " , z jednej strony

od lat d z i e w i ę ć d z i e s i ą t y c h w y r a ż a j ą c y się w literaturze f a c h o w e j z z a k r e s u or-

g a n i z a c j i i z a r z ą d z a n i a , a z drugiej - w r z e c z y w i s t y c h t e n d e n c j a c h r o z w o j o -

w y c h w d z i e d z i n i e form g o s p o d a r o w a n i a , które stają się c o r a z b a r d z i e j „sie-

c i o w e " , „ p ł y n n e " , „ p r o j e k t o w e " i „ o p a r t e n a w i e d z y " . T o p r z e o b r a ż e n i e b y ł o

skądinąd m o ż l i w e d z i ę k i p r z e j ę c i u p r z e z nowszą teorię zarządzania idei sfor-

m u ł o w a n y c h p r z e z p o k o l e n i e ' 6 8 w proteście p r z e c i w w c z e ś n i e j s z y m , a n o n i -

m o w y m i z b i u r o k r a t y z o w a n y m f o r m o m przemysłu i a d m i n i s t r a c j i

2 8

. W a r t o j e d -

nak pamiętać, że także w w y m i a r z e r e a l n o - o r g a n i z a c y j n y m c h o d z i o s ł o w a ,

26 Terminy te zajmują poczesne miejsce w leksykonie współczesnej mowy publicznej.

Por. Glossar der Gegenwart, red. U. Bröckling, S. Krasmann, T. Lemke, Suhrkamp,
Frankfurt am Main 2004.

27 T. Lemke, Narodziny biopolityki. Michela Foucaulta wykłady w College de France na te-

mat neoliberalnej rządomyślność!, przeł. E. Charkiewicz, Biblioteka Online Seminarium
Foucault, dostępne online www.ekologiasztuka.pl/seminarium.foucault, 4 grudnia 2008.

28 L. Boltanski, E. Chiapello, Der neue Geist des Kapitalismus, Universitätsverlag Kon-

stanz, Konstanz 2003. Dwustronny, mentalno-jezy'cowy i organizacyjno-zachowa-

niowy charakter ma nie tylko sieciowo-projektowy świat {Cite) nowego kapitalizmu,
lecz także poprzednie formuły wspólnoty polityczno-gospodarczej. „Porządki uzasad-
nienia" spotykają się tu z „porządkami uzasadnionymi" - por. E. Chiapello, N. Fair-

clough, Nowa ideologia zarządzania. Podejście transdyscyplinarne krytycznej analizy
dyskursu i nowej socjologii kapitalizmu, przeł. K. Stefaniak, [w:] Krytyczna analiza
dyskursu. Interdyscyplinarne podejście do komunikacji społecznej, red. A. Duszak,

N. Fairclough, Universitas, Kraków 2008, s. 378-383.

9 3

które t r z e b a umieszczać w c u d z y s ł o w i e , bo przecież nie m o ż e tu być m o w y

o d o w o l n e j elastyczności, n i e o g r a n i c z o n e j i n n o w a c y j n o ś c i c z y o w i e d z y d l a

w i e d z y , l e c z t y l k o i w y ł ą c z n i e o takiej „ e l a s t y c z n o ś c i " , „ i n n o w a c y j n o ś c i "

i „ w i e d z y " , które z jednej strony przynoszą z y s k , a z drugiej - blok uj ą myśle-

nie i d z i a ł a n i a alternatywne i s u b w e r s yj n e .

Kapitalistyczna gospodarka

ma

przynieść zysk,

c h o ć b y

k r ó t k o t e r m i n o w o

i k r ó t k o w z r o c z n i e . To jest jej z a d a n i e g ł ó w n e . O k a z a ł o się, że z y s k o w n e jest

„ u p ł y n n i e n i e " produkcji ( w p r o w a d z e n i e sieci m a ł y c h , silnie u m o t y w o w a n y c h

zespołów), zatrudnienia (przemiana stabilnego zatru dnienia w z a w s z e niepewną

„zatrudnialność") oraz mentalności p r a c o w n i k ó w ( u p o w s z e c h n i e n i e neoliberal-

nej w y o b r a ź n i i funkcjonałizacja świata akademickie go). T y m s a m y m p r o m o w a -

ne jest sprzężenie (a nie p r z e c i w s t a w i a n i e sobie) „ p r a c y " i „ w o l n o ś c i " - praca ma

być kształtowana w w a r u n k a c h „ w o l n o ś c i " , a czas w o l n y w i n i e n być w y k o r z y s t a -

ny „ e k o n o m i c z n i e "

