DUCH I MÓZG.

Studyjum psycho-fizyjologiczne

Juljana Ochorowicza.

odbitka z czasopisma "Niwa."

Warszawa.

Skład główny w księgarni Maurycego Orgelbranda.
1872.

Дозволено Цензурою Варшава, 7 Ююня 1872 г.
w Drukarni J. Sikorskiego

ulica Niecała Nr 11.

1

ROZDZIAŁ I.
O MATERYJALNEM SIEDLISKU WŁADZ DUCHA W CZŁOWIEKU.

Przystępując do rozbioru stosunku ducha do materyi, stajemy na granicy dwóch

światów.
Materyja, to cały wszechświat zjawisk podpadających pod zmysły, to nasze ciało,

to nasza ziemia, gwiazdy i słońca.
Duch, to wewnętrzny świat zjawisk, niedostępnych dla żadnego zmysłu, to wiedza o

owym wszechświecie materyjalnym, o rządzących nim prawach, to cały obszar uczuć,
pamięci i fantazyi, to siła wyrażająca się zmysłowo w ruchach cząsteczkowych

mózgu, w ruchach mechanicznych mięśni, w słowie i w czynie.
Cała nasza wiedza, to wiedza o zjawiskach, czy to materyjalnych, które odnosiemy

do nieznanej nam zasady bytu, materyi, czy też duchowych, które przypisujemy
również nieznanej nam zasadzie bytu, duchowi.

Podobnie jak wyraz materyja symbolizuje nam zbiorowe pojęcie wszystkich zjawisk
materyjalnych, podpadających pod zmysły, tak wyraz duch symbolizuje nam zbiorowe

pojęcie wszystkich zjawisk duchowych, niepodpadających pod zmysły.
O duchu samym w sobie i o materyi samej w sobie, nic niewiemy.

To nas powinno usprawiedliwić, jeśli Kantowską "das Ding an sich" odsuniemy poza
obręb naszego studyjum.

Wyrazu duch używam w znaczeniu powyżej wskazanem, czyniąc go zarazem
jednoznacznym z wyrazem dusza, wszędzie

2

tam gdzie chodzi o ujęcie jednym wyrazem zasady wszystkich wewnętrznych,

psychicznych spraw naszej istoty.

* * *

Stosunek duszy do ciała, jakkolwiek od wieków trzeźwe umysły zauważyły jego
ścisłość (1) mógł być naukowo oznaczonym dopiero od tej chwili, gdy zjawiska

duchowe na równi ze zjawiskami fizycznemi poddano pod rozbiór metody
empirycznej. Dopiero gdy fizyjologowie wdzierać się poczęli w sfery dotąd dla

nich niedostępne, zbudzona ze snu filozofja poczęła się oglądać w około siebie i
wygłaszane zdania na więcej pozytywnej opierać podstawie.

Tym sposobem powstała psychologija, nauka doświadczalna, nie mająca nic
wspólnego z frazeologiją dawnych systemów, usiłująca zdobyć sobie równie trwałe

podstawy, jak fizyka, lub chemija.

Zanim jednak powyższa reakcyja, postępem fizyjologii wywołana, mogła się

ustalić i pociągnąć za sobą badawcze umysły, w psychologii, będącej wówczas
tylko częścią filozofii, panowały niewzruszenie pojęcia tak sprzeczne z

najpospolitszem doświadczeniem życia, że niemal trudno zrozumieć, jak mogły
umysły niezaprzeczonej bystrości, tak grubych błędów niedopatrzeć. Psycholog

fakt ten tłómaczy sobie najdokładniej fałszywym kierunkiem badań w ogóle,
fałszywą metodą, która sprawiła że myśliciele, zabrnąwszy w świat idealny, w

filozoficznej ekstazie, zapominali o świecie realnym, zapominali, że oprócz
formułek, działów i poddziałów, kategoryj i systemów istnieją jeszcze fakta,

zjawiska, z któremi rachować się należało.
Wyszukując coraz to więcej stanowczych cech do rozróżnienia ducha i materyi

służących, a prześlepiając ścisłość łączących je węzłów, wykopali pomiędzy
światem myśli i światem rzeczy, tale wielką przepaść, że następcom wypadało

tylko stanąć nad nią i opuściwszy ręce rozmyślać nad jej nieprzebytą głębią.

-------------
(1) Ob. między innemi Są pieśń poematu Lukrecyjusza " De natura rerum".

3

Leibnitz uplastyczniając myśl Dekarta porównywał naszę istotę do dwóch obok

siebie, leżących zegarków, jednakowo idących i jednakowo nakręconych.
Nieświadomym tajemnic mechanizmu zdawać się mogło, że oba te zegarki stanowią

jednę całość, że wzajemnie zależąc od siebie, regulują swe ruchy, gdy
przeciwnie, pomiędzy jednym, a drugim nie ma żadnej realnej spójni, żadnego

oddziaływania. Według tego porównania, jeżeli ciało nasze wrażeniami swemi, lub
chorobliwym swym stanem oddziaływa na duszę, a dusza pobudzeniem woli, lub

wytężonym stanem uczuć, na ciało, to jest tylko pozorne oddziaływanie, które w
rzeczywistości pomiędzy wprost przeciwnemi sobie istotami istnieć nie może, jest

to tylko współczesność niezawisłych od siebie zjawisk, ręką Boga sztucznie
zbliżonych.

W obec takiej teoryi, nie mogło być nawet mowy o rozmieszczeniu władz duchowych
w ciele, o zależności organów i funkcyj.

Jeszcze Herbart (zm. 1841 r.) uważał duszę za substancyją prostą, jednostajną,
niezmienną, bez wszelkiej treści, niezostającą w żadnym stosunku do czasu i

przestrzeni.
I któżby się ośmielił, paraliżować całą działalność takiej duszy jednem

naciśnieniem palca? (1) Jeśli dusza rzeczywiście, nie znajduje się w żadnym
stosunku do czasu i przestrzeni, to sam tytuł naszej rozprawy: Duch i Mózg, nie

ma prawa bytu.
Co za związek zachodzić może pomiędzy czystym nieprzestrzennym, nieskładowym,

niezmiennym, bezpoczątkowym duchem, a dotykalną, bryłą materyi zwaną mózgiem?
Jeśli dusza nie zajmuje przestrzeni, to nie może mieć siedliska.

Jeśli nie działa w czasie, to nie może namyślać się, wahać, rozważać, bo na to
potrzeba czasu.

------------

(1) Doświadczenie to da się wykonać wtedy, gdy mózg wskutek uszkodzenia czaszki
jest częściowo odkryty. Przyciskając go palcem wstrzymujemy objaw samowiedzy,

która powraca natychmiast po ustania ciśnienia.

4

Jeśli jest niezłożoną, to niemoże mieścić w sobie różnorodnych wyobrażeń,
różnorodnych uczuć, różnorodnych popędów.

Jeśli jest niezmienną, to nie może przechodzić tych przeobrażeń, które stanowią
rozwój ku doskonałości, nie może być mniej silną u dziecka, mniej rozwiniętą u

idyjoty, mniej godną u zbrodniarza, mniej zdrową u waryjata.
Jeśli nie miała początku, to znaczy, że moje" ia", że dusze wszystkich ludzi

żyjących i tych, którzy dopiero mają się urodzić już istnieją i istniały od
wieków, że zaś obok tego są niezmienne, więc takie przyjąć musimy jakiemi nas

losy obdarzą.
Wychowanie, moralność, wiedza, wszystko to nie dla takich duchów czystych, co o

materyi i słuchać nie chcą, w czas i przestrzeń nie wierzą, a o grzeszne cielsko

nie dbają. Niechże ci, którzy w takie sprzeczności popaść niechcą, więcej

kontrolują swe wyrazy, odmawiając duszy tego wszystkiego, co tylko jej byt
realny zapewniać może.

Powiadają, że dusza nie zajmuje przestrzeni, a jednak nikt nie zechce szukać
swej duszy zewnątrz siebie, uznaje więc, że jest ona tylko w nim, w jego

organizmie, co zaś jest w jednem miejscu, a w drugiem nie jest, musi zajmować
przestrzeń. Że ta przestrzeń nie da się oznaczyć tak ściśle, jak granice krajów

na mapie, to dowodzi tylko, że dusza, podobnie jak elektryczność, jak ciepło,
jak światło, jak wielka siła ruchu nie daje się oprawić w ramki. Podobnie zaś

jak możemy oznaczyć i matematycznie obliczyć przestrzeń, na której działa siła
magnetyczna w magnesie, siła muskularna w muskułach, siła nerwowa w nerwach; tak

możemy oznaczyć i ocenić siłę duchową w mózgu. Cała niniejsza rozprawa ma na
celu wykazanie tej prawdy.Że mózg jest siedliskiem duszy, o tem wiś każdy,

najmniej nawet obeznany z flzyjologiją. A jednak dla ustalenia się tej jednej
prawdy potrzeba było całego szeregu wieków. W Biblii niema jeszcze ani śladu

wiedzy o mózgu. W Starym Testamencie znajdujemy wielokrotnie powtórzone zdanie,
że dusza wszelkiego ciała we krwi jego jest, przyczem pod wyrazem

5

dusza rozumiano ów dech żywota, wdmuchany w oblicze Adamowe. "I stał się

człowiek duszą żywiącą" mówi Pismo (Gen"
II - 7). Nie należy jednak zapominać, że taką duszę żywiącą Mojżesz przyznawał

nie tylko człowiekowi, ale i wszystkim innym stworzeniom obdarzonym zdolnością
ruchu. "30. I wszelkiemu zwierzowi ziemskiemu, i wszystkiemu ptastwu

niebieskiemu i wszelkiej rzeczy ruchającej się na ziemi, w której jest dusza
żywiąca; " (Gen. I — 30).

W ogóle cały Stary Testament w przedmiocie istoty i siedliska duszy przedstawia
nam czysto materyjalistyczne zapatrywania. Jak w ogóle w całej niemal Azyi,

uważano w owych czasach duszę za jakiś dech żywotny, gaz, płyn lub płomień. W
Starym Testamencie nigdzie nie ma mowy o istnieniu duszy zewnątrz ciała.

"4. Wszakże mięso z duszą jego, która jest krew jego jeść nie będziecie."
"5 A Zaiste krwi waszej, dusz waszych szukać będą i t. d. " (Gen. IX).

"18. Nadto rzekłem w sercu swem o sprawie synów ludzkich, że im Bóg okazał, aby
wiedzieli, że są podobni bydłu."

"19. Bo przypadek (los) synów ludzkich i przypadek bydła, jest przypadek
jednaki. Jako umiera ono tak umiera i ten i ducha jednakiego wszyscy mają, a nie

zna człowiek nic więcej nad bydlę; bo wszystko jest marność.
"20. Wszystko to idzie na jedno miejsce; a wszystko jest z prochu, i wszystko

się zaś w proch obraca."
"21. A któż wie, że duch synów ludzkich wstępuje w górę? a duch bydlęcy, że

zstępuje pod ziemię?"
"22. Przetoż obaczyłem, że człowiekowi nie masz nic lepszego, jedno weselić się

z pracy swój, gdyż to jest dział jego; albowiem któż go do tego przywiedzie, aby
poznał to, co ma być po nim?" (Eccles. III — 18, 19, 20, 21, 22).

Moleschott, Vogt i Buchner mogliby się podpisać w tem miejscu.
Nowy Testament głosząc nieśmiertelność duszy, uznaje ją

6

jednak tylko w związku z ciałem, które ma być wskrzeszone w dzień ostateczny

(1).
W ogóle, mogę zrobić uwagę, że pojęcia starożytnych we względzie siedliska duszy

i jej związku z ciałem, były o wiele pozytywniejsze, aniżeli późniejsze, pod
wpływem mistycyzmu i scholastycyzmu rozwijane. Epiktet, Strabon, Lukrecyjusz,

Cycero, Seneka, Arystoteles i w. i. wznawiali całą ścisłość tego związku. Co się
jednak dotyczy mózgu, to rola jego w organizmie, nie była znaną starożytnym.

Arystoteles uważał go tylko za pewien rodzaj szpiku bez znaczenia, za
najzimniejszą część ciała, podczas gdy siedliskiem życia i wrażeń miało być

serce i przepona (!)
Platon mieścił wprawdzie w głowie duszę boską czyli nieśmiertelną, ale w

kadłubie miało być siedlisko uczuć i namiętności, a marzenia senne miały krążyć
na około serca "odbijając się w gładkiej powierzchni wątroby, jak w

zwierciadle." Rzecz prawdziwie zadziwiająca, że na sto lat przed Platonem i

Arystotelesem, Hippokrates (460 przed Chr.), znał już fizyjologiczną rolę mózgu.

Tak przynajmniej możemy wnosić z ustępu, który cytuję, z francuzkiego przekładu
p. Littre: "Mózg to sprawia, pisze Hippokrates, że miewamy obłąkanie, że

majaczemy, że strach i trwoga opanowywa nas... Przyjemności i roskosze z jednej
strony, przykrości i zmartwienia z drugiej, nieskąd inąd też pochodzą. Przez

niego to pojmujemy, widziemy, słyszemy, poznajemy piękno i brzydotę, zło i
dobro, przyjemnośó i przykrość." (De la maladie sacrée). Zdanie to, podobnie jak

i wszystkie inne wypowiadane w owych czasach, opierały się tylko na jakimś
intuicyjnym domyśle, nie zaś na faktach doświadczalnych i dla tego też nie mogło

być powszechnie przyjętem. Stoicy np. nie przestawali utrzymywać, że serce jest
siedliskiem inteligencyi, że z niego wychodzą wszystkie nerwy. Że zaś w owych

czasach dowód dotykalny,

--------------
(1) Wywód tych pojęć znaleść można w Zasadach i Całości Wiary Katolickiej ks.

Gauma.

7

anatomiczny, znaczył mniej aniżeli zręczny aksiomat, zręczna dyjalektyczna
formułka, nic więc dziwnego, że szkoła stoików trwała przy swoich uprzedzeniach,

nawet po odkryciu rzeczywistej budowy systemu nerwowego, dokonanem na podstawie
sekcyi trupów przez dwóch sławnych lekarzy Erazystrata i Herophilusa, żyjących

na dworze potomków Aleksandra Macedońskiego około r. 290 po naród. Chr.
Przeciwko ich empirycznym dowodom powstał filozof Chrysippus, sława Portyku

(szkoła Stoików). Usiłował on bronić Arystotelesa i oprzeć jego teoryją na
niezachwianej podstawie zręcznej dyjalektyki. I istota myśląca i czująca, mówił

on, w piersiach ma swoje siedlisko, tam to mieści się nasze ja. Alboż nie w
piersi uczuwamy wszelkie oddziaływanie na dochodzące do nas wrażenia? Alboż nie

na pierś wskazujemy rękę mówiąc o sobie. Uderzamy się w piersi, nie w czoło,
chcąc o czem z całej duszy zaświadczyć lub przyznać się do winy.

Erazystrates zaś i Herophilus, którzy widzieli nerwy wzroku idące do mózgu nie
zaś do serca, mózg też uznali za właściwe siedlisko wrażeń.

Pomimo ich badań, stoicy utrzymali się przy swej teoryi, która przetrwała nawet
czas bardzo długi, ponieważ jeszcze w cztery wieki później Galen (1) zbijał ją z

całą siłą i powagą, czego nie byłby robił, gdyby doktryna owa nie była
powszechnie panującą. Podejrzenie swoje co do znaczenia mózgu dla umysłowości

naszej, Galen wyraził po raz pierwszy przed nauczycielem swoim Pelopsem, który
też uderzony śmiałością jego myśli, stał się wkrótce gorącym zwolennikiem

teoryi, uznającej mózg za organ władz duchowych.
Od Galena, rzec można, datuje się dopiero rozwój anatomii i fizyjologii systemu

nerwowego. Zbija on całym zasobem faktów doświadczalnych, zdanie filozofów,
widzących w sercu organ myśli, uczuć i woli. Wyśmiewa lekarzy współ-

-------------

(1) Claudius Galenus. De tempei-amentis Lib. II cop, 3. De usu partium corporis
humani. Lib. VIII cop. 3 et 4.

8

czesnych, którzy będąc tego zdania, na głowę jednak działają środkami przeciw

malignie lub zemdleniu. Galen pierwszy zbadał bliżej mózg i mlecz pacierzowy,
wykrył ów sławny węzeł życia, (1) którym się chlubi Flourens i oznaczył dwa

rodzaje nerwów: czuciowych i ruchomych.
Na tym stopniu nauka pozostała przez 13 wieków! Aż do czasów Hallera (1701 —

1777) niezrobiono nic, coby podstawy przez Galena zdobyte rozszerzyć mogło.
Tak więc, to co dziś wiemy o szczegółowym składzie ośrodków nerwowych, o

podziale pracy duchowej pomiędzy odrębne organa, o jej zależności od tych
ostatnich, o wpływie wrażeń i krwi na przebieg procesów duchowych, wszystko to

jest zdobyczą, ostatnich czasów. Znając całą, trudność tych badań, zawiłość
budowy ośrodków nerwowych, subtelność ich tkanki, znając wreszcie rozległość i

różnorodność zjawisk psychicznych, możemy, tylko powinszować badaczom owoców ich
pracy, pewników zdobytych doświadczeniem, a szacownych nie tylko ze względu na

przełamane trudności, ale więcej jeszcze ze względu na ich przyszłe praktyczne

zastosowanie. w hygienie, psychiatryi i pedagogii.

Materyjalne siedlisko władz duchowych w organizmie wykazuje się na podstawie
związku i zależności, jakie zachodzą pomiędzy widocznemi, zewnętrznemi zmianami

ciała, a niewidoczną, wewnętrzną zmianą w procesach duchowych, w świadomości.
Obserwując te zmiany w przyczynowem ich następstwie, dochodziemy do

przybliżonego wyznaczenia siedliska od powiednich władz, zależności funkcyi od
organu. Wiemy, że jeśli nacisnąć palcem przyrząd zegarowy, tak żeby bieg

mechanizmu wstrzymać, to funkcyja zegaru: mierzenie czasu, zostaje na chwilę
zniweczoną. Jeśli teraz, naciskając palcem odkryty mózg człowieka, zniweczemy w

nim na chwilę władzę myśli, władzę czucia, władzę woli, to czyż nie mamy prawa

---------------
(1) Opieram się w tym względzie na zdaniu Ponchet'a, narażonem w jego rozprawie

p. t. Le systéme nerveux et l'intelligence.

9

z doświadczenia tego wnosić, że władze myśli, czucia woli mają swe siedlisko w
mózgu, że działalność ich od działalności mózgu zawisła?

Albo, jeśli silny napływ krwi do głowy sprowadza widoczna zmianę w sposobie
kojarzenia się wyobrażeń, w sadzeniu o przedmiotach, w pamięci, w fantazyi, w

działaniu woli, czyż nie należy stąd wnosić, że władze powyżej wymienione, w tak
widoczny sposób zależąc od krążenia krwi w mózgu, w nim muszą mieć swe

siedlisko?
Wszakże krew może wywierać działanie tylko w obrębie mózgu, nie zaś zewnątrz

niego, jeśli więc krążenie krwi oddziaływa na myśli, to znaczy, że myślenie
niejest sprawą od mózgu niezależnej, odrębnej, zewnątrz niego istniejącej

istoty; lecz sprawą sił w samym mózgu pracujących i od niego zależnych. Jeśli
przeto te siły nazwiemy jednem mianem ducha to mózg musimy uznać jego

siedliskiem.
W kwestyi owego siedliska, jak widzim, oprzeć się musimy przeważnie na

zewnętrznej obserwacyi fizyjologicznej, niemniej jednak i wewnętrzne
doświadczenie psychologiczne nie małą tu odgrywa rolę. Widzimy zewnętrzne

działanie środka, ale w duszy czujemy psychiczne tego działania skutki. Często
nawet musimy się ograniczyć na uznaniu skutków psychicznych, bez wiedzy o ich

fizycznej zewnętrznej naturze. Czujemy wrażenie biegnące po nerwie, ale widzieć
go nie jesteśmy w stanie, a jednak wiemy, że biegnie ono po nerwie, ponieważ,

gdy nerw przetniemy, wrażenie ustaje. Patrząc na mózg człowieka żyjącego, nikt
nie zdoła ocenić o czem myśli, tylko on sam, tylko wewnętrzna jego samowiedza

może nas w tym przedmiocie objaśnić. Ale co się dzieje w mózgu podczas myślenia,
gdzie jest siedlisko uczuć, gdzie przebiegają rozkazy woli, gdzie się kończą

nerwy czucia? O tem wewnętrzna samowiedza objaśnić nas nie może, o tem uczy nas
tylko zewnętrzna obserwacyja, jaką się posiłkuje fizyjologija, i to właśnie

będzie przedmiotem naszego rozbioru.

10

ROZDZIAŁ II.

ROZMIESZCZENIE POJEDYŃCZYCH WŁADZ W RÓŻNYCH OŚRODKACH NERWOWYCH.

Jedną z charakterystycznych cech postępu każdej nauki jest zmiana znaczenia
wyrazów obejmujących pewne grupy zjawisk. Pierwotną przyczyną tego była ta

okoliczność, że nie umiejąc sobie zdać jasnej sprawy z ogromu otaczających go
faktów, człowiek poprzestawał na przyznaniu odrębnych przyczyn odrębnym

kategoryjom zjawisk i tym sposobem usprawiedliwiał niejako sam przed sobą
różnice jednych od drugich. Stąd to powstało przypuszczenie czterech

zasadniczych elementów, ziemi, ognia, powietrza i wody; stąd powstało pojęcie
flogistonu w pierwotnej chemii, pojecie płynów nieważkich w pierwotnej fizyce,

pojęcie siły życiowej w pierwotnej bijologii i mnóstwo innych nazw więcej
szczegółowych, któremi pokrywaliśmy naszę niewiadomość, sztukując ciemnemi

wyrazami tam, gdzie nie stało jasnych wyobrażeń. Alboż zresztą i dziś jeszcze
nie postępujemy podobnie? Czyż panujące dotychczas w nauce gienialne pojęcie

Newtona, owa siła powszechnego ciążenia, jest czem więcej jak niejasnym symbolem

tajemniczej istoty zjawisk? Czy sprowadzając przyczynę wszystkich objawów

materyi do niepojętej siły przyciągania z odległości, wyjaśniamy w czemkolwiek
zagadkę istnienia? — Stawiamy tylko niejasne pojęcie ogólne na miejscu jasnych

pojęć szczegółowych i częstokroć jeszcze przypisujemy mu byt objektywny,
zapominając, żeśmy je sami mocą abstrakcyi z pojedyńczych zjawisk wywiedli.

Ale inaczej być nie może. Ujęcie całego tłumu zjawisk w ramy jednego pojęcia
jest już opanowaniem materyjału. Zawszeć to coś znaczy, z chaosu faktów

wyosobnić logiczną zasadę bytu, uporządkować bezładne wrażenia i podciągnąć pod
obrębne kategoryje. Jest to wprawdzie podział i porza-

11

dek czysto subjektywny, — ale nam też innego nie trzeba. Ziemia nasza nie uległa

żadnej zmianie od czasu, jak wykreślono na niej równoleżniki; ciało nasze nie
zmieniło się w niczem od czasu, jak najdrobniejszy jego organ wyróżniono od

innych opisem i nazwą, — a jednak bez tych subjektywnych naszych podziałów i
porządków nie byłoby nauki, nie byłoby i jej zastosowań.

Tak więc, narzekając na ograniczoność naszej wiedzy, niemniej jednak powinniśmy
szanować każde jej usiłowanie dążenia ku doskonałości. Że podciąganie pewnej

rozległej grupy zjawisk pod zakres jednej działającej siły, chociażbyśmy jej
istoty nie znali zupełnie, jest także jednem z tych dążeń ku doskonałości w

nauce, temu zaprzeczyć nie podobna. Przyjąwszy hypotezę siły żywotnej, tworzącej
i utrzymującej przy życiu organizmy, nic wprawdzie nie zyskano ze względu na

wyjaśnienie tajemnicy tych zawiłych procesów — ale przynajmniej odgraniczono
jednę grupę zjawisk od drugich, uwydatniono ich różnice, ułatwiono wyszukanie

odrębnych metod badania, torując tym sposobem drogę dla dzisiejszego kierunku
prac naukowych, usiłujących znieść owe sztuczne rozdwojenie natury na żywą i

martwą, sprowadzając tajemnicze działania życiowej siły do pewnej, w części już
nam znanej komplikacyi fizycznych i chemicznych działaczów. I dziś używamy

wyrazu silą żywotna dla oznaczenia sumy i natężenia owych sił cząstkowych
działających w organizmie, ale nie rozumiemy już przez nią jakiegoś płynu, gazu,

tchnienia czy ducha, któryby, istniejąc przed powstaniem organizmu i niezależnie
od niego, samodzielnie powstanie to sprowadził. Tak więc nazwa pozostała, ale

treść jej zmieniła się.
Podobny przypadek ma miejsce i odnośnie do wyrazu dusza. Do dziś dnia u ogółu

ludzi pojęcie do tego wyrazu przywiązane jest bardzo złożonem. Obejmuje ono
nietylko owę siłę żywotną, przyczynę tajemniczego powstawania i rozwijania się

organizmu, wszystkich jego spraw cielesnych, ale

12

i cały ten świat zjawisk świadomych i bezwiednych, które, już to uważając za
swoje ja, już też za własność duchową tego ja, jako nasze myśli i uczucia

przeciwstawiamy zewnętrznym zjawiskom. Zatem pojęcie, w życiu codziennem do tego
wyrazu przywiązywane, obejmuje i to co wyrazem umysł, serce, charakter,

sumienie, i t. p. oznaczamy, i owę iskrę ożywczą, owę siłę żywotną, utrzymującą
życie i zdrowie.

W psychologii zaś wyraz dusza obejmuje tylko te zjawiska, które pod trzy
kategoryje życia psychicznego: myśli uczucia i woli, podciągnąć się dadzą.

Sprawy cielesnej żywotności muskułów, żołądka, trzewi leżą poza obrębem tego
pojęcia. Że kości i muskuły rozrastają się, to nie jest to dziełem naszej duszy,

ale skutkiem napływu krwi, kierowanego czysto mechanicznemi siłami organizmu.
Żyć — nie jest to czuć albo myśleć. U wszystkich roślin i u niższych zwierząt

niema ani woli, ani myśli, ani czucia, a jednak jest życie. Gołąb' z wyciętym
mózgiem nie czuje, nie myśli i nie pożąda, a jednak może żyć kilka miesięcy,

jeśli mu wkładać w gardło pokarm. Nie można czuć i myśleć nie żyjąc, alemożna
żyć nie czując i nie myśląc, jak tego dowodzą choćby pospolite objawy głębokiego

zemdlenia lub twardego snu, w którym działalność myśli na raz przerywa się w ten
sposób, że obudzony łączy ostatnią myśl przed zaśnięciem z pierwsza, myślą po

obudzeniu w jednociągłe ogniwo. Ma to miejsce mianowicie przy atakach
epileptycznych, przychodzących i ustępujących tak nagle, że chory nic nie wie o

tem, że przed chwilą stracił przytomność i upadł. Jednem słowem, czynność
duchowa czucia, myśli i woli była na chwilę zniszczoną.

Niech mi przeto wiekopomny duch Kartezyjusza wybaczy, jeśli okrzyczanej sławy

zdanie jego: myślę, więc jestem, które miało służyć za kryteryjum bytu, nazwę co

najmnjej nieścisłem. Wszyscy ci, którzy nietylko istnieją ale i myślą, przyznają
mi, że dowodzić własnego istnienia jestto bawić się z sobą w chowanego, — zaś

dowodzić go w ten mianowicie sposób, jak to czyni Dekart, przyjmując
zakryteryjum bytu:

13

myślenie, jestto być, przedewszystkiem, jednostronnym. Można bowiem żyć, nie

myśląc.
Gdyby dowodem mego istnienia była tylko myśl o niem, to wypadałoby stąd, że

zasypiając przestaję istnieć. Pojęcie bytu jest najogólniejszem,
najpowszechniejszem z naszych pojęć, — a tem samem musi ono mieścić w sobie

wszystkie bez wyjątku pojęcia szczegółowe. Zatem przy każdem innem, pojęcie bytu
jest domyślnem, jako tło pojęciowe. Dowodzić bytu za pomocą jakiegokolwiekbądź

pojęcia szczegółowego jestto popełniać pleonazm rozumowy, jestto dowodzić, że
miejsce jest przestrzenią, a godzina czasem, — jestto dowodzić założenia. Jeżeli

zaś możemy poddawać zwątpieniu własne istnienie, to równem prawem moglibyśmy
zwątpić i o istnieniu tej myśli, która rzeczywistości bytu dowieść pragnie.

Dzięki Bogu, czasy metafizycznej kołowacizny minęły bezpowrotnie, możemy więc
powyższe wątpliwości pozostawić w pokoju.

W przekonaniu ogółu, śmierć następuje w tej chwili, kiedy dusza opuszcza ciało.
Ale jakże tu naznaczyć taką chwilę? Jeśli weźmiemy duszę w znaczeniu

psychologicznem, t. j. jako siłę psychiczną organizmu, to ta może przestać się
objawiać pierwiej zanim śmierć nastąpi.

Przypadek ten zachodzi wtedy, gdy chory utracił przytomność i samowiedzę na
pewien czas przed skonaniem. Naodwrót znowu niektóre części ciała mogą obumierać

pierwiej, pozostawiając mózg w stanie normalnym. Widziałem umierającego, który z
całą przytomnością śledził postęp kolejnego obumierania członków; nareszcie

spostrzegłszy bezwładność ziębnących palców, rzekł: za chwilę wszystko się
skończy, Nogi i ręce już obumarły, a mózg przez chwilę żył jeszcze. Tylko w

gwałtownych wypadkach zdruzgotania, otrucia lub rażenia piorunem, śmierć
następuje w okamgnieniu; przy normalnem zaś konaniu nigdy całe ciało od razu nie

obumiera. Smierć rozppościera się zwolna, paraliżując

14

część po części. Nareszcie kiedy zepsucie krwi przejdzie pewna granicę, — organa
przestają się odżywiać, normalna przemiana materyi wytwarzająca siły ruchu

ustaje, siła, która przezwyciężała wpływy otoczenia, wyczerpuje się i następuje
rozkład.

Tylko u wyższych zwierząt istnieje ściślejszy związek pomiędzy życiem a
inteligencyją — u niższych inteligencyja odgrywa tak podrzędną rolę w

organizmie, że może być usuniętą wraz z mózgiem, bez żadnej widocznej szkody dla
zwierzęcia.

Jakże taki fakt pogodzić z owem powszechnem pojęciem duszy, jako siły życia i
myśli zarazem?

Doświadczenia Dondersa, Vulpiana, a w szczególności prof. Duvala, nad
zachowaniem się pośmiertnem ludzi gilotynowanych, dowodzą, że wszystkie organa,

jak: serce, żołądek, kiszki i t. p. przez pewien czas posiadają jeszcze życie.
Odbywają one ruchy, sobie właściwe a które zapomocą elektryczności możemy

jeszcze wzmocnić i przedłużyć. Serce np. jeszcze w godzinę po śmierci okazywało
regularne, stopniowo słabnące ruchy, wynoszące 43 do 44 uderzeń na minutę.

