Jak zmieniał si

ę

Bałtyk

Jednym ze skutków globalnego ocieplenia mo

ż

e by

ć

katastrofalny wzrost poziomu mórz i

oceanów. Aby oceni

ć

zagro

ż

enie, geolodzy odtwarzaj

ą

zmiany poziomu mórz, jakie zachodziły w

niedalekiej przeszło

ś

ci.

Bałtyk jest morzem młodym, jednym z najmłodszych na Ziemi. W ci

ą

gu ostatniego miliona lat

historii naszej planety obszar północnej Europy, w tym współczesnego Bałtyku i Polski kilkakrotnie

pokrywały l

ą

dolody. W trakcie ka

ż

dego nasuni

ę

cia l

ą

dolodu obszar Bałtyku był intensywnie niszczony. W rezultacie powstało

rozległe obni

ż

enie w skorupie ziemskiej zajmowane obecnie przez Bałtyk Wzgl

ę

dne ró

ż

nice mi

ę

dzy tempem podnoszenia si

ę

Skandynawii a tempem wzrostu poziomu oceanu

ś

wiatowego s

ą

_ głównym czynnikiem rozwoju Bałtyku. W ci

ą

gu swojej historii

morze przeszło kilka wyra

ź

nych faz rozwojowych. Okresowo odizolowane od oceanu było zbiornikiem słodkowodnym, by po

uzyskani poł

ą

czenia przekształci

ć

si

ę

w typowe morze wewn

ą

trzkontynentalne.

Bałtyckie Jezioro Lodowe

Pocz

ą

tki Morza Bałtyckiego zwi

ą

zane s

ą

z zanikiem ostatniego l

ą

dolodu skandynawskiego. L

ą

dolód zacz

ą

ł si

ę

wycofywa

ć

z

północnej Polski ok.14000 lat temu, a ok.13000 lat temu jego kraw

ę

d

ź

znalazła si

ę

w odległo

ś

ci 70-100 km na północ, od

obecnego wybrze

ż

a polskiego. Wody z topniej

ą

cego l

ą

dolodu, gromadziły si

ę

przed kraw

ę

dzi

ą

, tworz

ą

c coraz wi

ę

ksze jeziorzyska.

Około 13000 lat temu nast

ą

piło poł

ą

czenie jeziorzysk południowobałtyckich, w obszerny zbiornik wodny, rozci

ą

gaj

ą

cy si

ę

od

wybrze

ż

y litewskich na wschodzie, po Dani

ę

na zachodzie. Jezioro to, od północy, ograniczone było kraw

ę

dzi

ą

l

ą

dolodu. Był to

zbiornik, przez du

żą

cz

ęść

roku zamarzni

ę

ty. W czasie krótkiego lata pływały po nim góry lodowe, dlatego nazwano go Bałtyckim

Jeziorem Lodowym. Istniało ono przez około 3000 lat, stale powi

ę

kszaj

ą

c swoj

ą

powierzchni

ę

, w miar

ę

topienia si

ę

l

ą

dolodu w

Skandynawii. Osady ilaste, osadzaj

ą

ce si

ę

na dnie Bałtyckiego Jeziora Lodowego, odznaczaj

ą

si

ę

na przemian wyst

ę

puj

ą

cymi

warstewkami jasnymi, o nieco grubszym ziarnie, powstaj

ą

cymi latem i ciemnymi, bardziej drobnoziarnistymi, które powstawały

zim

ą

. Osady zawieraj

ą

małe ilo

ś

ci substancji organicznej, a nieliczne, rozpoznawalne szcz

ą

tki ro

ś

linne i zwierz

ę

ce wskazuj

ą

,

ż

e

zbiornik był słodkowodny, a klimat zimny, kontynentalny, z du

ż

ymi wahaniami dobowymi.

Ś

rednia temperatura lipca, nie

przekraczała 12oC.

Morze Yoldiowe

Około 10300 lat temu, na skutek stopienia si

ę

l

ą

dolodu, w

ś

rodkowej Szwecji powstało poł

ą

czenie Bałtyckiego Jeziora Lodowego z

oceanem. Pojawił si

ę

wtedy w Bałtyku mał

ż

morski Yoldia arctica, od którego nazwano ten etap rozwoju Morzem Yoldiowym.