2 9

. C z y n n i k „osobisty" nie jest j u ż h a m u l c e m p r o d u k t y w n o ś c i ,

lecz jej nośnikiem, zaś „ a u t o n o m i c z n a " p o d m i o t o w o ś ć p r a c o w n i k ó w jest p o d -

stawą, a nie przeszkodą na d r o d z e do „sukcesu". Praca staje się formą „samore-

a l i z a c j i " (np. p o p r z e z p ł y n n y czas pracy, t w o r z e n i e m a ł y c h grup p r a c o w n i c z y c h

w e d ł u g własnego zamysłu c z y specjalne b o d ź c e do zwiększania osiągnięć),

a jednostki „ o p t y m a l i z u j ą " swój stosunek do siebie i do pracy (np. p o p r z e z n o w e

s z k o l e n i a lub w i z y t ę w salonie Spa w c z a s i e w o l n y m ) . Pożądana jest (neoliberal-

na) h a r m o n i a tego, co społeczne, e k o n o m i c z n e i p s y c h o l o g i c z n e

3 0

.

Amalgamaty i złe hybrydy

P r o m i e n i o w a n i e „ r z ą d o m y ś l n o ś c i " (lub raczej n a p r o m i e n i o w a n i e „ r z ą d o m y ś l -

nością") nasila się przy r a d o s n y m i c h ę t n y m u d z i a l e nauk społecznych i e k o -

n o m i c z n y c h oraz nauk o kulturze. „Stare" d y s c y p l i n y (socjologia, e k o n o m i a ,

nauki polityczne) w c h o d z ą w nurt „ r z ą d o m y ś l n o ś c i " , „ n o w s z e " (organizacja

i zarządzanie, P R , marketing, europeistyka, dziennikarstwo) mieszczą się

w n i m od swego początku. Intensywnie rozwijają się „ n o w e " d y s c y p l i n y (do-

r a d z t w o , i n n o w a c y j n o ś ć gospodarcza), które w p r o m o w a n y m , quasi-stoso-

w a n y m w y d a n i u nie są ani w pełni a k a d e m i c k i e , ani fa ktycznie u z a w o d o w i o -

ne, l e c z powiększają o b s z a r „ z ł y c h h y b r y d " , z definicji „ p ł y n ą c y c h z p r ą d e m "

i n a s t a w i o n y c h na obsługę r ó ż n y c h sfer rzeczywistości. Wyrastające jak g r z y b y

po d e s z c z u kolejne „ h y b r y d y " s z y b k o w y p e ł n i a j ą listę w istocie p o z a a k a d e m i c -

k i c h (chociaż posiadających lub zyskujących sankcję akademicką) p r o d u k t ó w .

W e w s p ó ł c z e s n y m s z k o l n i c t w i e w y ż s z y m u m a c n i a się tendencja k u a m a l g a -

macji trzech d z i e d z i n : n a u k i , w i e d z y z d r o w o r o z s ą d k o w e j o r a z rzeczywistości

s p o ł e c z n o - e k o n o m i c z n e j . W rezultacie uniwersytety odtwarzają, u p r a w o m o c -

niają i w z m a c n i a j ą , a n i e k i e d y inicjują neoliberaln e tendencje r o z w o j o w e ,

zamiast z a j m o w a ć się ich krytyczną analizą lub myśleniem a l t e r n a t y w n y m .

29 Por. T. Lemke, Kritik..., s. 255-256.
30 Por. m.in. U. Bröckling, Das unternehmerische Selbst. Soziologie einer Subjektivie-

rungsform, Suhrkamp, Frankfurt am Main 2007. Autor analizuje przede wszystkim

Strategie „kreatywności", „uwłasnowolnienia", „jakości" i „projektów".

9 4

MAREK CZYŻEWSKI

M I Ę D Z Y

P A N O P T Y Z M E M . . .

W krajach Europy Środkowej i W s c h o d n i e j sytuacja jest szczególnie trudna, bo

usilne nadrabianie zaległości na n i w i e n e o l i b e r a l i z m u o z n a c z a , że - trawestując

p o w i e d z e n i e M a r k s a - to, co b y ł o tragedią na Z a c h o d z i e , p o w t a r z a się u nas

j a k o farsa. Na dodatek na powstanie (istniejących j u ż na Z a c h o d z i e ) k r y t y c z n y c h

o d m i a n nauk o zarządzaniu c z y public relations nie ma u nas w i d o k ó w .