Jeśli paznokcie lub włosy rzeczywiście rosną po śmierci, to znaczy to tylko, że
część materyjału odżywczego została jeszcze w organizmie, uchroniwszy się od

rozkładu; nie potrzebujemy koniecznie przypuszczać pozostania części duszy,
któraby rozrostem paznokci zabawiała się po śmierci.Żywość i natężenie naszych

ruchów muskularnych zależy od siły nerwowej nagromadzonej w automatycznych
ośrodkach nerwowych, a mianowicie w mleczu pacierzowym, nie zaś od duchowej,

psychicznej siły naszej duszy. Wola może tylko pobudzić mlecz pacierzowy do
uwolnienia pewnej ilości utajonej w nim siły nerwowej; jeżeli zaś tej ostatniej

nie dostaje, to największe wytężenie woli działającej w mózgu nic nie pomoże.
Zmęczenie muskułów nie jest zmęczeniem duszy, które ma miejsce tylko wtedy, gdy

mózg przez dłuższy czas pracował umysłowo. Zatem siła psychiczna — duch, nie

jest tem samem co siła żywotna organizmu.

15

"Filozofowie, nie znający dokładnie fizyologii — mówi Despine — przypisywali

duszy siłę ruchową i szeroko o niej rozprawiali. (1) Przypisywali oni tej
nieinateryjalndj części naszej istoty nietylko ruchy wywoływane przez nasze ja,

ale także i ruchy, o których nasze ja nic a nic nie wie. Podzielali oni w tym
względzie błąd animistów" Jestto zresztą błąd bardzo rozpowszechniony i przytem

stary jak świat. Ludzie nieoświeceni przyznają zwykle życie, a tem samem i
duszę, wszystkiemu co się porusza — upatrując nawet w niewyjaśnionych

sztukaniach i pukaniach działanie dusz ludzi zmarłych. Przytoczony w poprzednim
rozdziale ustęp ze starego testamentu świadczy, że już w owych czasach

przypisywano duszę żywiącą "wszelkiej rzeczy, która się rucha na ziemi."
Teoryja animizmu, najdokładniej sformułowana przez Stahl'a (1660 — 1734),

upatrująca przyczynę wszystkich spraw organicznych w samćj duszy — nie może się
ostać w obec dzisiejszych naszych wiadomości, zdzierających stopniowo z siły

życia tajemniczą jej zasłonę. Skoro umiemy już sztucznie urządzić trawienie
pokarmów bez udziału siły organicznej, skoro umiemy sztucznie zastąpić siłę

nerwów pobudzającą do ruchów muskuły — to nie mamy żadnej potrzeby dla
wyjaśnienia tych procesów uciekać się do sił nadprzyrodzonych, i przypisywać

władzę trawienia Archeuszowi, a władzę pobudzania muskułów Duchom nerwowym, jak
to czyniono dawniej, albo też przypisywać je duszy, jak to czynią niektórzy dziś

jeszcze.
Ażeby zatem w dalszym ciągu naszego rozbioru uniknąć wszelkiego nieporozumienia

co do treści pojęcia duszy, skreślę w kilku słowach, co przez ten wyraz
rozumiemy w psychologii.

Wspomniałem już na początku tego rozdziału, że

--------------
(1) Dr. Frosper Despine. Psychologie naturelle. Paris 1868 t. I, str 498.

16

w pierwotnym stanie naszych wiadomości byliśmy zmuszeni poprzestawać na ujęciu

pewnej grupy zjawisk w jednę całość i przypisaniu im odrębnej przyczyny. W ten
też sposób powstało pojęcie duszy, jako przyczyny wszystkich tych zjawisk,

które, wyróżniając się od innych, zdają się mieć wspólną, zasadę bytu.
Odgraniczywszy to pojęcie od pojęcia siły życia w ogóle, będziemy mieli treść

tego co w psychologii dusza, nazywamy. Mieści ono w sobie wszystkie te siły
czyli władze cząstkowe, które jak: rozum, wyobraźnia, pamięć, uczucie, wola i t.

p., przedstawiają widoczna cechę wspólności. Najwybitniejszym przymiotem ducha
jednoczącym niejako wszystkie te cząstkowe władze pod jedno berło duchowe, jest

samowiedza, owo ja tajemnicze, królujące w półkulach wielkiego mózgu.
Mamy prawo w ten sposób wyróżniać duszę od wszystkich innych sił, jakie

napotykamy w naturze, ponieważ odrębnością swych objawów a zwłaszcza
najwybitniejszym z nich — samowiedza, staje niejako w przeciwstawności z resztą

sił przyrodzonych.
Nie należy jednak zapominać, że po za tym świetlnym kręgiem samowiedzy istnieją

całe legijony zjawisk bezwiednych a jednak niezaprzeczenie psychicznych; że
życie duszy, rozwijając się na tle cielesnego życia organizmu, tylko stopniowo w

szeregu form zwierzęcych i w rozwoju umysłowości dziecka dochodzi do wytworzenia
w sobie jasnej samowiedzy; że pomiędzy świadomą siłą ducha a bezwiedną siłą

nerwów nie ma ścisłej granicy, podobnie jak pomiędzy bezwiedną siłą nerwów a
resztą bezwiednych sił tak zwanej martwej przyrody. Siła martwa, siła żywa i

siła duchowa to tylko stadyja rozwoju jednej siły, jednej powszechnej przyczyny
zjawisk (1).

Pomimo jednak powyższej łączności i jedności sił przy-

------------------
(1) Myśl tę pięknie rozwinął Dr. Henryk Levittox w swej Filozofii Natury.

17

rodzonych, możemy władze uczuwania, myślenia i postanowiania odosobnić od innych

władz życiowych i wspólny ich zasadę bytu nazwać duchem. Duch, w tem znaczeniu
wzięty, ma swe siedlisko tylko w mózgu i bez niego objawiać się nie może. Gdzie

niema mózgu, tam niema ducha, chociaż duch nie zawsze jest tam gdzie mózg. Mózg
trupa jest tylko bryłą materyi, różniącą się od kamienia jedynie budową swej

tkanki. Mózg chwilowo sparaliżowany, w śnie głębokim, jest jednak żywym —
chociaż niema w nim myśli; jest żywym, ponieważ przemiana materyi w nim nie

ustała — ale niema w nim myśli, ponieważ nic jej nie obudza, zmysły nie
dopuszczają wrażeń, a krew nie dopływa w dostatecznej ilości. Zdanie

materyjalistów, że żywy mózg musi myśleć, jest fałszywem. Zobaczymy to następnie
bliżej. Podobnie jak ręka może żyć nie pracując, oko nie patrząc, ucho nie

słuchając, tak mózg może żyć nie myśląc. Tylko wrażenia zewnętrzne i wewnętrzne,
w obec dostatecznej ilości krwi arteryjalnej, mogą pobudzić mózg do pracy,

przyspieszając tem samem normalny bieg przemiany materyi.
Wszystko to, co możemy nazwać wyobrażeniem, uczuciem, wolą, sumieniem,

fantazyją, rozumem, samowiedzy — mieści się tylko w mózgu i niezależnie od niego
przejawiać się nie może. Zatem te to wszystkie objawy i władze łączymy jedną

zasadą bytu, dając jej nazwę ducha.
Sprawy automatyczne, którym przewodniczą inne środki nerwowe, a mianowicie

władza porządkowania ruchów mieszcząca się w móżdżku, władza regulująca
oddychanie mająca swe siedlisko w rdzeniu przedłużonym, władza odruchów

mieszcząca się głównie w mleczu pacierzowym, nareszcie władza pośredniczenia
pomiędzy funkcyjami trzewiów a funkcyjami mózgu, przynależna zwojom

sympatycznym, — wszystkie te władze, mówię, jako rozwijające się niezależnie od
naszych myśli, uczuć i woli, będę poczytywał nie za władze ducha, lecz tylko za

wynik przyrodzonej organizacyi automatycznych ośrodków nerwowych. Duch może
wprawdzie, a nawet mu-

18

si, na tę całą maszyneryją nerwowa oddziaływać, ale dawszy raz pobudkę, nie

miesza się więcej do funkcyj automatu, który właściwą, sobie pracę stosownie do
swej siły i do siły pobudki wykonywa. Najlepszym przykładem takiej działalności

będzie chodzenie. Wola, wydawszy rozkaz posuwania się naprzód, nie potrzebuje
myśleć o wykonaniu i ponawiać rozkazy — móżdżek, rdzeń przedłużony i mlecz

pacierzowy zastąpią, ją doskonale, podtrzymując ruchy muskułów, dopóki nowy
rozkaz woli nadbiegający z mózgu nie nakaże powstrzymania lub zmiany ruchów. Do

tej samej kategoryi należy mnóstwo robót machinalnych, już to wyuczonych
pierwotnie za pośrednictwem mózgu, jak chodzenie, jak robienie pończochy, jak

granie gamm i t. p., już też powstająjących bez świadomej nauki, bez żadnego
udziału woli, jak np. wszystkie ruchy instynktowe, mimowolne lub tak zwane

odruchy. Tu należą np. mimowolne giesta, mimowolne zmiany w układzie twarzy, w
intonacyi głosu, ruchy instynktowne czynione w celu utrzymania równowagi,

uniknienia ciosu, mimowolne rytmiczne poruszenia głowy podczas mówienia, ruchy
szczęki dolnej podczas czytania cichego lub ożywionego myślenia i t. p. Duch

nietylko nie nakazuje sani tych ruchów, ale nawet nie spotrzega ich zupełnie,
jeśli na nie nie zwrócić jego uwagi. Do tej samej kategoryi należą ruchy gałek

ocznych zwracających się ku przedmiotowi w ten sposób, ażeby go spostrzedz —
podczas gdy duch patrzący nic nie wie ani o kącie optycznym, ani o sposobie,

jakim zdołał odpowiednio osie oczne skierować.
Oprócz tych ruchów machinalnych, odbywających się w związku z świadomą pracą

mózgu, ośrodki automatyczne (móżdżek, rdzeń przedł. i mlecz pacierz.) mogą
przedsiębrać ruchy już zupełnie niezależne od obecnej pracy duchowej półkul

mózgowych. Nauczywszy się poprzednio od mózgu pewnych ruchów, ośrodki te,
ulegając jakiemuś tajemniczemu pobudzeniu, rozpoczynają je odtwarzać na swoję

rękę, nie troszcząc się o to, czy się duchowi na co przydadzą. Tak

19

np. trafia się, że duch nasz w mózgu wielkim rezydujący, pobudziwszy ośrodki
automatyczne i kazawszy im wprawiać w ruch muskuły nóg, ażeby się naprzód

posuwały, sam zadumał się o czem innem; w świadomości jego przesuwały się myśli
i obrazy jedne po drugich, a automat tymczasem, jak to zwykle automat,

nietroszcząc się o to, na co się przyda jego robota — szedł dalej. Nareszcie,

gdy zajęcie myśli osłabło, albo zewnętrzne jakieś wrażenie przerwało nam myśli,

spostrzegamy, żeśmy zaszli zadaleko, i gniewamy się sami na siebie za
niepotrzebną stratę czasu. Na tem to rozdwojeniu organów polega fakt zwany

roztargnieniem. Szukamy np. machinalnie, nie wiedząc czego, albo też
zapominając, że rzecz szukaną trzymamy w ręku. Naodwrót, automat może położyć

gdzieś przedmiot bez wiedzy ducha, który kłopocze się potem, nie mogąc sobie
przypomnieć, gdzie ów przedmiot położył. Należy jednak odróżnić w tym razie

bezwiedne działanie mózgu, które także może mieć miejsce, ale które zostawiając
swój ślad w sferze bezwiednej pamięci może naraź, dojść do świadomości — od

bezwiednego działania samych ośrodków automatycznych, które będąc faktem
spełnionym nie może już dostać się do świadomości; gdyż świadomość tylko w

samych półkulach mózgowych przejawiać się może. W tym ostatnim przypadku, t. j.
kiedy sam automat działał, znalazszy przedmiot szukany, nie możemy pojąć skąd

się wziął w danem miejscu i nie chcemy wierzyć nawet tym, którzy widzieli,
jakeśmy go sami na tem samem miejscu położyli.

W stanach chorobliwych, gdy czynność półkul pozostaje w zupełnem uśpieniu —
ośrodki automatyczne mogą działać przeciwnie z podwojoną energiją i zadziwiającą

inteligencyją, na nałogowym mechanizmie opartą. Ten to chorobliwy stan ośrodków
nerwowych ma miejsce w somnambulizmie naturalnym, a w części i w sztucznym.

Cały system nerwowy możemy podzielić na dwie grupy przyrządów: na nitki
przewodzące pobudzenia czyli ner-

20

wy i na ośrodki nerwowe, w których się te nitki schodzą, przynosząc lub odnosząc

pobudzenia. Nerwy przynoszące pobudzenia członków ciała do ośrodków nerwowych
zowią się nerwami czucia; zaś odnoszące pobudzenia od ośrodków nerwowych do

pojedyńczych członków ciała — nerwami ruchu. W członkach ciała nerwy czucia
kończą się ciałkami czuciowemi odbierającemi wrażenia z zewnątrz, zaś nerwy

ruchu kończą się drobnemi gałązkami we włóknach muskułów, poruszających kości i
błony. Żaden z ośrodków nerwowych nie może odbierać wrażeń inaczej, jak za

pośrednictwem nerwów czucia, ani też oddziaływać na organa inaczej jak za
pośrednictwem nerwów ruchu. "Dosyć jest — mówi Schwan w swojej Anatomii (str.

44) — porozcinać nerwy rozgałęziające się w jakimkolwiek członku ciała, np. w
ręce, ażeby organ ten uczynić obcym naszej duszy. Możemy wówczas oderznąć palce,

a pacyjent tego nie spostrzeże: najsilniejsze wytężenia woli nie będą już w
stanie wywołać najmniejszego ruchu w palcach."

Nerwy czucia przynoszą nam nietylko wrażenia zewnętrzne; one zawiadamiają nas
także o tem, co się dzieje w muskułach i wnętrznościach, pozwalając nam czuć

stan zmęczenia, bólu, mdłości i t. p. Jeśli przeto w skutek pewnej choroby nerwy
czucia są sparaliżowane, to "chory nie czuje nawet swoich własnych ruchów, a

zatem może je dokładnie wykonywać wtedy tylko, gdy na nie patrzy oczyma;
odwróciwszy zaś uwagę, np. od przedmiotu, który trzyma w ręku, natychmiast go

opuszcza. Jeśli takiemu choremu zawiązać oczy, to nie zdoła ustać na nogach, ani
też nie potrafi ocenić położenia swoich członków. Nie czuje także ciężaru

przedmiotów i nie ma poczucia siły, jakiej używa do podniesienia ciężaru" (1).
Naodwrót zaś, jeśli nerwy ruchu są przecięte lub spa-

------------------

(1) Handbuch der speciellen Pathologie und Therapie, Redigirt von Virchow.
Erlangen 1655, IV B. I Abth. von Hasse § 133.

21

raliżowane, to jakkolwiek chory taki będzie mógł oceniać wszystkie powyższe

ruchy, jeśli mu kto rękę lub nogę poruszy, ale nie będzie mógł sam dokonać tego
własnowolnie — będzie zmuszony patrzeć na własna nogę podobnie jak na sprzęt

przyczepiony do jego ciała na to tylko, ażeby mógł czuć, gdy go zaboli.
Tak różnorodne przeznaczenie tych dwóch rodzajów nerwów, jak wiemy, było już

znane Galenowi; dopiero jednak pierwszy Karol Bell wykazał ich wzajemne
anatomiczne stosunki.

Prawie wszystkie nerwy czucia i ruchu wychodzą z mlecza pacierzowego. Ważny ten
organ mieści się, jak wiadomo, wewnątrz kanału utworzonego z 24 obrączkowych

kręgów kostnych nałożonych jeden na drugi. Otwory ich tym sposobem złożone

tworzą jeden kanał pacierzowy, zajęty przez substancyją mlecza ciągnącą się

wzdłuż krzyża i karku aż do mózgu. Grubość jej nie przechodzi grubości palca. Z
przodu i z tyłu wzdłuż mlecza ciągnie się głęboka brózda, dzieląca go

niezupełnie na dwa półwalce odpowiadające niby dwom półkulom mózgu. Mlecz z
zewnątrz jest białawy — wewnątrz zaś zawiera substancyją szarą. Mózg przeciwnie

z wierzchu ma substancyją szarą, we środku białą. Substancyja biała jest złożona
z włókien, podobnie jak nerwy, i dla tego też gra w ośrodkach nerwowych rolę

podobną, służy bowiem jako przewodnik dla pobudzeń substancyi szarej,
składającej się z komórek. Ta to ostatnia jest właściwie samym ośrodkiem

nerwowym, gdyż w niej to skupia się cała działalność nerwowa i duchowa.
Pomiędzy każdą parą nalegających na siebie kręgów widzimy wychodzące z nich

pęczki nitek białych — są to pączki nerwowe. Jedne z nich wychodzą z przedniej
strony mlecza — są to nerwy ruchowe; drugie wychodzą z tylnej części mlecza — są

to nerwy czuciowe. Tym sposobem cały mlecz pacierzowy jest pokryty wychodzącemi
z niego nerwami, które, łącząc się następnie w grubsze pęczki i znów rozdzie-

22

lając na pojedyńcze odnogi, rozgałęziają się po całem ciele. Niektóre z nich są

tak grube jak szpagat, inne przeciwnie, rozdzielając się na pojedyńcze włókienka
nerwowe, mają zaledwie 1/14000 linii w średnicy.

Oprócz dwunastu par nerwów wychodzących z czaszki, wszystkie inne wychodzą z
pomiędzy kręgów i tylko przez pośrednictwo mlecza mogą przesyłać swe wrażenia

półkulom mózgowym.
Tak np. kiedy się podrąpię w głowę, to wrażenie dotyku, jakkolwiek ma tak blisko

do mózgu, nie może dojść wprost do niego, ale musi wpierw po nerwie, który
podrażniłem, przebiedz do mlecza pacierzowego, a dopiero za jego pośrednictwem

dostaje się do mózgu, gdzie zostaje ujętem przez samowiedzę.
Nie wszystkie jednak nerwy wchodzące w mlecz pacierzowy dochodzą aż do mózgu.

Bardzo wiele z nich kończy się w samym mleczu i to jedne niżej, drugie wyżej;
inne zaś dochodzą do rdzenia przedłużonego, do móżdżku i wreszcie do samych

półkul mózgowych.
Wszystkie też ośrodki nerwowe są ściśle z sobą połączone jakby siecią drutów

telegraficznych pośredniczących w działaniu. Obok tego są włókna nerwowe łączące
pomiędzy sobą różne okolice jednego i tego samego ośrodka, np. półkul mózgowych.

Nawet pojedyńcze komórki substancyi szarej komunikują się za pomocą
nieskończenie delikatnych niteczek. Tym sposobem osiąga się niesłychana łatwość

oddziaływania jednych funkcyj na drugie i wzajemnego dopełniania się, lub nawet
wyręczania w razie koniecznej potrzeby.

Dla zrozumienia funkcyj mlecza pacierzowego, owego pręta substancyi nerwowej,
obwieszonego po bokach, a więcej jeszcze na samym dole, mnóstwem pęczków

nerwowych — wyobraźmy sobie poprzeczne jego przecięcie. Ponieważ aubstancyja
szara (komórkowa), jak już wiemy, mie-

23

ści się wewnątrz mlecza, przeto w przecięciu ujrzymy ją, na środku otoczoną w

około tkanką, włóknistą substancyi białej. Co więcej, na owem tle białem będzie
ona miała stałą formę mniej więcej litery H z ramionami, cokolwiek zgiętemi w

pałąk. Z dwóch przednich końców tej litery prawego i lewego, wychodzą, po jednym
z każdej strony, dwa pęczki nerwów ruchowych. Zatem przednia część litery H

będzie przewodniczyła sprawom ruchowym. Z dwóch zaś tylnych końców tej litery
będą wychodziły pęczki czuciowe. Ta zatem strona substancyi szarej będzie

przewodniczyła sprawom czuciowym. Dwie te części: przednia i tylna, składają się
z niejednakowych komórek: ruchowe są większe, czuciowe znacznie mniejsze. Jedne

z drugiemi łączą się za pośrednictwem całej siatki drobniutkich włókienek
służących za przewodniki dla przenoszenia pobudzenia (1).

Jeśli teraz przypuścimy, że jedno z włókien czuciowych, np. to, które wchodzi z
prawej strony w nóżkę litery H, zostało podrażnione na powierzchni ciała, to

wrażenie przebiegnie po niem aż do grupy komórek czuciowych (mniejszych)
leżących w tylnej części substancyi szarej, a mianowicie u dołu prawej nóżki H.

Lecz ponieważ w mleczu pacierzowym nie może się objawiać świadomość, a wrażenie
nie dochodzi do mózgu — przeto pozostanie bezwiednem. Na przykład: dotykam się

ręki człowieka śpiącego — wrażenie dochodzi do mlecza, ale śpiący nic o tem nie

wie. Zobaczmy jednak co się stanie, jeśli wrażenie będzie silniejszem. Jak

kamień rzucony w wodę, tem większe na jej powierzchni roztacza kręgi faliste, im
silniejszem było wstrząśnienie — tak i wrażenie padające między komórki szarej

substancyi tem dalej się rozprzestrzeni w około, im będzie silniejszem.
Rozchodząc się z komórek czuciowych, musi przejść na włókna pośredniczące, a z

tych na grupę komórek ru-

-------------
(1) Obacz Rudolfa Virchowa: Ueber das Rückenmark. Berlin 1871. str. 27.

24

chowych. Ponieważ zaś te łączą się z nerwami ruchu, wrażenie zatem przerzuci się

na to ostatnie, pobudzi muskuły i nastąpi odruch — odruch machinalny, na który
duch nasz zupełnie nie wpływał, a nawet nic o nim nie wie. Jeśli przebieg miał

miejsce tylko po prawej stronie mlecza i wrażenie przeskoczyło z nerwu czucia,
idącego z ręki, na nerw ruchu, idący do ręki, to śpiący, którego uszczypnęliśmy

w prawe ramię, poruszy niem.
Przypuśćmy dalej, że wrażenie było jeszcze silniejszem. W takim razie, jak to

łatwo się domyślać, rozbudzi ruch nietylko w jednej prawej połowie mlecza ale
jeszcze po przecznicy litery H przeniesie się i na druga jej połowę — a tem

samem podraźni lewy pęczek ruchowy wychodzący z przedniego końca lewej nóżki
litery H; w stosunku do siły wrażenia podraźni się jeszcze większa lub mniejsza

liczba innych pęczków ruchowych, wyżej leżących na drodze do mózgu, — tak, że
śpiący może się poruszyć całem ciałem.

Nareszcie, jeśli podrażnione przytem włókna przewodnie dochodzą aż do mózgu i
wrażenie pobudzające będzie dość silnem, ażeby się tam dostać — mózg zostanie

rozbudzony z uśpienia i pacyjent nasz zerwie się na równe nogi.
Przypuszczając, że tylko pojedyńcze włókienko było podrażnione, i to u człowieka

czuwającego, to wrażenie, nie potrzebując pokonywać ospałości nerwowej tkanki,
nie potrzebuje też być bardzo silnem, ażeby się dostać do mózgu; ponieważ zaś

szybkość przebiegu jest bardzo znaczna (60 metrów na sekundę), przeto duch nasz
dowie się o wrażeniu, równocześnie z wytworzeniem się odruchu, tak że jakkolwiek

wie o nim, nie może mu jednak przeszkodzić, — np. ten, którego łaskotam, wie o
tem, ale nie może się powstrzymać od wybuchów śmiechu i odruchowych poruszeń

ciała.
Ale ponad mechaniczną władzą mlecza jest wyższa władza duchowa w mózgu. Wola

nasza ma przecież do rozporządzenia włókienka ruchowe schodzące wzdłuż mlecza ku
różnym jego punktom. Jeśli przeto pobudzenie woli bę-

25

dzie miało większą siłę do pobudzeń czuciowych, to spotkawszy się z niemi w

mleczu, rozpocznie walkę. Kto silniejszy, ten zwycięży.
Pobudzenie woli, albo ulegnie pod naciskiem wrażenia — i wtedy odruch, chociaż z

mniejszą siłą bedzie miał miejsce; albo też zrównoważy prąd wrażenia, zagrodzi
mu drogę i wstrzyma odruch.

Często też trafić się może, że pojedyńcze podrażnione włókienko przeniesie
wrażenie wprost do mózgu, nie wywołując odruchu — będzie to mianowicie wtedy,

gdy wrażenie, nie mając dostatecznej siły do rozprzestrzenienia się w okrąg
komórki, do której wbiega, przenosi się tylko na najbliższe wychodzące z niej

włókienko przewodnie i po niem biegnie dalej do mózgu. Naprzykład: czuję w tej
chwili pióro, które trzymam w ręku, nie ulegając jednak żadnemu z tego powodu

odruchowi. Z drugiej strony, nic nie przeszkadza woli przesyłać pobudzenia,
niezależnie od wrażeń — a to za pomocą podległych jej włókienek schodzących z

mózgu do pojedyńczych komórek ruchowych. Tak np. w tej chwili przychodzi mi na
myśl złożyć pióro — i składam je. I znów postanawiam wziąć . pióro do ręki — i

biorę je.
Ani w pierwszym ani w drugim razie przyczyny mego postanowienia niepodobna

upatrywać w żadnem wrażeniu zewnętrznem. Czucie pióra trzymanego w ręku nie jest
jeszcze powodem do złożenia go — podobnie jak samo złożenie go nie jest

właściwym powodem powtórnego wzięcia do ręki. Właściwą, pobudką w pierwszym i w
drugim razie była sama myśl, sama wola, a wiec siła świadoma, mózgowa. W szeregu

nawijających się asocyjacyj wyobrażeń znalazła się pewna ich liczba

uprzytomniających mi w umyśle potrzebę dalszego pisania. Myśl ta, znalazłszy

potwierdzenie w sferze upodobań moich stałych i chwilowych, przybrała charakter
popędu; a ponieważ jako popęd, nie znalazła opozycyi — stała się wyrazem woli.

Wyrażenie woli, w ten sposób sformułowane, przeszło w stan czynny i stało się
pobudzeniem, które po włóknach nerwowych

26

zbiegłszy do mlecza pacierzowego, przeniosło się na odpowiednie nerwy ruchu i
wytworzyło ruch mechaniczny, bardzo skomplikowany ale nie mniej przychodzący nam

z wielką łatwością, ponieważ od dzieciństwa do chwili obecnej muskały ręki
wprawiały się w podobne poruszenia nieskończoną liczbę razy.

W powyższym przykładzie mlecz pacierzowy grał tylko rolę pośrednika — ale bez
takiego pośrednika nie zdołalibyśmy wykonać najprostszego ruchu ręki.

Co za wygoda mieć tak inteligentnych i sumiennych pomocników! Duch nie
potrzebuje się kłopotać: jaką drogą ma wysłać rozkaz woli, jakie włókna czuciowe

podrażnić, do jakich komórek je przenieść, w jaki sposób na nerwy ruchu
przerzucić, i które muskuły wprowadzić w skurcz mechaniczny? Wszystko to mlecz

pacierzowy bierze na siebie — duch w mózgu rezydujący potrzebuje tylko wyrazić
swą wolę. I na tem koniec.

Z czuciem, jak widzieliśmy, rzecz się ma podobnie. Mlecz pacierzowy gra tylko
rolę pośrednika. Sam przez się czuć świadomie nie może. Może tylko okazywać

wrażliwość mechaniczną na bodźce zewnętrzne — wytwarzać odruchy mniej lub więcej
złożone, ale zawsze bezwiedne. Może nabywać pewnych przyzwyczajeń, pewnej

mechanicznej wprawy, pozwalającej wrażeniom przebiegać łatwiej w jednych
kierunkach, aniżeli w drugich, a tem samem wywoływać łatwiej pewne ruchy,

aniżeli inne. Tak np. ruchy często dokonywane pod przewodnictwem i nadzorem
duszy mogą następnie powtarzać się bez jej udziału, stawszy się jakby drugą

naturą samego mlecza — oto co stanowi tak nazwany instynkt u zwierząt. Pewne
przyzwyczajenia mechaniczne, pożyteczne dla zwierzęcia, modyfikują organizacyją

jego ośrodków nerwowych w ten sposób, że te stają się więcej uzdolnionemi do
posługiwania ruchom na owem przyzwyczajeniu opartym. Nastrój taki ośrodków

nerwowych przenosi się mocą dziedziczności na następne pokolenia, w ten sposób,
że następcy otrzymują ośrodki nerwowe więcej uzdolne do machinalnego

przewodnictwa pewnym czynnościom celo-

27

wym, pożytecznym, Ćwiczenie dalszych pokoleń jeszcze więcej wyrabia i utrwala ów
organiczny mechanizm. Powiększona czynność pewnych włókien i komórek nerwowych,

w pewien sposób z sobą połączonych, sprowadza ich rozrost; bezczynność innych
komórek i włókien inaczej ułożonych, sprowadza ich zanik. Tym sposobem przyrząd

nerwowy modeluje się i przystosowywa do warunków życia, wzwyczaja się i wprawia
w pewne machinalne szematyczne, przyrodzone odtwarzanie i kombinowanie ruchów,

nabytych poprzednio przez przodków zwierzęcia, na drodze długiego i ciężkiego
doświadczenia.

Ażeby zrozumieć działania instynktu, nie potrzeba przyjmować, jak to czyni
Pflüger, odrębnej duszy mleczowej pomagającej duchowi mózgowemu. Jeśli nie

rozumiemy jeszcze wszystkich tajemnic nerwowego mechanizmu, to jednak nic mamy
słusznej racyi do zwątpienia o przyszłości, tam bardziej że przeszłość, że

historyja nauki, może nas tylko utwierdzić w zaufaniu do przyszłych jej
postępów.

"Niepodobna, mówi Rudolf Virchow, obok przyrodzonego mechanizmu mlecza,
przypuszczać jeszcze istnienie odrębnego, nieanatomicznego, albo jak to chętnie

zwykli mawiać, niemateryjalnego działacza, któryby czuł, myślał, pożądał i
działał. Skorośmy tylko w komórkach nerwowych znaleźli ściśle oznaczone, zarówno

dla czucia, jak i dla ruchów, siedlisko, to bezwątpienia i speawy pomiędzy
uczuciem (odbieraniem wrażeń) a działaniem pośredniczące, muszą znaleść swe

wyjaśnienie w materyjalnem pośrednictwie, w pewnej kombinacyi anatomicznych
organów. Tem więcej jesteśmy do przyjęcia tego poglądu zmuszeni, ponieważ leży w

naszej mocy za pośrednictwem pewnych materyj (trucizn, lekarstw, pokarmów) na
owe organa oddziaływać i ich wzajemne na siebie oddziaływanie zmienić. Możemy

wzmocnić ich pobudliwość, albo też osłabić — jak chcemy. Mieliżbyśmy przyjąć, że

materyje te naniemateryjalną substanstaucyją oddziaływają? że strychnina — duszę

mleczową paraliżuje ?" (1).

-----------------------------------
(1) Ueber das Rückenmark von R. Virchow. Berlin 1871, str. 38.

28

Stosunek ducha do mózgu, będzie już na pół wyjaśniony, gdy zdołamy oznaczyć

ściśle stosunek półkul mózgowych do mlecza i innych ośrodków nerwowych (móżdżku
i rdzenia przedłużonego). To bowiem co się da wyjaśnić przez stosunek do siebie

tych ostatnich organów — nie będzie już potrzebowało odwoływania się do tajemnic
półkul mózgowych — do spraw ducha.