Poziom tego morza pocz

ą

tkowo był ni

ż

szy od współczesnego o ok.50 m, jednak szybko wzrastał, wraz ze wzrostem poziomu wód

w oceanie. Równocze

ś

nie topniał w Skandynawii l

ą

dolód i pozbawiona obci

ąż

enia skorupa ziemska, podnosiła si

ę

coraz szybciej.

Na skutek tego,

ż

e skorupa ziemska podnosiła si

ę

szybciej ni

ż

wzrastał poziom oceanu, ok. 9500 lat temu, w

ś

rodkowej Szwecji

nast

ą

piło zamkni

ę

cie si

ę

cie

ś

niny.

Jezioro Ancylusowe

Morze Yoldiowe izolowane od oceanu, szybko przekształciło si

ę

w słodkowodne jezioro, w którym

ż

ył

ś

limak Ancylus fluviatilis,

dlatego ten kolejny etap rozwoju Bałtyku nazwano Jeziorem Ancylusowym. W gł

ę

bszych cz

ęś

ciach Morza Yoldiowego i Jeziora

Ancylusowego gromadziły si

ę

drobnoziarniste osady ilaste, zawieraj

ą

ce bardzo nieliczne szcz

ą

tki organizmów. Klimat był

wilgotniejszy i nieco chłodniejszy od dzisiejszego. Temperatura lipca nie przekraczała 15oC. Mimo ocieplenia, w ówczesnym
Bałtyku

ż

ycie było ubogie.

Morze Litorynowe i Politorynowe

Około 8500 lat temu, nast

ą

piło ostateczne poł

ą

czenie Bałtyku z oceanem, poprzez Cie

ś

niny Du

ń

skie. Do Bałtyku zacz

ę

ły

przenika

ć

słone wody z Morza Północnego. Pocz

ą

tkowo wymiana wód była słaba, gdy

ż

Cie

ś

niny Du

ń

skie były w

ęż

sze i płytsze ni

ż

dzi

ś

. Wraz ze wzrostem poziomu wód w oceanie, intensywno

ść

dopływu słonych wód do Bałtyku wzrastała i w okresie 8500-7500

zasolenie Bałtyku stopniowo wzrastało. Ten przej

ś

ciowy okres nazywamy Morzem Mastogloia, od charakterystycznych dla tej fazy

okrzemek słonawowodnych z rodzaju Mastogloia. Około 7500 lat temu, wody były na tyle słone,

ż

e pojawił si

ę

w Bałtyku

ś

limak

morski Littorina litorea, od którego nast

ę

pny etap rozwoju Bałtyku nazwano Morzem Litorynowym. Było to morze cieplejsze i

bardziej słone ni

ż

dzisiejszy Bałtyk. Osady muliste, osadzone wówczas w gł

ę

biach Bałtyckich zawieraj

ą

liczne szcz

ą

tki

słonolubnych mikroorganizmów ro

ś

linnych i zwierz

ę

cych, a osady piaszczyste obszarów płytkowodnych muszle mał

ż

y morskich

Cardium sp. i Macoma balthica.W tym okresie wygl

ą

d wybrze

ż

y Bałtyku, w cz

ęś

ciach północnych i południowych zmieniał si

ę

w

ró

ż

ny sposób. W cz

ęś

ci północnej zachodziło, trwaj

ą

ce do dzisiaj, szybkie podnoszenie skorupy ziemskiej (szybsze ni

ż

wzrost

poziomu morza). Na skutek tego morze wycofywało si

ę

, a przybywało l

ą

du. W cz

ęś

ci południowej, gdzie ruchy skorupy ziemskiej

ju

ż

zanikły, nast

ę

powało szybkie wkraczanie morza na obszary, które wcze

ś

niej pozostawały l

ą

dem. Około 4000 lat temu, w

rejonie Cie

ś

nin Du

ń

skich, na skutek nieznacznego podniesienia skorupy ziemskiej, wymiana wód z Morzem Północnym stopniowo

zmniejszała si

ę

a Bałtyk stał si

ę

morzem mniej słonym. Okres ten nazywamy Morzem Politorynowym. Około 1000 lat temu pojawił

si

ę

w Bałtyku mał

ż

Mya arenaria. Przyw

ę

drował on z Ameryki Północnej, przyczepiony do łodzi wikingów. Ten najnowszy etap

Page 1 of 3

Oddział Geologii Morza Państwowego Instytutu Geologicznego - Jak zmieniał się Bał...

2008-04-17

http://153.19.99.121/index2.php?option=com_content&task=view&id=41&pop=1&p...

rozwoju Bałtyku nazwano Morzem Mya.