Prymat t y c h s a m y c h z a s a d w ś r o d o w i s k u p o z a a k a d e m i c k i m i a k a d e m i c k i m p o -

w o d u j e z a m i e s z a n i e w kwestii trafności ustaleń n a u k o w y c h . U s t a l e n i a te mogą

b o w i e m spełniać w s z e l k i e w y m o g i l o g i c z n e j s p ó j n o ś c i , s u b i e k t y w n e j interpre-

tacji, a także p o t o c z n e j z r o z u m i a ł o ś c i , a m i m o to b y w a j ą p r o b l e m a t y c z n e , co

d o s t r z e c m o ż n a j e d n a k d o p i e r o w t e d y , gdy u w z g l ę d n i się aspekt d o d a t k o w y :

krytyczną analizę j ę z y k a n a u k o w e g o j a k o reprodukcji dyskursu p a n u j ą c e g o .

C a ł k i e m realne jest z a g r o ż e n i e , że m n i e j lub b a r d z i e j u ż y t k o w a q u a s i - n a u k a

w p i s y w a ć się b ę d z i e w d o m i n u j ą c e skrypty r z e c z y w i s t o ś c i . Z d a r z a się to n a -

w e t l u m i n a r z o m świata a k a d e m i c k i e g o ostatnich lat. T a k i charakter zdają się

posiadać n a p r z y k ł a d k o n c e p c j e „ p ó ź n e j n o w o c z e s n o ś c i " A n t h o n y ' e g o G i d -

d e n s a o r a z „ s p o ł e c z e ń s t w a s i e c i o w e g o " M a n u e l a C a s t e l l s a , które mogą być

c z y t a n e jak p o r a d n i k i e p o k i „ r z ą d o m y ś l n o ś c i " .

Podsumowanie

Ż y j e m y w kulturze u m i e j s c o w i o n e j m i ę d z y p a n o p t y z m e m i „ r z ą d o m y ś l n o -

ścią". W o k ó ł nas i n i ej a k o w nas s a m y c h w i d o c z n e są z a r ó w n o m e c h a n i z m y

d y s c y p l i n a r n e , jak i „ r z ą d o m y ś l n e " . C z ę ś c i o w e u w o l n i e n i e o d w ł a d z y d y s c y -

plinarnej i p a n o p t y z m u starego typu nie p o w i n n o p o w o d o w a ć z ł u d z e ń . Stare

p r o c e d u r y d y s c y p l i n a r n e są nadal dość s z e r o k o s t o s o w a n e , p r z y b y w a n o w y c h

p r o c e d u r d y s c y p l i n a r n o - p a n o p t y c z n y c h (opartych n a n a j n o w s z y c h t e c h n i -

k a c h p r z e k a z y w a n i a informacji), a p o n a d t o , jak się z d a j e , d a l e k o intensyw-

niej m n o ż ą się p r o c e d u r y n i e d y s c y p l i n a r n e , a nawet d e m o n s t r a c y j n i e antydy-

s c y p l i n a r n e , c h a r a k t e r y s t y c z n e d l a „ n o w e g o d u c h a k a p i t a l i z m u " . T e n proces

o z a s a d n i c z e j , d z i e j o w e j w a d z e p o d d a w a n y jest krytyc znej a n a l i z i e j e d y n i e n a

i n s t y t u c j o n a l n y c h m a r g i n e s a c h „ r z ą d o m y ś l n e j " r z e c z y w i s t o ś c i , dostarczając

b a d a c z o m p o c z u c i a p u n k t o w e j s u b w e r s j i . W g ł ó w n y c h nurtach ż y c i a n a u k o -

w e g o nie a n a l i z u j e się „ r z ą d o m y ś l n o ś c i " , l e c z „ « s i ę » " ją o b s ł u g u j e .

BETWEEN PANOPTICISM AND "GOVERNMENTALITY"

- REMARKS ON THE CULTURE OF OUR TIMES

For many years now in the reception of Foucault's thought one could
have observed a pattern of interpretation in accordance with which the
key idea would be the notion of disciplinary power, and what follows,

of panopticon. The article attempts at partial revision of this idea, by di-

recting attention of the Polish reader towards the concept of the so-called
governmentality. Taking into consideration the establishments of the so-
called governmentality studies the author also sketched the cultural char-
acteristics of contemporary neo-liberal managing. Moreover, the article
points in a disturbing manner to the tendencies of non-critical succumb-

ing to "governmentality" in the field of science and higher education.

9 5