Przedewszystkiem tedy ustalmy sobie pojęcie mlecza pacierzowego, jako pośrednika
pomiędzy duchem mózgowym — a sprawami życiowemi reszty ciała. Jeśli przeciąć

mlecz w pewnej wysokości, co zajdzie? Czy stracimy nasze władze duchowe myśli,
uczucia i woli? Nie. — Ani wyobraźnia, ani pamięć, ani rozum, same w sobie nic

na tem nic ucierpią — ucierpią o tyle tylko, o ile stan choroby wywołany przez
nadwerężenie mlecza, czy to w skutek złamania kręgów, czy to w skutek

wewnętrznych zmian patologicznych — oddziaływać będzie pośrednio i na umysł. Ale
zobaczymy jaka różnica zajdzie w sferze samych uczuć i woli.

Uprzytomnijmy sobie postać mlecza jako laski nerwowej zamkniętej w kościanym
pokrowcu kręgów z gałką pogrążoną w mózgu czaszkowym, a po bokach od góry do

dołu pokrytej pęczkami wychodzących z niej włókien nerwowych — z których
przednie, jak wiemy, służą, sprawom ruchu, a tylne sprawom czucia. Włókna te

wychodzą poziomo i rozprzestrzeniają się po całem ciele.
Przetnijmy mlecz w połowie wysokości, w połowie krzyża.

Duch organizmu w ten sposób naruszonego uczuje następujące zmiany:
1) Przestanie czuć całą dolną cześć ciała, leżącą pod punktem przecięcia mlecza;

2) Straci na zawsze możność oddziaływania siłą woli na całą ową dolną część
ciała.

Ręce swoje będzie czuł i będzie mógł niemi poruszać dowolnie, ale nogi przestaną
być jego własnością. Nie będzie ich czuł, i nie będzie mógł niemi poruszać.

Będzie mógł tyl-

29

ko patrzeć na nie i dotykać się ich jakby rzeczy martwej, bezwładnej. Siła życia
i silą ducha nie są wiec jednem i tem samem.

Dolna część ciała żyje, ale ducha w niej niema; jest życie, ale niema czucia i
woli. Środki komunikacyi przerwane i duch od połowy ciała odcięty — jużto

terytoryjum na zawsze dla niego stracone. Cały człowiek żyje jeszcze, ale tylko
pół człowieka należy do duszy — reszta do świata zewnętrznego. Sprawy nóg

przestały być dla ducha sprawami wewnętrznemi, — to już dla niego rzecz obca, to
nowiny z zagranicy.

Im wyżej miało miejsce przerwanie mlecza, tem mniejsze terytoryjum pozostaje dla
duszy. Tak, że jeśli złamanie nastąpiło pod samą czaszką, to pozostaną do

rozporządzenia tylko wyższe organa zmysłów i muskuły głowy. Mlecz pacierzowy
bowiem, jest jedyną drogą pośrednią pomiędzy resztą ciała a mózgiem czaszkowym.

Nadwerężenie mlecza w okolicy szyi, trafia się. w skutek upadku na głowę, lub
silnego uderzenia, czy też przestrzelenia karku, wreszcie w skutek pewnych

chorób. Ale najwidoczniej zjawiska podobne obserwować można u osób
gilotynowanych. Nagłe a silne uderzenie noża spadającego z ciężarem na kark

skazanego, przecina mlecz i kręgi, oddzielając jednocześnie głowę od kadłuba.
Rozpatrzmy, jaki w tym razie będzie stosunek ducha do mózgu z jednej strony, a

siły nerwowej mlecza do reszty ciała, z drugiej. Zacznijmy od kadłuba.
Jest rzeczą powszechnie wiadomą, że odcięty ogon jaszczurki, przez długi czas

porusza się jeszcze — "aż do zachodu słońca, " jak opiewa stara legenda ludowa.
Mniejsza jednak o to co się dzieje z ogonem — przecież nikt nie zechce

przypuszczać, że w nim siedzi dusza.... Przepraszam, byłbym zapomniał że jeden z
głównych koryfeuszów idealnego realizmu, jest właśnie tego zdania. Dr. Hermann

Ulrici w obszernem swem dziele p. t. Ciało i dusza sądzi, że dusza "nietylko w
mózgu ma swoje siedlisko," lecz że "musi ona koniecznie i nasienie i jajko i

każdą część pokrajanego po-

30

lipa zamieszkiwać'' (1) Co do nas, nic wejdziemy już na drogę podobnych
przypuszczeń — wiemy bowiem że duch a siła żywotna, to wcale nie jedno i to

samo.
Pokrajany polip może żyć, ponieważ każda cząstka jego ciała ma pewną siłę

żywotną. Ale z tego że się rusza, nie można jeszcze wnosić że ma duszę. Serce
wyjęte z żaby i położone na stole, bije tak dobrze jak w klatce piersiowej.

Gdyby przeto siła żywotna i siła duchowa były jednem i tem samem, jak chce
Ulrici, to w tym przypadku należałoby przypuścić, że część ducha żaby przeniosła

się na stół wraz z sercem. Widzieliśmy już wyżej, że i u ludzi gilotynowanych
serce przez pewien czas bić nie przestaje.

Dla nas jest to zjawisko bardzo naturalne.
Ruchy naszego serca nie zależą od naszej woli, nie są dziełem naszej duszy

myślącej i samowiednej — lecz następstwem mechanizmu mlecza (podług Legallois),
i innych ośrodków automatycznych (a mianowicie zwojów sympatycznych, podług

Bracher'a). Chociaż więc, przez odcięcie głowy, duch utracił swój wpływ na
resztę ciała za pośrednictwem mlecza, niemniej jednak, dopóki żywotność ośrodków

automatycznych nie wyczerpie się, dopóty serce kurczyć się może. Ale Dr. Ulrici
nie zadawalając się podobnem wyjaśnieniem powiedziałby zapewne, że jeszcze nie

cała dusza wyszła z kadłuba, że jeszcze po różnych organach zostało jej trochę
tu i owdzie i dla tego właśnie serce nie przestało się kurczyć. Dla nas podobne

wyjaśnienie będzie poprostu niedorzecznością.
Nie duch myślący świadomy siebie jest przyczyną ruchów serca i innych procesów

życia roślinnego, lecz siła żywotna, to jest siła krwi, siła nerwów i gruczołów,
siła muskułów i kości. W kadłubie odciętym może jeszcze czas jakiś utrzymać się,

siła żywotna, — ale ducha niema w nim ani śladu. Siła żywotna

--------------------------------
(1) Leib und Seele. Grundzüge einer Psychologie des Menschen. Leipzig. 1866.

31

utrzymuje się jeszcze czas jakiś, ponieważ krew nie odrazu wypływa ze wszystkich

tętnic i nic odrazu staje się zepsutą, — ponieważ mlecz pacierzowy i zwoje
sympatyczne nie odrazu tracą, swą siłę nerwową. Mechanizm mleczowy o którym

mówiłem wyżej, istnieje jeszcze — mlecz przeto może jeszcze przewodniczyć tym
ruchom, do których zdolność otrzymał mocą. dziedziczności, lub do których

przywykł mocą, wprawy i nałogu. Jeśli przeto człowiek gilotynowany (podobnie jak
żaba z odciętą głową) podnosił rękę, jakby chciał się bronić, gdy Karol Robin

skalpelem rozcinał mu piersi — to znaczy tylko że w owym człowieku, w owym
kadłubie pozostał jeszcze na chwilę instynkt zachowawczy i władza odruchów,

których przejawy związane są z żywotnością mlecza — ale nie znaczy to bynajmniej
że w nim sam duch pozostał.

Czy jednak kadłub od głowy odcięty może wykonywać ruchy samodzielne? — oto
bezwątpienia ciekawe zagadnienie.

Żaba z odciętą głową ucieka gdy ją podrażnić, obciera się nogą gdy ją kwasem
pomazać, a gdy jej jednę nogę obciąć, obciera się drugą. Pies pozbawiony głowy

wymyka się jeszcze z pod noża którym go dotykają. Młode szczenięta pozbawione
mózgu i móżdżku, przez pewien czas mogą jeszcze pełzać i chodzić. Kot któremu

głowę odcięto, długi czas jeszcze obciera łapami ranę na szyi (1). Podanie
niesie, że cesarz Commodus, zawołany myśliwiec, ostrzem strzały, w biegu będącym

strusiom afrykańskim, głowy obcinał — a jednak ptaki te nieprzestawały biedz
dalej (2). Nareszcie podobne zjawiska obserwowano i u ludzi. Dzieci potworne

urodzone bez mózgu, mogą jednak poruszać się i krzyczeć.

--------------------------------
(1) Ob: w dziele Wundta: Vorlesungen über Menschen-und Thier-Seele. Nie mając

pod ręką. oryginału, cytuję z przekładu rosyjskiego. Petersburg 1868 t. 2 str.
530.

(2) Virchow. Ueber das Rückenmark str. 34.

32

"Pewien lekarz (1), mówi Wundt, opowiadał mi, że tylko przez włożenie palca w
usta bezmózgowego dziecka mógł na chwilę krzyk jego powstrzymać, przyczem mały

potworek począł ssać palec z niezwykłą siłą." Podobne zjawisko obserwował u nas
przed kilku laty Dr. Majewski. Już Arystoteles rozbierał pytanie: czy ludzie

pozbawieni głowy mogą chodzić. Diemerbroeck, anatom holenderski z XVII wieku
zapewnia, że pewien zbrodniarz ścięty mieczem katowskim nagle podniósł się i

przez chwilę stał na nogach. Jeszcze ciekawsze jakkolwiek mniej pewne fakta,
znajdujemy w żywotach świętych. Wspomnę tylko św. Dyjonizyjusza, który po

ścięciu, podniósł własną głowę, wziął ją pod pachę i niósł dwie mile drogi aż do
Saint-Denis pod Paryżem!... ( 2 ) Odtrąciwszy z tego podania to, co ludzie przez

wrodzoną skłonność do cudowności przydać musieli, być może iż w zasadzie
pozostanie fakt niemniej prawdopodobny, jak inne tego rodzaju zjawiska.

We wszystkich powyższych przykładach widzieliśmy działanie mlecza pacierzowego,
występujące na pozór samodzielnie, ale w gruncie rzeczy zależne zawsze od

pewnego krótszego lub dłuższego podrażnienia wywołującego odruchy. Podrażnienie
to może być niekoniecznie zewnętrznem, obcem, gdyż w samem ciele zachodzą

procesa chwilowe drażniące mlecz i wywołujące odruchy. Tak np. u człowieka z
przełamanym krzyżem, nogi mogą się poruszać, jeśli je podraźnimy, albo też jeśli

w nich samych zajdzie jaki proces chorobliwy, o którym wrażenie dojdzie do
mlecza. Poruszenia czyli odruchy nastąpią wtenczas mimowoli, a często nawet i

mimo wiedzy ducha zamkniętego w mózgu. Ale sam z siebie, bez żadnych podrażnień
mniej lub

-------------------------------

(1) Wundt, loc. cit. str. 530. Autor miał tu zapewne na myśli D-ra Beyera, o
którym wspomina Vulpian (Lecons sur la physiologie du systeme nerveux. str. 396

(2) Dyjonizy był pierwszym biskupem paryskim; przysłany z Rzymu w III wieku dla
opowiadania wiary w Galii,

33

więcej widocznych, mlecz pacierzowy nie jest w stanie przedsiębrać ruchów

samodzielnych — inicyjatywa woli tylko z samego mózgu wyjść może. I dla tego
żaba pozbawiona głowy, będzie siedziała nieruchomie aż do śmierci, jeśli jej nic

zewnętrznego lub wewnętrznego nie podraźni. Rzucona w wodę- będzie pływała, ale
położona ostrożnie na dnie naczynia, zdechnie nieruszywszy się z miejsca

choćbyśmy nawet wodę zawartą w naczyniu ogrzewali stopniowo do 45°, to jest do
chwili, w której organizm żaby zostanie rozstrojony (1). Co się zaś tyczy owych

strusiów biegnących po stracie głowy — to i tu łatwo domyśleć się, że bieg
dalszy był skutkiem mechanicznego rozpędu w funkcyjach mlecza, pobudzonych

pierwotnie rozkazem woli z mózgu, lub też prostym odruchem. Tym sposobem w
pozornie samodzielnem działaniu mlecza należy zawsze upatrywać inicyjatywę

zewnętrzną, czy to fizyczną (wrażenie), czy duchowa, (pobudzenie woli). Bez tych
pobudzeń wywołujących odruchy, mlecz nie jest w stanie działać samodzielnie. Nie

może on przedsiębrać pewnego szeregu ruchów umiejętnie pokombinowanych,
niezależnie od chwilowego pobudzenia. Władzę tę tylko mózg wielki posiada.

Funkcyje zatem mlecza dają się podciągnąć pod dwie kategoryie działań:
I. Działanie bierne przewodnie, pośredniczącze pomiędzy duchem a mięśniami i

światem zewnętrznym.
II. Działanie czynne, odruchowe, polegające na przenoszeniu pobudzeń czuciowych

na nerwy ruchu, w sposób mniej lub więcej skomplikowany, a zależny od
dziedzicznego ustroju mlecza i nabytych, mechanicznych nałogów. Pierwsze, to

jest przewodnie, i drugie, to jest odruchowe działanie, są zarówno bezwiedne.

---------------------------------
(1) Ob: ciekawe doświadczenia Fr. Goltza opisane w jego odczycie pod tyt.

Beiträge zur Lehre von den Funktionen des Gehiras der Frösche. Königsberg 1868.
Należy tylko ostrożnie przyjmować uwagi autora co do siedliska inteligencyi.

34

Przechodzimy teraz do drugiej części naszego zagadnienia, a mianowicie: jakie

procesa zachodzić mogą, w głowie odciętej od ciała?

Lecz ażeby na to pytanie odpowiedzieć, musimy pierwiej zapoznać się z funkcyjami

mózgu czaszkowego, czyli tak zwanego mózgowia.

ROZDZIAŁ III.

WŁADZE MÓZGOWIA.

Mózgowiem nazywamy wszystkie ośrodki nerwowe mieszczące się w jamie czaszkowej —
a więc te które po odcięciu głowy, tracą wszelką łączność z resztą ciała.

Mózgowie składa się przedewszystkiem z trzech części: 1° z rdzenia przedłużonego
będącego dalszym ciągiem mlecza pacierzowego; 2° z móżdżku zwanego inaczej

tylnym albo małym mózgiem; i 3° z półkul mózgowych czyli z mózgu wielkiego,
wypełniającego wierzchnią i przednią część jamy czaszkowej. Wszystkie te trzy

główne ośrodki, łatwo odróżnić na załączonym rysunku.
Porównywaliśmy poprzednio mlecz pacierzowy z laską, której rączka wychodząca z

kanału kręgowego chowa się w głębi czaszki. Tą rączką wydłużoną i dwa razy
wypukłą jest właśnie rdzeń przedłużony. Rozróżniamy w nim dwa piętra: dolne,

będące najbliższem przedłużeniem mlecza, rozpoczyna się w miejscu naznaczonem
kreseczkami, rozszerzając się nieznacznie ku górze i znowu zwężając się w

szyjkę, również oznaczoną kreseczkami, ponad któremi wznosi się drugie piętro
rdzenia, czyli tak zwana wyniosłość obrączkowa (Protuberantia annularis)

przylegająca i do mózgu właściwego i do móżdżku.
Dolna część będzie zatem właściwym rdzeniem przedłużonym, (medula oblongata), a

górnej nadawać będziemy szczegóło-

35

wa, nazwę wyniosłości obrączkowej. Obie te części jednakże winny być uważane za
jednę całość, gdyż łączą się z sobą najściślej i przedstawiają wspólne cechy,

które na pierwszy rzut oka wyróżniają; je od innych części mózgowia t. j. od
półkul przednich i móżdżku. O ile bowiem te ostatnie mają powierzchnię szarą,

mniej lub więcej ciemną i przedstawiająna niej liczne zawoje i wszelkiego
rodzaju nierówności — o tyle rdzeń przedłużony (obejmując tą nazwą i wyniosłość

obrączkową) jest białym i gładkim. Na zasadzie tych cech ogólnych prof.
Hirszfeld obejmuje nawet pod nazwą rdzenia przedłużonego i te drobniejsze organa

nerwowe, które przylegając do rdzenia, ściśle się z nim łączą. Chcę tu mówić
głównie o tak zwanych odnogach, czyli sznurkach włóknistych, łączących rdzeń

przedłużony z mózgiem i móżdżkiem,
i o czterech drobnych wypukłościach, zwanych wzgórkami czworaczemi (corpora

quadrigeinina). Dwa z nich widoczne są na rysunku w przecięciu, w tylnogórnej
części wyniosłości obrączkowej.

Znając teraz położenia rdzenia przedłużonego, możemy się mniej więcej domyślać
jego funkcyj. Jest on widocznie jedynym pośrednikiem pomiędzy mleczem kręgowym a

mózgiem i móżdżkiem; ponieważ zaś wiemy już, że duch półkul mózgowych jest w
ciągłych stosunkach z całym organizmem za pośrednictwem mlecza, to nietrudno nam

będzie pojąć, że ze swej strony, mlecz pacierzowy czyli kręgowy tylko przez
pośrednictwo przedłużonego z mózgiem przednim znosić się, może. Ale zachodzi

pytanie, czy obok tych przewodniczych własności, rdzeń przedłużony nie posiada
innych ośrodkowych funkcyj? Przewaga substancyi białej nadaje mu wprawdzie

charakter pośredniczy ale, rozważając bliżej przebieg stanowiących go włókien,
spostrzeżemy, że one niezupełnie tak się układają jak w mleczu, spostrzeżemy

licznekrzyżowauia się nitek wychodzących z mlecza, a nawet wprost nowe włókna
różnokierunkowe, samemu tylko rdzeniowi przedłużonemu właściwe. Wreszcie i masa

szara, komórkowa, znajduje się w znacznej ilości

36

w środku rdzenia. Stanowi ona widocznie rozszerzone przedłużenie szarej,
wewnętrznej masy mlecza.

Wiemy zaś co znaczy pojawienie się tkanki szarej, komórkowej; musi ona mieć
jakieś przeznaczenie ośrodkowe, musi jednoczyć w sobie jedne podrażnienia,

wysyłać drugie. W górnej części rdzenia, w tak zwanej wyniosłości obrączkowej,
masa biała tak ściśle łączy się z tkanka szara, że tworzą, warstwy naprzemian po

sobie idące. Tutaj to musi się odbywać jakaś nie zwykła robota. Wszystko się

plącze, wszystko się łączy w sposób dziwnie skomplikowany; wszystkie ośrodki

przysyłają tu swoje włókna — i mózg i móżdżek i mlecz pacierzowy.
Nie dosyć na tem. Przypatrując się. rysunkowi spostrzeżemy, że ze rdzenia

przedłużonego wychodzą niemal wszystkie nerwy czaszkowe. I ten fakt nie jest bez
znaczenia, "Rdzeń przedłużony, mówi prof. Hirszfeld, wraz z mostem Varola (1)

stanowią ognisko, w którem łączą się niejako czynności nerwów mózgowych i
rdzeniowych; stąd też należą one do najbardziej złożonych części ośrodków

nerwowych, i składają się ze ścisłej mieszaniny substancyi białej i szarej" (2).
Ale dla czegóż mamy poprzestać na ogólnych domysłach, skoro oprócz wskazówek

rozmiłowanych mamy jeszcze inne źródło pozuania? Dla czegóż nie mamy zrobić
kilku doświadczeń? Wszakże to najlepsze kryteryjum dla teoretycznych domysłów na

obserwacyi opartych.

---------
(1) Most Varola znaczy to samo, co wyniosłość obrączkowa. Nazwa mostu pochodzi

stąd, że tu część rdzenia służy za przejście od jednej półkuli móżdżku do
drugiej. Nazwa zaś druga nadaną została ze względu na kształt samego organu.

Niektórzy wreszcie anatomowie, biorąc pod uwagę i położenie i formę i zawiłość
funkcyi tej części rdzenia, nazwali ja, węzłem, mózgowia (nodus encephali).

(2) Anatomija opisowa ciała ludzkiego przez D-ra prof. Ludwika Hirschfelda tom
IV, str. 81, Warszawa 1861,

37

Przystępujemy zatem do doświadczeń. Należy nam tylko wezwać w pomoc

najznakomitszych badaczów — a ja ze swój strony winienem prosić czytelnika,
ażeby, jeśli się zdecyduje być świadkiem doświadczeń, zamknął swe serce na

wszelkie uczucia litości... Czynię, to więcej dla uprzedzenia wrażeń, aniżeli
dla ich usunięcia, bo niestety! nie leży ono w naszej mocy.

Przystępujemy do doświadczeń.
Weźmy królika, psa lub jakiekolwiek inne zwierzę ssące, i przetnijmy mu za

pomocą skalpelu to miejsce rdzenia przedłużonego, nad którem wychodzi ósma para
nerwów. Zwierzę natychmiast padnie martwe, bez życia. Dlaczego?

Rozpatrując ujścia nitek nerwowych idących do płuc — przekonamy się, że nitki te
schodzą się właśnie w punkcie, któryśmy naruszyli, w tak nazwanym przez

Flourens'a ośrodku oddechowym (centre respiratoir) albo węzle życiowym (noeud
vital). Rozciąga się on od ujścia nerwu ósmej pary i sięga cokolwiek poniżej.

Istnienie tego węzła życiowego, wykrytego jeszcze przez Galena a oznaczonego z
całą ścisłością przez Flourensa, nie ulega żadnej wątpliwości. Dziwi mnie też,

że prof. Struve w rozprawie O istnieniu duszy, opierając się niby na
doświadczeniach niektórych fizyjologów, usiłuje temu zaprzeczyć. "Co się zaś

tyczy owego noeud vital Flourens'a — mówi on we wspomnionej rozprawie — to
nietylko Schiff i Wagner ale i Brown-Sequard przekonali się (?), że uszkodzenie

takowego nic pociąga za sobą bezpośrednio śmierci, że zatem nie może być uznanym
" za ognisko życia" za centralny punkt żywotnych funkcyj organizmu"(1). W

powyższych słowach określenie fizyjologicznej doniosłości owego noeud vital,
wychodzi trochę niejasno, zwłaszcza że w odnośniku prof. Struve powołuje się na

zdanie

-------
(1) O istnieniu duszy i jej udziale w chorobach umysłowych p. Henryka Struve D-

ra fil. prof. nad. fil. w szk. gł. Warszawa 1867. str. 26.

38

Funke'go, że "myśl koncentracyi duszy w jednej części mózgu usuniętą, została
przez najnowsze fizyjologiczne badania." Zdanie to nietylko nie przeczy

istnieniu węzła życiowego w rdzeniu przedłużonym, ale nawet nie ma z niem
związku. Najprzód bowiem niechodzi tu o koncentracyją władz duchowych duszy,

lecz o koncentracyją nerwów oddechowych — a powtóre nic jest mowa o mózgu, lecz
o rdzeniu przedłużonym. Zatem Funke chociaż ma za sobą najzupełniejsze

słuszność, nie narusza w niczem prawdziwości wniosków Flourens'a. Tu chodzi
poprostu o fakt doświadczalny, że uszkodzenie owego noeud vital, powoduje śmierć

natychmiastową. Oto co mówi w tym przedmiocie prof. Hirschfeld: "Całość tego

miejsca konieczną jest do oddychania, które za jego uszkodzeniem lub przeicęciem

ustaje. Punkt żywotny o którym mowa, leży w miejscu początku ósmej pary nerwów
czaszkowych i sięga na dół, w odległości trzech linij niżej tego miejsca. Na tej

wysokości można zniszczyć piramidy przednie
i pęczki powrózkowe, nie tamując oddychania; gdy przeciwnie, uszkodzenie samego

tylko pęczka oliwkowego czyli pośredniego, sprowadza natychmiastowe ustanie
ruchów oddechowych, a tem samem i życia" (1).

Tak więc władza ruchów oddechowych mieści się w rdzeniu przedłużonym. Ma ona
jeszcze i inne ważne przeznaczenia, przewodnicząc w części ruchom serca, sprawom

odżywiania i wydzielania, ale te nas w tej chwili nie interesują. Przechodzimy
zatem na drugie piętro rdzenia.

Ażeby się przekonać jakie władze rezydują na owem drugiem piętrze rdzenia czyli
w wyniosłości obrączkowej — należy zobaczyć jaka zmiana zajdzie w życiu

zwierzęcia, gdy mu ten ośrodek wytniemy? Zamiast wycinać cały most Varola, co
byłoby zbyt trudnem, dość nam będzie oddzielić go od właściwego rdzenia

przedłuż, cięciem przechodzącem po kreseczkach odgra-

---------
(1) Układ nerwowy i przyrządy zmysłowe wraz z uwagami fizyjologicznemi p.

Ludwika Hirschfelda. Warszawa 1861, str. 80 — 81.

39

niczających na rysunku rdzeń przedł. właściwy od mostu Varola (wyniosł,
obrącz.). Ośrodek oddechowy i ośrodki innych spraw życia (odżywiania i

wydzielania) pozostają nienaruszone i zachowują swój związek z mleczem
pacierzowym. To też ruchy odruchowe, automatyczne, nie ustają. Oddychanie trwa

jak przedtem. Zwierzę połyka pokarm, zmienia ruchy twarzy, wydaje właściwe sobie
głosy — jednem słowem zachowuje całkowicie władzę odruchów mleczowych i

rdzeniowych, mogących się odbywać, niezależnie od wpływu ducha mózgowego — ale
traci na zawsze władzę uczuwania wrażeń. Krzyczy wprawdzie gdy je ukłuć ale nie

Jest to krzyk bólu, jest to tylko odruch mechaniczny, zawsze jednakowy, że tak
powiem: bez żadnego wyrazu. Jestto krzyk taki, jaki wydaje za naciśnięciem

zabawka dziecinna wyobrażająca psa lub inne zwierzę. Później przestaje krzyczeć.
"Proszę dobrze zauważyć mówi Vulpian, charakter tego krzyku; jest to krzyk

odruchowy wcale niepodobny do prawdziwych oznak bólu" (1). Zaraz się o tem
przekonamy przez porównanie. Wyjmijmy zwierzęciu z czaszki mózg i móżdżek,

zachowując jednak nietylko rdzeń przedł. jak w poprzednim razie, ale i górne
jego piętro czyli most Varola. Cóż się stanie ? Wyręczmy się odpowiedzią

Vulpiana: "Operowane w ten sposób psy i króliki, przez gwałtowne ruchy i bolesny
krzyk dają dowód, że czują ból gdy je drażnić." Jeśli znowu zniszczymy

wyniosłość obrączkową, władza czucia gaśnie, krzyk przybiera znowu bezmyślny
odruchowy charakter przy najsilniejszem drażnieniu. Liczne tego rodzaju

doświadczenia Vulpiana i Longeta niepozostawiają wątpliwości, że istnienie
wyniosłości obrączkowej jest koniecznym i zupełnie dostatecznym warunkiem objawu

czucia zmysłowego w zakresie dotyku — że zatem władza czucia zmysłowego w niej
ma swoje siedlisko.

Ale ciekawy ten organ i innym jeszcze służy sprawom. Przekonamy się zaraz, że
domysły nasze na jego położeniu i zawi-

-------

(1) Vulpian. Lecons sur la physiologie du systeme nerveux P. 496 — 510.

40

łości anatomicznej budowy oparte (patrz wyżej), były zupełnie uzasadnione.
Dziwne pomięszanie substancyi białej z szarą, znajduje swe usprawiedliwienie w

różnorodności funkcyj tego tajemniczego organu, będącego przedsionkiem do
półkul, w których rezyduje samowiedza. W tym to przedsionku wrażenia zmysłowe

oczekują na audyjencyją i bywają wysłuchane, jeśli tylko mają za sobą dość siły,
ażeby skłonić ku sobie uwagę mózgowego ducha. Nie tylko zaś wrażenia dotyku mają

w wyniosłości obrączkowej swój organ centralny — jest on takimże ośrodkiem dla
słuchu.

Vulpian operował w podany wyżej sposób (1) szczura i następnie udawał miauczenie

kota podrażnionego gniewem. Natychmiast szczur, który po operacyi siedział

bezwładnie, rzucił się gwałtownie chcąc uniknąć niebezpieczeństw; !., ponieważ
ośrodki jego automatyczne (mlecz, rdzeń i wyn. obr.) przywykły przy podobnem

wrażeniu pobudzać organizm do ucieczki. Za każdem udaniem miauczenia — szczur
zachowywał się podobnie. Przeciwnie, wycięcie wyniosłości obrączkowej usuwało

natychmiast powyższe objawy.
Wyniosłość obrączkowa jest jeszcze ośrodkiem nerwowym dla wrażeń smaku.

Doświadczenia Flourensa i Longeta stwierdzone przez Vulpiana, dowodzą że kocięta
i szczenięta pozbawione wyniosłości obrączkowej nie okazują żadnego wstrętu, gdy

im się da do picia zgęszczony wyciąg Coloquint'y, podczas gdy posiadające ją,
posmakowawszy płynu, rzucają się ze wsrętem, wykrzywiając gębę.

Tak więc w górnej części rdzenia przylegającej do mózgu, czyli w wyniołości
obrączkowej ma siedlisko władza czucia zmysłowego w zakresie dotyku, słuchu i

smaku.
Idźmy dalej. W tylnej części wyniosłości obrączkowej widzimy na rysunku dwie

wypukłości; jest to prawa połowa tak zwanych wzgórków czworaczych (corpora
quadrigemina). Są one

---------

(1) Zachowując wyniosłość obrączkową.

41

siedliskiem władzy widzenia. Gołąb, któremu wycięto mózg, uchyla się jeszcze
ostrożnie gdy mu z przed oczu zagraża uderzenie — przestaje zaś rozeznawać

wrażenia wzrokowe, jeśli tylko oprócz mózgu wycięto i wzgórki podwójne (1).
Przecięcie prawej strony wzgórków czworaczych powoduje ślepotę w lewem oku i

naodwrót. Z drugiej strony wiadomo, ze zniszczenie gałki ocznej powoduje zanik
wzgórków czworaczych strony przeciwnej (2). Jednakże doświadczenia fizyologiczne

zdają się wskazywać, że wzgórki czworacze tylko z konieczności biorą na siebie
sprawę widzenia, gdy półkule mózgu są zniszczone. Przy normalnym zaś stanie,

sprawa widzenia odbywa się za współudziałem półkul. W każdym razie wzgórki
czworacze należy uznać za główne siedlisko władzy uczuwania wrażeń świetlnych,

ponieważ mogą one widzieć bez pomocy półkul mózgowych; gdy tymczasem te, bez
pośrednictwa wzgórków czworaczych widzieć nie mogą.

Wykryliśmy tedy po 1-e: że w rdzeniu przedłużonym mieści się głównie władza
ruchów oddechowych;

po 2-e: że wyniosłość obrączkowa jest, siedliskiem czucia zmysłowego z zakresu
dotyku, słuchu i smaku; i

po 3-e: że siedliskiem władzy widzenia są wzgórki czworacze.
Rozpatrzmy teraz sprawy dalszych części mózgowia.

Tuż ponad wzgórkami czworaczemi, przylegając do górnotylnej części wyniosłości
obrączkowej, leży tak nazwana szyszka. Tajemniczy ten organ zwracał oddawna

uwagę anatomów i filozofów, dając powód do oryginalnych przypuszczeń. Tak np.
Descartes sądził, że w niej to siedzi dusza, kierująca wszystkiemi sprawami

życiowemi, za pośrednictwem dwóch białych nerwowych sznurków, idących od szyszki
do wzgórków wzroko-

------------

(1) Wzgórki podwójne są, tem dla gołębia, czem dla nas wzgórki czworacze.
(2) Hirschfeld. loc., cit. str. 91.