Zmiany poziomu wód Bałtyku

Na zmiany poziomu wód Morza Bałtyckiego wpływały ruchy pionowe skorupy ziemskiej w północnej i południowej cz

ęś

ci

Bałtyku, wzrost poziomu oceanu, zwi

ą

zany z topnieniem l

ą

dolodów oraz otwieranie si

ę

i zamykanie poł

ą

cze

ń

morza z oceanem.

Na obszarze południowego Bałtyku, najwi

ę

ksze i najgwałtowniejsze zmiany poziomu wód, zachodziły w pó

ź

nym plejstocenie i

wczesnym holocenie, w okresie pomi

ę

dzy 13.0-8,5 tys. lat temu.

Procesy te, zachodziły na powierzchniach dna morskiego, poło

ż

onych obecnie na gł

ę

boko

ś

ciach od ok. 55 do 25 m. ppm i w

odległo

ś

ci od 30 do 60 km od dzisiejszego wybrze

ż

a południowobałtyckiego. W pó

ź

nym plejstocenie (ok.11200 lat), na skutek

oscylacji czoła l

ą

dolodu w

ś

rodkowej Szwecji, doszło do bardzo szybkiej regresji a nast

ę

pnie nieco wolniejszej transgresji, która

osi

ą

gn

ę

ła maksimum ok. 10300 lat temu.

Wahania poziomu wód wynosiły do 25-30 m. Poziom wód mógł obni

ż

a

ć

si

ę

w tempie do 100-200 mm/rok, a tempo wzrostu

dochodziło do ok. 50-40 mm/rok. Tak znaczne i szybkie zmiany poziomu wód, powodowały katastrofalne zmiany w poło

ż

eniu linii

brzegowej. Południowe wybrze

ż

e Bałtyckiego Jeziora lodowego, w ci

ą

gu ok. 100 lat, najpierw przesun

ę

ło si

ę

o ok. 30-40 km ku

północy, a nast

ę

pnie tylko nieznacznie wolniej, ponownie ku południowi. Cofni

ę

cie si

ę

czoła l

ą

dolodu i powstanie cie

ś

niny w

ś

rodkowej Szwecji, w ko

ń

cu plejstocenu, ok. 10300 lat temu, spowodowało ponown

ą

regresj

ę

Bałtyckiego Jeziora Lodowego i

wyrównanie poziomów wód z oceanem. Poniewa

ż

poziom oceanu był wówczas ni

ż

szy, o ok. 60 m od współczesnego, poziom wód

jeziora opadł bardzo szybko, o ok. 25 m. Powstanie do

ść

szerokiej cie

ś

niny, w rejonie

ś

rodkowej Szwecji, było mo

ż

liwe poniewa

ż

Skandynawia ci

ą

gle jeszcze była obci

ąż

ona przez l

ą

dolód i skorupa ziemska le

ż

ała ni

ż

ej ni

ż

obecnie. Koniec Bałtyckiego Jeziora

Lodowego był wydarzeniem katastrofalnym. Drena

ż

trwał od kilku do kilkudziesi

ę

ciu lat. Poziom wód obni

ż

ał si

ę

w tempie ok. 0,3 m

do 3 m na rok, a brzeg przesun

ą

ł si

ę

w tym czasie od 30 do 40 km ku północy. Zale

ż

nie od rzeczywistego tempa drena

ż

u i

lokalnego nachylenia dna akwenu, l

ą

d mógł przyrasta

ć

w tempie od 0,3 km do 4 km rocznie. W okresie od 10300 do 9500 lat temu,

przez ok. 800 lat, istniało poł

ą

czenie zbiornika bałtyckiego z oceanem, umo

ż

liwiaj

ą

ce wymian

ę

wód.

W tym czasie, poziom oceanu, na skutek ci

ą

głego topnienia l

ą

dolodów szybko wzrastał. W okresie tym (Morze Yoldiowe), poziom

wód w zbiorniku bałtyckim wzrósł o ok. 10-12 m, a tempo wzrostu wynosiło ok. 15-20 mm/rok. Tempo wzrostu poziomu wód było
tylko nieznacznie wolniejsze od tempa podnoszenia si

ę

poziomu oceanu. W obszarze południowobałtyckim wyst

ę

powały wówczas

słabe ruchy wypi

ę

trzaj

ą

ce, zwi

ą

zane z zanikiem l

ą

dolodu. Na skutek szybkiego podnoszenia si

ę

Skandynawii - szybszego ni

ż

wzrost poziomu oceanu - ok. 9600 lat temu, nast

ą

piło zamkni

ę

cie poł

ą

czenia zbiornika bałtyckiego z oceanem, i przekształcenie

Morza Yoldiowgo w Jezioro Ancylusowe.