42

wych (1) i zwanych lejcami duszy. W tem położeniu duch odgrywałby rolę woźnicy,

powożącego organizmem. Ale na nieszczęście żadne doświadczenie niepotwierdza
domysłów Descartesa. Szyszka jest sobie poprostu szyszką, tem mniej godną tak

wysokiego posłannictwa, o ile że w jej masie znajduje się zwykle znaczna ilość
piasku wapiennego, rozsypanego w tkance nerwowej. Na co tam natura nasypała tego

piasku? Tego domyśleć się trudno. Ale nie do nas należy poprawiać naturę —
lepiej więc przyznać się do niewiadomości — i na tem poprzestać.

Sławny fizyjolog francuski Magendie prozaiczniejszy od Descartesa, sądził, że
szyszka jest przeznaczoną do zatykania otworu, łączącego trzecią jamę mózgowąz

czwartą (2). Posłannictwo, jak widzimy, niezbyt podniosłe. Galen, a za nim i

wielu innych dzisiejszych anatomów, sądzi, że w szyszce tworzy się jakiś płyn

nieznanego przeznaczenia — że więc należy ją uważać za pewnego rodzaju gruczoł
wydzielający. Na tę myśl naprowadza istnienie w niej drobnego kanaliku ze

śladami lepkiej cieczy. Główna masa szyszki jest jednakże nerwową, składa się
bowiem z tkanki białej, włóknistej z małą ilością istoty szarej naczyniowej (t.

j. zawierającej naczynia krwionośne, czyli tętnice i żyły) (3).
Prof. jenajskiego uniwersytetu Huschke utrzymuje, że wykrył na powierzchni

szyszki nabłonek migawkowy (Fliminer-epithelium). Komórki tej delikatnej błonki
opatrzone są włoskami niezmiernie drobnemi, których szybkie poruszenia wprawiają

w ruch ciałka krwi i inne jakieś jakby tłuszczowe kropelki. Jednakże Huschke
przyznaje, że zjawisko to obserwował

--------------

(1) Wzgórki wzrokowe są to dwie owalne wypukłości koloru białej kawy, leżące
przed wzgórkami czworaczemi i więcej na zewnątrz. Pomimo swej nazwy, nie biorą

one żadnego udziału w sprawach widzenia.
(2) Hirschfeld, loc. cit. str. 112.

(3) Hirschfeld, loc. cit. str. 112.

43

tylko u żaby, a u człowieka ściętego w Altenburgu 1852 r, badając go w pół
godziny po egzekucyi, nie podobnego nie znalazł" Kölliker i Vircho w doszli do

podobnych rezultatów (1).
Na domiar osobliwych własności szyszki mózgowej, dodać winienem, ża ziarna

piasku istnieją stale od 7-go roku życia rozsypane tu i owdzie po powierzchni, a
na starość kwaterują się w same masę nerwową, przenikając ją w znacznej ilości;

— przytem, co się tyczy objętości samej szyszki, znajduje się ona w ciekawym
stosunku do płci i wieku, a mianowicie: u dzieci i u kobiet jest stosunkowo

większą (2).
Sumując wszystkie powyższe uwagi, wyznać należy, że o tizyjologiczuem

przeznaczeniu szyszki dotychczas nic pewnego nie wiemy.
Zwrócimy teraz naszę uwagę na organ, jeszcze więcej ciekawy, choć mniej

tajemniczy. Mam tu na myśli tylno-dolną część mózgowia, zwaną móżdżkiem (na
rysunku m — m.). Zajmuje on część czaszki tuż nad karkiem leżącą i jeśli jest

silnie rozwiniętym, czyni tę część głowy szeroką i wydatną. Ze względu na swą,
formę, przedstawia podobieństwo do owych poduszeczek w kształcie serca

wyciętych. Wyobraźmy sobie taką poduszeczkę. z masy nerwowej, obróconą
ostrzejszym końcem ku przodowi, tak że wycięcie sercowe przypadnie na tył głowy

— a będziemy mieli uprzytomnioną postać i położenie móżdżku. Należy tylko dodać,
że dwie jego połówki nie zlewają się bezpośrednio, lecz są połączone spoidłem,

sta-

-------------
(1) Huschke: Scliaedel, Hirn und Seele des Menschen und der Thiere, nach Alter,

Geschlecht und Rasse. — Jena 18 54. str. 104.
(2) Opierani się w tym względzie na spostrzeżeniach Sömmeringa (Vom Hirn und

Rückenmark str. 9 3), Burdacha (Bau und Leben des Gehirns. t. III, str. 477) i
Huschke'go (Schaedel, Hirn und Seele, str. 104). Fakt ten zauważył jeszcze W.

Jurski w rozprawie De glandula pineali, Braeme 1665, str. 7.

44

nowiącem środkową część móżdżku. Gall nazywa nawet owe spoidło zasadniczą
częścią móżdżku, z tego względu że występuje ono zawsze, podczas gdy boczne

połówki u niższych zwierząt są zaledwie widoczne. U wyższych ssących stopniowo
objawia się przewaga części bocznych, a u człowieka są one właśnie

najgłówniejsza i najobszerniejszą częścią móżdżku. Jedną z tych połówek, a
mianowicie prawą, widzi czytelnik r. a rysunku w przecięciu. Rozgałęzienia

wewnętrznego jądra białej substancyi tworzą w niem tak zwane drzewo życia,
nadzwyczaj delikatnie zarysowane. Z wierzchu widzimy tkankę szara, pokrywającą

cały móżdżek, podobnie jak i mózg właściwy, wyróżniając tym sposobem oba te
organa od wszystkich innych części mózgowia, pokrytych z wierzchu białą tkanką,

z wewnątrz zawierających szare jądra. Niektórzy anatomowie wyróżniają jeszcze

trzecią pośrednią, żółtawą tkankę w móżdżku, leżącą między jądrem białem a szarą

zewnętrzną powłoką. Bądź co bądź, mamy tu do czynienia z ośrodkiem nerwowym
niemałej komplikacyi. Wypada nam jednak wykryć jego fizyjologiczne znaczenie.

W tym celu zauważmy przedewszystkiem, że mimo swego ubocznego położenia, nie
jest to bynajmniej organ odosobniony. Ma on swoje, bardzo liczne linije

telegraficzne, czyli tak nazwane odnogi móżdżku, za pomocą których łączy się jak
najściślej z innemi ośrodkami. I tak: za pomocą odnóg dolnych łączy się z

rdzeniem przedłużonym — za pomocą odnóg przednich z mostem Varola (W. O.) — i po
trzecie, za pomocą odnóg górnych z mózgiem (1).

Jakie objawy przedstawi nam zwierzę, któremu móżdżek wytniemy — lub człowiek u
którego tenże organ, czy to w skutek rany, czy w skutek choroby, został

uszkodzony? — Oto pytanie. Po odpowiedź zwróćmy się do doświadczeń.

-------
(1) Hirschfeld, str. 100.

45

Zwierzę, któremu móżdżek wycięto nie naruszając o ile możności samego mózgu (1)

nie traci żadnej ze swoich władz duchowych. Posiada w zupełności czucie,
zdolność wnioskowania o niebezpieczeństwie, posiada wszystkie właściwe sobie

popędy, wykonywa znaczną, liczbę ruchów z własnej woli lub w skutek zewnętrznego
pobudzenia, jednem słowem zachowuje wszystkie te władze, które nazywamy władzami

ducha — ale traci zupełnie zdolność porządkowania ruchów. Chód jego staje się
niepewnym, chwiejnym, zamiast naprzód idzie w prawo lub w lewo, a nawet w tył.

Może poruszać dowolnie każdym członkiem ciała i ma wolę po temu, bo wyraźnie
okazuje zamiar dojścia do oznaczonego miejsca; ale znać zarazem, że mu to

przychodzi z trudnością, podobnie jak człowiekowi pijanemu. Wygląda to, jakby
zwierzę naraz zapomniało jak trzeba stawiać nogi, jak ściągać zgodnie muskuły,

jak kierować ruchami ciała i utrzymać jego równowagę. "Za zniesieniem warstw
powierzchownych móżdżku — mówi prof. Hirschfeld — ruchy stają się niezgodne;

dalej w miarę coraz głębszych cięć, robią się niepewne i chwiejące; nareszcie za
zniszczeniem ostatnich pokładów, niknie władza potrzebna do ułożenia

pojedyńczych poruszeń w jednę całość stanowiącą bieganie, chodzenie, i t. p.
ruchy złożone. Słowem, poruszenia są, ale niedostaje władzy kierującej niemi."

Nietrudno nam będzie wy tłómaczyć te fakta, jeśli sobie przypomnimy to, com
powiedział o czynnościach ośrodków automatycznych, biorąc za przykład chodzenie.

--------------------------

(1) Nienaruszenie zupełne jest niemożliwem, jak tego łatwo z położenia móżdżku
domyślić się. Wycięcie móżdżku przez otwór, zrobiony w tylnej części czaszki,

jest operacyją. niebezpieczną i bolesną ze względu na czułość tego miejsca i
sąsiedztwo rdzenia — musimy przeto wyjmować móżdżek z góry, odchyliwszy

pokrywające go półkule mózgowe, Trudność tej operacyi sprawia, że dotychczas tak
mało mamy dokładnych spostrzeżeń nad funkcyjami móżdżku,

46

Najprostsze czynności, które wykonywamy mechanicznie, prawie nie myśląc o nich,

były pierwotnie wyuczone z trudem i dopiero po znacznej liczbie prób doszliśmy
do wprawy a od wprawy do mechanicznego nałogu. Pierwotnie mózg wyuczał móżdżek

pewnych ruchów, które pojętny uczeń zachował w pamięci tak jak się zachowuje
tabliczkę mnożenia, nic myśląc o tem dla czego 7 razy 7 jest 49 — tak jak się

zachowuje w pamięci sposób wymawiania liter i wyrazów, chociaż rzeczywiście nie
wiemy, jak potrzeba ułożyć usta, zęby, język, ażeby wymówić kolejno wiadomą

liczbę głosek.
Z początku ulegamy tylko pojedynczym odruchom mózgowym, później, częstość tych

odruchów wyrabia w móżdżku triki mechanizm, że odpowiada on na pobudzenia
pierwiej, zanim mózg zdoła ocenić je świadomie. Znaną jest gra w której przy

wymówieniu przez jednę z osób pewnych wyrazów, wszyscy powinni podnieść ręce do
góry. Należący do gry po raz pierwszy, zwykle co chwila zmuszeni są, za nieuwagę

dawać fanty, ponieważ móżdżek ich niewyuczył się jeszcze jak ma odpowiadać na
pobudki zewnętrzne; zanim zaś mózg zdołał ocenić świadomie dane wrażenie i

wysłać rozkaz woli do móżdżku — upłynął pewien krótki wprawdzie przeciąg czasu,

zawsze jednak dosyć długi ażeby opóźnienie niewprawnego towarzysza zabawy na jaw

wyszło. Jeśli jednak po pewnym czasie mózg wprawi się w szybkie ocenianie
wrażenia i wysyłanie pobudzenia — to z drugiej strony w móżdżku wytworzą się też

pewne drogi przebiegu dla pobudzeń, ułatwiające spełnienie całej akcyi ruchowej
do tego stopnia, że jeśli pewna kombinacyja ruchów następować będzie stale po

pewnej kombinacyi pobudzeń, znaczną liczbę razy pod wpływem mózgu, to móżdżek
nabędzie zdolności odtwarzania tych ruchów na własną rękę, wprost za pierwszem

odpowiedniem pobudzeniem. Dalsze pobudzenia będą już nawet niepotrzebne.
Mądrej głowie dość dwie słowie. Wprawnemu sekretarzowi wystarcza jedna uwaga

zwierzchnika, ażeby mógł zredagować odpowiedni referat jak należy i szybciej od
innych mniej

47

wprawnych. Otóż takim sekretarzem mózgowego zwierzchnika jest móżdżek. Duch

mózgowy pobudza do ruchu, ale sekretarz móżdżkowy porządkuje ruchy — porządkuje,
bo się tego nauczył, bo wprzód zanim biegał, nauczył się chodzić. Niechże

takiego sekretarza zabraknie — pan zwierzchnik na raz traci głowę. Przywykł
tylko wydawać rozkazy i podpisywać referaty — a gdy przyszło samemu regulować

ruch maszyny biórowej, nie wiś jak sobie radzić — nie wie gdzie co leży, gdzie
czego szukać. Pierwiej dość mu było powiedzieć: proszę dać to i to — i było dane

— proszę przygotować to i to — i było przygotowane. A teraz ani rusz... W
zegarze duchowym zabrakło regulatora — idzie raz prędzej, to znów wolniej — bije

wtedy kiedy najmniej potrzeba....
Są artyści którzy grają przeważnie móżdżkiem. Tym znowuż nie podobna zarzucić

nieregularności, ale są to też tylko zegarki z regulatorami — wszystko u nich
idzie równo, czysto, wszystko ma swój czas i swoję siłę — kropka w kropkę: nuty

grające same przez się. I nic więcej. Słyszysz, podziwiasz i wynosisz z tej
całej parady najgłębsze przeświadczenie, że człowiek może dojść do doskonałości

grającej tabakierki.
Szalony mechanizm — co za biegłość! wołasz zdumiony, i mimowoli przychodzi ci na

myśl Blondyn z balansem w ręku. To mi dopiero artysta z móżdżkiem! Ten umiał
utrzymać równowagę, wiedział jak nogi stawiać....

Bez móżdżku niema artysty — co prawda; ale z drugiej strony niewiele wart taki
artysta, co oprócz móżdżku nie ma nic więcej. Tak jak w nutach poza symbolami

tonów jest tylko czysty papier — tak w jego grze poza tonami nie dopatrzysz się
niczego więcej. Żadnych obrazów, żadnych uczuć nie rozbudzi on w twoim umyśle.

Tony zginą bez echa — nerwy jedenastej i dziesiątej pary, które przenoszą
wrażenia uczuciowe z mózgu do serca, nie będą miały nic do roboty — nawet górna

odnoga piątej pary nie poruszy łzawych gruczołków!...

48

Na to wszystko, potrzeba ażeby artysta miał coś więcej oprócz móżdżku. Ale o tem
potem.

Jest jednak pewna gałąź sztuki, w której posiadanie móżdżku jest nietylko
koniecznem, ale i wystarczającem zarazem. Mam tu na myśli sztukę

choreograficzną.... Subtelność ruchów, harmonija skoków, mimika giestów,
lekkość, powiewność, potoczystość i energija piruetów wszelkiego rodzaju —

wszystko to szacowne przymioty szacownych móżdżków. Członki układają się jak
należy, muskuły kurczą według potrzeb — byle tylko móżdżek potrafił je tego

wyuczyć, byle tylko sam poprzednio wyuczył się dyrygować ewolucyjami członków
przy pomocy mózgu. Kto się za młodu wyćwiczy — na starość jakby znalazł. Bedzie

już mógł kręcić się dowolnie na wielkim palcu pranej nogi — a nawet chodzić na
rękach bez pomocy rozumu. "I talent coś wart — tylko trzeba umieć wybrać" jak

mówi Kostrzewski.
Wiadomo powszechnie, ie taniec u ludzi biegłych w sztuce, nie absorbuje

działalności wyższych władz duchowych. Można naprzykład tańczyć i prawić
komplementa — albo nawet robić wnioski dotyczące przyszłości... Poczciwy móżdżek

załatwia tymczasem sprawy kończyn dolnych — jeden mięsień skurczy, drugi
rozciągnie — jak gdzie potrzeba i wszystko idzie przyzwoicie. Nareszcie zwój

sympatyczny daje znać do mózgu, żeby sobie zanadto nie pozwalał, bo w organizmie
wszystko grozi pomięszaniem. Krew wzburzyła się jak szampan; co się mogło

wytrząść wytrzęsło się — a płuca, już, już ledwo chwytają tlen z powietrza.

Oceniwszy tedy ogólny stan rzeczy, duch wysyła do móżdżku rozkaz powstrzymania

rozpędzonych biegunów i — automat staje. Tylko nerwy sympatyczne nie mogą
jeszcze przyjść do siebie — świat się kręci przed nami, serce bije jak młotem,

ciepło i wonna atmosfera salonu upaja — blask światła olśniewa — muzyka szumi w
uszach chaosem dźwięków — elektryczność biega po nerwach jak szalona.... brakuje

tylko magnetyzmu. — Ale tam gdzie jest ciepło, światło, elektryczność a w
dodatku dwa serca

49

młode, nerw jedenastej i dziesiątej pary, — tam o magnetyzm... serca nie trudno.

I po tem wszystkiem w półkulach mózgu zostaje tylko... wspomnienie — materjał
dla marzeń sennych o szarej godzinie! A co się móżdżek napracował, tego mu nikt

nie pamięta. Ale takieto już przeznaczenie tych co najwięcej pracują — a
najmniej myślą.

Wszystkie czynności, które wykonywamy szybko i machinalnie, zależą przeważnie od
móżdżku. Pisanie, pływanie, gimnastyka, gra na jakkimkolwiek instrumencie

wreszcie wszystkie ruchy nałogowe: ubieranie się, mycie, ukłony, gesta nawet
zdają się, wypływać z nabytego mechanizmu móżdżku. W nimto prawdopodobnie mieści

się centralne ognisko owej "mimowolnej energii" o której angielski psycholog
Aleksander Bain tak wiele trafnych uwag wypowiada (1). Nie należy tylko

zapominać, że organizm nie jest sztucznym aglomeratem odrębnych przyrządów, lecz
najnaturalniejszem ich zjednoczeniem w harmonijną i społem działającą całość.

Trudno też oznaczyć granice pomiędzy czynnością móżdżku z jednej a czynnością
mlecza pacierzowego i reszty mózgowia z drugiej strony; to tylko pewna, że u

człowieka mlecz pacierzowy bez porównania mniej ma przywilejów, aniżeli w
niższych grupach zwierząt, gdzie znów mózgowie mniej ważną rolę odgrywa.

Mimowolna energija najwyraźniej przejawia się u dzieci. Niezmierna ich
ruchliwość tłómaczy się większym stosunkowo rozwojem móżdżku, przy również

stosunkowo większej przemianie materyi. Ciągły ruch pozwala dzieciom odbierać
liczne wrażenia, tworzyć liczne wyobrażenia — i tym sposobem materyjał dla pracy

półkul mózgowych wzrasta — umysłowość rozwi-

-----------------------------------------------
(1) Bain sam wyraża przypuszczenie, że siedliskiem mimowolnej energii i wogóle

sil woli jest tylna część mózgowia. (Ob. jego studyjum nad charakterami i dzieło
O uczuciu i woli: The Emotions and the Will, st. I).

50

ja się szybko, tak że w lat 10 niespełna pierwotna ruchliwość niknie zupełnie —

mózg bierze górę nad móżdżkiem.
Nie wiem, czy większej działalności mężczyzn przypisać należy większy rozmiar

ich móżdżków; w każdym razie przewaga tego organu zdaje się być rzeczywiście po
stronie mężczyzn.

Zwierzęta, obdarzone w wysokim stopniu zdolnością, kombinowania swych ruchów
posiadają też móżdżek więcej rozwinięty. U ptaków i ssących jest on stosunkowo

większy, aniżeli u człowieka. Tam bowiem stanowi on od 16 do 35% całego
mózgowia, podczas gdy tu tylko 12% (1). To też u zwierząt przeważa zawsze

działalność nad rozwagą. Przytem móżdżek zwierzęcy ma część środkową więcej
rozwiniętą, aniżeli boczne — lecz w miarę zbliżenia się do człowieka zwierzęta

okazują przewagę bocznych zrazów. Nawet rasy ludzkie ulegają temu samemu prawu
rozwoju. Tak np. murzyni mają znacznie mniej rozwinięte boczne zrazy móżdżku w

stosunku do środkowej części, aniżeli europejczycy. Pod tym też względem murzyni
zbliżają się do dzieci i kobiet europejskich. W ogóle w rozwoju móżdżku zdaje

się istnieć dążenie do stopniowego rozszerzania się kosztem długości, podczas
gdy mózg wielki, przeciwnie, więcej na długość się rozwija.

Spostrzeżenia nad skutkami uszkodzenia móżdżku najlepiej dają się sprawdzić u
ptaków. I tak: jeśli gołębiowi wyjmiemy mózg, zachowując móżdżek, to straci on

naraz całą swoję inteligencyją — ale nie straci bynajmniej zdolności ruchów i
utrzymywania równowagi. Taki gołąb będzie stał, chodził, czyścił sobie pióra — a

jeśli go puścić z pewnej wysokości, to pocznie robić skrzydłami prawidłowe
ruchy, w celu bezpiecznego spuszczenia się na ziemię. Nie należy jednak z

powyższych spostrzeżeń wnosić, że gołąb' ów posiada władzę woli. Bynajmniej. To

cośmy widzieli, były

----------------------------------------

(1) Huschke loc. cit. str. 179.

51

to tylko mechaniczne odruchy móżdżku, którym nie towarzyszyło żadne
zastanowienie, żadna kombinacyja popędów, żadna myśl świadoma — gołąb stracił

zupełnie całą swą inteligencyją do tego stopnia, że zostawiony sam sobie,
zdechnie, nie poruszywszy się z miejsca, w celu wyszukania pokarmu.

Zupełnie inaczej rzecz się będzie miała, jeśli zachowując mózg, wytniemy
móżdżek. Gołąb' w tym razie nie straci inteligencyi, nie straci władzy

rozeznawania niebezpieczeństwa, zdolności wyszukiwania pokarmu i dowolnych
ruchów — ale ruchy te staną się nieprawidłowemi, nie będzie umiał skombinować

ich w pewien szereg następujących po sobie działań — przyczem znać będzie, że
radby owe ruchy odbywać jak należy, ale mu jakaś wewnętrzna przyczyna stoi na

przeszkodzie. Upuszczony przewraca się, chociaż stanąć usiłuje — z większej
wysokości rzucony, robi wprawdzie poruszenia skrzydłami, ale niema w nich, jakto

mówią, ani ładu ani składu. Że upośledzenie to ma swą przyczynę w utracie
móżdżku, dowodzi najlepiej ta okoliczność, że nie objawia się ono nagle po

skończonej operacyi, lecz stopniowo w miarę jej postępu.
Zatem doświadczenia fizyjologiczne niepozostawiają wątpliwości, że siedliskiem

władzy koordynowania ruchów złożonych jest móżdżek. W miarę jego utraty, ruchy
złożone stają, się coraz mniej prawidłowemi — bez niego tracą wszelki charakter

mechanicznej celowości — "poruszenia są, ale niedostaje władzy kierującej niemi"
(1).

Anatomija patologiczna zdaje się także popierać uznanie móżdżku za organ
porządkowania ruchów. Między innemi spostrzeżenia D-ra Wilhelma Lubelskiego nad

chorobą zwaną postępową nieskładnością ruchów, jak wspomina prof. Hirschfeld —
wykazują, że przyczyną jej są zboczenia chorobliwe porażające móżdżek.

-----------------------------------

(1) Hirschfeld str. 105.

52

Twórca kranijologii, czyli nauki o różnych wypukłościach czaszki, mających
wskazywać na różne rozwinięcie pojedyńczych zdolności i skłonności w człowieku,

Dr. Gall, usiłował jednakże zbić doświadczenia Flourens'a, utrzymując, że
móżdżek innym przewodniczy sprawom, a mianowicie, że jest on siedliskiem

skłonności genetycznej. Niezwykła kochliwość niektórych indywiduów, miała,
zdaniem jego, pochodzić z nadmiernego rozwoju móżdżku. Uczeń Galia i uzupełniacz

jego nauki, Dr. Spurzheim, sądzi nawet, że żaden z organów frenologicznych nie
jest tak pewnym jak ten, na którego poparcie Gall . przytacza bardzo wielką

liczbę obserwacyj. Combe, najnowszy reformator frenologii, jest również tego
zdania. "Kto nie czytał w Gallu, mówi on, rozdziału dotyczącego tej sprawy, ten

nie może mieć pojęcia o całej sile dowodów, jakie autor przytacza." (1).
Niemniej jednak umiejętna krytyka wielu fizyjologów i psychologów, w rzędzie

których na pierwszem miejscu postawiłbym bezstronny i wszechstronny rozbiór
Bain'a we wspomnionem dziele, wykazała, że dowody Galia nie tylko ze względu na

liczbę nie są wystarczającemi, ale co więcej w samej zasadzie grzeszą przeciw
naukowej ścisłości.

Metoda bowiem postępowania, której się trzymał Gali, była następująca: Obmacywał
on głowy znacznej liczby ludzi, u których skłonność genetyczną znalazł wysoko

rozwiniętą, a zauważywszy u nich znacznie wydatną podstawowo-tylną część głowy,
wnosił stąd, że móżdżek jest właściwem i wyłącznem siedliskiem pomienionej

skłonności. Taki sposób badania jest w wysokim stopniu nieścisłym. Ludzie nie są
wogóle tak otwarci w tego rodzaju sprawach, ażeby można wiedzieć dokładnie, jaki

u kogo organ znaleść się powinien — a powtóre przypuściwszy, że autor znał
gruntownie wszystkich tych, którym móżdżki obmacywał — i tak pozostanie znaczna

liczba poważ-

------------------------------

(1) Combe, System of Phrenology 5 wyd. — cyt. w dziele Bain'a O badaniu

charakteru, III.

53

nych zarzutów, których frenologija usprawiedliwić nie może. Niepodobna mi
wchodzić tu w bliższe szczegóły; wspomnę tylko że mamy równie wielką, a nawet

dokładniej sprawdzoną liczbę faktów, dowodzących ścisłego związku pomiędzy temiż
skłonnościami a mleczem pacierzowym — z drugiej strony nie mniej ważną,

zależność zauważyć łatwo pomiędzy działaniem wyobraźni, a więc półkul mózgowych.
Zresztą jakież byłoby znaczenie móżdżku do czasu objawienia się w młodem

indywiduum skłonności genetycznych — i powtóre, czyż nie widziano szalonych tego
rodzaju przeskoków w sposobie postępowania człowieka, bez widocznej zmiany w

rozroście jego móżdżku?
Zastanawiając się nad różnemi formami czaszek ludzkich u różnych plemion z

jednej strony, i ich obyczajami z drugiej, sądziłbym, że jeśli mamy prawo na
takiej podstawie budować wnioski fizyjologiczne, to przewagę skłonności

zmysłowych wogóle należałoby raczej upatrywać w rozwoju tylnej części głowy
powyżej móżdżku, a więc że należałoby odnosić je już do władz wielkiego mózgu.

Co prawda, murzyni, którychby tu można wziąć za typ najwybitniejszy, obok
znacznej wypukłości górno-tylnej części głowy mają i móżdżek, a zwłaszcza

średnią część jego, stosunkowo do mózgu znacznie rozwiniętą. Winienem też dodać,
że między innemi, czaszka młodej Indyjanki (1) którą mierzyłem, a która według

świadectw na niej wypisanych, mogła służyć za przykład — jeśli tak się wolno
wyrazić — skłonności o których mowa, przedstawia dowody niezwykłego rozrostu

móżdżku. Szerokość potylicowej kości, odpowiadającej niemal dokładnie rozmiarom
ukrytego pod nią organu, wynosiła 147 milimetrów, t. j. przynajmniej kilkanaście

mm. więcej aniżeli średnia szerokość tejże kości u wszystkich innych czaszek,
jakie mierzyłem. Ale jestto fakt prawdopodobnie równie przypadkowy, jak te,

które Gall podaje — znaczna nowiem ilość innych spostrzeżeń nie pozwala na
stanowcze

------------------------------------

(1) Znajduje się w tutejszym gabinecie anatomii porównawczej.

54

przyjęcie wniosków frenologii. Jakże np. wytłómaczyć tę okoliczność, że móżdżek
u dziecka jest stosunkowo większy i powiększa się aż do wieku dojrzałego?

(Virey). Dlaczego u małpy Simia sciurea L. która, jak w ogóle małpy,
powściągliwością nie grzeszy, stosunek mózgu do móżdżku jest jak 14: 1 (Cuvier),

podczas gdy tenże stosunek u człowieka, wynosi co najwyżej 9: 1 (Cuvier) (1).
Nakoniec dodam jeszcze, że niektóre zwierzęta pozbawione móżdżku, nie tracą

bynajmniej skłonności, które Gall do organu tego przywiązywał. Jednem słowem,
streszczając to, co się powiedziało, wypada że hypoteza Galia nietylko nie

narusza wniosków Flourens'a, Hertwiga i innych, co do pomieszczenia w móżdżku
władzy koordynowania ruchów, ale nawet nie ma za sobą dostatecznych podstaw

naukowych. Z tej też przyczyny i zdanie tych, którzy usiłowali w móżdżku mieścić
obie władze, a mianowicie: genetyczną w środkowym, a ruchową w bocznych zrazach

(Huschke), również nie może być dostatecznie dowiedzionem. Lepiej już trzymać
się wyłącznie doświadczeń Flourens'a, ponieważ jasno i dotykalnie świadczą o

zależności od móżdżku ruchów skomplikowanych.
Co do mnie, przyznam się nawet, że nie widzę potrzeby, dla której skłonność

genetyczna miałaby mieć organ oddzielny i to tak znaczny jakim jest móżdżek u
każdego wogóle człowieka. Rozbiór psychologiczny i fizyjologiczny samej

skłonności bynajmniej tego nie wymaga. Skłonność o której mowa zależy: po 1-e od
rozwoju właściwych organów, nie mających nic wspólnego z mózgiem, i po 2-e od

wpływów zewnętrznych, wytwarzających w mózgu wyobrażenia służące za materyjał
dla zmysłowej imaginacji, na powyższe organa w wysokim stopniu oddziaływającej.

Te dwa współczynniki tłómaczą nam wszystkie odnoszące się tu zjawiska, bez
potrzeby uciekania się

------------

(1) Według Soemmeringa 6 lub 7: 1.

55

do odrębnych ośrodków nerwowych, mających służyć wyłącznie pomienionej
skłonności.

W przedmiocie ośrodka, który nas zajmuje, dziwne przypuszczenie wyraził Dr.
Karol Libelt w przypisku do 150 str. I-go tomu swej Estetyki. "Że mózg jest

materyjalnem narzędziem władz ducha — mówi znakomity nasz myśliciel — dowiodła
fizyjologija; lecz w których częściach jego i przez jakie funkcyje odbywają

działania swoje pojedyńcze władze, dotąd jest tajemnicą. Niektórzy uważają
(Müller, Handbuch der Physiologie I, 850), że wola i uczucie, a stąd przyczyna

wszystkiego ruchu muskularnego, złożona w tej części mózgu, która łączy mlecz z
mózgiem głównym (medula oblongata); a ponieważ w hemisferach wielkiego mózgu

niema czucia, wnoszą stąd, że w nich tworzą się wyobrażenia, i że tu jest
siedlisko wiedzy i uwagi. Naruszenie tej części mózgu sprawia, że pamięć się

traci całkiem, albo częściowo. To ostatnie byłoby skutkiem refleksyi, bez której
pamięci być nie może i nie mówiłoby jeszcze za tem, żeby w hemisferach wielkiego

mózgu wyobraźnia miała mieć siedlisko. Nam się wydaje, że tamby je raczej mleć,
powinna, gdzie się nerwy zmysłowe bezpośrednio odnoszą, albo przynajmniej w ich

pobliżu; a zatem w czterech pagórkach (corpora quadrigemina), gdzie dochodzą
kresu nerwy wzroku (lobi optici), albo też w małym mózgu (cerebellum), ile że

Hertwig okazał, że i tu niema czucia, ale jest mechanika, odbywająca poruszenia,
do pewnego celu skierowane. Z jego wyjęciem muskuły poruszają się, ale bez celu,

bez związku. Stwierdziło się także (?) co Gall utrzymywał, że móżdżek jest
siedliskiem pożądliwości. To wszystko dowodziłoby, naszem zdaniem, że w tej

części mózgu odbywa się pracownia wyobraźni" (1). Przypuszczenie to jednak nie
może się ostać w obec dzisiejszego stanu nauki. Sądzę nawet że te miejsca

mózgowia, do których się nerwy czucia bezpośre-

-----------------
(1) Estetyka czyli umnictwo piękne. Petersburg 1854.

56

dnio odnoszą, byłyby najmniej właściwem siedliskiem wyobraźni. Wyobraźnia bowiem

jest władzą odtwarzającą dawniej doznane wrażenia, w czemby jej właśnie ciągły
przypływ nowych wrażeń przeszkadzał, gdyby rzeczywiście przy ujściach nerwów

czucia miała swe siedlisko. Samodzielna, niezależna od obecnych wrażeń praca
wyobraźni byłaby tym sposobem niemożebną. Powtóre: jeśli zwierzę z wyciętym

móżdżkiem chodzi jak pijane, to nieznaczy że straciło ono wyobraźnią, gdyż tę w
samej rzeczy zachowuje (jak przekonywają liczne doświadczenia), lecz tylko że

władza porządkowania ruchów zniknęła. Zasadą dla której fizyjologowie mieszczą
wyobraźnią w półkulach mózgu, nie jest bynajmniej sama ich nieczułość — lecz,

jak to zobaczymy następnie, nierównie ściślejsze i więcej wymowne doświadczenia.
Co się zaś tyczy wzgórków czworaczych, to wiemy już, że są one siedliskiem

władzy widzenia, która odnośnie do wyobraźni jest tylko dostarczycielką
materyiału. Rdzeń przedłużony, wyniosłość obrączkowa i wzgórki czworacze — są to

dopiero przedsionki ducha, z których dla wyobraźni przybywa treść zmysłowa.
Móżdżek jest właśnie częścią mózgowia, która z wyobraźnią najmniej przedstawia

związku.
Tak tedy, skończywszy z móżdżkiem, przechodzimy do półkul mózgowych.

Mózg właściwy wypełnia całą wierzchnią część głowy. Z przodu półkule jego leżą
bezpośrednio na podstawie kościanej, stanowiącej górne sklepienie jam

oczodołowych — z tyłu zaś nalegają na móżdżek, pokrywając go całkowicie. Taki
stosunek ma miejsce u człowieka — u zwierząt zaś, w miarę coraz niższej ich

organizacyi, móżdżek okazuje się więcej rozwiniętym ku górze, tak że półkule
mózgu nie są w stanie go pokryć. Orangutanga móżdżek jest już zupełnie ukryty

pod mózgiem.
Mózg człowieka dojrzałego i rozwiniętego normalnie ma 6 cali długości, 5

szerokości i 4 wysokości. Waży 42 uncyje

57

u mężczyzny — 38 u kobiety. Przyczem u mężczyzn stanowi 6/7 u kobiet zaś 5/6

całego mózgowia.

Mógłby kto sądzić że sam widok mózgu powinien nas choć w części objaśnić o
życiowej jego roli w organizmie. Tymczasem kto go pierwszy raz zobaczy, z

pewnością ulegnie tylko zdumieniu, na myśl, że ta pstrokata, pofałdowana, owalna
bryła miękkiej masy — za życia człowieka była siedliskiem najwyższych władz jego

ducha! Trudno mu będzie pogodzić się z tą myślą i zaledwie oczywistość
doświadczalnych faktów fizyjologii, zdoła, jak sądzę, przekonać najwięcej nawet

uprzedzonych.
Patrząc z góry na mózg, leżący na stole, spostrzegamy przedewszystkiem podłużną

brózdę dzielącą go na dwie półkule. Ku przodowi i ku tyłowi, brózda ta tworzy
więcej widoczne wcięcia, w środku zaś obie półkule ściśle przystają do siebie.

Odchyliwszy brzegi środkowe, ujrzymy łączące je spoidło, tak zwane dla swej
silniejszej od półkul konsystencyi, ciało twarde (corpus callosum).

Ku tyłowi półkule są więcej wypukłe, u wyższych jednakże ras różnica ta
stopniowo słabnie, tak że najwyżej rozwinięte mózgi, przedstawiają przednie

czołowe końce półkul, niemal równomierne z tylnemi. Cała ich powierzchnia, jak
widać na rysunku, pokryta licznemi zawojami przypominającemi układ kiszek

cienkich. W ogólności zawoje te są tem liczniejsze i brózdy ich tera głębsze, im
wyższe miejsce zajmuje dana istota w hierarchii organicznej. Wszystkie te zawoje

są koloru szarego, ponieważ składają się wyłącznie z substancyi szarej,
komórkowej. Biała, włóknista, jak już wiemy znajduje się wśrodku i ona to

stanowi corpus callosum. Substancyja szara jest tak miękka, że z łatwością
przebija się palcem.

Jak widzimy z powyższego powierzchownego opisu, nie wiele o funkcyjach mózgu
wnosić można. Ale niepowinno to nas zrażać. Może jeszcze wewnętrzna,

histologiczna budowa mózgu, da nam jakie wskazówki — jeśli zaś i te zawiodą to
za-

58

bierzemy się już wprost do doświadczeń, a wtedy czegoś przecież dowiedzieć się
musimy.

Mózg nie jest organem odosobnionym; łączy się on ze wszystkiemi innemi ośrodkami
nerwowemi za pomocą licznych włókien przewodnich; samo zaś położenie jego po nad

innemi centrami i znaczna przewaga jego masy, zdają się wskazywać na pewną
naczelną działalność tego organu. W samej rzeczy, w żadnym innym organizmie mózg

nie odgrywa tak ważnej roli, jak w ludzkim — i w żadnym też innym wewnętrzne
jego sprawy nie są okryte tak niedościgłą tajemnicą, nie przedstawiają tak

subtelnej komplikacya Nic też dziwnego, że przed niedawnemi jeszcze czasy
większość fizyjologów nie wierzyła w możność dojścia do jakiegokolwiek pojęcia o

tem co się w mózgu odbywa, co wewnętrznych spraw jego dotyczy. Oto co mówił w
tym przedmiocie głośny autor Fizyjologii myśli: "Dzieje się w mózgu coś

bezwątpienia bardzo cudownego, ale to tak cudownego, że pomyśleć iż to wszystko
kiedyś zrozumiemy, byłoby rzeczą jeszcze bardziej cudowną (1). Wielka ta

tajemnica łączy się z tajemnicami innego porządku, a przynajmniej innej postaci;
zrozumieć ją, byłoby to zrozumieć wszystko. Wiedzieć co się dzieje w głębi tej

skrzynki mózgowej, w głębi tych mózgowych przepaści, w tem rozświetleniu się
ducha, które w zamian za drobne atomy światełek, drażniących naszą siatkówkę,

roztacza przed oczyma świadomości, wszystkie owe cudowne światy wyobraźni, w
obec których świat rzeczywisty jest zaledwie marnym drobiazgiem zrozumieć to

wszystko, byłoby to odgadnąć, zrozumieć, czyja ręka wywiodła te światy z
nicości. "

-------------------

(1) "II se passo dans le cerveau quelque chose assurément de bien merveilleux,
mais d'une telle merveille, que s'imaginer qu'on le saura, qu'on le comprendra

jamais, serait bien plus merveilleux encore... " (Lêut — Physiologie de la
pensée).

59

Bardzo to piękne, ale, nie rozumiem dlaczego mielibyśmy poddać się zwątpieniu.

Czy poznamy kiedy istotę rzeczy, czy poznamy czem jest przestrzeń, czas, duch,

materyja, siła rządząca światem, ów ruch nieskończony, nieśmiertelny, owa

odwieczna światów harmonija, owa nieugięta praw siła... ? Czy poznamy to
wszystko? Nie wiem, oto cała odpowiedź jaką, dać możemy. To pewna że dzisiejsze

nasze władze, niczem są w obec tych zagadnień. Tajemnica wszechbytu urąga naszej
bezsilności. Ale idźmy dalej — naprzód. To co my wiemy, było dla naszych

praojców również niezgłębioną tajemnicą.
Jeszcze przed trzydziestu laty, znakomity fizyjolog Müller, oświadczył

stanowczo, że szybkość przebiegu wrażeń nigdy ocenić się nie da — a jednak
Donders ją oznaczył; co więcej zbadano szybkość myśli — wymierzono czas

potrzebny dla najprostszej rozwagi...
Któżby się spodziewał przed laty, że tak jak oznaczono mechaniczny równoważnik

ciepła, tak zdołamy oznaczyć mechaniczny równoważnik pracy umysłowej — a jednak
próby Hirna zdają nie pozostawiać pod tym względem wątpliwości.

Lélut sądził, że niedowiemy się nigdy co zachodzi w mózgu podczas myślenia — a
jednak z doświadczeń Byassona wiemy już że zachodzi wówczas szybki proces

przemiany materyi — wiemy już jakie związki chemiczne zużywają się przy praw
mechanicznej a jakie przy pijacy umysłowej. Nie jestże to wielki krok naprzód ?

Kto zna najnowsze prace fizyjologiczne, ten przyzna, że pomimo całej naszej
nieświadomości posuwamy się daleko szybciej, aniżeli się to śniło dawniejszym

filozofom, przeżuwającym wiecznie stare systemy, dla ulepienia nowych.
A wszystko to zdobycze owej tajemniczej siły — która świat poznawszy, siebie

poznać nie może! Jakto! wiemy co się dzieje na słońcu a nie mieliżbyśmy wiedzieć
co się dzieje w tej marnej kościanej szkatułce — która Hamleta w ponurą

wprowadziła zadumę? To co się dzieje w mózgu, nie wić o tem co się dzieje w
mózgu! Zabawny paradoks! A jednak tak jest —

60

żyjemy w ciemności po za którą widać światło ale obok nas tylko ciemność. Brak

nam zmysłu dla rozeznania w tej ciemności — objawów życia, do rozeznania własnej
postaci.

Ktoś inny wiedział tyle co i my, żył — może nawet zadumał się kiedy nad własnem
przeznaczeniem, nad własną istotą.

Naraz przestał dzielić nasze losy — i oto mózg jego leży przed nami... Czy
widok jego nauczy nas więcej" aniżeli własne doświadczenie ? Sprobójmy. Tkanka

szara i tkanka biała — oto i wszystko. Ale i to coś znaczy. Tkanka biała składa
się z włókien przewodnich — tkanka szara z rogatych komórek. Ani włókien ani

komórek nie widać gołem okiem; są one na to zbyt drobne. Dopiero położywszy
skrawek mózgu pod szkłami mikroskopu powiększąjącemi 200 do 400 razy w średnicy,

spostrzeżemy i jedne i drugie. Pokaże się wówczas, że komórki substancyi szarej
są jedno, dwu, trzy 3 nawet czterobiegunowe, — a każdy z tych biegunów czyli

każdy wydłużony rożek komórkowej ścianki, przedłuża się w rurkę nerwową, której
część środkowa (axen-cylinder) jest wprost dalszym ciągiem wewnętrznej

zawartości samej komórki. Drobny ten konduktor wchodzi ze swej strony do środka
sąsiedniej lub więcej oddalonej komórki. Tym sposobem tworzy się siatka

telegraficzna, najściślejsza jaką tylko wyobrazić sobie możemy. Komórka jednej
półkuli łączy się z komórką, drugiej — tak że nic się w tej wielkiej

rzeczypospolitej nie stanie, coby na sąsiednie sprawy nieoddziaływało (1).
Co znaczy tak wielka obfitość w mózgu tkanki szarej ? — Znaczy przewagę funkcyi

ośrodkowych nad przewodniemi — wiemy to już z poprzedniego. Ale jakieżto są te
funkcyje ośrodkowe? W mleczu polegały one na pewnej bardzo jeszcze niedołężnej

kombinacyi wrażeń zewnętrznych i pobudzeń mózgo-

------------------
(1) Ob. bliższe szczegóły w dziełach Stilenza, Scheredera, Robina, Vircbowa,

Clarca, a wszczególności w ostatniej pracy Luys'a: Recherches sur le systéme
nerveux cérebro-spinal, Paris. 1866.

61

wych, na równoważeniu się odruchów i wytwarzaniu pewnego mechanizmu, który jedne

po drugich bezwiednie powtarzał. W rdzeniu przedłużonym właściwym widzieliśmy
podobny mechanizm, kierujący sprawami oddychania. W wyniosłości obrączkowej i

wzgórkach czworaczych organa pośredniczące pomiędzy wrażeniami a duchem. W

móżdżku wreszcie mechanizm bezwiedny, przewodniczący sprawom ruchowym. Cóż

zostaje dla mózgu? Nie znaleźliśmy dotąd myśli, uczucia i woli w ich świadomym
podniosłym rozwoju — nie znaleźliśmy siedliska dla najwyższych władz ducha.

Pozostał tylko mózg. Zatem w nim, albo nigdzie. Jeśli władze powyższe mają
materyjalne w przestrzeni siedlisko — to mogą je mieć tylko w mózgu. Odwołajmy

się w tej sprawie do najwyższej instancyi flzyjologa — do doświadczeń.
Jakie zmiany zajdą w organizmie któremu mózg wyjęto? Flourens, który obok

znakomitej wprawy w robieniu doświadczeń, posiadał jeszcze znakomitą wprawę w
pochlebianiu samemu sobie, wykazawszy funkcyje nerwów ruchowych i czuciowych,

tak mówi dalej:
"Dokonaliśmy rozdziału dwóch systemów nerwowych — systemu czucia i systemu

ruchów. Pozostaje nam teraz mózg."
"Stajemy tu w obec nowego zagadnienia, tem potężniejszego, o ile że dotyczy

spraw wyższego porządku."
"Wielkie to zagadnienie ja rozstrzygnąłem" (1).

Trudno mur w samej rzeczy nie przyznać zasługi. On to bowiem pierwszy
doświadczeniami swemi na zwierzętach, dowiódł, że mózg jest siedliskiem

wszystkich władz inteligencyi.
Wycinanie płatów mózgu nie sprawia zwierzętom żadnego bólu. Można go kłuć,

palić, krajać, nie wywołując żadnych podrażnień — ale im głębiej wycinać jego
masę, tem więcej zwierzę traci na inteligencyi, coraz mu trudniej skombinować

własne popędy, własne myśli; traci spryt, zdolność rozwagi w obec

-----------------------
(1) De la vie et do l'intelligence, 2-e edit. 1859.

62

niebezpieczeństwa, namysłu nad wyszukaniem pokarmu, traci władzę woli, władzę

ruchów samodzielnie pomyślanych, przestaje poznawać otaczających — i oceniać
własne położenie.

"Usunięcie półkul mózgowych, mówi Claude Bernard, u zwierzęcia wyższej
organizacyi, sprowadza zniknięcie samowiedzy, pozostawiając jednak nietkniętemi

wszystkie sprawy ciała, których ośrodki nerwowe odpowiednie zachowaliśmy. Sprawy
krążenia, oddychania nie przestają odbywać się prawidłowo, bez przerwy,

jakkolwiek ustają natychmiast gdy wytniemy zarządzające niemi ośrodki. "
"Gdy chodzi np. o powstrzymanie oddychania, dosyć jest uszkodzić rdzeń

przedłużony. Flourens wyznaczał ten ośrodek z niezwykłą ścisłością (1), dając mu
nazwę węzła życiowego, ponieważ zniszczenie go sprowadza u wyższych organizmów

smierć natychmiastową. Trawienie, jakkolwiek zawieszone, nie jest bynajmniej
zniweczonem. Za to zwierzę straciło zupełnie świadomość, władzę oceniania

wrażeń, nie potrafi już używać własnych zmysłów, a tem samem i wyszukać sobie
pożywienia; jeśli obudzimy w nim odruchy, wprowadzając pokarm do głębi gardła —

pokarm zostanie połknięty i trawienie rozpocznie się jak zazwyczaj — ponieważ
ośrodki nerwowe, przewodniczące tym sprawom, nie zostały naruszone."

"Zwierzę pozbawione mózgu, nie ma już władzy poruszania się z własnej woli; lecz
jeśli pobudzimy je do tego podrażnieniem zewnętrznem, zastępując tym sposobem

wewnętrzne podrażnienia woli, to ponieważ ośrodki automatyczne, porządkujące
ruchy, pozostały nienaruszone, odpowiednie przeto poruszenia objawią się" (2).

--------------------------

(1) W ostatnich swych badaniach Flourens wykazał że właściwy ośrodek oddechowy
nie zajmuje więcej miejsca jak łepek od szpilki — ma bowiem zaledwie 1-ną liniję

średnicy.
(2) Claude Bernard. Discours dc récéption a l'academie des sciences. Flourens —

les fonctions du systéma nerveux. (Revue de cours scientifiques N-ro 2 6 —
l'année 1868 — 1869).

63

Przy rozbiorze funkcyj rdzenia przedłużonego, widzieliśmy, że wyniosłość

obrączkowa jest siedliskiem czucia zmysłowego. Zatem zwierzę, jakkolwiek
pozbawione mózgu, powinno czuć. Tak też iest w samej rzeczy; jednakże czucie to

różni się od zwykłego.

Rozbierzmy ten przedmiot bliżej, stanowi on bowiem jednę z najważniejszych stron

naszej umysłowości.
Zwierzę pozbawione wyniosłości obrączkowej krzyczało, gdyśmy je drażnili, ale

krzyczało mechanicznie; jak owe zabawki dziecinne które za naciśnięciem skrzeczą
lub piszczą. Nie było w tym krzyku uczucia, nie było bólu — był tylko odruch

bezwiedny.
Zwierzę, któremuśmy zachowali wyniosłość obrączkową, wyjąwszy mózg, wydawało z

siebie krzyk bolesny, dotkliwy, krzyk w którym znać było ból rzeczywisty. Czuło
zatem nietylko mechanicznie. Ale i temu uczuciu brakowało czegoś jeszcze. Oznaka

bólu była i w tym razie tylko dorywczym objawem. Nie towarzyszyło jej żadne inne
uczucie, żadna myśl, żaden popęd świadomy.

Inaczej się zachowa zwierzę któremu i mózg zostawiono. Znać będzie że doznane
wrażenie bólu porusza całą jego umysłowość — obudza w nim szeregi wyobrażeń i

uczuć innych. Zwierzę takie potrafi ocenić położenie, rozmyślić najlepszy sposób
uchronienia się od przykrości — wreszcie objawi swój gniew, swoje

niezadowolenie, swoją złość na tego który je drażni. Bez mózgu byłoby to
niemożebnem. Obecność wyniosłości obrączkowej pozwala tylko na odczucie

pojedynczego wrażenia — oto wszystko. Czucie to czysto zmysłowe nie łączy się z
żadnem wyobrażeniem, z żadnem uczuciem wyższego porządku. Nie może takie czucie

przenieść się w sferę pamięci, nie może rozbudzić całego szeregu asocyjacyj,
ponieważ niema mózgu, a bez mózgu niema wyobrażeń.

To co my nazywamy bólem, jest stanem świadomości bardzo złożonym. Wrażenie
bowiem bólu, doszedłszy do mózgu, rozbudza tam liczne asocyjacyje wyobrażeń,

uczuć i popędów

64

drugorzędnych. Z każdem czuciem bólu łączy się przypomnienie innych uczuć,
tworzy się mimowolne porównanie, które dopiero pozwala nam ocenić doniosłość

obecnego uczucia — rozwijają się szeregi wyobrażeń, wskazujących na przyczynę
bólu, na jego następstwa, na środki rozumowe uniknienia go, rozbudzają się

uczucia drugorzędne, stanowiące to co nazywamy chorobliwą imaginacyją, uczucie
gniewu, zemsty, zazdrości i tysiąca innych. Gdy niema mózgu, niema też i

wszystkich owych objawów następczych, komplikujących proces uczuwania. Na
zasadzie powyższych uwag sądzę, że w rozwoju naszego czucia moglibyśmy rozróżnić

trzy stany coraz to doskonalsze. I tak: zwierzę wyższej organizacyi pozbawione
mózgu i wyniosłości obrączkowej posiada tylko czucie mechaniczne, pobudliwość

czysto materyjalną. Zwierzę pozbawione samego mózgu, posiada czucie zmysłowe,
pobudliwość fizyjologiczną. Nareszcie zwierzę w stanie normalnym znajdujące się,

posiada jeszcze czucie duchowe, pobudliwość psychiczną.
Czucie mechaniczne jest zawsze bezwiednem i nigdy nie może stać się przedmiotem

pamięci — nigdy nie może przejść do świadomości.
Czucie fizyjologiczne posiada prawdopodobnie pewien niższy stopień świadomości,

ale pozostaje zjawiskiem odosobnionem, nie obudzającem działania wyobraźni,
pamięci, woli, myśli.

Czucie duchowe wreszcie jest zjawiskiem złożonem, zawsze świadomem, zawsze
połączonem z pewną liczbą skojarzonych wyobrażeń, uczuć i popędów, często nawet

zupełnie od chwilowych wrażeń niezależnych. Może ono stać się przedmiotem
pamięci, i pomimo ustania pobudki która je wywołała, trwać a nawet wpływać na

przyszły kierunek spraw duchowych.
Bez mózgu podobne komplikacyje i trwałość czucia jest niemożebną. "Zwierzę

operowane, ponieważ posiada swe wzgórki czworacze i wyniosłość obrączkową,
zachowuje władzę odczuwania wrażeń pojedyńczych — ale nie ma już wyobrażeń

65

dawniej nabytych, które kojarząc się z pojedyńczem czuciem zmysłowem, dawałyby

mu pojęcie o przedmiotach zewnętrznych." "Przedmioty te nie przestają, odbijać
się na siatkówce; tęczówka nie straciła swój kurczliwości, nerw wzrokowy jest

jak przedtem wrażliwy; siatkówka nawet pozostaje czułą na światło, ponieważ
widzimy że tęczówka (1) zamyka się lub otwiera w miarę tego czy natężenie

światła jest mniej lub więcej żywe. A jednak zwierzę nie widzi... Gołąb w ten
sposób operowany stał bardzo silnie na nogach; latał gdy go rzucono w powietrze;

chodził gdy go popchnięto; tęczówka jego oka była bardzo ruchomą; a jednak gołąb

ten nierozróżniał przedmiotów i dźwięków, nie poruszał się nigdy samowolnie,

mając ciągle pozór zwierzęcia śpiącego — a gdy go podrażniono w owym letargu,
przedstawia nawet pozory budzenia się. Gdym go zostawił samemu sobie, siedział

spokojny, i jak gdyby pogrążony w sobie, w żadnym zaś razie nie przedstawiał
najmniejszych śladów woli. Jednem słowem, proszę sobie wyobrazić istotę skazaną

na sen wiekuisty i pozbawioną w dodatku władzy marzenia podczas snu" (2). W
samej rzeczy, dodaje w tem miejscu Henryk Taine, wszystkie wyobrażenia (images)

których nieprawidłowa ciągłość stanowi senne marzenie, a których kojarzenie się
prawidłowe stanowi czuwanie — u owego gołębia nie istniały; pozostały tylko

czucia pojedyńcze, dorywcze, te któ-

---------------------------------------
(1) Tęczówka (iris) jestto błonka obrączkowa nieprzezroczysta, zewnętrznym swym

obwodem przyrośnięta do przedniej czyści gałki ocznej, i odgradzająca zewnętrzną
błonę twardą (rogówkę) od soczewki załamującej światło. Okrągły (u człowieka)

otwór tęczówki zowie się źrenicą, przez którą promienie światła wnikają w
głąboka. Sama zaś tęczówka stanowi ową zabarwioną obrączkę otaczającą źrenicę i

nadającą kolor oczom.
(2) Vulpian cytowany przez Taine'a: De 1'intelligence. Paris 1870, tom. I str.

315.

66

re obudzał w nim fizyjolog, a z niemi i owe bezwiedne popędy i mimowolne ruchy
(1). Ciało żyjące bez ducha!

Kura, którą w podobny sposób operowano, żyła dziesięć miesięcy. Pod koniec
piątego miesiąca, była najzupełniej zdrowa, tłusta i silna; ale władze pamięci,

rozwagi, nie okazały się już więcej. Po kilku próbach, mówi Vulpian, trzymałem
ją w absolutnym poście przez całe trzy dni; później zbliżałem jej pokarm do

nozdrzy, pogrążałem jej dziób w naczynie z ziarnem, wkładałem ziarno w koniec
dzioba, pochylałem go aż do zmoczenia w naczynie z wodą, stawiałem ją na stosie

zboża. Nie usiłowała nawet przekonać się co ją otacza, nie piła, nie jadła, nie
grzebała nawet dziobem jak zwykle, pozostając nieruchomą na owym stosie zboża i

zdechłaby na nim bez wątpienia z głodu, gdybym nie przyszedł w pomoc jej
niedołęstwu, zmuszając ją do jedzenia przez wkładanie pokarmu w gardło.

Dwadzieścia razy zamiast ziarna, wkładałem jej kamyczki, i za każdą razą
połykała je tak jak ziarno" — najlepszy dowód że nie robiła tego z rozwagą —

lecz poprostu połykała je tak, jak żniwiarka chwyta słomę, którą pod nóż
podłożyć. "Gdy popchnięta posuwała się naprzód, potrącała o przedmioty, nie

umiejąc ich ominąć... nie broniła się nigdy gdy ją napastowały inne kury,
zabierając jej ziarno z przed nosa. Nie umiała ani uciekać ani pokonywać; na

zaloty koguta pozostawała obojętną, lub też nie spostrzegała ich wcale.
Przestała nawet gdakać jak inne" (4).

Podobnie zachowują się żaby, krety, koty i inne zwierzęta gdy je mózgu pozbawić.
Przed paru laty Voit, prof. monachijskiego uniwersytetu, zrobił jeszcze

ciekawsze spostrzeżenie. Spostrzegł on że gołąb z dokładnie wyciętym mózgiem, a
raczej bez takowego, wyuczał się stopniowo pewnych ruchów, tak że zdawał się co

raz mniej cierpieć na utracie półkul mózgowych. Biegał po

-----------------------------
(1) Tamże str. 316.

(2) Vulpian. loc. cit.

67

pokoju coraz swobodniej, nawet bez podrażnienia latał, unikając przeszkód —
wymykał się gdy go chciano schwytać — tak że nakoniec, pomiędzy innemi

operowanemi gołębiami, wydawał się jakby zdrowym zupełnie. Jedno tylko pozostało
mu upośledzenie: nie umiał podobnie jak inne samowolnie wyszukiwać sobie

pokarmu. "Liczyłem starannie, mówi Voit, wszystkie rozsypane przed nim ziarna,
ale nigdy nie znalazłem ich mniej jak przedtem — trzeba więc było karmić go

sztucznie. Zbadawszy dokładnie całą jego działalność, poświęciłem go na zabicie
po upływie pięciu miesięcy. Po otworzeniu czaszki zostałem zdumiony

spostrzegłszy biaława masę, zajmującą, widocznie miejsce wyciętego mózgu. Zwykle

w takich razach znajdowałem tylko włókniste wydzieliny i płyn wodnisty,

bezkształtny. Tymczasem tu rzecz się miała zupełnie inaczej. Masa biaława miała
najdokładniejszy wygląd i budowę białej tkanki mózgowej. Tworzyła nawet dwie

wyraźne półkule z odpowiedniemi jamami — a co ważniejsza, w półkulach tych
znalazłem ośrodki nerwowych komórek najdokładniej rozwinięte (1)."

Pierwszy to przykład odrostu mózgu wraz z powracającemi władzami inteligencyi.
Jeśli gołąb' ten nie zupełnie jeszcze odzyskał władzę kombinowania wrażeń,

władzę rozmysłu i woli — to objaśnia się łatwo niedostateczną ilością substancyi
szarej która w części tylko odrosła.

Obserwacyje, czynione nad człowiekiem jakkolwiek z natury rzeczy bardzo trudne i
nieliczne, w zupełności jednak potwierdzają wyniki poprzedzających.

"Wszystkie organa, mówi Müller, z wyjątkiem jednego tylko mózgu, mogą, być
stopniowo wydzielane z zakresu ekonomii zwierzęcej, bez spowodowania

najmniejszej zmiany w czynnościach władz duchowych. Inaczej rzecz się ma z
mózgiem. Każde czy to powolne czy nagłe naruszenie jego funkcyj, narusza też i

władze umysłu. Zapalenie tego organu, nie obejdzie się

------------------------
(1) Revue des cours sciontifiques N-ro 16, 1868 — 1869.

68

nigdy bez maligny, a w następstwie i po dłuższem trwaniu, bez ogólnego

przytępienia tychże władz. Nacisk wywarty na mózg sprowadza zawsze majaczenie,
albo nawet zupełny upadek inteligencyi, w miarę tego czy naciskowi towarzyszyło

wewnętrzne rozdraźnienie lub nie — i to niezależnie od tego, czy przyczyną
nacisku było pogłębienie kości czaszkowych lub ciała obcego, czy wreszcie

znaczna ilość płynu wodnistego, krwi albo ropy. Też same przyczyny, stosownie do
miejsca w którem działają, powodują utratę, ruchów dowolnych, albo też utratę

pamięci."
"Jak tylko nacisk ustąpi, jak tylko część kości zostanie wyjętą — świadomość i

pamięć wracają nagle; widziano nawet chorych, odtwarzających w dalszym ciągu
szereg tych myśli, które w skutek naruszenia mózgu zostały przerwane (1).

Przytoczę jeszcze zdanie Vogta, jak w tym razie przynajmniej, bardzo umiarkowane
i niewątpliwie słuszne:

"Jakiekolwiek kto ma zapatrywania się w przedmiocie spraw duchowych, czy uważa
je za objawy niezależnej od ciała duszy, czy też za funkcyie samego systemu

nerwowego i składających go części, w każdym razie uważać musi mózg za organ, z
którego pochodzą te objawy. Nie podlega żadnej wątpliwości, że każde zboczenie

wewnętrz mózgu, jakiemkolwiek jest jego źródło, odbija się natychmiast w
czynnościach duchowych; że każde uszkodzenie sprowadza odpowiednie następstwa,

które mogą być nawet w części przepowiedziane z góry, i że wszelka zmiana stanu,
w krążeniu krwi np. powoduje bezpośrednio zmiany w objawach czynności mózgowej.

Jeśli to jest pewnem, (jest zaś pewnem, ponieważ w każdej chwili możemy się o
tem przekonać doświadczalnie, wprowadzając zwierzęta w stan epilepsyi, lub

idyjotyzmu it. p.), to mamy przecież racyję przypuszczać, że wewnętrzna budowa
mózgu i różnych jego części, jest w najściślejszym związku ze sprawami umysło-

-----------------------------

(1) Molier, Manuel de Physiologie I, 762.

69

wemi, i że w ten lub inny sposób, związek ów będzie mógł być przynajmniej
przybliżenie oznaczonym (1)."

Najwyższe sprawy naszej istoty nietylko w ogólnych swych przejawach zawisły od
stanu mózgu, ale nawet szczegółowe grupy wyobrażeń zdają się być związane z

pewną umiejscowioną działalnością mózgowej tkanki. Fakta na poparcie powyższego
przypuszczenia przytaczane, rozbierzemy w następnym rozdziale; tymczasem zaś

wypada nam jeszcze wziąć pod uwagę pytanie, któreśmy dotychczas pozostawili bez
odpowiedzi.