Obszar Skandynawii podnosił si

ę

szybciej ni

ż

południowe cz

ęś

ci Bałtyku, a wody z topniej

ą

cego l

ą

dolodu i rzek miały utrudniony

odpływ z Jeziora Ancylusowego do oceanu. Odzwierciedliło si

ę

to na południowych wybrze

ż

ach, przyspieszeniem tempa wzrostu

poziomu wód. Poziom wód wzrastał bardzo szybko, do 4-5 cm na rok. Południowe wybrze

ż

a Bałtyku szybko przesuwały si

ę

na

południe, jednak ci

ą

gle poło

ż

one były od kilkunastu do kilkudziesi

ę

ciu kilometrów na północ, od wybrze

ż

y dzisiejszych. Bardzo

du

ż

e tempo wzrostu poziomu wód na południowych wybrze

ż

ach Jeziora Ancylusowego, w okresie 9500-9200 lat temu

powodowało,

ż

e przewa

ż

ały procesy niszczenia. Zniszczeniu uległy prawie całkowicie ilaste osady Bałtyckiego Jeziora Lodowego,

poło

ż

one płycej ni

ż

40 m. Niszczony był te

ż

strop glin zwałowych, wyst

ę

puj

ą

cych na gł

ę

boko

ś

ciach od 40 do 25 m ppm. Procesy

erozyjne doprowadziły do niemal całkowitego wyrównania pierwotnej rze

ź

by i powstania rozległych powierzchni abrazyjnych,

nieznacznie nachylonych ku północy. W ko

ń

cowym etapie transgresji Jeziora Ancylusowego ok. 9200 lat temu, poziom wód

osi

ą

gn

ą

ł poziom ok. 25-26 m ni

ż

szy od współczesnego. Przesuni

ę

cia linii brzegowej, pomimo bardzo szybkiego wzrostu poziomu

wód, były stosunkowo niewielkie. W południowych cz

ęś

ciach Basenu Bornholmskiego, brzegi przesun

ę

ły si

ę

ku południowi, nie

wi

ę

cej ni

ż

o ok. 10 km, a w Basenie Gda

ń

skim - ok. 5 km. Spowodowane to było wzgl

ę

dnie du

ż

ymi nachyleniami, ku północy,

zboczy tych basenów. Gwałtowne przesuni

ę

cia linii brzegowej wyst

ą

piły wówczas na południe od Ławicy Słupskiej. Brzeg, od

strony Basenu Bornholmskiego, przesuwał si

ę

na wschód w tempie ok. 150-200 m rocznie. Linia brzegowa w ci

ą

gu 300 lat

przesun

ę

ła si

ę

o ok. 50-60 km, odcinaj

ą

c Ławic

ę

Słupsk

ą

od stałego l

ą

du. W nieco wolniejszym tempie, było odcinane poł

ą

czenie

ze stałym l

ą

dem wyniesienia Bornholmu i Ławicy Orlej. W ko

ń

cowej fazie transgresji Jeziora Ancylusowego, poziom wód zbli

ż

ony

był do maksymalnego zasi

ę

gu Bałtyckiego Jeziora Lodowego ok.10300 lat temu.Najprawdopodobniej zarys i charakter wybrze

ż

y

był równie

ż

podobny, zmodyfikowany jedynie przez powtórn

ą

erozj

ę

, w warunkach słabn

ą

cego wypi

ę

trzania l

ą

du.

Około 8500 lat temu, poprzez Cie

ś

niny Du

ń

skie, nast

ą

piło ostateczne poł

ą

czenie Bałtyku z oceanem. Było to mo

ż

liwe, gdy

ż

podnoszenie si

ę

skorupy ziemskiej, w południowej cz

ęś

ci Bałtyku, było w tym czasie znacznie wolniejsze; skorupa wracała do

stanu równowagi po odkształceniach spowodowanych obci

ąż

eniem l

ą

dolodem, a poziom oceanu ci

ą

gle szybko wzrastał,

poniewa

ż

w Ameryce Północnej topniały jeszcze resztki l

ą

dolodu . Przy poziome ni

ż

szym od obecnego o około 28 m, do Bałtyku

zacz

ę

ły przenika

ć

słone wody z Morza Północnego.