Czytelnik przypomina sobie zapewne, że rozebrawszy zagadnienie dotyczące spraw
życiowych, jakie przejawiać się mogą w kadłubie pozbawionym głowy — pytanie o

takichże funkcyjach głowy odciętej zostawiliśmy nierozstrzygniętem, do czasu

bliższego zapoznania się z władzami mózgowia. Teraz już [musimy je rozstrzygnąć.

Jakież objawy życiowe przedstawiać może głowa odcięta od ciała ?
Nélaton, sławny lekarz byłego cesarza francuzów, utrzymuje że głowa taka może

czuć a nawet myśleć, dopóki upływ krwi nie pozbawi jej żywotności. Sądzi on, że
upływ ten nie jest tak szybkim, ponieważ krew w naczyniach przeciętych krzepnie

i tamuje przez czas jakiś wysączenie pozostałej wewnątrz — zabezpieczając ją tem
samem od zetknięcia z powietrzem.

Czyżby rzeczywiście głowa człowieka ściętego mogła jeszcze zachować świadomość
czucia i myśli'? Byłaby to bez wątpienia straszna dla winowajcy męczarnia!

Widzieć własną śmierć, rozeznawać okropność położenia, mając kadłub oddzielony
od głowy... doprawdy, położenie wcale nie do zazdrości. Czy jednak objawy tego

rodzaju rzeczywiście mogą mieć miej-

----------------------------
(1) Vorlesungen ueber den Menschen. Cytuję z przekładu francuskiego p. Moulinié,

1865.

70

sce? Niejeden gotów się powołać na przedstawienia nowoczesnych magików,
okazujących głowy odcięte, a przecież mówiące bardzo logicznie (rozumie się o

tyle, o ile żona czy córka magika umie mówić logicznie). Ale byłby to argament
chybiony — gdyby bowiem głowy odcięte mieczem katowskim miały się tak dobrze jak

te, które przemawiają w teatrze Rappo, niepotrzebowalibyśmy się o ich los
kłopotać.

Przytaczają jednak i lepsze dowody. Głowa Charlotte'y Corday, mówią, zarumieniła
się od wstydu, gdy kat wymierzył jej policzek... a tam ktoś znowu przegryzał

podobno koszyk, w który głowę jego rzucono po ścięciu — inny wykrzywiał się i
przewracał z bólu oczami... Tysiące podobnych historyj opowiada się dla

przerażenia łatwowiernych — na nieszczęście jednak, albo raczej na szczęście,
najwiarogodniejsze współczesne obserwacyje świadczą, że w podaniach owych niema

ani słowa prawdy (1).
Podstawą objawu samowiedzy jest czucie własnego ciała. Znieczulenie odpowiednich

nerwów, odbiera wszelką przytomność umysłu, wszelką wiedzę o sobie; a cóż
dopiero tak silne wstrząśnienie jak to, którego skutkiem jest odcięcie

wszystkich nerwów tułowia! Powtóre: ilość krwi dopływająca do mózgu w stanie
normalnym, nie jest ani za wielka ani za mała, jest właśnie taką, jakiej

potrzeba do utrzymania czynności mózgowych. Zatem najmniejszy jej ubytek musi
sprowadzić zawieszenie czynności — a przecież przy odcięciu głowy, niejedna

kropla krwi się wysączy...
Rezultatem wszystkich przytoczonych powyżej spostrzeżeń i doświadczeń jest

niezaprzeczony pewnik fizyjologii:
Półkule mózgowe są siedliskiem najwyższych spraw ducha, z zakresu myśli, uczucia

i woli.

--------------------------------
(1) Ob. bliższe szczegóły w artykule Bischoffa: Müllers Archiv 1808, str. 48 6.

Bonnafont — Histoire do deux tetes d'Arabos décapités. Union medicale 186 7.
Avril. serio III, N-ro 40. W przedmiocie dawniejszych podań ob. Gartmanna: De

miraculis mortuorum. Drezno i Lipsk 1700 — str. 461.

71

ROZDZIAŁ IV.
SPRAWY DUCHOWE I FIZYCZNE WŁASNOŚCI MÓZGU.

Szukaliśmy siedliska władz duchowych i znaleźliśmy je w mózgu. Ale mózg jest

bryłą materyi — ma on swoje własności, jak każde inne ciało ograniczone
przestrzenią, — ma własności fizyczne.

Duch nasz sam przez się o tych własnościach fizycznych nic nie wie. Widzieliśmy
już na wstępie niniejszej rozprawy, jak wiele upłynęło czasu, zanim ludzie

odważyli się otworzyć tajemniczą, szkatułkę, zwaną czaszką, i zbadać bliżej
zawartą w niej szarą masę, zwaną mózgiem. Najrozumniejszy człowiek,

najbystrzejszy umysł, nie jest w stanie powiedzieć jak mózg wygląda, jeśli tylko

nigdy nie widział go przed sobą, jeśli go nie badał drogą doświadczenia

zewnętrznego.
Największe wysiłki wewnętrznej świadomości nic tu nie znaczą. Możemy myśleć o

tej części mózgu którą myślimy — ale nie możemy siłą wewnętrznej obserwacyi
odczuć najdrobniejszej choćby fizycznej jego własności. Ażeby bowiem czuć,

potrzeba mieć nerwy — zaś od mózgu niema już żadnych nerwów, któreby szły gdzieś
w przestrzeń do zewnątrz mózgu będącego ducha. Czucie nie jest zewnątrz mózgu,

lecz w samym mózgu, i dla tego właśnie nie może wiedzieć co się w mózgu dzieje.
Nawet ból głowy, który niekiedy odnosimy do wnętrza, jest tylko złudzeniem,

ponieważ przy bólu głowy nie mózg cierpi, lecz zewnętrzne jego pokrycia.
Bądź co bądź, wypada nam poznać jaki też związek zachodzić może pomiędzy

fizycznemi własnościami mózgu, a sprawami duchowemi naszych myśli i uczuć. Czy
myśli i uczucia mogą wpływać na fizyczne własności mózgu, i o ile same od nich

zależą?
Wezwijmy na pomoc anatomów i lekarzy — niech nam dowiodą czy istnieje, i jaką

jest mianowicie wzajemna zależność owych cech zewnętrznych i wewnętrznych sił
ducha ?

72

Powierzchnia mózgu, znajdującego się w stanie normalnym, jest szarą. Drobne

rozgałęzienia naczyń krwionośnych, rozproszonych w jego masie, nadają mu odcień
różowawy. Wewnątrz zaś, jak już wiemy, jest białym. Czy zmiany w nastroju

naszych myśli i uczuć mogą wpływać na zmianę koloru mózgu?
Anatomija patologiczna odpowiada twierdząco.

W silnem obłąkaniu (Delirium acutuni), mózg przybiera kolor czerwonawy różnych
odcieni, dosięgający niemal koloru krwi przy ostrym przebiegu choroby (Foville)

— albo też przedstawia centkowate plamy, podłużne pręgi, żyłki jak w marmurze, z
bardzo drobnemi centkami krwawemi, pochodzącemi od pęknięcia najmniejszych

naczyń krwionośnych (Griesinger). Niekiedy nawet różne warstwy szarej substancyi
niejednakowo zmieniają swój kolor. Tak np. w manii bywa średnia warstwa

czerwieńszą (Pinel), albo też kolor czerwony występuje tylko na powierzchni
trzech warstw wewnętrznyeh substancyi szarej (Baillarger) — najczęściej jednak

przejawia się na samej tylko wierzchniej warstwie mózgu (Griesinger).
Wszystkie te zmiany w barwie są dziełem procesów zapalnych, przekrwienia

(hyperemii). Niemniej jednak i bezkrwistość a raczej zmniejszenie przypływu
krwi, czy to jako przyczyna obłąkania, czy też jako skutek chwilowych silnych

wrażeń, wpływa zawsze na zmianę, w barwie mózgu. Staje się ona wówczas bledszą,
naczynia krwionośne zwężają się i mózg przestaje być należycie odżywianym.

Najpospolitszem następstwem takich zmian jest idyjotyzra. W ogóle zaś, i przy
normalnym stanie mózgu pobudzenie uczuciowe pompuje niejako krew dla mózgu,

drażniąc serce, i wtedy cała działalność umysłowa przybiera żywszy nastrój, a
obfity przypływ krwi nie daje mózgowi zasnąć.

Przy gwałtownych objawach szaleństwa, zwłaszcza wtedy gdy śmierć nastąpiła
nagle, znajdujemy często chorobliwy rozrost średniej warstwy tkanki szarej, z

rozmiękczeniem i zabarwieniem na kolor brunatny lub fijoletowy (Griesinger).
Przy

73

zaniku mózgu, to jest zmniejszaniu się jego objętości, na którem cierpi głównie

tkanka szara, mózg częstokroć przybiera barwę drożdży, albo też odcień żółtawo-
brunatny. Przyczem tkanka szara staje się albo miękką i łatwo się rozmazującą,

jak to bywa głównie przy procesach zapalnych; albo też, co przy zaniku częściej
się trafia, staje się twardszą i zbitą. Substancyja biała (wewnętrzna) bywa w

takich razach jaskrawo białego koloru; rozciąga się jak skóra i marszczy się w
przecięciach.

Przy wszelkich zapalnych procesach mózgu, powodujących mniej lub więcej silne
majaczenie i obłąkanie, błona tak zwana pajęcza dla swej delikatności i

przejrzystości, staje się mętną, nieprzezroczystą, twardnieje i zwykle się
zrasta z innemi. "Niema ani jednej formy długotrwałego obłąkania, mówi znakomity

niemiecki psychijatra, w któremby się podobne zmiany błony pajęczej nie
spotykały" (1).

Normalna twardość mózgu jest nieznaczną i zawsze mniejszą od twardości móżdżku.

Ile razy wyrównywa tej ostatniej, tyle razy władze umysłowe okazują się słabemi.

Stwardnienie mózgu (selerosis) jest następstwem wytwarzania się i twardnienia
tkanki łącznej, która jak pasożyt wciska się pomiędzy tkankę komórkową, szarą,

tkankę par excellence mózgową, i rozwija się jej kosztem (Rokitański). Wówczas
twardnieje zwykle i tkanka włóknista biała tak, że staje się niekiedy tyle

oporną przy krajaniu jak kauczuk. Kolor jej bywa przy takiem stwardnieniu mniej
biały, aż do szaro-ołowianego.

Rozmiękczenie mózgu, tak często trafiające się u starców (2) zarówno jak i
stwardnienie jego masy, wywołuje przy-

----------------------------------

(1) Griesinger IV — I — §185.
(2) Ob. w tym przedmiocie ciekawe studyjum D-ra Grenier: Du Ramollissement

senile du cerveau. Paris 1870, dedykowane biskupowi orleańskiemu Dupanloup, z
którym autor miał sławną rozprawę z powodu poprzedniej swej pracy: Du libre

arbitre.

74

tępienie zdolności umysłowych. U dzieci mózg jest miększy, a przeto podatniejszy
na wrażenia, ale zato moc ich zachowawcza jest znacznie słabszą. Wyobrażenia

szybko przebiegają, w umyśle i szybko zacierają jedne drugie; dla tego też
psychiczne życie dziecka charakteryzuje się ciągłemi przeskokami od jednej grupy

wrażeń do drugiej, od jednego uczucia lub popędu do drugiego. O ile zaś przy
miększej konsystencyi mózgu, byle nie przechodzącej pewnej granicy, objawia się

więkksza żywość i zmienność w sferze działań psychicznych, o tyle przy
powiększeniu twardości, myśl staje się leniwą, niedołężną, a w wyższym stopniu

stwardnienia, idyjotyczną.
Większy normalny wzrost tkanki szarej komórkowej towawarzyszy zawsze większym

umysłowym zdolnościom; — przeciwnie, rozrost tkanki włóknistej białej kosztem
poprzedniej, trafia się najczęściej u idyjotów (1). Ogólna zaś objętość mózgu,

tylko w normalnym stanie uważana, może służyć za wskazówkę umysłowych zdolności.
Przyczem należy brać pod uwagę znaczną liczbę pomiarów, i wyprowadzać z nich

średnią przeciętną. Objętość mózgowia oznacza się za pomocą napełniania czaszek
wodą, piaskiem, prosem lub śrótem, i następnego ważenia ilości wsypanego

materyjału. Znając średni ciężar właściwy mózgu, można przez otrzymane tym
sposobem liczby wyrazić przybliżoną wagę mózgu z wielką ścisłością — ponieważ w

tym rasie niema się do czynienia ani z mózgami różnej świeżości, ani też nie
potrzeba brać pod uwagę zmian, z trzymania mózgów w alkoholu (dla odjęcia im

wody) powstałych.
Sławny kranijolog Dr Dawis, autor dzieła "Crania britanica" w ten sposób

wymierzając czaszki różnych ras ludzkich, doszedł do następujących rezultatów
przeciętnych, które wyjmuję z jego tablic (2).

---------------------

(1) Pinel, Pathologie cerebrale p. 3 6 0.
(2) Philosophical transactions, 1868, pag. 515 — 52 7. Contributions towards

determining the weight of the Brain in differont Races of Man. (O wadze mózgu u
rozmaitych ras ludzkich),

75

Mózgi. Waga w gramach

Męskie. Żeńskie. Różnica. Średnio.

Europejskie...... 1367 1204 163 1296

Amerykańskie..... 1308 1187 121 1273
Oceańskie...... 1319 1219 100 1272

Azyjatyckie...... 1304 1194 110 1245
Afrykańskie...... 1293 1211 82 1237

Australskie...... 1214 1111 103 1162

Z tablicy tej wypada, że, w ogóle biorąc, wyższe rasy mają mózg większy; że waga

mózgów kobiecych jest zawsze mniejszą; i że różnica ta jest najmniej widoczną u

najniższych — najwięcej zaś widoczną u najwyższych ras. Ten ostatni wniosek
wychodzi jeszcze wyraźniej z pomiarów Tiedemanna, z którego tablic prof. Huschke

ułożył następujący szereg stosunków, przyjąwszy wagę mózgu kobiecego za jedność
(1).

Kobieta. Mężczyzna.

W rasie kaukaskiej u mieszkańców Azyi....... 1 : 1, 270

W rasie kaukaskiej u mieszkańców Europy..... 1: 1, 168.
W rasie mongolskiej... 1 : 1, 129.

W rasie malajskiej... 1 : 1, 082.
W rasie amerykańskiej.. 1 : 1, 079.

W rasie murzyńskiej... 1 : 1, 071.

Cyfry te są pełne znaczenia; w samej rzeczy bowiem, różnice umysłowego
wykształcenia obu płci nigdzie nie są tak wielkie jak u ludów rasy kaukaskiej

(mianowicie też u turków),

----------------------
(1) Dr Emil Huschke prof. enajskiego uniwersytetu: Schaedel, Hirn und Seele des

Menschen und der Thiere, nach Alter, Geschlecht und Race. Jena 1854, str. 48.

76

nigdzie zaś tak małe, jak w rasie murzyńskiej — gdzie zdolności, i charakter i
rola spółeczna płci obu są niemal też same.

W każdym razie nie ulega wątpliwości, że przecięciowo mózg kobiecy jest zawsze
mniejszym. Żeby jednak niezasłużyć na słuszne oburzenie pięknych czytelniczek —

pośpieszam dodać, że różnica ta pochodzi głównie od różnicy wzrostu...Średnio
biorąc mózg kobiety europejskiej jest tem względem europejczyka, czem nalepiej

rozwinięty murzyn. Stosunek ten nawet w szczegółach daje się przeprowadzić; i
tak np. u murzyna i u kobiety europejskiej boczne i tylne części mózgu są

stosunkowo do przednich więcej rozwinięte aniżeli u europejczyka.
Z narodów europejskich największą wagą mózgu odznaczają się szwajcarowie,

badeńczycy i anglicy — i w ogóle narody germańskiego szczepu. Po nich pierwsze
miejsce zajmują francuzi. Najmniejszą zaś wagę posiadają hiszpanie (Huschke). W

ogóle jednak pomiary w tym przedmiocie dokonane są jeszcze nieliczne, i dla tego
na ich podstawie ścisłych wniosków wyprowadzać nie można. Jeśli zamiast całych

narodów, weźmiemy pod uwagę pojedyńcze osobistości, to na jednym końcu szeregu
znajdą się ludzie genijalni na drugim idyjoci. Dla porównania przytaczam

następującą tablicę, którą ułożyłem na podstawie obcych i własnych pomiarów:

wszystkie wyrażone w uncyjach;

Byron...........77, 1
Cromwell..........77

Cuvier..........64
Abercrombie..........63

Człowiek przedhistoryczny z Cro Magnon..............58, 5
*Karmelita z Warszawy...........53

Człowiek przedhistoryczny z Grenelle............52
*Karmelita z Warszawy.................49, 5

Dupuytren................49
Średnia miara dla europejczyków podług Mortona...............49

77

Normalna waga mózgu człowieka podług

Quens'a......................48
*Kałmuk................46

Człowiek przedhistoryczny z Grenelle.............45, 5
*Młoda indyjanka z Kajenny.....................45

Średnia miara szwajcarów...................43, 5

Średnia miara dla warszawian..................48, 5

Człowiek przedhistoryczny z Neanderthal.............42, 5
Normalna waga mózgu męskiego podług Hirszfelda....................42

Średnia miara dla badeńczyków.....................41, 9
Średnia miara dla szwedów....................41, 2

Średnia miara dla anglików.....................41, 0
Średnia miara dla europejczyków podług Tiedemanna.....................40, 8

Średnia miara dla francuzów......................40, 3
Średnia miara dla włochów........................40

Średnia miara dla prusaków.......................39, 2
Normalna waga mózgu kobiecego podług Hirszfelda....................38

*Średnia waga dla starożytnych peruwiańczyków........................36, 8
Idyjotka podług Sims'a.............................27

Idyjota 40-o letni podług Tiedemanna........................25, 8
Idyjota 50-o letni podług tegoż.................................22, 5

Idyjota 16-o letni podług tegoż.................................19, 8

Uwaga. Czaszki oznaczone gwiazdką, znajdują się w warszawskim gabinecie.
Z powyższej tablicy możemy wyprowadzić następujące wnioski:

1° U ludzi gienijalnych mózgi ważą zwykle więcej aniżeli u ludzi pospolitych.
2° U idyjotów przeciwnie, ważą zwykle mniej aniżeli u ludzi normalnie

rozwiniętych.

78

3° Jednakże zależność inteligencyi od wagi mózgu nie jest ścisłą, i nie daje się
przeprowadzać w pojedyńczych przykładach.

W samej rzeczy najdokładniejsze sposoby "ważenia inteligencyi" ulegają
następującym zarzutom:

1° W przypadkach anormalnego rozrostu mózgu, waga jego powiększa się znacznie,
nietylko bez korzyści, ale owszem z uszczerbkiem inteligencyi — jak to ma

miejsce np. w wodnej puchlinie.
2° Tablica Rud. Wagnera, w której fizyjolog ten zebrał wszystkie znane pomiary

mózgów znakomitych, wykazuje, że ludzie twórczych, genijalnych umysłów stoją
nieraz znacznie niżej od zwykłych uczonych nieznanego imienia..

3° Już z kilku zestawień przedstawionej wyżej tablicy, wypada, że ludzie
przedhistoryczni, o których niskim stopniu inteligencyi, znalezione przy

szkieletach narzędzia, i wyroby niepozostawiają wątpliwości — posiadali jednak
czaszki znacznej wielkości.

(Zebrawszy wszystkie znane dotychczas pomiary objętości czaszek przeddziejowych,
i wyprowadziwszy z nich przeciętną, otrzymałem liczbę 1411 gramów. Następujące

ciekawe zestawienie dało mi wiele do myślenia. Znakomity kranijolog Morton (1),
zmierzywszy objętość pewnej liczby czaszek eskimosów, podaje dla nich

przeciętną: 1410, 4 gram. Zgodność jak widzimy uderzająca z czaszkami
najdawniejszych pierwotnych mieszkańców Europy. Ponieważ zaś zdaje się nie

ulegać wątpliwości, że znaczna wielkość głowy eskimosów jest rezultatem
działania zimnego klimatu, a owe ludy przedhistoryczne żyły w epoce bardzo

zbliżonej do peryjodu lodowego, w którym cała środkowa Europa przedstawiała
klimat biegunowy — zgodność powyższa jest tem więcej zastanawiającą. Nakoniec

do-

------------------
(1) Edinb. new., philos. Journal 1850 cytowany u Huschke'go str. 4 9.

79

dać winienem, że i narzędzia i wyroby i sposób życia tych ludów

przedhistorycznych, jak świadczą bardzo liczne badania pozostałych po nich
szczątków, najzupełniej odpowiadają, narzędziom, wyrobom i sposobowi życia

dzisiejszych eskimosów).
4° Jak wielkość oka nie stanowi o dobroci wzroku — wielkość muskułów nie zawsze

odpowiada ich sile, — tak też nawet przypuszczając równie ścisłą zależność
pomiędzy rozwojem mózgu i rozwojem władz umysłowych, nie mamy jednakże podstawy

z teoretycznego punktu widzenia rzeczy, upatrywać koniecznie silniejszą

inteligencyją tam, gdzie waga mózgu jest znaczniejszą.

5° Nareszcie nie ulega wątpliwości, że wielkość mózgu zależy od wielkości całego
ciała.

Nie dziw też, że sławny twórca frenologii, Dr Gall — sam najbardziej był
przeciwny metodzie ważenia. Miał on do tego inne jeszcze ze swego stanowiska

powody. Ponieważ podług niego mózg nie jest jednym organem, jak tego dowodził
Flourens, lecz tylko zbiorem kilkudziesięciu organów oddzielnych, z których

większość nie sprawom inteligencyi, lecz najrozmaitszym uczuciom i skłonnościom
poświecona, przeto ważenie całego mózgu nigdy za miarę samych umysłowych

zdolności służyć nie może. Dziś wprawdzie wiara w oddzielne organy frenologiczne
upadła; jest jednak wielce prawdopodobnem, że różne dzielnice mózgu przeważnie

służą pewnym tylko rodzajom umysłowej działalności — przedewszystkiem zaś zdaje
sienie ulegać wątpliwości że przednie części mózgu znajdują się w ściślejszym

związku z rozwojem właściwej inteligencyi, aniżeli inne jego części. W każdym
zatem razie, ważenie całego mózgu a tem bardziej całego mózgowia (wraz z

móżdżkiem i rdzeniem przedłużonym), tylko przybliżone może dać rezultaty.
Myliłby się jednak, ktoby sądził, że rozwój umysłu zupełnie od wagi i objętości

mózgu nie zależy. Niepodobna odmówić słuszności następującym uwagom najnowszego
reformatora frenologii, Combe'a (1).

--------------------

(1) System of Phrenologie vol. 1, p. 6 2. Wyd. 5-te.

80

1° U dzieci mózg jest małym, to też i umysłowe jego siły słabsze, aniżeli w
większym mózgu człowieka dojrzałego.

2° Zbyt mała objętość i waga mózgu są zawsze przyczyną idyjotyzmu (mianowicie
gdy waga jego nie przechodzi 30 uncyj). Przeciwnicy frenologii nie zdołali

wynaleść ani jednego przypadku, w którymby wyższe umysłowe zdolności odpowiadały
małemu mózgowi.

3° Ludzie znakomici w jakimkolwiek kierunku nauki i życia społecznego, jak
Napoleon I-szy, Franklin, Ciwier, Byron i w. i. posiadali głowy niezwykłych

rozmiarów.
4° "Wiadomo, że narody posiadające większe mózgi, mają zawsze przewagę nad

narodami, posiadającemi mniejsze mózgi.
Mózg indyjanina jest znacznie mniejszym od mózgu europejczyka, to też kilka

tysięcy europejczyków pokonało i trzyma w zawisłości milijony indyjan. Podobnież
mózg amerykańskich tubylców mniejszym był od mózgów europejskich, to też z

Ameryką stało się to co z Indyjami."
Badania nad mózgami zwierzęcemi czynione, doprowadziły do bardzo różnych

rezultatów, i dla tego też przytaczanie bliższych szczegółów nie byłoby ani
ciekawem, ani pożytecznem. Próbowano brać wagę absolutną i wtedy okazało się, że

słoń powinien mieć więcej od nas rozumu; to znów brano stosunek wagi mózgu do
wagi ciała, i wtedy okazało się, że mysz i kanarek powinny być od nas

mądrzejszemu Brano też stosunek mózgowia do nerwów, i ten okazał się znacznie
większym u europejczyka aniżeli u murzyna; brano stosunek mózgu wielkiego do

reszty mózgowia, ale tu liczba faktów jest jeszcze zbyt szczupłą, chociaż zdaje
się najwięcej prawdopodobnem, że taki sposób oceniania rozwoju umysłowego metodą

ważenia, byłby jeszcze ściślejszym od innych. W każdym zaś razie nie ulega
wątpliwości, że ogólnie rzeczy biorąc, przy rozważaniu szeregu istot

organicznych, stopień inteligencyi okazuje się tym większym, im większą jest
waga mózgowia.

Co się tyczy różnicy płci u człowieka, to podług Welkera stosunek wagi mózgu
męskiego do kobiecego jest jak

81

100: 90. Ale różnica ta prawie wyłącznie zależy od mniejszego wzrostu całego

ciała, a nawet MeckeI, nie dając się uprzedzić w galanteryi innym anatomom,
twierdzi, że w stosunku do nerwów i do całego ciała, mózg kobiecy jest nieco

większym. Nareszcie Cruveilhier sądzi, że stosunek ten u obu płci jest
jednakowym.

Jednym z dowcipniejszych przeciwników metody ważenia jest znany antropolog

francuski Gratiolet. "Zauważyłem, mówił on na zebraniu paryskiego tow.

antropol., że w ogólności najgorętsi zwolennicy teoryi którą zwalczam,
posiadają, głowy majestatycznej wielkości; co do mnie pocieszam się tem, że

zdołam na swoją stronę przeciągnąć małe i średnie głowy; boć nareszcie nikt z
dobroci serca nie zechce wyrzec się wszelkich dla siebie widoków. W końcu

przyznam to szczerze, nie ubliżając nikomu: kocham mój kraj nadewszystko, i w
żaden sposób, na tej podstawie, że mózgi francuskie są o 100 gram. lżejsze od

niemieckich, wnioskować nie mogę, ażebyśmy przez to samo skazani być mieli na
niechybny upadek w przyszłości" (1).

Słowa te powiedziane były w 1861. A jednak....
Przed kilku laty próbowano zreformować metodę ważenia w sposób, który zdaje się

mieć przyszłość przed sobą. Mam tu na myśli próby Skae'a (2), Sankey'a (3) i
Bueknill'a (4), dotyczące już nie wagi względnej, ale ciężaru właściwego różnych

mózgów. Zależność inteligencyi zdaje się tu widoczniejszą; należy tylko nie
zapominać, że przy rozroście tkanki łącznej, który, jak widzieliśmy, trafia się

niekiedy, a który bynajmniej rozwojowi władz umysłowych nie sprzyja, ciężar
gatunkowy powiększa się i może w błąd wprowadzić badacza,

--------------------

(1) Bulletins dc la soc. d'anth. de Paris 1861.
(2) Med. chir. review, Jan. 1853.

(3) Journal of Psychol. med. 1855 p. 573.
(4) Brit. review, Jan. 1857.

82

jak to właśnie według uwagi Griesingera, mogło mieć miejsce w pracach dwu

pierwszych lekarzy.
Tak więc dziś jeszcze nie możemy inteligencyi ważyć na funty.

Zwróćmy się teraz do innych fizycznych właściwości mózgu.
Gratiolet nie bez słuszności powiedział, że w tego rodzaju badaniach forma

więcej znaczy aniżeli waga, a energija życiowa tkanki więcej aniżeli jej forma.
Przy rozpatrywaniu formy rozmaitych mózgów przedewszystkiem uderzy nas,

trafiająca się niekiedy niesymertyczność półkul mózgowych.
Znakomity anatom Bichat utrzymywał, że ile razy jedna półkula jest większą od

drugiej, zawsze władze umysłowe cierpieć na tem muszą; na szczęście jednak dla
nieforemnych mózgów, mózg Bichata jak zapewnia prof. Hirszfeld, przedstawiał

właśnie jedną półkulę więcej rozwinięto, od drugiej. Zdaje się jednak że w
ogólnej liczbie wypadków, zdanie wielkiego anatoma okazuje się słusznem.

Przynajmniej nieforemności głowy trafiają się nierównie częściej u obłąkanych
(1), a Wiedemeister (2) przed paru laty zauważył, że u obłąkanych, objawiających

podwójną samowiedzę, t. j. uważających się za dwie różne osobistości, jedna
półkula bywa więcej rozwiniętą od drugiej.

Co się tyczy stosunku przednich, bocznych, i tylnych części mózgu, to te mogą
się do pewnego stopnia zmieniać bez widocznej różnicy w rozwoju władz

umysłowych; niemniej jednak w miarę postępowania od najniższych do najwyższych
ras ludzkich, części przednie mózgu biorą widocznie przewagę nad tyl-

----------------------

(1) Patrz szczegóły tych nieforemności dotyczące w dziele prof. D-ra
Pląskowskiego: Psychijatryja ogólna, zeszyt I-szy. Warszawa 1868 str. 9 7.

(2) Ueber doppeltes Bewusstsein bei Geisteskranken. Allg. Zeitsch. für
Psychiatrie, p. 7 11 — 1870 r.

83

nemi, a raczej dorównywają w rozwoju tym ostatnim — gdyż u europejczyków mózg

przybiera w obwodzie formę regularnej elipsy, podczas gdy u murzyna np. jest ona
w tylnej swój części obszerniejszą. Z drugiej strony nie ulega wątpliwości, że

spłaszczenie przednich płatów mózgu zawsze oznacza niski stopień rozwoju, a
nawet po przejściu pewnej granicy, zupełny idyjotyzm. Czoło wówczas jest płaskie

i w tył cofnięte. Najwybitniejszy przykład takiego pochylenia i w ogóle
niezmiernie płaskiej, do małp zbliżonej formy, przedstawia czaszka człowieka

przedhistorycznego z Neanderthal, która tak wielkie wrażenie zrobiła w świecie

uczonym i tak gorące wywołała rozprawy. Na nieszczęście pozostało z niej tylko

wierzchnie sklepienie głowy, a brak innych części nie pozwala na wyprowadzenie
więcej szczegółowych wniosków.

Nareszcie wielce godzien uwagi ten fakt, że u ludów na niskim stopniu rozwoju
będących szew czołowy i szew koronowy, oddzielający kość czołową od

ciemieniowych, zarasta wcześniej, aniżeli szew tylny lambdoidalny, oddzielający
kości ciemieniowe od potylicowej; tym sposobem zasklepienie się czaszki w

okolicy czołowej tamuje rozrost przednich płatów mózgu, a z nim i prawidłowy
rozwój umysłowości. U ludów najwyżej stojących pod względem cywilizacyi

przeciwnie, szwy przednie na końcu się zamykają, zostawiając mózgowi swobodne
pole do wzrostu.

Widocznie cywilizacyja wpływa na rozstepowanie się kości czaszkowych i
odwrotnie!

Pod względem formy niezmiernie ważną rolę odgrywają tak zwane zawoje mózgowe. W
ogóle im większa liczba zawojów, im głębsze ich bruzdy, tem wyższy stopień

inteligencyi. Zależność ta łatwo się tłómaczy tem, że z powiększeniem liczby
zawojów powiększa się ilość tkanki komórkowej szarej, która, jak już wiemy, jest

siedliskiem czynności psychicznych. Jednakże i od tego prawidła, które pierwszy
sformułował Desmoulins (choć już Erazistrates i Gallien zwracali na nie uwagę),

są dość liczne wyjątki. Baillarger nawet usiłował zbić je-

84

go doniosłość (1). Lecz zarzuty jego, dotyczące głównie ogólnych pomiarów
powierzchni, nie mogą. spostrzeżeniom nad formą i liczbą zawojów odmówić

wszelkiego znaczenia. Sądzę, że nie należy tylko porównywać z sobą odległych
gatunków zwierzęcych, gdyż w takim razie wprowadzamy w rachubę inne różnice

wewnętrznej budowy, których dotychczas prawie zupełnie nie znamy. Za to w
obrębie jednego gatunku, prawo Desmoulins'a zdaje się dawać zgodne z prawdą

rezultaty. Tem więcej zaś należy się w ten sposób ograniczać, o ile że badania
Daresta wykazały, iż liczba zawojów do pewnego stopnia zależy od wzrostu

zwierzęcia (2). Nowe ulepszenia w powyższej metodzie wprowadził Karol Vogt.
"Można uważać, mówi on, za prawo ogólne, że wielkość zawojów przednich

(czołowych) płatów mózgu, daje nam miarę rozwoju wszystkich innych zawojów
mózgu; wystarcza zatem dokładne zmierzenie czołowych płatów — co było dokonanem

wprawdzie na bardzo szczupłej dotychczas liczbie mózgów, wydało jednak godne
uwagi rezultaty."

"Jeśli bezwzględną długość przednich zawojów w mózgu znakomitego matematyka
Gaussa przyjmiemy za 100, to dla znanego lekarza Fuchsa otrzymamy liczbę 96; dla

pewnej kobiety, o której bliższych szczegółów nie mamy, 85; dla pewnego
pospolitego literata, 73; wreszcie dla idyjoty zmarłego w 26 roku życia tylko

15. Stopniowanie, jak widzimy, zgodne z teoryją zależności inteligencyi od
liczby zawojów" (3).

U europejczyków w ogóle zawoje są lepiej rozwinięte aniżeli u murzynów. U
idyjotów mózg jest zawsze mniej lub więcej gładki

--------------------

(1) De l'eteudue et de la surface du erane et du cerman en rapport avec le
developpement de l'intelligence. Bull. de l'Acad. de Med. 1845.

(2) Bulletins de la Societe antropologique de Paris, tom III-ci p. 21.
(3) Charles Vogt, Lecons sur l'homme trad. de Moulinie, 1865.

85

Kto wie nawet, czy kształcenie i ćwiczenie umysłów od dzieciństwa nie wpływa na

bogatszy rozwój zawojów mózgowych. Dr Kopernicki (1), który badał pewnego
murzyna, nazwiskiem Ali-Mardżjan, wychowanego i wykształconego w Europie,

znalazł na jego mózgu, (pomimo że waga takowego była mniejszą nawet od średniej
miary mózgów murzyńskich), tak znaczne rozwiniecie zawojów, że niemal

przewyższało pod tym względem mózg pewnej wołoszki, wziętej do porównania.
U hotentotów, o ile dotychczas badano, mózg okazał się prawie zupełnie gładkim.

Czaszki ludów przedhistorycznych w ogólności wskazują na niski rozwój przednich
płatów mózgu, którato cecha tym sposobem równoważy doniosłość znacznej

stosunkowo objętości całego mózgowia.

Liczne spostrzeżenia dowodzą, że w ogóle wymiary czaszek, oznaczające rozwój

mózgu, powiększają się wraz z postępem cywilizacyi. Mianowicie też podnoszenie
się i równoważenie przednich części mózgu z tylnemi, zasługuje tu

przedewszystkiem na uwagę. Za przykład można wziąć węgrów, którzy z mongolskiego
pochodząc plemienia, i od wpływem cywilizacyi europejskiej uszlachetnili formę

swych głów i twarzy (Huschke). Barobrowie, lud murzyński, sprowadzony przez
Dyjoklecyjana przed 15-tu wiekami z jakiejś zachodnio-afrykańskiej oazy do

nilowej doliny, nauczywszy się. od sąsiadów rolnictwa i wytworzywszy w sobie
własną cywilizacyją, w szeregu wieków, zdobyli nierównie wyższą budowę mózgów i

czaszek — jakkolwiek krzyżowanie się tego ludu z rasą kaukaską nie miało miejsca
(2). Pomiary p. Broca, dokonane nad

--------

(1) Murzyn Ali-Mardżjan, badania anatomiczne opisane w Rocz. krak. tow. nauk.
1869.

(2) Inne szczegóły, dotyczące uszlachetniania się anatomicznych form mózgu i
czaszki pod wpływem cywilizacyi, znaleść można w dziele pułkownika Smitha: The

natural history of the human Species. Edinb. 1848, str. 194 i 159.

86

czaszkami francuskieini z różnych epok, wykazują również stopniowe
uszlachetnianie się form anatomicznych, a mianowicie rozrost przednich płatów

mózgu. Miarą powyższych cech do pewnego stopnia służyć może kąt czołowy p.
Broca, którego pomiary dały następujące rezultaty:

Czaszki nowożytnych basków....54°, 4.

Czaszki francuskie z XII w.....55°, 35.
Czaszki późniejsze.....56°, 6.

Czaszki z XIX-go wieku.....57°, 7.
Kąty czołowe bardzo małe (poniżej 52°) są dość pospolite u basków i u

starożytnych paryżan, bardzo rzadkie w późniejszych (z cmentarza "des
Innocents"), a nie trafiają się zupełnie u czaszek z bieżącego wieku.

Przeciwnie, kąty wyjątkowo wielkie (powyżej 60°) trafiają, się w liczbie 2 na
100 u basków, w liczbie 4 na 100 u starożytnych paryżan, w liczbie 11 na 100 w

przejściowej epoce, i w liczbie 16 na 100 w XIX-ym wieku (1).
Nawet całkowite powiększenie mózgów można zauważyć u niektórych ludów. Tak np.

Morton, który specyjalnie zajmował się badaniem czaszek amerykańskich, znalazł
dla starożytnych peruwiańczyków średnią miarą objętości jamy mózgowej 1, 200 gr.

wynoszącą — u dzisiejszych zaś 1361 gr.
Ponieważ w gabinecie naszym znajduje się 12 czaszek

staro-peruwianskich, przysłanych z Ameryki przez p. Jelskiego (2), miałem przeto
sposobność sprawdzić pomiary Mortona, przyczem średnia objętość czaszek

starożytnych peruwiańczy-

-------------
(1) Bertillon, art. Angles céphaliques du Dictionnaire encyclopédique des

sciences médicales. Cyt. w dziele Karola Letournuau: Physiologie des passions.
Paris 1868, str. 195.

(2) Czaszki te, wykopano z odwiecznych grobów, nadesłane były w liczbie 30 — ale
większa ich część na żądanie Virchowa zakupiona została do Berlina i już wysłana

z Warszawy. Pozostaie jednak są wyborowe pod względem oryginalnej ich formy i
dobrego zachowania.

87

ków okazała się jeszcze mniejszą, a mianowicie 1, 151 gr. w przecięciu

wynoszącą.
Z drugiej strony nędza, odosobnienie od innych narodów i zatem idący upadek

moralny, mogą też wpłynąć na zezwierzęcenie form ludzkich. Twarz staje się
wydłużoną, murzyński prognatyzm czyli pochylenie zębów uwidocznia się, przednie

części mózgu zanikają. Przemiana taka w ciągu kilku wieków dotknęła najuboższe
okolice odludnej Irlandyi, a mianowicie powiaty: Sligo, Leitrim i Mayo (1).

Jeśli pojedyńcze powierzchowne cechy mózgu, nie wiążą się ściśle z pewnemi

przymiotami umysłowości dziwić to nas niepowinno, dla tej chociażby przyczyny,

że i w każdym innym organie jedna cecha, a tembardziej powierzchowna, o wartości
jego spraw życiowych decydować nie może; i że, co najważniejsza, jeszcze nie

znamy bliżej warunków histotogiczno-życiowych, jakim odpowiadają różne stopnie
umysłowego rozwoju. Widzimy, że tu zależność istnieje, bo wszystkie bez wyjątku

fakta dowodzą jej — ale racyjonalne takowej usprawiedliwienie nie leży w naszej
mocy. To pewna, że jak powiedział Gratiolet, forma więcej znaczy aniżeli waga,

ale żywotność organiczna więcej jeszcze aniżeli forma. Należałoby więc oznaczyć,
od czego zależy ta żywotność. Wiemy już, że mózg bardzo mały, zarówno jak i

anormalnie w skutek przerodzenia się tkanki nerwowej powiększony, zawsze
towarzyszy znacznemu przytępieniu władz umysłowych, dochodzącemu, zwłaszcza przy

małych mózgach, aż do idyjotyzmu (2). Wiemy, że władze psychiczne

------------
(1) Pritchard. Vol. II Cap. O i J. W. do Muller. Des causes de la coloration de

la peau et des différences dans les formes du crane au point de vue de l'unité
du genre humain. Stutgart 1853, str. 64 sq. Action de l'intelligence sur la

forme de la tete. Huschke, Schaedel, Hirn und Seele str. 51.
(2) Ob. w tym przedmiocie między innemi rozprawkę: O mikrocephalach,

pomieszczoną w odcinku Gazety polskiej z r. 186 7,

88

tracą zarówno na zbytecznem rozmiękczeniu, jak i na zbytecznem stwardnieniu
tkanki mózgowej. Wiemy, że zbyt płaskie pochylenie przedniej części półkul

mózgowych, zawsze oznacza idyjotyzm. Wiemy, że mózg zawierający znaczną ilość
tkanki szarej prawidłowo rozwiniętej, z przewagą przednich części, nigdy nie

może należeć do człowieka upośledzonego umysłowo i t. d., i t. d. Ale z drugiej
strony, jak nie wiemy na czem polega sparaliżowanie danego nerwu, tak też nie

możemy wskazać szczegółowego układu cząsteczek mózgu, któryby rozwojowi danych
władz sprzyjał lub też takowemu na przeszkodzie stawał.

Potrzeba będzie jeszcze znacznej liczby badań mikroskopowych, chemicznych, i
fizyjologicznych, zanim na podstawie dziś znanych faktów można będzie w tym

przedmiocie coś więcej stanowczego powiedzieć. Dziś wiemy tylko tyle, że i ucisk
mechaniczny, i wstrząśnienia wszelkiego rodzaju wywierają znaczny wpływ na

żywotność lub osłabienie czynności duchowych, na dezorganizacyją pewnych
szczegółowych nawet władz i czynności duchowych, na wstrzymanie lub spotęgowanie

świadomości — o których to faktach pomówimy jeszcze obszerniej w następnym i
ostatnim rozdziale.

ROZDZIAŁ V.
MYŚLI I KOMÓRKI.

Mózg jest organem symetrycznym. Z wyjątkiem tylko układu zawojów na jego

powierzchni, cała budowa wewnętrzna jest jednaką w obudwu półkulach. Zachodzi
tedy pytanie czy i funkcyje fizyjologiczne obudwu półkul są identyczne i o ile

jedne zależą od drugich?Życie psychiczne człowieka, pomimo całej różnorodności
jego objawów, nosi na sobie niezaprzeczoną cechę jedności. Uważamy się zawsze za

jednę i tę same osobę — a rozdwojenie

89

świadomości, objawia się tylko niekiedy i to czasowo we śnie, w niektórych
chorobach nerwowych i w obłąkaniu. Jakimże więc sposobem, czynność półkul,

odrębnych niejako organów, może wyrodzić z siebie taką jedność i ccntralizacyją
objawów, jakie napotykamy, w codziennych sprawach duchowego życia?

Odpowiedź na to pytanie bardzo trudna. Domysły tu nic a nic nie pomogą —
potrzeba doświadczeń, spostrzeżeń, takich właśnie jakich nam dziś jeszcze

brakuje. Nauka nic na tem nie zyskała, że pojedyńczy badacze na mocy własnego
widzimi się, wyznaczali duszy w tej lub owej części mózgu centralne siedlisko —

że Descartes mieścił ją w szyszce, Boerhaave w substancyi rdzennej, Sommering w
mniemanym gazie jam mózgowych, La Peyronie, Bonteko, Lancisi i Bonnet w spoidle

półkul (corpus callosum), Digby w rozdzielającym je odstępie, Willis we

wzgórkach prążkowanych (corpora striata), a Platner we wzgórkach czworaciych

(corpora quadrigemina) — wszystko to były tylko domysły powstające w umysłach
badaczów, w miarę jak to lub owo doświadczenie, ten lub ów fakt patologiczny,

zwrócił ich uwagę na większą od danej części mózgu zależność duchowych funkcyj —
albo co gorsza, wypływały one wprost z apriorystycznych uprzedzeń, jak np. u

Sommeringa, Digby i Descartes'a.
Niedosyć jest wyrozumować sobie, że byłoby rzeczą wcale przyzwoitą, żeby dusza

siedziała w jamach mózgowych, albo w szparze między półkulami, albo w szyszce
nareszcie — należało jeszcze wykazać, że tak jest w rzeczywistości, to znaczy,

wykazać, że poczucie naszego "ja," że nasza samowiedza, ma jakiś stały punkt w
mózgu, w którym niezmiennie rezyduje. A właśnie takiego dowodu niema. Co

więcej, są dowody, że tak nie jest. Jeszcze Flourens wykazał doświadczeniami na
zwierzętach robionemi, że przy stopniowem ścinaniu płatów mózgu, nie ginie

władza samowiedzy (władza odróżniania siebie od rzeczy otaczających), lecz tyko
inteligencyja czyli władza głębszego rozmysłu i wnioskowania.

90

Poczucie "ja," o ile istniało w danem zwierzęciu, pozostaje aż do tej chwili, w

której cała inteligencyja ginie zupełnie. Otóż właśnie zachodzi pytanie, jak się
w tej całej sprawie zachowują, dwie półkule mózgowe? Czy samowiedza w danej

chwili ma tylko miejsce w jednej z nich?, Czy też w obudwu razem? A jeśli tak,
to dla czegóż jednak nie możemy naraz myśleć podwójnie, t. j. o dwu niezależnych

od siebie przedmiotach — i dla czego uważamy się stale za jednę pojedynczą
osobistość?

Widzieliśmy już poprzednio, jak ściśle jedna półkula łączy się. z drugą. Tak
zwane spoidło jest niejako mostem pomiędzy niemi, albo raczej, składając się

wyłącznie z substancyi białej jest siatką telegraficzną, złożoną z milijona
nieskończenie delikatnych nici przewodnich — drutów telegraficznych. Widzieliśmy

też, że nietylko komórki dwu półkul, ale nawet wszystkie komórki każdej z nich z
osobna wiążą się z sobą tysiącem owych nerwowych niteczek, zapewniając tym

sposobem nieustanną, solidarność fizyjologicznych procesów tkanki szarej. Jeżeli
zatem z jednakiej budowy obu półkul, wniesiemy o iednakiem ich przeznaczeniu, to

niepodobna przypuścić, ażeby każdy wybitniejszy proces fizyologiczny jednej z
nich, nie rozprzestrzeniał się drogą refleksu w tkance drugiej półkuli. Tak jak

to zresztą wnosić można z analogii procesów elektrycznych: nawet na niezmiernej
przestrzeni odległe od siebie aparaty telegraficzne działać będą jednocześnie,

jeśli tylko zapomocą drutu zostały z sobą połączone, tu zaś odległość jest
prawie żadna, drogi przewodnie stokroć liczniejsze, a czynnik ruchowy

dostatecznie szybki, jak tego dowodzą doświadczenia Dondersa, Leydena i innych.
Jednem słowem, wywód teoretyczny na uważaniu budowy i natury spraw mózgowych

oparty, nietylko usprawiedliwia zupełną tożsamość i współczesność w funkcjach
obu półkul, ale niemal uniemożebnia działania jednostronne, bez reflektywnych,

sobowtórnych procesów drugiej półkuli.
Wypadałoby wiec z rozumowania, że podobnie jak mamy dwoje uszu, dwoje oczu, a

jednak przy iednakiem wrażeniu je-

91

den tylko ton słyszymy, lub jeden tylko przedmiot widzimy — tak też posiadanie
dwu półkul mózgowych, przyczynia się tylko do tego, że jedne i też same procesa

zyskują na sile, na jasności, nie rozszczepiając się jednak na dwie odgraniczone
od siebie grupy zjawisk, ani też niedopuszczając usamowolnienia się, i przewagi

jednej strony nad drugą. Półkule mózgu są jakby dwiema soczewkami o wspólnem
ognisku.

Posuńmy rozumowanie nasze jeszcze o krok dalej.
Co się stanie jeśli część jednej półkuli zostanie uszkodzoną?

Ponieważ sprawy obu półkul są identyczne, przeto może być tylko różnica w
natężeniu objawów, nie zaś w ich treści wewnętrznej. Melodyja grana jednocześnie

na dwu fortepijanach, bynajmniej się przez to nie zmieni, jeśli w jednym z nich
zabraknie klawiszów, albo nawet jeśli ją tylko na jednym wykonywać będziemy

instrumencie, — ale za to natężenie, siła, wyrazistość melodyi zmienić się musi.
Zatem człowiek, któremu jednę z półkul uszkodzono, powinien cierpieć tylko na

sile myśli, nie zaś na jej treści wewnętrznej.

Wszystko to pięknie, powiesz łaskawy czytelniku, ale jakież dowody, że tak jest

rzeczywiście. Prosimy o fakta!
Oto są:

"Łatwo jest wykazać na przykładach, mówi Vulpian, że brak całej niemal półkuli,
nie usuwa jednak działalności żadnej z władz duchowych, ani nawet działalności

żadnego zmysłu.... Jeden z tego rodzaju dowodów przedstawia nam pewien człowiek
nazwiskiem Vacquerie, obserwowany w r. 1821. Miał on lewą stronę ciała

sparaliżowaną, ale władze jego duchowe pozostały nienaruszone. Przy badaniu
pośmiertunem w miejscu prawej półkuli, znaleziono pewną ilość płynu surowicznego

— właściwa tkanka mózgowa zginęła zupełnie (1).
Dr Leubuscher w dziele swem "Ueber Gehirnkrankheiten" przytacza fakt podobny:

---------------

(1) Vulpian, loc. cit., str. 707.

92

"Pewien służący silnie uderzony kamieniem w głowę, uległ zapaleniu tej strony
mózgu tak silnemu, że tkanka szara poczęła przerastać i przez rozbitą czaszkę

wychodzić na zewnątrz. Musiano ją kilkakrotnie odcinać, ale choroba
nieustępowała. W trzydziestym piątym dniu choroby pacyjent zrobił sobie

przyjemność upiwszy się przyzwoicie. W tym stanie wykonał sam na sobie straszną
operacyją, na jaką żaden sumienny lekarz odważyćby się nie mógł. Zerwał bowiem

całe obwiązanie i wewnętrzną chorą, część mózgu gwałtownie wyrzucił. Nazajutrz
choroba minęła i mózg okazał się w lepszym stanie, chociaż brakowało takiego

kawała jednej półkuli, że przez otwór można było zobaczyć tak zwane spoidło
(corpus calosum), do którego obie półkule są przyrosłe. Służący ów pozo stał

wprawdzie przez całe życie sparaliżowany na przeciwnej stronie ciała i miewał
niekiedy kurcze, ale żył i władze urny słowe powróciły mu w zupełności. "

Spostrzeżenia na zwierzętach robione, potwierdzają toż samo. Odjęcie jednej
półkuli nie usuwa żadnej z władz umysłowych, ale w postępowaniu ich można

spostrzedz mniejszą przezorność, mniejszy stopień energii i zręczności. Wszelkie
kombinowanie wrażeń i popędów widocznie trudniej im przychodzi.

"Wycięcie pewnej części mózgu, mówi Vogt, nie zdaje się wywierać widocznego
wpływu na władze umysłowe, co dowodzi, że przynajmniej na pewien czas, pozostała

półkula może zastąpić uszkodzoną. Zauważono jednak, że w takim razie funkcyje
mózgu wyczerpują się prędzej, zatem wycięcie wpłynęło tylko na ilość, nie zaś na

jakość pracy danego organu. Zebrano znaczną liczbę spostrzeżeń nad ludźmi
chorymi, którzy w skutek głębokich ran na bocznej stronie głowy, utracili pewną

ilość tkanki mózgowej, a jednak nie ponieśli żadnego uszczerbku na umyśle,
chociaż czynność ich umysłu wyczerpywała się bardzo szybko, tak, że byli

zmuszeni po krótkiej pra-

93

cy umysłowej, przerwać ją, i odpoczywać albo nawet zasypiać (1)."
Ponieważ w obu półkulach odbywa się jednocześnie jedna i taż sama praca życiowa

i ponieważ, jak to widzieliśmy przy doświadczeniach na zwierzętach, żadna z
władz mózgowia, naprzekór Gallowi i całej frenologii — nie ma odrębnego w mózgu

siedliska — przeto nawet uszkodzenie obu półkul nic. pociąga za sobą, utraty
żadnej z władz ducha, ale tylko wpływa na ogólne osłabienie wszystkich. Na

odwrót im więcej w mózgu tkanki szarej, tem więcej elementów komórkowych
współdziała w danej pracy fizyjologicznej, która też staje się tem silniejszą i

wyrazistszą.
Wprawdzie, jak już wspomniałem, wzrost przednich płatów mózgu jest więcej

przyjaznym dla rozwoju inteligencyi, aniżeli rozrost jakiejkolwiek innej jego
części, nie znaczy to jednak, ażeby rozum, ażeby władza rozmysłu, tylko w

przedniej części mózgu miała mieć swe siedlisko. Nietylko fakta, ale nawet
teorytyczne rozumowanie i głębsza analiza psychologiczna, nie pozwalają na takie

rozgraniczenie władz jednych od drugich. Niedorzecznością jest utrzymywać, jak
to dziś jeszcze czynią frenologowie, że ta lub owa część mózgu jest organem

pamięci, tamta wyobraźni, a inna jeszcze rozumu i t. p. Ani bowiem wyobraźnia
nie może istnieć bez pamięci, ani rozum bez wyobraźni.

Kilkakrotnie już wspominałem o naturalnej skłonności naszego umysłu do

rozgraniczania jednych i tych samych zjawisk, na mocy ich różnostronny

doniosłości, a to w celu ułatwienia rozeznawczej pracy umysłu — kładę nacisk na
tę okoliczność raz i jeszcze, ponieważ tysiące błędów naukowych popełniamy i

długo jeszcze prawdopodobnie popełniać będziemy li tylko z tego powodu, że jedne
i też same zjawiska z różnych stron rozpatrując, i różne im nazwy nadawszy,

uważamy nastę-

-------------
(1) C. Vogt. Lecons sur l'homme. Str. 12 7.

94

pnie za przejawy odrębnej natury, lub co gorsza za odrębne byty, czyli tak zwane

przez metafizyków entitety.
Jeślibyśmy nawet przypuścili, że niektóre władze mają uprzywilejowane w pewnej

okolicy mózgu siedlisko, to jednak z drugiej strony przyjąć musimy, że w razie
potrzeby jedne części mózgu mogą, inne, w pracy do pewnego stopnia wyręczać i

zastępować. W przeciwnym bowiem razie, człowiek któremu oba przednie płaty
uszkodzono, musiałby stracić, a przynajmniej znacznie nadwyrężyć władze swej

inteligencyi. Tymczasem spostrzeżenia stanowczo temu przeczą.
"Bernard przytacza fakt uszkodzenia obu przednich płatów mózgu z zachowaniem

władzy rozwagi, czucia i ruchów dowolnych". Pewien oficer został ugodzony kulą,
która wszedłszy przez jednę skroń wyszła drugą; ranny, który umarł nagle w trzy

miesiące potem, był przez cały ten czas uważnie obserwowany, i nietylko nie
okazywał żadnego upośledzenia umysłowego, ale owszem niezwykłą pogodę umysłu i

swobodną wesołość (1)."
Zupełnie podobny fakt obserwowano na dziecku czteroletniem, które mając obie

skronie przestrzelone, żyło jednak przez dni 26 z całą przytomnością umysłu, bez
żadnej utraty pamięci, rozwagi i zachowawszy właściwy sobie charakter ruchów i

wyrazu twarzy.
Dragon francuski, którego opisuje Lamotte, mając sobie zadaną ranę po obu

stronach głowy, z uszkodzeniem półkul w skutek silnego cięcia pałaszem, zemdlał
wprawdzie z powodu znacznego upływu krwi, niespełna jednak w trzy miesiące potom

wyzdrowiał zupełnie.
Po bitwie pod Landrecie "dwunastu ludzi z pomiędzy rannych, miało na wierzchołku

głowy rany od cięcia szabli pochodzące, z niniejszem lub większem uszkodzeniem
mózgu. Wszyscy ci ranni, zanim można było ich opatrzyć, zmuszeni

-----------

(1) Bulletins de l'Académie de Médicine. T. X, 6.

95

byli przebyć przeszło 30 mil drogi; już to pieszo, już też na lichych wózkach
wieśniaczych. Przez cały ten czas zachowali jednak apetyt i siły fizyczne, nie

straciwszy nawet rycerskiej postawy... (1). "
W ogóle sztuczne uszkodzenia mózgu, zapomocą cięcia pałaszem lub postrzału kulą,

nigdy niepowodują silniejszych zboczeń w umysłowości, jeśli tylko zadane rany
nie wywołały znacznego krwi upływu i jeśli w skutek naruszenia skóry i błon

mózgowych, nie objawił się zbyt silny proces zapalny. Przeciwnie, właściwe
zboczenia chorobliwe bez widocznych wpływów zewnętrznych w samym mózgu powstałe,

zawsze wpływać muszą na przejawy sił psychicznych, jeśli tylko owe zboczenia są
tego rodzaju, że w jakikolwiekbądź sposób oddziaływają na sąsiednie części

mózgu, czy to wywołując nacisk jak np. przez znaczny wysięk płynu mózgowego, czy
to powodując zmiany w krążeniu krwi, czy wstrzymując na znaczniejszej

przestrzeni przewodnictwo tkanki białej, czy nareszcie modyfikując anormalnie
histologiczną konsystencyją tkanki szarej. Jednem słowem przerodzenie się masy

mózgowej w jakikolwiek sposób, Jest zawsze szkodliwszem, aniżeli całkowity
ubytek pewnej jej części. Przytem, niemniej zasługuje na uwagę ta okoliczność,

że zboczenia chociażby drobne, ale dotykające obudwu półkul, są zawsze
niebezpicezniejszemi od zboczeń, znacznie nawet większych, ale dotykających

jednej tylko półkuli'(2).
Wszystkie te spostrzeżenia łatwo możemy usprawiedliwić na podstawie tego com już

wyżej o funkcyjach dwu półkul po-

-----------------------------
(1) Nelaton, Pathologie externe III, 5 72, Vidal, Pathologie externe II, 744,

Taine, De l'intelligence, T. I, Ch. IV, str. 325. Paris 1870.
(2) Używam wyrazu "zboczenia" w znaczeniu zmian chorobliwych naturalnych (np.

atrophia, anemia, nowotwory i t. d.), " a wyrazu "uszkodzenia" w znaczeniu
sztucznego naruszenia organów (np.

96

wiedział. Co zaś do samych tkanek mózgowych, to niemniej jest pewnem, że nigdy

zboczenia tkanki białej dotyczące, nie są tak niebezpiecznemi dla władz
duchowych, jak zboczenia tkanki szarej. Ponieważ zadaniem tkanki białej jest

tylko przewodnictwo pobudzeń ruchowych i czuciowych, przeto uszkodzenie jej lub
zboczenia wewnętrzne, o tyle tylko mogą przeszkadzać czynnościom duchowym o ile

przy przenoszeniu się pobudzeń psychicznych, miejsce uszkodzone nie może być
ominiętem — w przeciwnym razie nawet dosyć znaczne nowotwory mogą istnieć w

tkance białej bez ujmy dla zwykłego biegu spraw duchowych, tak jak w korycie
rzeki leżący kamień nie zmienia w niczem naturalnego jej biegu.

Nierównie więcej zależności przedstawia tkanka szara. Wszystkie fakta anatomo-
patologiczne przemawiają za, umiejscowieniem w niej władz duchowych.

"Substancyja szara półkul mózgowych, mówi Prosper Despine, nietylko posiada
nierównie więcej naczyń krwionośnych, ale jest jedyną częścią mózgu nieustannie

odświeżaną przypływem krwi tetnicznej, za pośrednictwem licznych naczyń
krwionośnych błony pajęczej pokrywającej mózg. Ponieważ ciągłe takie odżywianie

jest niezbędnem dla objawu samowiedzy, która ginie natychmiast skoro tylko
przypływ krwi zostanie przerwany, przeto słusznie wnosić stąd należy, że w tej

to szarej tkance, bezpośrednio pod wpływem tętnicznych pulsacyj zostającej,
znajduje się właściwa podstawa samowiedzy, nie zaś w białej, nie będącej w

zetknięciu ze wspomnionemi źródłami krwi tętnicznej."
"Ze swej strony anatomija patologiczna stwierdza powyższe domysły. Zapalenie

opon mózgowych, któremu towarzyszy zawsze mniejsze lub większe zapalenie tkanki
szarej zawojów mózgowych, powoduje też konieczne zboczenia w czynności władz

umysłowych (2)."

----------------------------------------
cięcia i przestrzelenia). Pomięszanie tych dwóch wyrazów prowadzi niekiedy do

niewłaściwych polemik, którychby unikać należało...
(2) Dr. Prosper Despine. Psychologie Naturelle. Paris. 1868 T. I, str. 450.

97

Tkanka biała, składając się z włókien czuciowych i ruchowych pośredniczy, jak

wiemy, w ośrodkowych czynnościach tkanki szarej, — nic wiec dziwnego, że
jakkolwiek w mniejszym nierównie stopniu i ona też przyczynia się zboczeniami

swemi do wywołania pewnych patologicznych zmian myśli.
Jeśli zniszczymy nici nerwowe tej tkanki promienisto rozchodzące się na

wszystkie strony i sięgające innych, automatycznych ośrodków nerwowych, to
naturalnie zniszczymy tem samem i władzę czucia świadomego z jednej i władzę

ruchu dowolnego z drugiej strony, jakkolwiek właściwem siedliskiem świadomości
wrażeń i świadomości ruchów jest tkanka szara. Ale uszkodzenie takie musi być

bardzo znacznem, ażeby mogło wywołać powyższe objawy — zwykle bowiem psychiczny
prąd wrażeń lub woli omija miejsca uszkodzone biegnąc po pozostałych

włókienkach.
Opierając się na zależności władzy ruchów dowolnych od tkanki białej, Foville

Pinel-Grandcham p w niej widzą organ woli, pozostawiając tkance szarej sprawy
inteligencyi, Jest w tem zdaniu wiele słuszności; skoro jednak tkanka biała

najściślej przenika szarą i w nieustannym z nią znajduje się związku, to nie
należy też i fizyjologicznych ich czynności odosabniać w sposób tak stanowczy;

ani bowiem myśl w ogóle nie może się przejawiać bez pobudzeń nerwowych, ani tem
mniej pobudzenie woli bez współudziału wyobrażeń. To tylko pewna, że wszystkie

bez wyjątku sprawy myśli, pamięci wyobraźni i rozumu, wszelkie wyższe moralne
uczucia, wszelkie stany najwyższy samowiedzy przejawiają się w tkance szarej.