Okres od ok.8500 do ok. 5000 lat temu, odznaczał si

ę

stałym wzrostem poziomu morza, pocz

ą

tkowo o du

ż

ym tempie,

dochodz

ą

cym do 14 mm/rok. Szybki i znaczny wzrost poziomu wód w pierwszych 2,5 tysi

ą

cach lat, po poł

ą

czeniu si

ę

Morza

Bałtyckiego przez Cie

ś

niny Du

ń

skie z oceanem, spowodował znacz

ą

ce zmiany w ukształtowaniu linii brzegowej.

Page 2 of 3

Oddział Geologii Morza Państwowego Instytutu Geologicznego - Jak zmieniał się Bał...

2008-04-17

http://153.19.99.121/index2.php?option=com_content&task=view&id=41&pop=1&p...

Zamknij okno

Zaszły wówczas główne zmiany w poło

ż

eniu i charakterze południowego wybrze

ż

a Bałtyku. Transgresja obj

ę

ła te obszary

płytkowodnej cz

ęś

ci dna południowego Bałtyku, które pocz

ą

wszy od pó

ź

nego plejstocenu, rozwijały si

ę

w warunkach l

ą

dowych.

Transgresji towarzyszyły intensywne procesy erozji. Zniszczeniu uległy, na znacznych obszarach, zarówno pó

ź

noplejstoce

ń

skie

oraz wczesno- i

ś

rodkowoholoce

ń

skie osady

ś

rodowisk l

ą

dowych. Poziom morza wzrósł wtedy o ok. 25 m, a linia brzegowa

przesun

ę

ła si

ę

od ok. 60 km w Zatoce Pomorskiej, 30-10 km na

ś

rodkowym wybrze

ż

u, do 10-5 km w Zatoce Gda

ń

skiej. W czasie

transgresji zniszczone i zalane zostały wyspy, istniej

ą

ce na południowym Bałtyku we wcze

ś

niejszych fazach rozwoju, m.in.:

Południowa Ławica

Ś

rodkowa, Ławica Słupska, Ławica Orla. Pod koniec transgresji linia brzegowa była zbli

ż

ona do współczesnej,

aczkolwiek bardziej urozmaicona.

Niektóre odcinki wysuni

ę

te były 1-2 km w morze, a w niektórych rejonach wybrze

ż

a, pomimo,

ż

e poziom morza był o ok. 2,5 m

ni

ż

szy od obecnego, morze przekroczyło dzisiejsz

ą

lini

ę

brzegow

ą

, wykorzystuj

ą

c istniej

ą

ce obni

ż

enia terenu. W ko

ń

cu okresu

atlantyckiego istniała ju

ż

wi

ę

kszo

ść

południowobałtyckich mierzei, zalewów i jezior przybrze

ż

nych. Okres ostatnich 5000 lat

odznaczał si

ę

niewielkimi zmianami poziomu morza. W pierwszym tysi

ą

cleciu okresu subborealnego, poziom wód opadł od ok. 2,5

m do ok. 1,3-1,1 m ni

ż

szego ni

ż

współczesny. Wraz ze zmniejszaniem tempa wzrostu poziomu morza, coraz wolniejsze było

przemieszczanie linii brzegowej. Dominowały procesy wyrównywania wybrze

ż

y; erozja klifów, rozwój lagun, zapocz

ą

tkowany w

okresie atlantyckim i tworzenie si

ę

nowych. Stabilizacji i umocnieniu podlegały przede wszystkim mierzeje. Klify i mierzeje, tak jak

obecnie, wyst

ę

powały ju

ż

na tych samych odcinkach wybrze

ż

a.

Ś

rednie tempo cofania si

ę

wybrze

ż

y nie przekraczało 0,2-0,3 m/rok. Ostatnie 2500 lat rozwoju wybrze

ż

a południowego Bałtyku,

charakteryzowało si

ę

powolnym zbli

ż

aniem zarysów wybrze

ż

a do obecnie obserwowanych.

Ś

redni poziom morza zmieniał si

ę

ju

ż

nieznacznie, wzrósł jedynie o ok. 0,7-0,6 m, przy

ś

rednim tempie 0,30-0,25 mm/rok.

Page 3 of 3

Oddział Geologii Morza Państwowego Instytutu Geologicznego - Jak zmieniał się Bał...

2008-04-17

http://153.19.99.121/index2.php?option=com_content&task=view&id=41&pop=1&p...