Pierwszy Lalemand wykazał, że wszelkie uszkodzenia i zboczenia jak np. stan

zapalny w tkance białej powodowały sparaliżowanie czucia i ruchów dowolnych, bez

wyraźnych zboczeń w inteligencyi, (jeśli tylko naturalnie zapalenie nie było
zbyt rozległe) — przeciwnie zapalenia tkanki szarej, nie powodowały

sparaliżowania, lecz tylko przewroty w działaniu władz rozumowych.

98

Rzut oka na rysunek wyobrażający mózg w przecięciu pozwoli nam ocenić, jak
zgodnemi są powyższe wyniki badań doświadczalnych, z teorytycznym wywodem

rozumowania.
Analiza psychologiczna na obserwacyi wewnętrznej oparta wykazała, że wola nasza

znajduje się w najściślejszym związku z uczuciami — toż samo potwierdza
doświadczenie zewnętrzne, czyniąc czucie i ruchy dowolne zależnemi od

przewodnictwa jednej i tej samej tkanki włóknistej białej. Analiza
psychologiczna wykazała, że sprawy obojętnej myśli, rozumowania i wnioskowania,

najmniej zależą od chwilowych wrażeń zmysłowych, — toż samo potwierdza anatomija
patologiczna, dowodząc, że sprawy inteligencyi mają główny swój organ (przednie

i wierzchnie warstwy tkanki szarej) najwięcej odległy od ogniska wrażeń
zmysłowych (wyniosłość obrączkowa, wzgórki czworacze, etc).

Analiza psychologiczna zarówno jak i codzienne doświadczenie wykazały, że
uczucia nasze łatwiej od wszystkich innych stanów duszy (myśli, popędy,

postanowienia) malują się na twarzy i uzewnętrzniają mimowolnie w całej
postawie. Bardzo naturalnie można stąd było wnosić, że sprawy uczuciowe na mocy

anatomicznych stosunków muszą znajdować się, w bliższym związku z ujściem
gałązek nerwowych aniżeli sprawy obojętnej myśli.

Fizyjologija doświadczalna i anatomija patologiczna wykazały, że tak jest
rzeczywiście.

Dla czego uczucie wstydu objawia się rumieńcem — podczas gdy myśl obojętna
niejest w stanie go wywołać? Odpowiedź już teraz znajdziemy łatwo:

— Bo sprawy uczuciowości znajdując się w bezpośrednim związki z ogniskami
nerwów ruchowych, pobudzają takowe i wywołują rozszerzenie tętnic twarzowych, a

tem samem rumieniec — podczas gdy myśl obojętna, przejawiająca sie w górnych i
przednich warstwach szarej tkanki, nierozprzestrzeniając się w głąb mózgu, owych

nerwów ruchowych pobudzić nic może.

99

Jeśli jednak myśl będzie dostatecznie silną, jeśli przybierając charakter
uczuciowy rozleje się niejako na całą naszą umysłowość?

W takim razie, rzecz prosta, odpowiadający jej ruch życiowy rozprzestrzeni się
po całym mózgu, podraźni niejedno włókienko nerwowe i wywoła nietylko rumieniec

na twarzy, ale i całe grupy mięśni powołać może do czynu.
Zachodzi teraz pytanie czy pojedyńcze części tkanki szarej w jednej półkuli mają

odrębne od innych przeznaczenie?
Weźmy najprzód pod uwagę najogólniejszą władzę ducha, niejako władzę władz —

świadomość.
Umysłowość nasza rozpada się na dwa działy: jeden obejmuje sprawy bezwiedne,

drugi świadome. Otóż należy nam roztrzygnąć, czy dwojakie te sprawy mają odrębne
w mózgu terytoryjum?

J C. Fischerw dziele swem O wolności woli (1) utrzymuje że tak jest w
rzeczywistości. Zdaniem jego w mózgu znajduje się jeden punkt do którego

zbliżywszy się, wyobrażenia stają się świadomemi... Ponieważ zaś dwie rzeczy
jednocześnie w jednem miejscu znajdować się nie mogą, stąd wnosi że dla tego

właśnie tylko o jednem pojedyńczem wyobrażeniu możemy mieć w danej chwili
świadomość (2).

----------------------------------

(1) Die Freilieit des menschlichen Willens und die Einheit der Naturgesetze. 2-e
umgearbeitete Aullage. Leipzig 18 71, str. 72.

(2) "Das Bewustsein physiologisch zu erklären; nachzuweisen etwa, in welchein
Theile des Gehirnapparats — ich gedenke hier der Dekarts'chen schwebenden

Wirbeldrüse — der punkt sich befindet, wo die sublimste der Empfindungen, der
Gedanke, in's Bewustsein tritt, überlasse ich billig den Physiologen: ich

zweifle nicht, der Punkt wird schliesslich gefunden werden, und ich möchte

nurnoch der Ueberzeugung das Bewussstsein raumlich begrenzt ist, verstarkten

Ausdnick gebeu, durch Hinwois aut die Thatsache, dass zeitweise nur je Ein
Gedanke vordem Bawusstsein Platz findet (str. 71 — 72).

100

Zdanie to uważani za najzupełniej fałszywe, z dwóch względów: raz że nietylko

żaden fakt doświadczalny anatomofizyjologiczny za niem nie przemawia a
przeciwnie wszystkie mu przeczą, — powtóre że i ze stanowiska teorctyezuej

psychologii objaśnienie takie w niczem samej kwestyi nie rozjaśnia.
Wszystkie części mózgu wielkiego pojedyńczo wzięte mogą być uszkodzone nie

powodując zmiany w świadomości. Można nawet wyciąć znaczną cześć mózgu z
którejkolwiek strony, nienaruszając jednak samowiedzy. Przeciwnie naciśnięcie

mózgu, z którejkolwiek strony zawiesza władzę świadomości.Świadomość jest
najzupełniej zależną od przypływu kiwi do tkanki szarej — ale od przypływu do

całkowitej jej masy nie zaś do jednego w szczególności punktu; gdy niema
świadomości np, u człowieka śpiącego widzimy, że cały jego mózg jest bladym

bezkrwistym — świadomość wraca wówczas gdy cały mózg zostanie przez krew
odświeżonym.

Jednem słowem nie mamy żadnej podstawy do przyjęcia, że świadomość jest
właściwością pewnego stałego punktu tkanki szarej. Przeciwnie sądzę, że zależy

ona od jednoczesnej działalności całego mózgu i w skutek braku pewnej jego
części może tylko cierpieć na trwałości, na sile nie zaś na swej istocie.

Wszystkie fakta anatomo-fizyjologiczne potwierdzają, takie zapatrywanie się.
Zwróćmy się do władz szczegółowych.

Zależność pamięci od stanu komórek mózgowych znaną jest od dawna. Nawet
spiritualista Gratiolet ogłosił sam czysto materyjalistyczną teoryją pamięci: W

tej chwili nie będę wchodził w jej szczegóły, ta bowiem kwestyja, zarówno jak i
wiele innych, które w niniejszym rozdziale mimochodem tylko potrącić mogę —

znajdą obszerne wyjaśnienie w oddzielnych pracach. Obecnie zaś, zgodnie z celem
jaki sobie w tej chwili zakreśliłem wykażę tylko na faktach zasadnicze prawa

zależności, których wszechstronne obrobienie teoretyczne zajęłoby nierównie
więcej miejsca aniżeli całe obecne moje studyjum. Zacznę od przykładów.

101

Pewien gentleman angielski cytowany przez D-ra Abercroraby (którego mózg

ocenialiśmy w poprzednim rozdziale) będąc silnie uderzonym w głowę, zapomniał;
naraz greckiego języka, który znał wybornie — wszystkie inne jego wspomnienia

pozostały nietknięte (1).
Winslow obserwował damę, która po pewnej chorobie zapomniała o miejscu swego

zamieszkania, kim był jej mąż, jak dawno była chórą, zapomniała imiona swych
dzieci, a nawet swoje własne. Nie umiała nazwać rzeczy według właściwej ich

nazwy, a gdy chciała to zrobić, popełniała najzabawniejsze błędy. Przed chorobą
miała zwyczaj mówić po francusku. Później zaś nie była w stanie zrozumieć ani

słowa, gdy mąż w tym języku do niej się odzywał, chociaż rozumiała doskonale gdy
mówił do niej po angielsku. Po 7 czy 8 tygodniach braki owe w pamięci poczęły

się stopniowo wypełniać i po upływie kilku miesięcy odzyskała pamięć całkowicie
(2).

W pierwszym przypadku uderzenie, w drugim choroba wewnętrzna, były najbliższym
powodem utraty pamięci. Dla czegóż jednak tylko jedna grupa wrażeń i wyobrażeń

została uszkodzoną? Oto pytanie.
Dotychczas rozwiązywano je, a przynajmniej wskazywano możliwość rozwiązania w

następujący sposób:
Każda część mózgu ma władzę zachowywania pewnego tylko rodzaju wrażeń pod

postacią wyobrażeń. Znakomity psycholog angielski Aleksander Bain dawał nawet do
zrozumienia że każde pojedyńcze wyobrażenie jest związane z pewną komórką tkanki

mózgowej — i uspokajał wątpiących obliczeniem ilości komórek i zestawieniem jej
z ilością wyobrażeń zasadniczych — co naturalnie prowadziło do wniosku, że przy

małej stosunkowo liczbie wyobrażeń i pojęć zasadniczych, nieprze-

---------------------------
(1) Inquiry into the intullectual powers p. 150. Cytuję z dzieła Taine'a. Du

I'Intelligence. Paris 1870 t. 1 str. 175.

(2) Winslow, on Obserwe Diseases: Także u Taine'a str. 17 4.

102

noszącej kilkudziesięciu tysięcy, w żaden sposób komórek zabraknąć nie może.

Na zasadzie tej teoryi sądzono, że jeśli po silnem uderzeniu w głowę lub po
pewnej chorobie wewnętrznej tracimy pamięć danej grupy wyobrażeń, to znaczy, że

pewna liczba komórek mózgowych została naruszoną, bez uszczerbku dla innych.
Jednem słowem objaśniano te zjawiska na podstawie ich umiejscowienia.

Co do mnie, sądzę, że teoryja ta nie może się ostać w nauce. Gdyby takie
umiejscowienie było rzeczywistem, to wyjęcie pewnej części mózgu musiałoby

koniecznie pociągać za sobą utratę pewnej tylko, do owej części mózgu
przywiązanej grupy wyobrażeń. Wiemy zaś że tak nie jest. Należy się przeto uciec

do innej teoryi którąbym nazwał teoryją czasowości spraw duchowych.
Jak już wspomniałem jest rzeczą wielce prawdopodobną, że w danej chwili tylko

jeden proces duchowy może się odbywać w obudwu półkulach i to niemal na całej
przestrzeni tkanki szarej, zwłaszcza jeśli tylko siła jego jest znaczniejszą.

Sama budowa mózgu niesłychanie ułatwiająca rozprzestrzenianie się procesów
życiowych, zarówno jak i spostrzeżenia anatomofizyjologiczne zdają się tego

dowodzić. Sądzę przeto, że każda nasza myśl w danej chwili jest związana z
pewnym stanem dynamicznym, jeśli się tak wolno wyrazić, nie pewnej grupy

pojedyńczych komórek, lecz całej tkanki szarej, a ponieważ dana rzecz w danej
chwili nie może się znajdować w dwu różnych stanach — przeto w tej właśnie

okoliczności upatrywać należy przyczynę, dla której świadomość nasza w jednej
chwili jednym tylko przedmiotem zajętą być może.

Stany mózgu mogą przedstawiać tysiączne różnice; — współczynnikami ich są.
wpływy wewnętrzne i zewnętrzne.

Do pierwszej kategoryi zaliczam: wrażenia stałe nigdy nieprzerwane, jakie
odbieramy za pośrednictwem zwojów sympatycznych od wnętrzności i wrażenia mniej

stałe jakie odbieramy od nerwów mięśniowych. Powtóre do tejże kategoryi

103

wpływów wewnętrznych zaliczam ilość i jakość krwi przypływającej do mózgu —
wreszcie ciepło i elektryczność wytwarzane w innych częściach organizmu a

oddziaływające niewątpliwie i na mózg.
Do drugiej kategoryi zaliczam wrażenia zewnętrzne zmysłowe i tak zwane moralne —

wpływ atmosfery, uderzenia i ciśnienia mechanicznego, działania cieplikowe i
elektryczne z zewnątrz pochodzące. Pierwsze i drugie czynniki pojedyńczo lub

razem wzięte, wytwarzać mogą niezliczoną liczbę kombinacyj stanów dynamicznych
mózgu, już to chwilowych, jeśli działanie owych czynników jest chwilowe, już to

stałych jeśli te albo wciąż działają bezpośrednio, alboteż jeśli działając przez
pewien czas wytworzyły w mózgu stałe zmiany (zapalenia, stwardnienia, nowotwory

eta), zmieniające z swej strony działalność władz duchowych.
Wrażenia będące same ruchem cząsteczkowym, muszą i w mózgu wytwarzać pewne ruchy

cząsteczkowe. Przez powtarzanie tkanka mózgowa nabiera zdolności odtwarzania
ich, tak jak gałązka drzewa przez zginanie nabiera zdolności do zginania się.

Ruchy cząsteczkowe czyli owe stany dynamiczne częściej powtarzane wkorzeniają
się też głębiej i tem trudniej je wykorzenić.

Za to stany niezbyt dawno pod wpływem wrażeń przyswojone albo też mniej często
powtarzane, łatwiej przez wstrząśnienia lub inne jakiekolwiek z wymienionych

wyżej czynników, naruszonemi być mogą. Dlatego to w przykładach takich jak dwa
powyżej cytowane, zawsze zapomina się pierwej o najświeższych i w miarę powrotu

tkanki mózgowej do normalnych życiowych warunków, stopniowo coraz to nowsze
przypomina się wrażenia.

"Pewien astronom rosyjski, pod wpływem choroby zapomniał na raz wszystkie
wypadki dni ostatnich, następnie stracił pamięć wrażeń z całego upłynionego

roku, później z kilku lat poprzednich i t. d. tak, że nakoniec zostały mu tylko
wspomnienia dzieciństwa: sądzono już że zupełnie straci

104

pamięć, gdy nagle wrażenia uprzednie poczęły powracać w odwrotnym porządku,

najprzód dziecinne, potem z wieku średniedniego, nareszcie z chwil ostatnich —

Pamięć była całkowicie odzyskaną gdy nagle umarł."

"Przed kilku laty, mówi Abercrombie, widziałem dziecko, które spadłszy z muru
uderzyło głową o kamień. Przyniesiono je do domu w stanie bezwładnym. Przyszło

wkrótce do siebie, ale niepamiętało nic a nic o wypadku. Czuło że głowa jego
była zranioną, ale niedomyślało się jakim to mogło stać się sposobem. Po pewnym

czasie przypomniało sobie, że uderzyło głową o kamień ale gdzie i w jakich
okolicznościach niewiedziało zupełnie. Znowu po pewnym upływie czasu

przypomniało sobie, że spadło z muru na którym siedziało, ale niemogło
przypomnieć sobie w którem to było miejscu. Nareszcie w kilka dni potem

wszystkie uprzednie okoliczności stanęły mu jasno na pamięci." (1)
Nawet dawno zapomniane wrażenia mogą się odtworzyć jeśli tylko mózg tym lub owym

sposobem zostanie wprowadzony w stan dynamiczny, który wrażeniom owym sprzyja.
Znane są powszechnie przykłady chorych, jasnowidzących extatyków i t. cl.,

którzy w stanie gorączkowym wypowiadali całe szeregi zdań w obcym sobie języku,
a które niegdyś w dzieciństwie słyszeli.

Teoryja czasowości tłómaczy nam również fakt niezmiernie ciekawy podwójnej
świadomości magnetyzowanych, którzy we śnie pamiętają wrażenia snu i

poprzedniego, a na jawie nic a nic o nich nie wiedzą. W tych razach naturalnie
odrębny stan mózgu zawarunkowany odmiennym stanem nerwów, warunkuje ze swej

strony przejawienie się pewnych tylko właściwych mu procesów dynamicznych,
wykluczając inne.

Taż sama przyczyna, która wywołała zapomnienie pewnej grupy wyobrażeń może w
innym przypadku sprawić przypomnienie pewnej grupy wyobrażeń.

-----------------------------

(1) Jnquiry into the intellectual powers. p. 147. Taine 177.

105

Widzieliśmy człowieka, który w skutek uderzenia w głowę stracił znajomość
greckiego — a oto jest fakt przeciwny.

Abercrombie cytuje przykład pewnego francuza, który przeniósł się do Anglii i
tam mieszkał do końca życia. Wskutek nieużywania języka francuzkiego przez tyle

lat, zapomniał go zupełnie. Pewnego razu pokłóciwszy się z pewnym jegomościem,
został uderzony i raniony w głowę. Od tego czasu odzyskał dawną, wiedzę i mówił

już ciągle po francuzku.
Jest w tych zjawiskach mózgowych coś analogicznego ze sprawami martwej materyi.

Wiadomo że woda oziębiona niżej zera, nieobjawia jednak krystalizacyi,
niezamarza jeśli ją zostawić w zupełnym spokoju. Ale wtedy dosyć jest wstrząsnąć

ją ażeby władza krystalizacyi utajona w płynie — wyszła na jaw i wywołała
zmarznięcie. Jak fosfor, siarka, arszenik, mogą przedstawiać różne stany

allotropowe i wtedy rozmaicie przeświecają i odbijają światło i t. d. tak też
mózg nierównie subtelniejszą budowę posiadający, tem łatwiej może w pewnych

okolicznościach, pewne tylko stany przybierać a tem samem inaczej odbijać i
zachowywać wrażenia — i że tak powiem przeświecać pewnemi tylko objawami. Jakie

zaś mnóstwo różnorodnych stanów dynamicznych, przedstawiać może tkanka szara,
pod wpływem tylu najrozmaitszych czynników, jakiemi są tysiączne odmiany wrażeń,

stany krwi i inne wpływy zewnętrzne — łatwo pojąć, znając zasadę matematycznej
teoryi kombinacyi (1).

Pomiędzy wspomnionemi objawami martwej przyrody a życiem mózgowem, zawsze jednak
zachodzić będzie ta ważna różnica, że najsubtelniejsza i najpodatniejsza na

ruchy cząsteczkowe ze wszystkich znanych materyj — tkanka mózgowa, może w
przeciągu pewnego czasu przedstawić tyle zmian w stanie

--------------------------------

(1) Szczegółowe obrobienie działania wszystkich czynników fizycznych na władze
duchowe człowieka — zarówno jak i teoryją ruchu

psychicznego, przedstawię w oddzielnych pracach.

106

dynamicznym swych cząstek, ile żadna inna materyja bezkształtna lab mniej

subtelnie ukształtowana wydać nie jest w stanie.

Dziś nieznamy jeszcze i niemożemy nawet domyślać się jaka mianowicie różnica

zachodzi pomiędzy stanem psychicznym mózgu, który odpowiada pewnej grupie
wyobrażeń, dajmy na to grupie rzeczowników, a stanem odpowiadającym grupie słów

albo przysłówków, — chociaż mamy fakta, że można stracić pamięć np. imion
własnych, a jednak pamiętać doskonale nazwiska rzeczy albo też zapomnieć naraz

pewną liczbę wyrażeń, pamiętając jednak fakta. Liczne tego rodzaju przykłady
przytaczają Broussonais, Dietrich, Abercrombie, Maury, Macuisle, Bouillaud,

Trousseau, Baillager, Morean (de Tours), Winslow, Broca i wielu innych.
Ze wszystkich pytań frenologicznych jedna tylko kwestyja umiejscowienia

psychicznej władzy mowy, znalazła silny odgłos w umysłach poważnych badaczów i
wywołała gorące rozprawy w łonie paryskiej akademii lekarskiej (1). Zebrano

znaczną liczbę faktów dowodzących, że bez wszelkiego naruszenia przyrządu
głosowego, można stracić mowę całkowicie lub częściowo, czyli zapomnieć pewną

liczbę wyrazów.
Jak wiadomo, do wyrażenia naszych myśli i uczuć służy nietylko mowa ale i pismo

i giesta — otóż trafiają się ludzie, którzy np. w skutek uderzenia krwi do głowy
zapominają wyrazy ze względu na ich dźwięk (mowa), inni zapominają jeszcze

wyrazy ze względu na ich kształt (pismo) — inni nakoniec zapominają i gęsta albo
raczej, w skutek przerwania się zwykłych asocyjacyj, przestają używać

najpospolitszych giestów w ich znaczeniu właściwem. Pewna dama np. wymyślając na
służące robiła giest, który oznacza zwykle grzeczne zaproszenie do zajęcia

miejsca na krześle. Ktoś inny, gdy mu kazano udać grę na flecie — udawał grę na
bębnie, sądząc, że

-----------------------------

(1) Ob. Bulletins de l'Académie de Medecine, mai ot juin 1865.

107

robi właściwie, choć rozumiał dokładnie, czego od niegożądano.
Niektórzy z chorych tego rodzaju wymawiają, pewne tylko wyrazy. Jeden np. wciąż

powtarzał: Niema niebezpieczeństwa — po pewnym czasie począł używać drugiego
zdania: Niema wątpliwości — później jeszcze zrobił nowy postęp mówiąc: wszystko

jedno. Łatwo zauważyć, że zdania te należały do najpospolitszych, do takich,
które najczęściej w mowie powtarzamy — widocznie więc w mózgu danego człowieka

były silniej wkorzenione i dla tego też przetrwały bez szkody owe allotropowe
zmiany mózgu, jakie wywołała choroba.

Im większa nastąpiła dezorganizacyja w mózgu, tem łatwiej wkraść się może
nieporządek w następstwie wymawianych po sobie wyrazów i chory jak np. ten, o

którym wspomina professor Łuczkiewicz, odpowiadać będzie na pytanie: co cię
boli? — Boli mnie podłoga.

Znałem młodego człowieka, który w skutek pewnych nadużyć popadł w obłąkanie,
przestał niemal zupełnie godzić swe wyobrażenia z otoczeniem, a jedyną jego

rozrywką podczas lata był spacer po polu i skubanie kłosów, które składał w
przekonaniu, że wiele pomaga żniwiarzom. O cokolwiek było go zaczepić,

odpowiadał zawsze: pójdziem zboże zbierać. Obserwując go czas pewien starałem
się rozbudzić w nim przez 8 lat zaniedbane zdolności — a mianowicie skłonić go

do gry na fortepianie. Po długiej pracy udało mi się posadzić go na krześle
(nigdy bowiem nie chciał siadać, tylko chodził, lub leżał) wiedząc zaś, które z

nut najlepiej lubił przed ośmiu laty, otworzyłem je przed nim i zachęcałem do
grania. Uderzył kilka akordów dokładnie, roześmiał się i dodał: "pójdziem zboże

zbierać." I już więcej niemożna go było do grania nakłonić. Mózg jego w pewien
anomalny stan w skutek oddziaływania innych organów wprowadzany, mógł odtwarzać

jednę tylko grupę wyobrażeń, a przynajmniej co chwila do niej powracał. Przy
śmierci ojca, gdy matka dawała mu poznać swą.

108

boleść i gdy go przyprowadziła przed katafalk uśmiechnął się jak zwykle i rzekł:

pójdziem zboże zbierać.
Do pewnego stopnia przez umiejętne starania można rozprzestrzeniać zakres

wyrazów, których używa chory. Ten np. którego cytuje prof. Trousseau, a który
powtarzał ciągle: tout de même mogł wymieniać i kilka innych wyrazów, ale tylko

wtedy gdy je poprzedzono wyrazem tout. Tak np. wymawiał tous Ies éléves, tous

les rideaux, chociaż nie był w stanie powtórzyć oddzielnie é'léves lub rideaux

(1).
Rzecz szczególna, że w większości tego rodzaju faktów, znaleziono uszkodzoną

lewą półkulę mózgu i to po większej części w trzecim zawoju tej półkuli. Że
władza mowy o ile znajduje się w związku z nerwami krtani, o ile wyrazy wiążą

się z pismem, może być umiejscowioną w jednej części mózgu, jestto wielce
prawdopodobnem. Umiejscowienie przewodnictwa spraw mowy i pisma przeważnie w

lewej półkuli, może pochodzić stąd, że ponieważ zawsze piszemy prawą ręką, a
prawa strona ciała znajduje się pod wpływem lewej półkuli, przeto i sprawy

pośredniczące pomiędzy wyobrażeniami a mową i pismem mogą zależyć przeważnie od
półkuli lewej, ale tylko przeważnie, nie zaś wyłącznie, ponieważ na takie

rozgraniczenie dwu półkul, żaden fakt doświadczalny nie pozwala.
Pomimo tysiąca wątpliwości, jakie przedstawić się mogły czytelnikowi, który ślad

w ślad postępował uwagą za treścią, obecnej mojej rozprawy — jeden fakt
niewątpliwie musiał znaleść w jego umyśle uznanie — fakt wzajemnej i ścisłej

zależności ducha i mózgu. Szczegółowe zbadanie wpływu krwi

-------------------------------------
(1) Discours de M. Baillarger p. 824, 827 Cyt. w dziełku Pawła Janeta Le cerveau

et la pensée. Paris 186 7. str. 13 9.

109

i zewnętrznych fizycznych i chemicznych czyników, leżące po za granicami
obecnego studyjum, bezwątpienia przyczyniłoby się stanowczo do tem większego

uprzytomnienia tej wewnętrznej zależności — a jednak... niema dla wyobraźni
większej przepaści, od tej jaką, myśl nasza upatrywać zwykła, pomiędzy bryłą

martwej, bezwiednej materyi a świadomy sobie siłą żywego ducha!
Jeżeli najwięcej odrębne a nawet wprost z sobą, sprzeczne wyobrażenia i pojęcia

zechcemy zestawić w dwie grupy, to okaże się, że po jednej stronie będziemy
mieli władze ducha, po drugiej własności materyi.

Materyja jest rozciągłą, ma pewną, formę, chociażby zależną od mieszczącego ją
naczynia. Myśl nie może być ani długą, ani szeroką, ani wysoką, ani okrągłą, ani

kwadratową.
Materyja jest ciężką — można ją zważyć, choćby była tak lekką jak wodór. Myśli

nikt nie zważył, nikt dla niej szalek nie wymyślił.
Materyja jest miękką lub twardą, gazową lub płynną. Myśl, choć ją Lukrecyjusz do

gazu przyrównywał, Vogt do wydzielin wątroby lub nerek; choć ją Moleschott i
Feuerbach uczynili zależną od fosforu — niemniej jednak nie może być dotkniętą,

nie może być nawet bez niedorzeczności, jako materyja pomyślaną.
Materyja ma kolor — myśl można tylko wprzenośnem znaczeniu nazwać barwistą lub

bezbarwną, podobnie jak można ją nazwać ciężką lub głęboką (1).
Jakiż tedy związek zachodzić może, między władzami ducha a własnościami materyi

?
Oto odpowiedź jaką daje Karol Libelt:

--------------------------------------

(1) Przyczyną takich przenośni jest zmysłowe źródło naszych wyobrażeń. Możemy
jednak postępować odwrotnie przypisując rzeczom zmysłowym duchowo przymioty.

Szczegóły znaleść można w rozprawie

110

"Na naszem stanowisku, nie może nigdy zrodzić się pytanie: jaki zachodzi
stosunek między materyją a siłami, czyli między materyjalnością i duchowością,

uważaną na stopniu samego sił działania. Ten rozstęp u nas jest zasypany, niema
między niemi przepaści rozdzielającej je, więc niema i potrzeby kładzenia przez

nią mostu, ażeby przejść z jednej do drugiej. Siłami są własności materyi a
materyją stanowią jej własności, wszystko zaś widzialne czyli cielesne, jest

kształtem — zewnętrzną tych właściwości, czyli tej materyi formą. Tak pojmujemy
materyjalność czyli ciało i niema wedle takiego pojęcia osobnej materyi a

osobnej siły, czyli niema osobnej cielesności a osobnej duchowości." (1).
Skądże powstała ta mniemana przepaść? — Powstała z odrębnej genezy pojęć o

materyi i o duchu. Pojęcie materyi wytworzyło się przeważnie na podstawie

obserwacyi zewnętrznej — pojęcie spraw duchowych, przeciwnie, na podstawie

obserwacyi wewnętrznej. Nie wiedzielibyśmy co to znaczy namyślać się, gdybyśmy
się nigdy nie namyślali. Z drugiej strony nie wiedzielibyśmy co to znaczyć ważyć

100 ft. gdybyśmy nigdy zewnętrznych ciał nie ważyli. I dla tego to pojęcie nasze
ducha i pojęcie materyi są dwoma przeciwnemi biegunami.

Skądże jednak mamy prawo nieuznawac przepaści dzielącej ciało i ducha, skoro
właściwe im cechy tak wręcz są sobie przeciwne?

Myśl nie jest ani okrągłą ani kwadratową, to prawda, ale też nie mają tych
przymiotów i dźwięk i ciepło i światło i elektryczność. Żadna z tych sił nie ma

ani koloru, ani ciężkości, ani stanu skupienia. Zatem obok pojęcia siły
psychicznej stają pojęcia innych sił. Jak jedne tak i drugie musimy

przeciwstawiać materyi.

-------------------------------
(1) Libelt. System umnictwa. Cz. II, str. 127 — 128. Poznań

111

Lecz, jak ciepła nikt nie czuł niezależnie od ciała ciepłego, jak elektryczności

nikt nie widział w oderwaniu od ciała naelektryzowanego, tak też i siły
psychicznej nieobserwowano nigdy tam gdzie nie było mózgu. Czy ma to znaczyć, że

dusza nie jest nieśmiertelną ?
Każdemu wolno uprzedzać fakta, dla własnej satysfakcyi — wolno też i

pozytywiście wierzyć w nieśmiertelność lub nie wierzyć w nią, wolno mu nawet
próbować dowieść, że dusza jest lub nie jest nieśmiertelną, ale nie wolno mu

powiedzieć wprost, że nią jest lub nie jest. Wolno Darwinowi, jako Darwinowi
wierzyć i być jaknajmocniej przekonanym że prędzej czy później nauka dowiedzie

istnienia samorództwa ale nie wolno mu jako pozytywiście (a każdy naturalista
musi być pozytywistą) twierdzić, że samorództwo istnieje.

Prawdopodobieństwo faktyczne i domniemana konieczność logiczna pozwalają tworzyć
teoryje czysto materyjalistyczne, i to nietylko pozwalają ale wprost wymagają

tego, bo bez uprzedzania faktów, bez teoryj i hypotez — niema postępu. Ale
nauka w znaczeniu ścisłem, wiedza pozytywna wciąga do księgi mądrości to tylko,

co jest pewnem, czekając na to, co jeszcze rozstrzygniętem być nie może. Czeka —
a na pytania natrętnych odpowiada po prostu: niewiem.

KONIEC.

SIPIS ROZDZIAŁÓW. [Zgodnie z oryginałem]

ROZDZIAŁ I — O materyjalnem siedlisku władz ducha w człowieku ... [Str.] 1 — 10,

ROZDZIAŁ II. Rozmieszczenie pojedyńczych władz w różnych ośrodkach nerwowych ...
10 — 3 4.

ROZDZIAŁ III. Władze mózgowia ... 33 — 71.
ROZDZIAŁ IV. Sprawy duchowe i fizyczno własności mózgu ... 71 — 88.

ROZDZIAŁ V. Myśli i komórki ... 88 — 111.